ENDÜLÜS`TE TARiH VE KEHHALE`YE GÖRE ENDÜLÜSLÜ
advertisement
istem • Yıl:7 • Sayı:14 • 2009 • s. 79- 100 ENDÜLÜS'TE TARiH VE KEHHALE'YE GÖRE ENDÜLÜSLÜ TARiHÇiLER Yrd.Doç.Dr. Şaban ÖZ Kahramanmaraş Sütçü imam Üniversitesi ilahiyat Fakültesi ÖZET Bu makalede Endülüslü tarihçiler kısa biyografileri ve eserleri ile beraber kronolojik olarak Kehhale'nin eseri baz alınarak derlenmiştir. Makalenin amacı; söylem olarak sık sık vurgulanan Endülüs'teki islam ilim ve kültür seviyesinin ulaşt@ seviyeye müşahhas bir örnek vermektir. Başlangıçta Doğu kaynaklı beslenen Endülüs tarihçiliği zamanla kendi kendine yeter hale gelmiş, artık Doğuya seyahat yapılmaksızın da kendi ilim çevresinden yetişen tarihçiler çıkmıştır. Endülüs'te tarihçiliğin gelişmesinde etkin olan bir diğer önemli husus da; siyasi erklerin en sıkıntılı dönemlerinde dahi, ilme büyük bütçeler ayırmış olmalarıdır. Endülüs ilim dünyasının en başta gelen sıkıntısı ise; günümüzde islam dünyasının yaşadığı "beyin göçü" olgusunun Endülüs kültür çevresinde yoğun bir şekilde yaşanmış olmasıdır. Zira doğuya giden birçok tarihçi geri dönmemiştir. Anahtar Kelimeler: Endülüs, Tarih, ispanya, Tarihçi, ilim, Medeniyet, Tarihçilik. ABSTRACT History in Andalusia and the Anda/usian Historians according to Kahhale In this article, short biographies and works of the Andalusian historians were compiled in chronological order based on Kahhale's book. The purpose of this article is to give a concrete example canceming the very frequently emphasized level of lslamic science and culture reached in Andalusia. At the beginning fed from of the East-source Andalusian historicism has become self-sufficient without travel to the East and have grown historians from their environments. Arıother factor which was active in the development of historiography in Andalusia is that the political power devoted huge budgets to science even in the most troubled periods. In this co ntext, the faremost hardship of the scientific circle in Andalusia is that the "brain drain" phenomenon which the lslamic world is experiencing taday has been heavily experienced in the vicinity of the Andalusian culture. For the historians who went to the East did not return their country. Key Words: Andalusia, History, Spain, Historian, Science, Civilization, Historiography. GiRiŞ islam'ın Endülüs'teki siyasi varlıgı 1492 senesine kadar tam 791 sene, başka b.ir ifade ile yaklaşık sekiz asır sürmüştür. ı Sekiz asırlık bu dönem siyasi ı Özdemir, Mehmet, "Endülüs'ün Yıkılış Süreci Üzerine Mülahazalar", Yay., Ank. 1996, 25-48, 25-26. Endütüs'ten ispanya'ya, TDV Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz 80 tarih açısından iç savaşlar, iktidar mücadeleleri, siyasi parçalanmalarla dolu gibi gözükse de olayın bir diğer boyutunda sanat, kültür ve ilmin, altın çağını yaşadığı inkar edilemez. Şüphesiz bunda Müslümanların kendi bilgi ve kültür birikimlerinin rolü olduğu kadar, mevcut kültürel unsurlarla -siyasi unsurların aksine- çatışmamasının da ciddi katkısı olmuştur. Abbadi'nin de ifade ettiği gibi, Müslümanların ispanya'yı fethi sadece askeri bir hareket değil, aynı zamanda Roma, Vizigot gibi eski kültürle yeni kültürün imtizac ettiği bir hareketti. 2 Fethadilen bir bölgenin, siyasi, kültürel, iktisadi ve bayındırlık gibi altyapıla­ rının oluşturulmasının o bölgede ilmi gelişmenin önünü açma veya kesme ile doğrudan alakah olduğu muhakkaktır. Dolayısı ile Endülüs'ün bu süreci tamamlayıp ilme yönelmesi, kendi ilim adamlarını yetiştirmesi belli bir zaman almıştır. Doğudaki mevalinin ilmi oluşumda katkısı ile karşılaştırdığımız zaman Endülüs'ün bu konuda geri kaldığını söyleyebiliriz. Bunun en büyük nedeni de, Doğuda Müslümanlarla karşılaşan yerel unsurların tek bir siyasi güçle karşılaşma­ sına mukabil batıda yerel unsurların tek cephe halinde Müslümanlan görmesinin oldukça bir zaman alması, kabile savaşları ve dış baskıların Müslüman idarenin sağlam bir zemine yerleşmesini geciktirmesidir. Endülüs Emevi halifelerinin ilme ve ilim çevrelerine büyük bütçeler ayırdık­ larını, ilim erbabına ayrı bir önem verdiklerini öncelikle belirtmeliyiz. Nitekim 111. i s T E M 14/2009 Abdurrahman (912-961), edebiyat ve bilimi himaye etmiş, devlet gelirlerinin 3 önemli bir meblağını eğitim ve kültürün gelişmesine harcamıştır. Aynı şekilde 4 ll. Hakem de bir ilim adamı ve ilmin hamisiydi. ll. Hakem ve kardeşi Abdullah, babalannın zamanında kendilerine ait büyük kütüphaneler kurdurmuşlardı. Hakem bu iki büyük kütüphaneyi babalarından kalanla birleştirerek kıymetli ve nadir kitapların satın alınması için büyük miktarlarda paralar harcadı. 5 11. Hakem'in Kurtuba'daki sarayının yanında yaptırdığı kütüphanedeki kitapların sayısının 400 bin 6 olması dahi ilirnde ulaşılan seviyeyi göstermesi bakımından başlı başına yeterli bir kayıttır. Endülüs'te sadece siyasi iktidarlar değil, vakıflar ve toplumun her kesimi 7 güçleri nispetinde ilmi çalışmalara destek vermişlerdir. Bu destek ve himayeler ise, aralannda hekimler, filozoflar, tarihçiler, coğrafyacılar, astronomlar ve matematikçiler de olmak üzere birçok bilim adamını Kurtuba'da yaşamaya sevk etmiştir. 8 Endülüslülerin özellikle ünlü olduklan incelemeler tıp alanındaydı. Ay? . - - Abbadi, Ahmed Muhtar, "eHslam fıArdi'~Endelüs", Mecelletü Alemi'J.Fikr, X/ 2, (Kuveyt 1979), 59-110,59. 3 imamüddin, S. Muhammed, Endü/üs Siyasi Tarihi, çev: Yusuf Yazar, Rehber Yay., An k. 1990, 185. 4 5 6 7 8 imamüddin, 204. imamüddin, 206. Bunların kayıtlı bulunduğu kataloglar 44 cilt idi. Bkz., Karlığa, Bekir, is/am şüncesine Etkileri, Litera Yay., ist 2004, 190; ayrıca bkz., Bebel, 165. Düşüncesinin Bat1 Dü- Bkz., Özdemir, Mehmet, Endü/üs Müslümanlan-ilim ve Kültür Tarihi-, 1-111, TDVYay., Ank.1997, ın, 7-8. imamüddin, 210; Ourant, Endülüs ilmini anlatırken, "ilim adamları Müslüman ispanya'da büyük hürmet görüyorlardı. Gramerciler ve ilahiyatçılar sayısızdı. Dilciler, tarihçiler, antoloji tertipçileri, belagatçılar ve lügatçiler onlarcaydı." [Durant, Will, islam Medeniyeti, çev: Orhan .Bahaeddin, Elips 81 Endülüs'te Tarih ve Kehhiile'ye Göre Endü/üs/ü Tarihçiler nca astronomi, kimya, botanik, mineraloji alanlarının yanı sıra dilbilgisi, matematik, tarih, felsefe ve hukuk inceleme ve araştırmaları Endülüs medreselerinde, islam idaresinin herhangi bir yerinden hiç de farklı olmayan bir biçimde 9 sürdürülüyordu. ilk dönemlerde Endülüs ilminin tabir-i caizse Doğunun ipoteği altında olduğunu söyleyebiliriz. Nitekim fetihten Emirlik dönemi sonuna kadar (711-929) olan süre içerisinde Endülüs nesri, Doğuyu büyük ölçüde örnek almıştır. 10 Edebi ilimierin yanı sıra diğer ilim dallarında da Doğunun etkisi şüphesiz oldukça belirgindi.ıı Endülüs ilminin kendisini taparlaması ve kendi ayakları üzerinde durmasını sağlayan ise Abdurrahman'ın oğlu ll. Hakem'in bu alandaki yatırımla­ ndır. ız Her ne kadar il me düşkünlüğü konusunda bir takım abartılı aniatılar var ise deı 3 bir gerçek var ki o da, sayesinde Endülüs'ün Doğu ilim çevreleri ile yarışır hale geldiğidir. Bununla beraber Endülüs'ün Doğu ile kültürel alışverişi kesilmemiş, Şam, Irak, Hicaz, Mısır'la olan kültürel-ilmi ilişkisi devam etmiştir. 14 Özellikle de seyahatler (rıhletu'l-ilm) neticesinde Doğu islam dünyası ile Endülüs arasında 15 sürekli işleyen bir kültür köprüsü mevcudiyetini her zaman korumuştur. Arapça'nın dönemin ilim lisanı olması hasebiyle, bu coğrafyadaki diğer unsurlar ve hatta Batılı ilim çevreleri Arapça öğrenimine özen göstermişlerdir. Endülüs düştükten sonra dahi Musta'ribler, Arapça'yı iki asırdan fazla kullanmaya 16 devam etmişlerdir. ENDÜLÜS'TE TARiH Endülüslülerin tarihe olan ilgilerinin boyutlarını, onların tarih ilmini en şeref­ 17 li ilim olarak kabullerinden anlamak mümkündür. Şekil ve metod bakımından umumiyetle Doğunun örnek alındığı tarih çalışmaları çerçevesinde ağırlığın Endülüs'e ve Endülüslülere verildiği genel tarihler, mahaiiT tarihler, şehir tarihleri, tabakat kitapları ve edebiyat tarihleri telif edilerek, çok geniş ve zengin bir literatür oluşturulmuştu. Ancak bu literatürün önemli bir kısmı yangın, yağmala ma, -- Yay., Ank. 2004, 141] demektedir. Durant'ın "onlarca" ifadesini "yüzlerce" kelimesi ile değiştir­ mek kaydıyla son derece haklı olduğunu söyleyebiliriz. 9 Bebel, August, Hz. Muhammed ve Arap-İslam Kültürü Dönemi, çev: Veysel Atayman, Bordo-Siyah Yay., ist 2004 (ilk baskı1883), 166-167. 10 ll 12 13 Aydın, Mustafa, "Endülüs Ank. 1996,7-23,20. Edebiyatında Orüinallik Meselesi", Endü/üs'ten · İspanya'ya, TDV Yay., Aydın,9. Hunke, Sigrid, Avrupa'nm Üzerine 1975,402. Hakem'in Doğan islam Güneşi, çev: Servet Zengin, Bedir Yay., II. Bsk., ist sarayının müellifın.in şahsına kütüphanesinde biriktirdiği 400 bin kitabı tek tek okuyup, her kitabın kenarlarını ait mufassal bilgiler ve kendi mütalaalarıyla süslediği anlatılmıştır. Bkz, Hunke, 404. 14 Endülüs'ün buralarla kültürel değişimi 1 etkileşimi konusunda bkz., Hallak, Hassan, Dirasetün fi Tarihi'I-Hadarati'l-islamiyye, Daru'n-Nahdati'I-Arabiyye, ll. Bsk., Beyrut 1999, 282-312. 15 Şeyban, Lütfi, Reconquista -Endü/üs'te Müs/üman-H1risUyan İlişkileri-, iz Yay., ist 2003, 412. Bkz., Özdemir, Mehmet, "ispanya Tarihinde 'Doğululaşma' ve 'Batılılaşma' Tartışmaları -Tuleytula 16 71 3, (2004), 11-20, 29. Bkz., Abbadi, "el-islam fı Ardi'I-Endelüs", 74. örneği-", islamiyat, 17 i s T E M 14/2009 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz 82 kasıtlı tahribat, sürgün vb. sebeplerle maalesef günümüze ulaşamamıştır. 18 Endülüslüler tarihi, hem dini hem de siyasi-idari hayat açısından faydalı ve lüzumlu bir bilim dalı olarak kabul etmişlerdir. Tarih yazımına olan aşırı ragbet ve ilgileri de bunu göstermektedir. 19 Şüphesiz, ibn Abdirabbih, SüheyiT, ibnu'I-Hatlb gibi önemli tarihçileri n çıkt@ bir zeminin derin bir tarihçilik gelenegine sahip oldugu aşikardır. Endülüs tarihçiliginin birinci dönemi, kapalı bir dönemdir. Bu dönemde ispanya'da bulunan Müslümanların büyük çogunlugu, savaşçı askerlerdi. Bu baglamda Mısırlıların Endülüs'e verdikleri önemi zikretmemiz gerekir. Mısırlıların buraya olan ilgilerinin ispanya'nın fethinden önce başladıgı görülmektedir. Her ne kadar bu aniatıların çogu mevzu olsa dahi, bölge ile ilgili ilk kayıtlar Mısır'da tutulmuştur. 20 Mısır'ın Magrib ve Endülüs'teki savaşlarla ilgili bilgileri toplama konusunda ileri bir düzeyde olma sebebi ise; orduların buradan geçiyor, buradan gazveye çıkıyor veya buradan ülkelerine dönüyor olmalarıdır. Bu yüzdendir ki Mısır, kısa bir zaman içerisinde Magrib ve Endülüs tarihinin nakil merkezi oldu.Z Mısır'da 1 Endülüs tarihi yazımını etkileyen bir diger unsur da, Endülüs'ün fethine iştirak ettikten sonra Mısır'a dönen tabiTn tabakasıdır. Onlar dogal olarak fetih haberlerini, şahit olduklarını, işittiklerini ögrencilerine aktardılar. Çok uzun sürmeden de bu haberler Mısır'da dini ve edebi çevrelerde konuşulmaya baş­ landı. Bu haberleri e fakihler, muhaddisler, tarihçiler meşgul olmaya başladılar.Z 2 Endülüs tarih yazımı Mısırlıların eliyle IV. 1 X. asra kadar devam etti. Bu tarihten itibaren ise Endülüs kültürü Dogudan bagımsız hale gelmiş, kendi ilim çevresini oluşturmuştur. Abdurrahman en-Nasır, oğlu Hakem ve tarunu Hişam'ın döneminde Endülüslüler kendi ilim çevrelerinde yetiştirdikleri tarihçi23 ler kanalıyla kendi tarihlerini yazmaya başlamışlardır. Mevcut bilgiler, ilk tarih çalışmalarının Emirlik döneminde başladıgını, Halifelik ve bilhassa MüiOku't-Tavaif dönemlerinde geliştigini göstermektedir. 24 lll. i s T E M 14/2009 Abdurrahman (912-961) döneminde tarih çalışmalarına diger ilimlerle beraber yogunlaşılmıştır. 25 VII. 1 XIII. Yüzyılda Kuzey Afrika-Endülüs bölgesinde de önemli tarihçiler yetişmiştir.Z 6 Bize ulaşan Magrib ve Endülüs Tarihi hakkındaki ilk Arapça eser, Mısırlı Tarihçi Abdurrahman b. Abdilhakem'in Fütühu M1sr ve'/- Magrib ve'/-Ende/üs isimli kitaptır. Hicrl lll. asırda yaşayan ibn Abdilhakem, ıs - - . . Ozdemir, lll, 60; aynca bkz., Ozdemir, Mehmet, "Endülüs", DlA, Xl, TDV Yay.,lst 1995, 221-224, 222 19 - Ozdemir, lll, 60 20 21 22 Abbadi, Ahmed Muhtar, fiTarihi'I-Abbasive'I-Endelüsi, Daru'n-Nahdati'I-Arabiyye, Beyrut tz., 521 Abbadi, fiTiirihi'I-Abbiisi, 521 Abbadi, fi Tarihi'I-Abbasi, 522; Mısır'ın Endülüs tarih yazımına etkisi ve IV. 1 X. Yüzyıl tarihçileri konusunda kapsamlı bir araştırma olarak bkz., Abdulfettah, Abdulfettah Fethi, et-Tarih ve'IMüerrihün fi Mtsr ve'I-Endelüs -fi Karni'r-Rabi' ei-Hicri-, 1-11, Darü'I-Kütübi'l-ilmiyye, Beyrut 2004 23 Ab bii di, fi Tiirihi'I-Abbiisi, 523 - Ozdemir, lll, 61 25· lmamüddin, 186 '4 26 Şeşen, bunlardan üçü hakkında bilgi vermektedir. Bkz., Cojtrafya Yaztctltjtt, isar Vakfı Yay., ist 1998, 170-175 Şeşen, Ramazan, Müslümanlarda Tarih- Endülüs'te Tarih ve Kehhiile'ye Göre Endülüslü Tarihçiler 83 TaberT ve BelazurT'nin çağdaşıdır. Bu eserin bir diğer önemli yanı ise, Mağrib ve Endülüs hakkında yazılanların içerisinde mitolojiden uzak ve en iyisi kabul 27 edilmesidir. Bu yüzden de sonraki Endülüs tarihçileri ondan büyük ölçüde 28 faydalanmışlardır. Endülüslülerin ülkelerinin tarihine dair yazdıkları en eski eser ise; TarThu 9 Abdilmelik b. HabTb ei-İberT'dir? 180 1 796 yılında Gırnata civarında doğan EbO Mervan Abdülmelik b. HabTb es-SülemT tarafından kaleme alınmıştır. Dozy, Bodleyn kütüphanesinde korunan bir eserin Abdülmelik'e ait olduğunu iddia etmesine rağmen daha sonra bu iddianın gerçeğe uygun olmadığı anlaşılmıştır. Ne yazık ki, Abdülmelik'in diğer eserleri gibi TarTh'i de kavga ve gürültüyle dolu olaylar arasında kaybolup gitmiştir. Yalnızca bir eserinin giriş bölümü zamanı­ mıza kadar gelebilmiştir. 30 Endülüs'teki tarih yazıcılığında hakim olan üslubun Doğu'ya veya döneme hakim olan tarih yazıcılığı ile bir farklılık arz etmediğini söylemek mümkündür. Üslup olarak Endülüs tarihçilerinin de kullandıkları isnad sistemi ve hadiselerin yıllara göre tasnifi göze çarpan ilk benzerliklerdir. 3 ı Bunda da en büyük etken; Endülüslü tarihçilerin doğuya yaptıkları seyahat ve buralardaki tarih müellefatı­ nın ellerinde bulunmasıdır. 32 ibn Haldun, dönemindeki tarihçileri eleştirirken aslında çevresindeki mevcut tarih yazımı hakkında da ipuçları vermektedir. Onun eleştirileri bu açıdan Endülüs ve Kuzey Afrika tarih yazıcılığının da tenkidi gibi olması hasebiyle kayda değerdir; u ... Bu konuyla ilgili bir başka örnek tarihçi/erin, devletlerden ve hükümdarlardan bahsederken kullandiklan yöntemdir. Buna göre bir hükümdardan bahsederken, onun ismini, soyunu, babasını, annesini, eş/erini, /akabını, mührünü, kadısmı, mabeyncisini ve vezirini zikrediyorlar. Oysa bunu sadece Abbas/ ve EmevT devletlerindeki tarihçiler böyle ya pt@ için ve onların hangi amaçla böyle yaptıklannı da bilmeden zikrediyorlar. O zamanki tarihçiler tarihlerini devleti yönetenler için yazıyor/ardı ve devleti yönetenler de, öncekilerden yararlanmak ve on/an kendilerine örnek almak için, geçmişteki devlet görevlilerinin atamalan ve onlara verilen maaş/ara kadar, se/etleri hakkında her şeyi bilmek istiyorlardı... Ancak devletler değişip aradan asırlar geçince ve hükümdar/ara sadece devletlerin güç ve kuwet yönünden karşı/aştmlması kimlerle rekabet edebilecek veya ederneyecek durumda olduklannı bilmek yeterli gelmeye başlayınca, çağımızda tarih yazan biri, çocuk/an, eşleri, mühürdeki na kışı, la kabı, kadıyı, veziri ve mabeynciyi zikretmekle ne gibi bir fayda görüyor olabilir? Onları bu şekilde körü körüne taklit etmeye sevk 27 28 29 30 31 32 Abba di, fi Tarihi'l-Abbtisi, 522 Abba di, fi Tarihi'I-Abbasi, 523 Abba di, fi TBrihi'l-Abbasi, 523 Günaltay, Şemseddin, islam Tarihinin Kaynaklart -Tarih ve Müverrihler-, haz: Yüksel Ka nar, Endülüs Yay., ist 1991, 115 Bkz., Abbadi, "el-islam fıArdi'I-Endelüs", 72 Nitekim ibn Hayr'ın Fihrist'inde zikrettiği telifler bunun delilidir. Bkz., ibn Hayr, Ebü Bekr b. Hayr b. Ömer el-işbili (575 1 1179), Fihrist, Müessesetü'I-Hanci, Kahire tz., 230-240 i s T E M 14/2009 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz 84 eden şey, eski tarihçi/erin amaçlanndan habersiz olmalan ve tarih ilmindeki temel hedefi bi/meme/eridir. " 33 Endülüs'ün tıp, felsefe, şiir, dil, edebiyat gibi birçok ilirnde Batı'yı etkilediğini biliyoruz. 34 Bununla beraber tarih alanında bu etkileşimin olup olmadığı, oldu ise boyutları konusunda herhangi bir fikre sahip değiliz. Bunun tespiti ancak aynı dönem tarihçilerinin eserlerinin kıyaslanması ile mümkün olabilecektir ki, bu konuda yeterli alt yapı verisinden mahrum olduğumuz da açıktır. ENDÜLÜSLÜ TARiHÇiLER 35 lll. 1 IX. ASlR (Endülüs Erneviieri Dönemi: 756-1031) 1-Abdülmelik b. HabTb (180-238 / 796-853): Abdülmelik b. HabTb b. Süleyman b. Ha rO n b. Cahime b. Abbas b. Mirdas es-SülemT el-Abbas! ei-EndelüsT ei-KurtubT. EbO Mervan. Malik!. Tarihçi, neseb alimi. Tuleytula asıllı. Kurtuba'da ikamet etti. Mısır'ı ziyaret etti. Sonra Endülüs'e döndü. Orada vefat etti. 1. 36 37 HurObu'l-islamiyye, 2. Tabakatu'/-Fukaha ve't-Tabiin, 3. Tarfh. 2-YOsuf ei-Meğami (288 1 901): YOsuf b. Yahya b. Yusuf b. Muhammed eiEzdT ei-Kurtubi. Ebu Amr. ei-Meğami olarak bilinir. Maliki. Tarihçi, rical alimi. Meğame (Tuleytula) halkından. Kurtuba'da yetişti. Bir müddet kadılıktan sonra Mekke ve Sana'ya gitti. Sonra Endülüs'e döndü. Kayrevan'da vefat etti. 1. 38 Kitabun fi Fedaili ömer b. Abdilazfz, 2. Fedai/u Malik. 3-Muhammed b. Huceyra (293 1 906): AhbarT, seyyah. Endülüs halkından. Mısır'da vefat etti. 1. Kitabun fi Ahbari'I-Kudat bi'I-Endelüs, 2. Kitabun fi 39 Ahbari'I-Fukaha ve'I-Muhaddisfn. IV. 1 X. ASlR (Endülüs Erneviieri Dönemi: 756-1031) 40 4-Muhammed b. Hayrün (301/914) : Muhammed b. Muhammed b. i s 33 T E M İbn Haldün, Abdurrahman b. Muhammed b. Haldün ei-Hadrami (1332-1406), Mukaddime, 1·11, çev: Halil Kendir, Yeni Şafak, İst. 2004, ı, 63 34 Bkz., Şeyban, 410-420; Yıldız, Şevket, "Endülüs Yahudileri ve İslam Kültür ve Biliminin Avrupa'ya Geçişinde Oynadıkları Rol", istem, VII 1 13, (2009), 51-68. Burada Endülüslü tarihçilerin kendilerinden önceki mevcut tarih yazımından -en azından kaynak olarak- etkilendiklerini de belirtmemiz gerekmektedir. Bu konuda bkz., Abbadi, "el-İslam fi Ardi'I-Endelüs", 73-75 14/2009 35 36 37 38 39 40 Biz burada ömer Rıza Kehhiile'nin, Mu'cemu Musannifı'I-Kütübi'I-Arabiyye fi't-Tarih ve't-Teracim ve'I-Cuğrafiyya ve'r-Rıhlat isimli eserinde zikrettiği tarihçileri ve eserlerini kronolojik olarak aldık. Endülüs'ün çöküşünden sonra oraya atfedilen (Ahmed b. Atiyye ei-Endelüsi ei-Fasi (1029 1 1620) gibi) ve doğudan buraya gelmiş olan tarihçileri zikretmedik. Tarihçilerin kısa biyografilerini, Kehhiile'nin tertibine uyarak nesebi, künyesi 1 lakabı, ilmi ve eserleri şeklinde verdik. Kehhale, 3:14 Abba di, fi Tfirihi'I-Abbasi, 523 Kehhiile, 695 Kehhale, 461 Aslında bunun lll. 1 IX. asırda zikredilmesi daha uygun olurdu. Ancak kronolojide karmaşaya yer vermemek ve hangi asra aidiyet konusunda herhangi bir tartışmaya neden olmamak için bu tür tarihleri ilgili olduğu asırda zikretmeyi uygun bulduk. 85 Endü/üs'te Tarih ve Kahhale'ye Göre Endü/üs/ü Tarihçiler HayrOn. Tarihçi, neseb alimi. Endülüs'te 41 Ahbarihim. doğdu. Nesebu'I-FatımiyyTne'ş-Şfa ve 5-Muhammed ei-EfşTn (307/919): Muhammed b. Musa b. Haşim b. YezTd ei42 Kurtubi EbO Abdilla h. Tarihçi, ri cal alimi. Doğuya seyahat etti. Tabaktitu'I-Küttab. 6-0sman b. RebTa (310 1 922): Osman b. Rebia ei-EndelüsT. Tarihçi, rical alimi. Tabakatu'ş-Şuara bi'I-Ende/üs. 43 7-Abdullah es-Sebbağ (318 1 930): Abdullah b. Huneyn b. Abdiilah b. Abdilmelik ei-KilabT ei-KurtubT. Rical alimi. 1. Kitabun ff Ma'rifeti'r-Rical, 2. 44 ite/u'I-Hadfs. B-Ahmed b. Abdirabbih (246-328 1 860-940): Ahmed b. Muhammed b. Abdirabbih b. HabTb b. Hudayr b. Salim ei-KurtubT. EbO ömer. Tarihçi. Kurtuba'da doğdu ve orada vefat etti. 1. Ahbaru Fukahai Kurtuba, 2. el-lkdu'IFerTd.45 9-Ahmed ei-KurtubT (338 1 949): Ahmed b. Muhammed b. Abdiilah b, Yahya ei-KurtubT. EbO Abdilmelik. Tarihçi. TarTh. 46 10-Muhammed ei-KurtubT (343 1 954): Muhammed b. AbdirraOf b. Muhammed b. AbdilhamTd ei-EzdT ei-KurtubT. EbO Abdillah. EbO Huneys olarak bilinir. Tarihçi, edip. Kitabun ff Şuarai'I-Ende/üs. 41 11-Ahmed el-Kenani (27 4-344 1 887 -955): Ahmed b. Muhammed b. Musa b. Beşir b. Hammad er-Razi el-Kenan! ei-KurtubT. EbO Bekr. Tarihçi, coğrafyacı. 1. Kitabun fi Ahbari Mü/Oki'I-Endelüs ve Kitabihim ve HıtatihB (hacimli bir eser), 2. Kitabun fi Ensabi Meşahiri Ehli'I-Endelüs (5 cilt), 3. Kitabun fi Sıfati Kurtuba ve Hıtatiha ve Menazifi'I-Ulema bih8. 48 12-ibrahim ei-Baci (277-350 1 890-961): ibrahim b. Muhammed b. ibrahim b. ishak b. isa ei-BacT ei-Endelüsi. Tarihçi, rical alimi. 1. Kitabun ff Fukahai Bace, 2. Musannefff Rica/i't-ilm bi-Bace. 49 13-Ahmed b. Hazm (284-350 1 897-961): Ahmed b. Said b. Hazm b. YOnus es-Sadefl ei-Endelüsi. EbO Ömer. Tarihçi. Endülüs'te eğitim gördü. 311 1 923 yılında doğuya seyahate çıktı. Mısır, Mekke ve Kayrevan'da ilim aldı. Endülüs'e döndü ve Kurtuba'da vefat etti. et-TarThu'/-KebTr ff Esmai'rRica/.50'41 Kehhale, 568 42 K _ ehhale, 594 43 Kehhale, - 3 25 44 Kehhale, 294 45 Kehhale, 68-70 46 Kehhale, 71 47 Kehhale, 511 48 Kehhale, 77 49 Kehhale, 15 5 Kehhale, 35 ° i s T t M 14/2009 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz 86 14-Muhammed b. Said ei-Hayr (350 1 961'de yaşıyordu): Muhammed b. Hişam b. Abdilazlz b. Muhammed b. Said ei-Hayr. EbO Bekr. Ahbarl. Kitabun fi Ahbari'ş-Şuara bi'I-Endelüs.51 15-Halid ei-Kurtubl (352 1 963): Halid b. Sa'd ei-Endelüsl ei-Kurtubl. EbO'IKasım. Tarihçi, rica! alimi. Rica/ü'I-Ende/üs. 52 16-Mesleme ei-Kurtubl (293-353 1 906-964): Mesleme b. el-Kasım b. ibrahim b. Abdiilah b. Hatim ei-Maliki. Tarihçi. Mısır, Hicaz ve lrak'a yolculuklar yaptı. Sonra ülkesine geri döndü. 1. et-Tarihu'I-KebTr (muhaddis tabakaianna 53 dair bir eser), 2. Fedai/u'I-Kuds ve'ş-Şam. 17-0sman ei-EndelüsT (356 1 967): Osman b. Muhammed ei-EndelüsT. EbQ 54 Said. Ahbarl. Tar/hu'd-DuhQr. 18-Muhammed ei-Huşenl (361 1 972): Muhammed b. Esed ei-Huşenl eiKayrevanf. EbO Abdillah. Kurtuba'ya taşındı. Tarihçi, neseb alimi. 1. Tarihu'I55 Ende/üs, 2. Tarihu itrikiyye, 3. Kitabu'n-Neseb. 19-Ahmed ei-Ceyyanl (366 1 976'dan önce yaşıyordu): Ahmed b. Muhammed b. Ferec ei-Ceyyanl ei-Endelüsl. Kitabu'I-Münteziyyfn ve'I-Kaimiyyfn bi'IEndelüs ve Ahb8rihim.56 20-Hakem ei-Emevl (366 1 976): Hakem b. Abdirrahman en-Nasır liDlnillah ei-Emevl (ei-Muntasır Billah). Neseb alimi. Endülüs meliklerinden. Ensabu't-Talibiyyini'I-A/eviyyini'I-Kadimine i/e'/-Magrib. 51 21-Süleyman b. Cülcül (372 1 982'de yaşıyordu): Süleyman b. Hassan eiEndelüsT. ibn Cülcül olarak biliniyor. EbO Davud. Tarihçi. Kurtuba halkından doktor. Kitabun fi Tabakati'J-Etibba ve'I-Hukema. 58 i s T f M 14/2009 22-Muhammed ez-Zübeydl (316-379 1 928-989): Muhammed b. el-Hasan b. Abdiilah b. Müzhic b. Muhammed b. Abdiilah b. Bişr ez-Zübeydl el-işbllT. EbO Bekr. Ahbarl. Kurtuba'da oturdu. işbiliyye kadısı iken vefat etti. 1. Tabakatu'nNahviyyin ve'I-Lügaviyyin bi'J-Meşrik ve'I-Ende/üs, 2. Ahbaru'/-Fukahai'IMüteahhirine min Ehli Kurtuba. 59 23-Muhammed ei-MeafirT (383 1 993): Muhammed b. Salih ei-KahtanT eiMeatirl ei-Endelüsl. EbO Abdillah. Malik!. Tarihçi. Kurtuba halkından. Hacca, lrak'a, Horasan'a gitti ve·buralarda karşılaştığı birçok muhaddisten işitti. Buha51 52 53 54 55 • 56 Kehhale, 598 Kehhiile, 176 Kehhale, 621 Kehhiile, 328 Kehhale, 434 Kehhiile, 74 57 Kehhale, 170 58 Kehhale, 211 59 Kehhale, 464 Endü/üs'te Tarih ve Kehhale'ye Göre Endülüs/ü Tarihçiler ra'ya yerleşti ve orada vefat etti. KiUibun fi Tarihi Ehli'I-Endelüs. 87 60 24-Ahmed ei-Aravl (388 1 998): Ahmed b. Musa ei-Aravl. Tarihçi. Kitabun fi 61 Tarlhi'I-Endelüs. 25-Abdülmelik b. Şüheyd (323-393 1 935-1003): Abdülmelik b. Ahmed b. Abdilmelik b. Şüheyd ei-Kurtubl. EbO Mervan. Tarihçi, hadis ve ahbar ravisi. Ve62 zirlerden. et-Tarlhu'I-Keblr. 26-Abdurrahman ei-Meşşat (397 1 1007): Abdurrahman b. Muhammed b. Ahmed b. Ubeydillah ei-MerTnT ei-KurtubT. ibnu'I-Meşşat olarak bilinir. Ebu'IMutarrif. Tarihçi. Değişik şehirlerde kadılık yapmış, resmi görevlerde bulunmuş­ tur. MansOr Muhammed b. Ebi Amir onu Hisbe teşkilatma getirmiş ve dönemindeki tarihi olayları tertip etmekle görevlendirmiştir. Kendisi bu dönemde olanları toplamış ancak kitap Amirllerin tasfiyesi sürecinde telef olmuştur. 63 V./ Xl. ASlR (Endülüs Ernevf/eri Dönemi: 756-1031/ Mü/ükü't-Tavaif Dönemi: 1031-10901 Murabıtlar ve Muvahhidler Dönemi: 1090-1227) 27-Hüseyin ei-KuraşT (400 1 1010'da yaşıyordu): Hüseyin b. Abdiilah eiKuraşl ei-Endelüsl. Rical alimi. Mu'cemu's-Sahabe (30 cüz). 64 28-Ahmed ei-Kurtubl (401 1 1010): Ahmed b. Abdilazlz b. Ferah b. Ebi'I65 Habbab ei-KurtubT. EbO ömer. Tarihçi. Hadaiku'I-Enes fi't-Tar7h ve't-Teracim. 29-ibrahim b. Şinzir (352-402 1 963-1012): ibrahim b. Muhammed b. Hüseyin Şinzir et-TuleytuiT ei-Endelüsl. Tarihçi, rical alimi. Hacca gitti. Mekke, Medine, Mısır, Trablus ve Kayrevan'da işitti. Tuleytula'ya geri döndü. Taı1hu Ricali'IEndelüs.66 30-Abdurrahman b. Futeys (347-402 1 958-1012): Abdurrahman b. Muhammed b. isa b. Futeys b. Esbağ b. Futeys ei-Kurtubl. Ebu'I-Mutarrif. MalikT. Tarihçi. 1. Kitabu'I-Kasas (üç cilt), 2. Fedailu's-Sahabe (yüz cüz), 3. Fedai/u't61 Tabifn (yedi cilt), 4. A'lamu'n-Nübüwe. 31-Abdullah b. ei-Feradl (351-403 1 962-1013): Abdullah b. Muhammed b. YOsuf b. Nasr ei-EzdT ei-EndelüsT ei-KurtubT. Ebu'I-VeiTd. ibnu'I-FeradT olarak bilinir.Tarihçi, neseb alimi. Kurtuba'da doğdu. Endülüs, ifrikiyye ve Mekke'de ilim öğre~di. Belensiye kadılığı yaptı. 1. Riyadu'n-NüfOsi'n-Nakiyye fi Ulemai ve Meşayihi ifrikiyye, 2. Kitabun fi'I-Muhtelif ve'I-Mu'te/if, 3. Kitabun fi Müştebihi'n-Neseb, 4. ei-İ'Iam bi-A'Iami'I-Ende/üs mine'l-Ulema ve'I-MuhaddisTn °Kehhiile, 497 6 61 62 63 64 65 66 67 Kehhah:i." 82 Kehhiile, 314 Kehhale, 260 Kehhale, 163 Kehhale, 42 Kehhale, 16 Kehhiile, 264 i s T E M 14/2009 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz 88 ve'l-MuttakTn ve'l-Fukaha, 5. Tabakatu'ş-Şuarai'l-Endelüs, 6. TarThu'l-Endelüs. 68 32-Ahmed ei-Kurtubi (410 1 1019): Ahmed b. Afıf ei-Kurtubi. EbG ömer. Ta69 rihçi, rica ı ali mi. Kita bu 'l-ihtilat fi Ulema i'l-Ende/üs. 33-Abdurrahman b. Şibrak (413 1 1022): Abdurrahman b. Abdillah. ibn 70 Şibrak olarak bilinir. Şeblak da den ilir. Ahbari. el-Ah bar ve'J-Garaib. 34-Muhammed el-Hazza (336-416 1 948-1025): Muhammed b. Yahya b. Ahmed b. Muhammed b. Abdiilah et-Temimi ei-Kurtubi. EbG Abdilla h. ibnu'I-Hazza ola71 rak bilinir. Tarihçi. işbiliyye ve Saragosa kadılığı yaptı. et-Ta'rTf bi-Ricali'I-Muvatta. 35-Muhammed ei-Kurtubi (423 1 1032): Muhammed b. Abdirrahman b. Ma'mer ei-Kurtubi. Ebu'I-VeiTd. Tarihçi. TarThu'd-Devleti'l-Amiriyye. 72 36-Ahmed ei-Meafiri (339-429 1 951-1038): Ahmed b. Muhammed b. Abdiilah b. Lübb b. Yahya b. Muhammed ei-Meafiri ei-Endelüsi. EbG ömer. Tarihçi. Kurtuba'da oturdu. Fedai/u Malik ve Ricalu'J-Muvatta. 73 37-Muhsin ei-Kubşi (430 1 1039): Muhsin b. Muhammed b. Müferrec b. Cemal ei-Kurtubi. EbG Bekr. ei-Kubşi olarak bilinir. Tarihçi. el-ihtilat fi Tarihi A'lami'r-Rica/. 74 38-Abdurrahman b. Muhammed (453 1 1061): Abdurrahman b. Muhammed b. Ma'mer ei-Endelüsi. EbG Muhammed, Ebu'I-Velid. Tarihçi. Tarihu'd- Devleti'I-Amiriyye. 75 39-Aii b. Hazm (384-456 1 994-1064): Ali b. Ahmed b. SaTd b. Hazm b. Galib b. Salih b. Halef b. Süfyan b. Yezfd ei-Farisf ei-EndelüsT ei-KurtubT. EbG Muhammed. Tarihçi, neseb alimi. Aslen Faris'ten. Kurtuba'da doğdu. el-Magrib (Mağrib tarihi hakkında). 76 40-Aii b. Siydeh (398-458 1 1007-1066): Ali b. ismail ei-Endelüsi ei-MürsT. i s T t M 14/2009 Ebu'I-Hasan. ibn Siydeh olarak bilinir. Fiziki coğrafya ve Eyyamu'I-Arab alimi. Mürsiye'de doğdu. e/-Muhassas (Bunda dağlar, taşlar, ovalar, vadiler, nehirler, 77 denizler, zaman, rüzgar, yağmur hakkında bilgi vermektedir). 41-Saidu'I-Kurtubi (420-462 1 1029-1070): Said b. Ahmed b. Abdirrahman b. Muhammed et-Tağlibi ei-Endelüsi ei-Kurtubi. Ebu'I-Kasım. Tarihçi. Meriyye'de doğdu. Ölünceye kadar Tuleytula kadılığı yaptı. 1. Cevamiu Ahbari'l-Ümem mine'l-Arab ve'l-Acem, 2. et-Ta'rif bi-Tabakati'l-Ümem, 3. 68 69 Kehhale, 309-310 Kehhale, 47 °Kehhale, 257 7 71 72 73 74 75 76 77 Kehhale, 599 Kehh-ale, 509 Kehhiile, 71 Kehhale, 408 Kehhale, 267 Kehhaıe, 334 Kehhale, 336 Endü/üs'te Tarih ve Kehhale'ye Göre Endülüslü Tarihçiler 89 Tarfhu'J-islam, 4. Sawanu'l-Hükm ti Tabakati'J-Hükema. 18 42-Saidu'I-Esfar (381-462 1 991-1070): Said b. isa b. Ahmed b. Lübb er19 Ruayni et-Tuleytuli ei-Endelüsi. EbO Osman. Tarihçi. Tarihu Tilemsan. 43-Muhammed b. CuhOr (391-462 1 1001-1070): Muhammed b. CuhOr b. Muhammed b. CuhOr b. Ubeydillah ei-Kelbi. Ebu'I-Velid. Tarihçi. Kurtuba valilerinden. Babasının vefatından sonra bu makama geçmiştir. el-Batşetü'l-Kübra 80 (Bu eserde, hal' edilmeleri ve Kurtuba'dan çıkartılmalarını anlatmaktadır). 44-YOsuf b. Abdiiber (368-463 1 979-1071): Yusuf b. Abdiilah b. Muhammed b. Abdiiber b. Asım en-Nemeri ei-Endelüsi ei-Kurtubi. EbO Ömer. Mal iki. Tarihçi, rica! ve neseb alimi. Kurtuba'da doğdu. Daniye, Belensiye ve Şatıbe'de oturdu. ei-EşbOn ve Şinterin'de kadılık yaptı. Endülüs'ün doğusundaki Şatıbe'de vefat etti. 1. e/-Kasd ve'l-Ümem fi't-Ta'rif bi-Usü/i Ensabi'/-Arab ve'l-Acem, 2. e/istfab ti Ma'rifeti'I-Ashab, 3. Musannef ti Megazi'n-Nebf (sav), 4. Kitabu'IMa'rutine bi'l-Küna mine's-Sahabe, 5. el-inbah ti Kabai/i'r-Rüvat. sı 45-Hayyan ei-Kurtubi (377-469 1 987-1076): Hayyan b. Halef b. Hüseyin b. Hayyan b. Muhammed b. Hayyan b. Vehb b. Hayyan ei-Kurtubi. EbO Mervan. 1. el-Kitabu'I-Mübeyyen ti Tarfhi'l-Ende/üs (60 cilt), 2. ei-Muktebes ti Tarihi'I82 Endelüs (10 cilt). 46-Abdullah ei-Bekri (432-487 1 1040-1094): Abdullah b. Abdilazfz b. Muhammed b. EyyOb b. Amr ei-Bekr. EbO Ubeyd. Tarihçi, neseb alimi, coğrafyacı. Kurtuba'da 83 doğdu. Orada vefat etti. Mu'cem ma lsta'cem min Esmai'I-Bilad ve'I-Mevadi'. 47-Muhammed ei-Humeydi (420-488 1 1029-1095): Muhammed b. FütOh b. Abdiilah b. FütOh Humeyd ei-Ezdi ei-Humeydi ei-Endelüsi. EbO Abdillah. Tarihçi. Kurtuba asıllı. Mayorka'da doğdu. Endülüs'te ibn Abdilber, EbO Muhammed b. Hazm ez-Zahiri' den ders aldı. ifrikiyye, Mekke, Mısır, Şam ve Irak'ta ders halkalarına katıldı. Bağdat'a yerleşti. Hafıbu'I-Bağdadi'den rivayet etti. Bağ­ dat'ta vefat etti. 1. Cevzetu'l-Muktebes ti Ah bari U/emai'J-Endelüs, 2. Bi-Lügati'I84 Musta'ce/ fi't-Tarih ve Cümeli Tarihi'l-islam. 48-Ahmed b. Mütahir (489 1 1096): Ahmed b. Abdirrahman b. Mütahir eı­ Ensari. EbO Cafer. Tarihçi. Tuleytula'da doğdu ve yetişti. Tarihu Fukahai 85 Tuleytu/a ve Kudatiha. 49-Hüseyin ei-Ceyyani (427-498 1 1035-1105): Hüseyin b. Muhammed b. Ahmed ei-Gassani ei-Endelüsi ei-Ceyyani. EbO Ali. Neseb ve rica! alimi. 1. 78 79 Kehhaıe, 224 Kehhale, 207 °Kehhate, 459 8 81 82 83 84 85 Kehhiile, 689 Kehhate,174 Kehhate, 298-299 Kehhale, 557 Kehhiile, 41 j s T E M 14/2009 90 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz Takyfdu'I-Mühmel ve Temyfzü'l-Müşkil fi Ricali's-Sahiheyn (2 cüz), 2. Esmau Rica/i Süneni Ebf Davud. 86 VI. 1 XII. ASlR (Murabıtlar ve Muvahhidler Dönemi: 1090-1227) 50-Muhammed b. ei-Lebbane (507 1 1113): Muhammed b. isa b. Mu- hammed ei-LahmT ei-EndelüsT. EbQ Bekr. ibnu'I-Lebbane olarak meşhurdur. AhbilrT. Mayorka'da vefat etti. el-i'timad fi Ahbari Ben/ i'bad. 87 51-Muhammed b. Alkame (428-509 1 1037-1116): Muhammed b. ei-Halef b. el-Hasan b. ismail es-SadefT. EbQ Abdilla h. ibn Alkamediye bilinir. Tarihçi. Belensiye halkından. Tarfhun fiTagallübi'r-ROm ala Belensiye kab/e Hamse Mie. 52-Abdulcebbar b. Esbağ 88 (450-516 1 1058-1122): Abdulcebbar b. Abdiilah b. Ahmed b. Esbağ b. ei-Mutarrif b. Abdirrahman b. el-Hakem b. Hişam ei-Emevi 89 ei-Kurtubi. UyOnu'l-imame ve Nevaziru's-Siyase fi't-Tar7h. 53-Muhammed b. FethQn (520 1 1126): Muhammed b. Halef b. Süleyman b. FethGn ei-Mürsi. EbQ Bekr. Tarihçi, rical alimi. Mürsiye'de vefat etti. 1. el- istilhak ale'I-İsttab fi Ma'rifeti'I-AsMb li-İbn Abdiiber (iki ci lt), 2. Evhamu Kitabi'list/ab li-İbn Abdilber, 3. Islah u EvMmi'I-Mu'cem li-İbn Kani'. 90 54-Muhammed et-TurtQşi (451-520 1 1059-1126): Muhammed b. el-Velid b. Muhammed b. Halef b. Süleyman b. EyyQb ei-Fihri. EbQ Bekr. eHurtQşi olarak bilinir. Maliki. Tarihçi. Endülüs Tartuş'ta yetişti. Bağdat, Basra, Şam ve Beytu'I-Makdis'e gitti. Birçok kişiden ilim aldı. iskenderiye'de vefat etti. Siracu'/- Mü/Ok ve'I-Hulefa ve Minhacu'I-Vülat ve'I-Ümera. 91 55-Abdullah b. YerbQ' (444-522 1 1052-1128): Abdullah b. Ahmed b. Said b. Süleyman b. Yerbu' eş-Şenterini el-işbili. Ebu Muhammed. Kurtuba'da oturmuştur. Tarihçi, rical alimi. 1. el-İklfd fi Beyani'l-Esanid, 2. Tacu'l-Htlye ve Siracu'I-Buğye fi Ma'rifeti Esanidi'I-Muvatta, 3. el-Minhac fi Rica/i Müslim. 92 i s T E M 14/2009 56-Abdurrahman b. es-Sakr (454-523 1 1062-1129): Abdurrahman b. Muhammed b. Abdirrahman b. Muhammed b. es-Sakr ei-Ensari. Ebu Zeyd. Tarihçi. Endülüs halkından. Kendisi Kurtuba, işbiliyye, Malaka ve Sebte ulemasından işitmiştir. Merrakuş'a gitmiş ve orada vefat etmiştir. 1. Muhtasar es-Siyer ve'I- Megazi (bir cüz), 2. Müntehab Siyeri'l-Mustafa. 93 57-Ümeyye b. Ebi's-Salt (460-529 Ebi's-Salt ei-Endelüsi. 86 87 88 89 • Kehhale, 166 Kehhale, 554 Kehhale, 476 Kehhiile, 224 °Kehhale, 476 9 91 92 93 Kehhale, 598 Kehhale, 290 Kehhale, 262 Ebu's-Salt 1 1068-1135): ei-Endelüsi. Ümeyye b. Abctilaziz b. Tarihçi. Doğu Endülüs'te 91 Endü/üs'te Tarih ve Kehhale'ye Göre Endü/üs/ü Tarihçiler Daniye'de doğdu. işbiliyye'de yirmi yıl, bir o kadar da ifrikiyye'de kaldı. Kahire ve iskenderiye'de oturdu. Mağrib'e döndü ve ei-Mehdiye'de vefat etti. 1. erRisa/etü'l-Mısriyye, 2. ei-Hadikatü fi Şuarai'I-Asr. 94 58-RezTn es-SerakustT (535 1 1140): Rezfn b. Muaviye b. Arnmar ei-Abderf ei-EndelüsT. Ebu'I-Hasan. Tarihçi. Mekke'ye gitmiş ve orada işitmiştir. Kitabun fi 95 Ahbari Mekke. 59-ei-Feth b. Hakan (535 1 1141): ei-Feth b. Muhammed b. Ubeydillah b. Hakan b. Abdiilah el-Kaysi el-işbTIT. EbQ Nasr. Tarihçi, edip. 1. Matmahu'I-Enfus ve 96 Mesrahu't-Te'nis fi Milhi Eh/i'I-Ende/üs, 2. Kataidu'I-Ukyan ve Mehasini'I-A 'yan. 60-Muhammed b. Ebi'I-Hısal (465-540 1 1074-1146): Muhammed b. MesQd b. Halisa b. Ferec b. Mücahid b. Ebi'I-Hısal ei-Gafikf. Ebu Abdillah. Tarihçi, neseb alimi. Vezirlerden. Kurtuba ve Gırnata'da oturdu. Kurtuba'da öldürüldü. Mi'racu'I-Menakıb ve Menahicu'I-Hasebi's-Sakıb fi Nesebi ResO/illah (sav). 97 61-Abdulhak b. Atiyye (481-541 1 1088-1147): Abdulhak b. Galib b. Abdirrahman b. Galib b. Temmam b. AbdirraQf b. Abdiilah b. Temmam b. Atiyye ei-MuharibT ei-GırnatT. EbQ Muhammed. MalikT. Tarihçi, rica! bilgini. Meriyye kadılığı yaptı. Doğuya seyahat etti. Merviyatında isimlerini kapsayan bir eseri vardır. 98 izlediği yöntem ve şeyhlerinin 62-Abdullah er-RuşatT (466-542 1 1074-1147): Abdullah b. Ali b. Abdiilah b. Halef b. Ahmed b. Ömer ei-LahmT ei-EndelüsT. er-RuşatT olarak bilinir. Tarihçi, neseb alimi. 1. iktibasu'I-Envar ve iltimasu'I-Ezhar fi Ensabi's-Sahabeti ve Ruvati'I-Asar, 2. et-hamu bima fi Kitabi'I-Muhtelif ve'I-Mu'telif li'd-Darakutnf 99 mine'/-Evham. 63-Aii b. Bessam (477-542 1 1048-1147): Ali b. Bessam eş-ŞenterTnT ei-EndelüsT. Ebu'I-Hasan. Tarihçi. ez-ZahTra fi Mehasini Ehl-i'I-CezTra (CezTratü'I-Endelüs).ıoo 64-iyad el-YahsubT (496-544 1 1103-1149): iyad b. Musa b. iyad b. Amr b. Musa b. iyad b. Muhammed b. iyad ei-YahsubT es-SebtT. Ebu'I-Fadl. KadT iyad olarak bilinir. MalikT. Tarihçi, eyyamu'I-Arab ve neseb alimi. Endülüs asıllı. Dedesi Fas'a taşınmıştır. Sebte'de oturdu. Gırnata kadılığı yaptı. Merrakuş'ta vefat etti. 1. eş-Şifa bi-Ta'rTfi HukOki'I-Mustafa, 2. e/-UyOnu's-Sitteti fi Ah bari Sebte, 3. Tertfbu'I-Medarik fi Tabakati'l-Malikiyye, 4. Muhtasar Meşariku'I-Envari'n­ Nebeviyye min Sıhahi'I-Ahbari'I-Mustafaviyye. 101 65-YQsuf b. 94 95 96 97 98 ed-Debbağ Kehhaıe, 105 Kehhaıe, 191 Kehhille, 381-382 Kehhille, 586-587 Kehhille, 247 99 Kehhale, 301 °Kehhiile, 337 10 101 Kehhiile, 375-376 (481-546 1 1088-1151): Yusuf b. AbdilazTz b. Yusuf i s T E M 14/2009 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz 92 b. ömer b. Feyra ei-Lahmi ei-Endelüsi. Ebu'I-Velid. İbnu'd-Debbag olarak bilinir. Neseb alimi, muhaddislerden. Mürsiye ve diger Endülüs şehirlerinde rivayet et102 ti. Kitabun fi Müştebihi'I-Esma ve Müştebihi'n-Neseb. 66-Muhammed eş-Şatıbi (547 1 1153): Muhammed b. Yahya b. Muhammed b. Halife eş-Şatıbi ei-Endelüsi. Ebu Amir. Tarihçi. Gırnata'ya gitti. Tarlhu Mü!Oki'I-Endelüs ve'I-A'yan ve'ş-Şuara bihB. 103 67-Muhammed es-Salimi (550 1 1155 yılında yaşıyordu): Muhammed b. Ahmed b. Ömer es-Salimi ei-Endelüsi. Ebu Amir. Tarihçi. Vezirlerden. ei-Ahbar ve't-Tar/h. 104 68-Ahmed ei-EşarT (550 1 1155): Ahmed b. Muhammed b. İbrahim ei-EşarT ei-Yemeni ei-KurtubT. Ebu'I-Hasan. Hanefl. Kendisine et-Ta'rifu bi'I-Ensab isimli bir eser nis pet edilmiştir. ıo 5 69-Ahmed ei-UklişT (550 1 1155): Ahmed b. Muid b. İsa b. VekTI et-Tucibi eiVafı. Maliki. ei-Uklişi olarak bilinir. ŞihabuddTn, Ebu'I-Abbas. Tarihçi. Endülüs şehirlerinden UkiTş'te dogdu ve orada yetişti. Doguya seyahat etti. 1. Envaru'I- Asar fi Fad/i'n-Nebiyyi'I-Muhtar, 2. Hilyetü'l-Evliya. 106 70-Yahya es-Sayrafı (467-557 1 1074-1179): Yahya b. Muhammed b. Yu- suf ei-EnsarT ei-GırnatT. Ebu Bekr. İbnu's-Sayrafl olarak bilinir. Tarihçi. ei- Envaru'I-Celfyye fi Ahbari'd-Devleti'I-Murabitiyye. 107 71-Ahmed ei-HazrecT (492-559 1 1108-1164): Ahmed b. Abdirrahman b. Muhammed b. Abdirrahman b. Muhammed b. es-SağTri'I-EnsarT ei-Hazreci eiEndelüsT. Ebu'I-Abbas. MalikT. Meriyye'de dogdu. Merrakuş'ta öldü. 1. Şihabu'I­ Ahbar, 2. Envaru'I-Eftar fimen Daha/e Cez/rate'I-Endelüs mine'z-Zühad ve'IEbrar (bu eseri tamamlayamadı). 108 72-Muhammed ei-Mürsi (496-564 1 1102-1169): Muhammed b. Yahya b. Suacte ei-Mürsi. Ebu Abdillah. Tarihçi, rica! alimi. i Esmai'ş-ŞuyOh. s T 'E M 14/2009 Fihristü 73-ei-Yesa' ei-Gafiki (575 1 1179): ei-Yesa' b. isa b. Hazm b. Abdiilah b. ei-Yesa' b. Abdiilah ei-GafikT ei-CeyyanT. Ebu Yahya. Tarihçi. Ceyyan'dan. Meriyye ve Malaka'da oturdu. Sonra Mısır'a taşındı. İskenderiye ve Kahire'de ikamet etti. Kahire'de vefat etti. ei-Magrib fi Ahbari Mehasini Eh/i'IMağrib.110 Kehhaıe, 689 Kehhaıe, 600 104 Kehhaıe, 428 105 Kehhaıe, 59-60 102 103 106 • Kadılık yapmıştır. 109 107 108 109 11 Kehhale, 81 Kehhale, 676 Kehhale, 41 Kehhale, 599 °Kehhale, 677 Endü/üs'te Tarih ve Kehhale'ye Göre Endülüs/ü Tarihçiler 93 7 4-Abdurrahman b. ei-Kasir (576 1 1181): Abdurrahman b. Ahmed b. Ahmed b. Muhammed ei-Gırnati ei-Ezdl. ibnu'I-Kasir olarak bilinir. Ebu Cafer. Tarihçi. Endülüs'te dolaşmış ve Fas ile Afrika'ya seyahat etmiştir. Merviyatını kapsayan yöntemi ve döneminde yetiştiklerinin menkıbeleri ile ilgili olmak üze111 re iki eser nispet edilir. 75-Halef b. Beşkuval (494-578 1 1101-1182): Halef b. Abdilmelik b. Mesud b. Musa b. Beşkuval b. Yusuf ei-Hazreci ei-Ensari ei-Kurtubi ei-Endelüsi. Ebu'I-Kasım. Tarihçi. Kurtuba'da doğdu ve orada vefat etti. 1. es-Sı/a (ibnu'IFeradT'nin Tarihu'I-Uiemai'/-Ende/üs isimli eserine zeyldir), 2. Ahbaru Kudati'IEndelüs.112 76-Abdurrahman es-Süheyli (508-581 1 1114-1185): Abdurrahman b. Abdiilah b. Ahmed b. Esbağ es-Süheyli ei-Endelüsi. Ebu'I-Kasım, Ebu Zeyd, Ebu'I-Hasan. Maliki. Tarihçi. Süheyl'de doğdu. Malaka'da doğdu da denilir. 1. et-Ta'rTfve'I-İ'Iam ffma Ebheme fi'I-Kur'an mine'I-Esma ve'I-A'Iam, 2. er-Ravdu'I1 3 Unuf (i bn Hişam'ın Sire'sinin şerhi). ı 77-Abdurrahman Hubeyş (505-584 1 1111-1188): Abdurrahman b. Muhammed b. Ubeyd b. Yusuf ei-Ensari ei-EndelüsT. ibn Hubeyş olarak bilinir. Ebu'I-Kasım. Tarihçi. Kadılık yapmıştır. Mürsiye'de vefat etti. 1. Kitabu'IGazevati'd-Damineti'I-Kafile ve'/-FütOhi'I-Camiati'I-Hafile, 2. İktidabu Stlati İbn Beşkuvtil, 3. Lakaplar hakkında bir eser. 114 78-Abdullah ei-Hıcari (584 1 1188): Abdullah b. ibrahim ei-Hıcari eiEndelüsi. Ebu Muhammed. MalikT. Tarihçi. ei-Müsehhebu ff Ahbari Ehli'IMagrib.115 79-Abdurrahman ei-EşarT (585 1 1189): Abdurrahman b. Ahmed b. er-RebT' ei-Eşari ei-Kurtubi. Ebu'I-Hasan. Tarihçi, rical alimi. Merrakuş'ta vefat etti. Meşiha (tek cüzde). 116 80-Ahmed ed-Dabbi (599 1 1203): Ahmed b. Yahya b. Ahmed b. Umeyra ed-Dabbi. Ebu Cafer. Tarihçi. Endülüs'te Beluş şehrinde doğdu. Kuzey Afrika'ya Sebte, Merrakuş ve Becaye'ye yolculuklar yaptı. Sonra iskenderiye'ye geldi. 117 Bugyetü'/-Mültemis ff Tarihi Rica/i Ehli'I-Endelüs. VII. 1 XIII. ASlR (Murabttlar ve Muvahhldler Dönemi: 1090-12271 Nasriler Dönemi: 1231-1492) 81-Ahmed ei-HazrecT (601 111 Kehhaıe, 250 lıı KehMıe, 177 113 114 Kehhale, 256 Kehhale, 263 Kehhaıe, 289 116 Kehhaıe, 251 115 117 Kehhale, 83-84 1 1205): Ahmed b. Mesud b. Muhammed el- i s T 'E M 14/2009 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz 94 KurtubT ei-HazrecT. Ebu'I-Abbas. Tarihçi. Doğuya seyahat etti. el-ihtiyar fi ilmi'IAhbar.118 82-Abdülmünim ei-CilyanT (531-602 1 1137 -1206): Abdülmünim b. Ömer b. Abdiilah b. Ahmed b. Ahmed b. Hıdr b. Malik b. Hassan ei-Gassan1 eiEndelüsT ei-CilyanT. Ebu'I-Fadl. Tarihçi, rical alimi. Endülüs'ten Şam'a geldi. Dimeşk'te ikamet etti ve orada vefat etti. Münfidihu'I-Memadih ve Ravdatu'I119 Measir ve'I-Mefahir fi Hasaisi'I-Meliki'n-Nastr. 83-Muhammed Ayyad (544-603 1 1149-1207): Muhammed b. Yusuf b. Abdiilah b. SaTd b. Abdiilah b. EbT Zeyd. EbO Abdillah. ibn Ayyad olarak bilinir. Tarihçi. Belensiye bölgesindeki Meriyye'den. Orada vefat etti. Onun, alfabetik 120 sıraya göre tanzim ettiği babasının şeyhlerine dair bir eseri vardır. 84-Muhammed ei-HadramT (609 1 1212): Muhammed b. ibrahim eiHadramT. Tarihçi, rical alimi. Kurtuba bölgesinden. Kadılık yapmıştır. edDürretü'I-Vüsta fl's-Seleki'I-Manzüm fi Ricali'I-Muvatta.ı 2 ı 85-Muhammed et-TucTbT (540-610 1 1145-1213): Muhammed b. Abdirrahman b. Ali b. Muhammed b. Süleyman et-TucibT. EbO Abdillah. Tarihçi, rical alimi. Mürsiye'den. Endülüs'te dolaştıktan sonra doğuya seyahat etti. Haccını yaptıktan sonra Mekke'de .uzun süre kaldı. Birçok kişiden ilim yazdı. Tilemsan'a döndü. Orada rivayet etti. Tilemsan'da vefat etti. 1. Mu'cem (şeyh lerinin isimleri, büyük bir cilt), 2. Fedailu'I-Eşhuri's-Selase: Receb, Şa'ban ve Ramadan, 3. Menaktbu's-Stbteyn el-Hasan ve'I-Hüseyin. 122 86-Abdullah b. Havt (549-612 1 1154-1215): Abdullah b. Süleyman b. Davud b. Havt ei-EnsarT ei-HarisT ei-EndelüsT. EbO Muhammed. Tarihçi, rical alimi. işbiliyye ve Kurtuba'da kadılık yaptı. Gırnata'da kadı iken vefat etti. Kitabun fi Tesmiyeti Şuyühi'I-Buharf ve Müs/im ve Ebf Davud ve't-Tirmizf ve'nNesaf (tamamlanmadı). 123 i s T E M 14/2009 87-Muhammed ei-LahmT (538-614 1 1144-1218): Muhammed b. Muhammed b. AyşOn b. ömer b. Sabbah ei-LahmT ei-MürsT. Ebu Amr. Tarihçi, rical 124 alimi. Takyfd fi'I-Vefeyat. 88-Muhammed ez-ZührT (617 1 1220): Muhammed b. Ahmed b. Süleyman b. Ahmed b. ihrahim ez-ZührT ei-EndelüsT. EbO Abdillah. Neseb alimi. Malaka'da doğdu. Mısır, Şam ve CezTra'ya gitti. Bağdat'ta birçok hadis işitti. Moğollar tarafından öldürüldü. el-Beyan ve't-Tebyfn fi Ensabi'I-Muhaddisfn (altı cüz). 125 118 119 Kehhaıe, 80 Kehhaıe, 316 Kehhaıe, 604 ° 12 121 122 123 124 125 Kehhale, 409 Kehhale, 508 Kehhale, 295-296 Kehhale, 575·576 Kehhale, 422; Kehhale sayfa 492'de de yine aynı şahsın biyografısini vermektedir. "Muhammed Endü/üs'te Tarih ve Kehhale'ye Göre Endü/üs/ü Tarihçiler 95 ei-MellahT (549-619 1 1154-1222): Ebu'I-Kasım b. Abdirrahman ei-MellahT. Tarihçi. Kitabun fi Teracimi Ehli'I-Endelüs ve'I89-Ebu'I-Kasım Magrib.126 90-Muhammed ei-MellahT (549-619 1 1154-1222): Muhammed b. Abdilvahid b. ibrahim b. Müferrec ei-GafikT ei-EndelüsT. ei-MellahT olarak bilinir. Tarihçi, neseb alimi, edip. Gırnata bölgesinden ei-Mellaha'da vefat etti. 1. eş­ Şecer (Arab ve Acem milletlerinin neseblerine dair), 2. Tarih u Ulemai e/-Bfra. 127 91-ismail el-işbTIT (620 1 1223'te yaşıyordu): ismail b. Muhammed el-işbTIT. Ebu'I-VeiTd. Tarihçi. Menakılu'd-Dürer fi Menakıbi'z-Zehr fi Tarihi'I-Ümeviyyin 128 ve'/-Abbasfyyfn. 92-Davud ei-EnsarT (522-621 1 1157-1224): Davud b. Süleyman b. Davud b. Abdirrahman b. Süleyman b. Ömer b. Halef b. Abdiilah b. Abdirauf ei-EnsarT ei-HarisT. Rica! alimi. Bande'de doğdu. ei-CezTratu'I-Hadra ve Belensiye kadılığı yaptı. Malaka'da vefat etti. Şeyhlerinin isimleri ile ilgili bir kitap yazdı. 129 93-Abdullah ez-ZührT (623 1 1226): Abdullah b. Abdilazim b. Abdilmelik ez130 ZührT. Ebu Muhammed. Malaka halkından. Kitabu Ricali'I-Muvatta. 94-ismail eş-ŞekundT (629 1 1232): ismail b. Muhammed eş-ŞekundT. Ebu'I-VeiTd. Endülüs halkından tarihçi. Şekund e' de doğdu. işbiliyye'de vefat etti. 131 Risaletün fi Fadli'I-Ende/üs. 95-isa er-RuaynT (581-632 1 1185-1234): isa b. Süleyman b. Abdiilah eiEndelüsT. Ebu Musa. MalikT. Tarihçi. Malaka'da oturdu ve orada işitti. 1. Mu'cemu'ş-ŞuyOh, 2. Kitabun fi's-SaMbe. 132 96-Süleyman ei-KelaT (565-634 1 1170-1237): Süleyman b. Musa b. Salim b. Hassan b. Süleyman b. Ahmed b. Abdiselam ei-HımyerT ei-KelaT ei-BelensT. Ebu'r-RebT'. Tarihçi. Mürsiye'de doğdu. 1. el-iktifa fi Megazi'I-Mustafa ve'sSelaseti'I-Hulefa (4 cilt), 2. Kitabu'I-Erbafn an Erbafne Şeyhen an Erbafne Sahabiyyen, 3. Kitabun fi Ma'rifeti's-Sahabe ve't-Tabifn (tamamlanmadı), 4. 133 Ensabu'I-Mustafa. 97-Muhammed b. HalfOn (555-636 1 1160-1239): Muhammed b. ismail b. Muhammed b. Abdirrahman b. Mervan b. HalfOn ei-EzdT. Ebu Bekr, Ebu -- ez-Zühri (617 1 1220): Muhammed b. Süleyman b. Ahmed b. İbrahim ez-Zühri ei-Endelüsi el-işbili. Ebü Abdillah. Maliki. Tarihçi, rical alimi. Malaka'da doğdu. işbiliyye'de oturdu. Mısır, Şam, Cezira, Bağdat, Esbehan, Cebel' e seyahat etti. Moğollar tarafından öldürüldü. 1. ei-Beyanu fima Ebheme mine'I-Esma fi'I-Kur'an, 2. el-Beyan ve't-Tebyin fi Esmai'I-Muhaddisin." 126 Kehhale, 391 127 Kehhale, 526. Bir önceki tarihçi ile isim ve doğum- vefat tarihleri arasındaki benzerlik ikisinin de aynı kişi olduğu izlenimini vermektedir. 128 Kehhale, 98 129 Kehhale, 186 13 Kehhale, 299 131 Kehhale, 98 132 Kehhale, 377 133 Kehhale, 214 ° i s T 'E M 14/2009 96 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz Abdillah. Tarihçi, rical alimi. işbiliyye'de oturdu. Bazı bölgelerde kadılık yaptı. 1. 134 e/-Münteka ff Rica/i'I-Hadis, 2. Esmau Şuyühi't-Malik. 98-Muhammed b. ei-KOtiyye (637 1 977): Muhammed b. Ömer b. Abdilaziz b. ibrahim b. isa b. Müzahim el-işbili ei-Kurtubi (aslen). EbO Bekr. ibnu'IKuOtiyye olarak bilinir. Tarihçi. Kurtuba'da doğ;du. Orada yetişti. Tarfhu'IEndelüs. 135 99-ibrahim ei-BetalyOsi (642 1 1244): ibrahim b. Kasım ei-BetalyOsi. Tarihçi. Tarih u Betalyüs min Biladi'I-Ende/üs. 136 b. et-Taylesani (575-642 1 1179-1244): Kasım b. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Süleyman ei-Evsi ei-Ensari ei-Kurtubi. Ebu'I-Kasım. ibnu't-Teylesani olarak bilinir. Tarihçi. Malaka'da vefat etti. 1. Zehru'/-Besatf ve Nefhatu'r-Riyad ff Ahbari'I-Uiemai'/-Müsnedine ve Menaktbu Ehli'I-Fadl, 2. etTebyfn an Menakıbu men Urife bi-Kurtuba mine't-Tabi/n ve'I-Ufema ve'sSalihfn. 137 100-Kasım 101-Abdullah ei-HarTrT (590-646 1 1195-1248): Abdullah b. el-Kasım b. Abdiilah ei-LahmT el-işbTIT ei-HarTrT. EbO Muhammed. Tarihçi, neseb alimi. 1. edDürer ve'I-Fevaid (şeyhleri ile ilgili), 2. Kitabun ff Ensabi Ulemai'I-Endelüs, 3. 138 Nesru'n-Nür ve'z-Zühr ff Menakıbi ibni'r-Rümiyye. 102-Ahmed b. Umeyra (582-658 1 1186-1261): Ahmed b. Abdiilah b. Muhammed b. el-Hasan b. Umeyra ei-MahzOmi ei-Belensi. Ebu'I-Mutarrif. Tarihçi. ŞakOra'da doğ;du. Belensiye'de yetişti. Gırnata'ya taşındı. Birçok yerde kadılık yaptı. Tunus'ta vefat etti. Kitabun ff Faciati'/-Hayre ve Tagal/ubi'r-ROm a/eyM.ı 39 i s T f M 14/2009 103-Muhammed b. ei-Ebrar (595-658 1 1199-1259): Muhammed b. Abdiilah b. EbT Bekr b. Abdiilah b. Abdirrahman b. Ahmed b. Ebi Bekr ei-Kudai ei-EndelüsT ei-Belensi. EbO Abdilla h. ibnu'I-Ebrar olarak meşhurdur. Tarihçi. Belensiye'de doğ;du. Tunus'a yerleşti. Tekmiletü's-Sılati li-ibn Beşkuval. 140 104-Abdullah b. EbT Cemre (670 1 1276): Abdullah b. Sa'd b. Ahmed b. Ebi Cemre ei-EzdT ei-EndelüsT. EbO Muhammed. Tarihçi. Kitabun fi Tabakati'IHukema.14ı 105-Aii b. Said (610-673 1 1213-1274): Ali b. Musa b. Abdilmelik b. Said ei-Ansi ei-EndelüsT ei-Gırnati. Ebu'I-Hasan. Tarihçi, seyyah. Gırnata'da doğ;du. Doğuya seyahat etti. Dimeşk, Bağdat ve Mısır'a gitti. Tunus'ta oturdu. 1. 134 135 136 137 • 138 139 Kehhale, 437 Kehhale, 551 Kehhiile, 14 Kehhiile, 391-392 Kehhale, 303 Kehhale, 45 °Kehhale, 517 141 14 Kehhiile, 295 97 Endülüs'te Tarih ve Kehhale'ye Göre Endülüslü Tarihçiler Lezzetü'I-Ahlam fi Tarihi Ümemi'I-Acem (iki cilt), 2. iddetü'I-Müstenciz, 3. Akletü'/-Müstevfiz. 142 106-Aii ei-Endelüsl (685 1 1286): Ali b. Said ei-Endelüsl. Tarihçi. fi Ahbari'l-Meşrik. 143 e/-Meşrik 107-ibrahim ei-Levzl (614-687 1 1217-1288): ibrahim b. Abdilazlz b. Yahya er-Ruaynl ei-Endelüsl. EbO ishak. Malik!. Tarihçi. Dimeşk'te kadılık naibliği yapmıştır. ibn Hallikan'ın Vefeyatu'I-A 'yan'ının muhtasarını yapmıştır (üç c üz). 144 108-Muhammed ei-KurtubT (693 145 Kurtubl. Kemaluddln. Tarihçi. Tarih. 1 1294): Muhammed b. Ahmed ei- 109-Ahmed el-Amiri (699 1 1300): Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Abdirrahman b. Mesade el-Amiri. EbO Cafer. Tarihçi. Endülüs'te birçok yerde kadılık yaptı. Kavminin ve soyunun tarihine dair bir eseri vardır. 146 Vlll. /XIV. ASlR (Nasriler Dönemi: 1231-1492) 110-Abdulhak ei-Badisl (722 1 1322'de yaşıyordu): Abdulhak b. ismail b. Ahmed b. Muhammed b. ei-Hıdr b. Kays b. Sa'd b. Ubade ei-BadisT ei-GırnatT eiHazrecl. EbO Muhammed. Tarihçi. e/-Maksadu'ş-ŞerTf ve'/-Münezzau'I-LatTf fi 147 Zikri Salihai'r-Rff. 111-Muhammed b. HanT (733 1 1333): Muhammed b. Ali b. HanT ei-LahmT . es-SebtT. EbO Abdillah. Tarihçi. işbiliyye asıllı. e/-Gurretü't-Taliat fi Şuarai'I­ 148 Mieti's-SabTa. 112-Muhammed b. Bekr (674-741 1 1275-1340): Muhammed b. Yahya b. Muhammed b. Yahya b. Ahmed b. Muhammed b. EbT Bekr b. Sa'd ei-EşarT. EbO Abdillah. ibn Bekr olarak bilinir. MalikT. Tarihçi. Gırnata'da kadılık yaptı. Mısır ve Şam'ı ziyaret etti. et-Temhfd ve'I-Beyan fi Makteli'ş-Şehfd Osman b. Affan. 149 113-Muhammed b. Hayyan (654-745 1 1256-1344): Muhammed b. YOsuf b. Ali b. YOsuf b. Hayyan ei-Gırnatl ei-Ceyyanl ei-EndelüsT. EbO Hayyan. Tarihçi. Gırnata bölgesinde doğdu. Endülüs, ifrikiyye, iskenderiye, Kahire ve Hicaz'da yaklaşık 450 şeyhten hadis aldı. Kahire'de vefat etti. 1. Nuhatu'I-Ende/üs, 2. 150 Mecani'I-Asr fi't-Tarfh. 114-Muhammed b. CezyT (693-758 1 1294-1357): Muhammed b. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Abdiilah b. CezyT ei-KelbT. EbO Abdillah. Tarihçi, edip. Gırnata halkından. LisanuddTn ei-HatTb'ten ders almıştır. Fas'ta 142 143 144 145 146 147 148 149 15 Kehhale, 364 Kehhale, 347 Kehhale, 12 Kehhale, 428 Kehhiile, 62 Kehhale, 246 Kehhale, 549 Kehhiiıe, 600-601 °Kehhale, 604 i s T E M 14/2009 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz 98 vefat etti. Gırnata tarihi hakkında cüzleri vardır. 151 115-Muhammed b. el-Hac (680-771 1 1281-1370): Muhammed b. Muhammed b. İbrahim b. Muhammed b. Halef b. Muhammed b. Süleyman esSülemT. Ebu'I-Berekat. İbnu'I-Hac olarak bilinir. Endülüs halkından. Aslen BelfıkT. Meriyye'de doğdu ve yetişti. Becaye ve Merrakuş'ta eğitim gördü. Sebte'ye yerleşti. Malaka ve Gırnata'da kadılık yaptı. ei-İfsah fimen Urife bi'I152 Endelüs bi's-Salah. 116-Muhammed b. ei-Hatib (713-776 1 1313-1374): Muhammed b. Abdiilah b. SaTd b. Abdiilah b. SaTd b. Ahmed b. Ali es-Sel ma nT ei-LevşT ei-GırnatT ei-EndelüsT. EbO Abdillah. LisanuddTn ibnu'I-HatTb, Zü'I-Vizareteyn, Zü'I-Umreyn. Tarihçi, edip ve vezir. BeiOşe'de doğdu. Gırnata'da yetişti. Vezirlik yaptı. Daha sonra Endülüs'ü terk etmek zorunda kaldı. Sebte ve Tilemsan'a gitti. Oradaki siyasi idarenin değişmesi ile zındıklıkla itharn edilerek hapsedildi ve 776 1 1374 yılında öldürüldü. 1. Tarfetu'I-Asr fi Devleti Beni Nasr (Endülüs'teki Be nT Ahmer hanedanı, üç cilt), 2. Hedaru'I-Kinayat fi Teracimi'I-Udeb§ bi'I-Mağrib, 3. ei-İhatatü fi Ah b§ ri Gtrnata. 153 117-Muhammed b. Cabir (698-780 1 1299-1378): Muhammed b. Ahmed b. Ali b. Cabir ei-EndelüsT. Ebu Abdillah, ŞemsuddTn. ŞemsuddTn b. Cabir olarak bilinir. MalikT. Tarihçi, şair. Meriyye halkından. Doğuya seyahat etmiş, Mısır ve Şam'a gitmiş, Halep'te ikamet etmiştir. ilbTra'da vefat etti. ei-Hulletü's-Seyra fi Mehdi Hayri'I-Vera ve Şerhiha. 154 118-Ebu Cafer el-ilbTrT (780 1 1378'de yaşıyordu): Tarihçi, seyyah. Doğuya 155 seyahat etti. Bediiyyetü İbn Ca bir. IX./ XV. ASlR (Nasriler Dönemi: 1231-1492) 119-Muhammed b. Asım (857 1 1453): Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Asım ei-KaysT ei-EndelüsT ei-GırnatT. i s Ebu Yahya. Tarihçi, rical alimi. Vezir ve kadılardan. er-Ravdu'I-Arid fi Teracimi zevi's-Suyüf ve'I-Aklam ve'I-Karfd. 156 T X./ XVI. ASlR (Nasrfler Dönemi: 1231-1492): 120-Şerefudôın ei-KurtubT (974 1 1466'da yaşıyordu): Şerefudôın b. AbdilalTm t M 14/2009 b. Ebi'I-Kasım b. Osman ei-KurtubT. Ebu'I-Kasım. Tarihçi. Kalaidu Ukudi'I-Ukyan fi Menaktbi'l-imam Ebi Hanffe en-Nu'mfm (97 4'te tamamlandı). 151 ı 52 Kehhaıe, 565 Kehhale, 564-565; Kehhiile'nin sayfa 567'de zikrettiği Muhammed b. el-Hac (77 4 1 1373) da muhtemelen aynı kişidir. Bu da Belfıki'dir ve nispet edilen eserler 1. ei-İdahu fimen Zükira fi'IEnde/üs bi's-Salah, 2. et-Tarihu'/-Mürsiye min Biladi'I-Endelüs olmak üzere iki ta nedir. Birinci eserin isim benzerliği ve vefat tarihlerinin yakınlığı bu ihtimali artırmaktadır. ısJ Kehhale, 519 154 155 156 157 157 Kehhale, 426 Kehhale, 132 Kehhale, 580 Kehhiile, 219 99 Endülüs'te Tarih ve Kehhale'ye Göre Endü/üs/ü Tarihçiler SONUÇ Endülüs'te ilim konusunda yapılan çalışmalarda, araştırmaların doğasın­ dan olsa gerek, seçilen bir iki alim ile yetinilmek durumunda kalınmış, geniş ölçekte değerlendirmelere yer verilmemiştir. Dolayısıyla Endülüs medeniyetinde, ilmin konumunu tam manasıyla ortaya koyabilmek için diğer ilim dallarında da Endülüs menşeli ulemanın tespiti hali hazırda bir ihtiyaç olarak durmaktadır. Burada zikrettiğimiz tarihçilere, fıkıh, tefsir, hadis, felsefe, edebiyat, mantık, kelam, coğrafya gibi sosyal, astronomi, tıp, kimya, botanik gibi fen bilimlerinde yetişen alimleri ve eserlerini de ekieyecek olursak kelimenin tam manasıyla bir "ilim ve kitap medeniyeti" ile karşı karşıya olduğumuz daha net bir şekilde anlaşılacaktır. Tarih konusunda bu kadar ilim erbabına sahip olan bir bölgenin, diğer alanlarda ulaştığı seviye takdir edilir ki, çok daha ileri boyutlarda olacaktır. kım Endülüslü tarihçilerin biyografilerinden hareketle ulaştığımız genel bir tasonuçları maddeler halinde sıralamanın faydalı olacağı kanısındayız: 1. Endülüs'ün Doğu ile bağlantısı hiçbir dönemde kopmuş değildir. iık dönemlerden itibaren Endülüs'ten Doğuya ilim yolculukları yapılmıştır. Endülüs'teki ilmi ve kültürel seviyenin yükselmesine bağlı olarak bu yolculuklar zamanla sadece öğrenme amaçlı olmaktan çıkmış, aynı zamanda kendi kültürel birikimlerini Doğuya taşımanın da bir aracı olmuştur. Bu bakımdan tarihçiler, Endülüs bilgi ve birikimini Doğuya aktarmaları açısından kültür köprüsü görevini yerine getirmişlerdir. 2. Doğuda karşımıza çıkan mezhep tarihçiliğine bir iki istisna dışında Endülüs ilim çevresinde karşılaşılmamaktadır. Bunun nedeni de Endülüs toplum ve dolayısıyla ulemasının Sünni itikada sahip olmasıdır. 3. ilk resmi tarihçi olup olmadığı konusunda kesin bir bilgimiz olmamakla beraber, MansOr Muhammed b. Ebi Amir (976-1002) döneminde resmi tarihçilerin görevlendirilmesi dikkat çekicidir. i geri dön- s Günümüzdeki beyin göçünü o dönemde Endülüs yoğun bir şekilde yaşamaktaydı ve bu da kendi ilmi birikimini koruma konusunda belli bir zafiyet oluşturuyordu. Bu beyin göçünün en büyük nedeninin de Endülüs'teki bitip tükenmek bilmeyen siyasi mücadeleler olduğunu söylemek mümkündür. T 4. Endülüs'ten Doğuya ilim yolculuklarına çıkanlardan birçoğu memiştir. 5. Endülüs'te oluşan ilmi geleneğin siyasi çöküşten sonra da devam ettiği anlaşılıyor. En kötü ihtimalle şunu diyebiliriz ki Endülüslülerin sürülmesinden sonra da _Endülüs'e nispet edilen veya kendisini Endelüsl olarak ifade eden tarihçiler çıkmıştır. Abdülkadir ei-Belevl ei-Endelüsl (1176 1 1762) gibi. 6. Endülüs tarihçilerinin Doğuya olan ilgileri, orada telif edilen eserleri şerh, tavzih ve tashih etme konusunda kendisini göstermektedir. Bununla beraber zamanla orijinal içerikli eserler de verilmiştir. 7. V. 1 Xl. Asırda Endülüs'ün kendi ilmi altyapısını oluşturduğunu artık ulemanın doğuya gitmeden de ilmi oluşumlarını tamamiayabiidikierini görüyoruz. E M 14/2009 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz 100 Rihletu'l-ilm artık Endülüs içinde olmaktadır. Nitekim Abdurrahman b. es-Sakr (454-523 J 1062-1129) Meriyye'de yetişmiş, Kurtuba, işbiliyye, Malaka ve Sebte ulemasından işitmiştir. 8. Sadece Kurtuba, Gırnata gibi merkezi şehirler değil, sıradan iller dahi kendi ilim muhitlerini oluşturmuşlardır. 9. Endülüs tarihçilerinin ilgilendiği ana konuları; neseb, rical, siyer şerhleri, yerel ve genel tarihler olarak zikredebiliriz. Endülüs tarihçileri, bilinçli bir şekilde islam tarihindeki problemlerle pek fazla ilgilenmedikleri, tartışmalı konulardan mümkün mertebe uzak durdukları görülmektedir. Özellikle de Doğuda yoğun bir şekilde yaşanan Sünni-Şii ayrışmasının ihtilaflı konularından bilinçli olarak uzak durmuşlardır. Muhtemelen bunda gerek Şia'nın Endülüs'e girememesinin, gerekse de Fatimilerle verilen siyasi mücadelede kendi devletlerine zarar vermek istememelerinin etkisi vardır. 10. Endülüs'te siyasi ve ilmi yerleşmenin akabinde tarihçilerin rak arttıkları, çöküşe doğru ise yeniden azaldıkları sayısal ola- görülmektedir. Bundan ha- reketle Endülüs ulemasının da diğer islam coğrafyalarında olduğu gibi, siyasi otoritelerden -en azından ekonomik açıdan- bağımsız olmadıklarını, ilimle siyasi hayatın yakın ilişki içerisinde olduğunu söyleyebiliriz. Kaynaklar: » Abbadi, Ahmed Muhtar, fiTarihi'I-Abbasive'I-Ende/üsi, Daru'n-Nahdati'I-Arabiyye, Beyrut tz. » - - , "el-islam fı Ardi'I-Endelüs", Mecelletü Alemi'I-Rkr, X1 2, (Kuveyt 1979), 59-110 » Abdulfettah, Abdulfettah Fethi, et-Tarih ve'I-Müerrihün fi Mısr ve'I-Ende/üs -fi Karni'r-Rabi' ei-Hicri', 1-11, Darü'I·Kütübi'l-ilmiyye, Beyrut 2004 » Aydın, Mustafa, "Endülüs Edebiyatında Orijinallik Meselesi", Endülüs'ten İspanya'ya, TDV Yay., Ank. 1996, 7-23 » Bebel, August, Hz. Muhammed ve Arap-İslam Kültürü Dönemi, çev: Veysel Atayman, BordoSiyah Yay., ist. 2004 (ilk baskı 1883) » Durant, Will, İs/am Medeniyeti, çev: Orhan Bahaeddin, Elips Yay., An k. 2004 i s T f M 14/2009 » Günaltay, Şemseddin, is/am Tarihinin Kaynaklan -Tarih ve Müverrihler-, haz: Yüksel Kanar, Endülüs Yay., ist. 1991 » Hallak, Hassan, Diriisetün fi Tarihi'I-Hadarati'J-islamiyye, Daru'n-Nahdati'I-Arabiyye, 11. Bsk., Beyrut 1999 » Hunke, Sigrid, Avrupa'nın Üzerine Dagan islam Güneşi, çev: Servet Zengin, Bedir Yay., 11. Bsk., ist. 1975 » ibn Haldün, Abdurrahman b. Muhammed b. Haldün ei-Hadrami (1332-1406), Mukaddime, HI, çev: Halil Kendir, Yeni Şafak, ist. 2004 » ibn Hayr, Ebü Bekr b. Hayr b. Ömer işbili (575 1 1179), Rhrist, Müessesetü'I-Hanci, Kahire tz. » imamüddin, S. Muhammed, Endülüs Siyasi Tarihi, çev: Yusuf Yazar, Rehber Yay., An k. 1990 » Karlığa, Bekir, is/am Düşüncesinin Batı Düşüncesine Etkileri, Litera Yay., ist. 2004, 190 » Kehhale, Ömer Rıza, Mu'cemu Musannifi'I-Kütübi'I-Arabiyye fi't-Tarih ve't-Teriicim ve'J. Cugrafiyyii ve'r·Rihlat, Müessesetü'r-Risale, ı. Ssk., Beyrut 14061 1986 » Özdemir, Mehmet, "Endülüs", DİA. Xl, TDV Yay., ist. 1995, 221-224 » - - , "Endülüs'ün Yıkılış Süreci Üzerine Mülahazalar", Endü/üs'ten İspanya'ya, TDV Yay., Ank. 1996, 25-48 » - - , Endülüs Müslümanları-ilim ve Kültür Tarihi·, 1-111, TDV Yay., Ank. 1997 » - - , "ispanya Tarihinde 'Doğululaşma' ve 'Batılılaşma' Tartışmaları -Tuleytula Örneği", is/amiyiit, 7 1 3, (2004), 11-20 » Şeşen, Ramazan, Müslümanlarda Tarih-Cografya Yazıcı/ıgı, isar Vakfı Yay., ist. 1998 » Şeyban, Lütfi, Reconquista -Endü/üs'te Müslüman-Hıristiyan İlişkileri-, iz Yay., ist. 2003 >> Yıldız, Şevket, "Endülüs Yahudileri ve islam Kültür ve Biliminin Avrupa'ya Geçişinde Oynadtk/an Rol", istem, VII 1 13, (2009), 51-68.
