i TC SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL
advertisement
i T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI TÜRK TASAVVUF (TEKKE) MÛSİKÎSİ’NDE İCRA EDİLEN TÜRLERE ÖRNEK ESERLER VE BU ESERLERİN MÛSİKÎ AÇISINDAN İNCELENMESİ Cihan ÜNVER YÜKSEK LİSANS TEZİ Tez Danışmanı: Öğr. Gör. Erdoğan ATEŞ ISPARTA - 2011 ii iii i ÖNSÖZ Mûsikî, hayatımızın her evresinde önemli bir yere sahiptir ve çok eski zamanlardan bu yana varlığını sürdürmüştür. Tüm medeniyetlerde mûsikî, önemli bir kültür öğes r alanda faaliyet ortamı oluşturmuştur. İslam dininde mûsikî daha çok dini temalı eserlerle ağırlık kazanmıştır. İbadet maksadı ile m mıştır. “Allah güzeldir, güzeli sever” hadisi ve bunun gibi hadisler İslam sanatının oluşması esinde önemli ölçüde rol oynamıştır. İnanç ve güzellik kavramı iç içe geçmiştir. İslam dini, i sanatları benimsemiş ve tüm İslam medeniyeti içerisinde ilgi görmüştür. Örneğin bir Kur’an unması dinleyeni hem sanat hem de dini yönden etkilemiştir. Bu sayede mûsikî de dini duygu ları ifade eden önemli bir unsur olarak tarih boyunca karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmada emeği geçen başta Danışmanım Öğretim Görevlisi Erdoğan Ateş Hocam olmak üzere, Müzik Kültürü Araştırma ve Uygulama Merkezi çalışanlarına ve n destekleyen Sevgili Anneme, İrfan Ünver’e, Okan Ünver’e çok teşekkür ederim. Cihan ÜNVER Isparta – 2011 ii ÖZET TÜRK TASAVVUF ( TEKKE) MÛSİKÎSİ’NDE İCRA EDİLEN TÜRLERE ÖRNEK ESERLER VE BU ESERLERİN MUSİKİ AÇISINDAN İNCELENMESİ Cihan ÜNVER Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, Türk Din Mûsikîsi Bilim Dalı, 97 Sayfa, Şubat, 2011 Danışman: Öğr. Gör. Erdoğan ATEŞ Günümüzde Türk Din Mûsikîsi iki ana başlık altında incelenir. Bunlar Cami Mûsikîsi ve Tasavvuf (Tekke) Mûsikîsi’dir. Biz de dini hayat içerisinde bulunan ve icra edilen türlerin ne anlama geldiğini, nasıl icra edildiklerini göstermek amacıyla bu çalışmay tık. Tasavvuf’un İslam dini üzerinde önemini ortaya koyduktan sonra Cami Mûsikîsi ve asıl inc me alanımız olan Tasavvuf (Tekke) Mûsikîsi türlerini ele alarak bu türlere örnek eserler verd k. Verilen bu eserlerin nasıl, ne zaman ve ne şekilde icra edildiklerini ele aldıktan sonra özellikle bu eserleri mûsikî tekniği bakımından değerlendirmeye çalıştık. Anahtar Kelimeler: Mûsikî, Dinî Mûsikî, Tasavvuf. iii ABSTRACT THE SAMPLE WORKS USED IN TURKISH SUFI MUSIC AND MUSİCAL EXAMINATION OF THESE WORKS Cihan ÜNVER Suleyman Demirel University, Institute of Socıal Sciences Islamic History and Arts Program, Turkish Religious Music Subdivision, 97 Page, February 2011 Supervısor: Erdoğan ATEŞ Nowadays, this tradional Turkish music are examined under two headings. These are mosque music and mystic (sufi) music. We have studied ıt to show what ty pes in religious life mean and how they are conducted. After we have placed the importance of mysticism on Islam, we have tried to give information by giving sa mples to mosque music and types of mysticism music, we have especially studied. After we studied dealt with theese pieces of music in terms of time they were pr actised and how they were played, we tried to asess them regarding musical techn iques. Keywords: Music, Religious Music, mysticism (sufism). iv İÇİNDEKİLER Sayfa ÖNSÖZ .............................................................................. ............................................ i ÖZET .............................. ................................................................................ .............. ii ABSTRACT...................................................... ...........................................................iii İÇİNDEKİLER ............. ................................................................................ ............... iv ŞEKİLLER LİSTESİ .................................................... .............................................. vii KISALTMALAR DİZİNİ................. ........................................................................... ix GİRİŞ Çalışmanın Amacı.......................................................................... ............................... 1 Çalışmanın Önemi.......................................................................... ............................... 1 Çalışmanın Metodolojisi ................................................................ ............................... 1 Mûsikînin Tanımı, Önemi ve İslâm Dini’ndeki Yeri............................................. .... 2 Tasavvuf ve Tasavvufun Tarihçesi……………………………………………………..4 BİRİNCİ BÖLÜM CAMİ MÛSİKÎSİ 1.1. Ezan....................................................................... ................................................. 9 1.2. Kamet ..................................................................... .............................................. 10 1.3. Tesbih..................................................................... .............................................. 10 1.4. Tekbir .................................................................... ............................................... 10 1.5. Tevhid .................................................................... .............................................. 10 1.6. Temcid .................................................................... ............................................ 11 1.7. Münâcât.......................................................................... ...................................... 11 1.8. Salât........................................................................ .............................................. 11 1.9. Kıraat....................................................................... ............................................. 12 1.10. Mevlid ................................................................... ............................................. 12 1.11. Miraciye ................................................................. ............................................ 12 1.12. Tardiye .................................................................. ............................................. 13 1.13. İlahi ...................................................................... .............................................. 14 v Sayfa İKİNCİ BÖLÜM TASAVVUF (TEKKE) MÛSİKÎSİ 2.1. Mevlevi Ayini: ............................................................ ......................................... 15 2.1.1. Peşrev .................................................................... ............................................ 19 2.2. Niyaz Ayini ............................................................... ........................................... 38 2.3. Durak...................................................................... .............................................. 44 2.4. Şuğul ......................................................................... ........................................... 46 2.5. İsm-i Celal.................................................................. .......................................... 48 2.6. Savt....................................................................... ................................................ 48 2.7. Mersiye.................................................................... ............................................. 50 2.8. Nefes ..................................................................... ............................................... 57 2.8.1. Nefeslerin Konularına Göre Tasnifi........................................... ....................... 58 2.8.1.1. Düvazlar (Dü-Vaz).......................................................... .............................. 58 2.8.1.2. Methiyeler (Övgü, Öğünme Nefesleri) ............................................. ............ 59 2.8.1.3. Nevruziyeler (Nevruz Nefesleri)........................................ ............................ 60 2.8.1.4. Tabiat konulu Nefesler................................................. .................................. 63 2.8.1.5. Matem Nefesleri........................................................ .................................... 64 2.8.1.5.1. Ağlaş (Yas) Nefesleri.................................................... .............................. 64 2.8.1.6. Şathiye (Şathiyât-ı Sofiyâne) ................................................... ...................... 67 2.8.1.7. Devriye (Devriye Nefesleri)............................................ ............................... 68 2.8.2. Nefeslerde Müzik (Usûl-Ezgi) Yapısına Göre Tasnif.................................. ..... 70 2.8.2.1. Uzun Hava Tipi (Usûlsüz) Nefesler.......................................... ..................... 70 2.8.2.2. Kırık Hava Tipi (Usûllü – Tartımlı) Nefesler ....................................... ........ 70 2.8.2.3. Karma Hava Tipi nefesler .............................................. ................................ 70 2.8.2.4. Ezgi Yapısına Göre Nefesler.................................................. ........................ 71 2.9. Na’t......................................................................... .............................................. 71 2.10. İlahi ...................................................................... .............................................. 77 2.10.1.Tevşih İlahisi............................................................... ..................................... 79 2.10.2. Cumhur ilahisi.......................................................... ....................................... 81 2.10.3. Zikir İlahisi............................................................. ......................................... 83 2.10.4. Muharrem İlahisi.......................................................... ................................... 85 vi Sayfa 2.10.5. Ramazan İlahisi........................................................... .................................... 86 2.10.6. Mektep İlahisi ........................................................... ...................................... 88 2.10.7. Şükür İlahisi .................................................................. .................................. 89 2.10.8. Hac İlahisi .............................................................. ......................................... 90 2.10.9. Rebiül Evvel-Rebiül Ahir İlahisi ............................................. ....................... 92 2.10.10. Tesbih İlahisi........................................................... ...................................... 93 SONUÇ ............................................................................ ........................................... 94 KAYNAKÇA.......................................................................... .................................... 95 ÖZGEÇMİŞ ............................................................................... ................................. 97 vii ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa Şekil 1: Acemaşiran Peşrevi .......................................................... ............................ 21 Şekil 2: Acemaşiran Ayin-i Şerifi – Birinci Selam....................................... ............. 22 Şekil 3:Acemaşiran Ayin-i Şerifi – Birinci Selam’ın devamı................................... 23 Şekil 4: Acemaşiran Ayin-i Şerifi – Birinci Selam’ın devamı.................................. 24 Şekil 5: İkinci Selam .............................................................. .................................... 27 Şekil 6: Üçüncü Selam..................................................................... .......................... 29 Şekil 7: Üçüncü Selam ın Devamı ............................................................. ............... 30 Şekil 8: Üçüncü Selam ın Devamı ............................................................. ............... 31 Şekil 9: Üçüncü Selam..................................................................... .......................... 32 Şekil 10: Dördüncü Selam ............................................................... .......................... 35 Şekil 11: Son Peşrev ............................................................... ................................... 37 Şekil 12: Segah Niyaz İlahisi "Şem’i Ruhuna Cismimi”...................................... ..... 42 Şekil 13: Segah Niyaz İlahisi "Şem’i Ruhuna Cismimi"nin Devamı ........................ 43 Şekil 14: Segah Durak "Ben Bende Buldum Hakk ı" .................................... ............ 45 Şekil 15: Rast Şuğul"Fesaddaknake Ya Hayr al"......................................... .............. 47 Şekil 16: Saba Savt “Durman Yanalım Ateş-i Aşka” ........................................... ..... 49 Şekil 17: Nühüft Makamında İmam Hüseyin Mersiyesi........................................... . 55 Şekil 18: Nühüft Makamında İmam Hüseyin Mersiyesi’nin Devamı ....................... 56 Şekil 19: Muhabbet Açılsın Cemal Görünsün ................................................... ....... 59 Şekil 20: Gönül Aşkın İle Düştü Yollara ..................................................... ......... 60 Şekil 21: Dost Cemalin Görmeye ..................................................... ......................... 62 Şekil 22: Geldi Bahar Öttü Bülbül......................................................... .................... 64 Şekil 23: Şu Dünyada Üç Nesneden Korkarım................................................... ....... 66 Şekil 24: Hüzam Şathiye "Çıktım Erik Dalına"................................................. ....... 67 Şekil 25: Kur an Yazılırken Arş-ı Rahman da............................................... ............. 69 Şekil 26: Acem Na t" Dost Yine Dil Na tını Söyler ...................................... ............. 72 Şekil 27: Rast Na t-ı Şerifi ......................................................... ................................ 73 Şekil 28: Rast Na t-ı Şerif in Devamı .................................................. ....................... 74 Şekil 29: Rast Na t-ı Şerif in Devamı .................................................. ....................... 75 Şekil 30: Rast Na t-ı Şerif in Devamı .................................................. ....................... 76 Şekil 31: Çargah Tevşih............................................................... .............................. 80 viii Şekil 32: Hicaz İlahi " Gelin Gidelim Allah Yoluna"................................. ............... 82 Şekil 33: Segah Zikir İlahisi "Gaflet İle Hakk ı Buldum Diyenler"....................... .... 84 Şekil 34: Muharrem İlahisi/Rast " Şah Hüseyin in Firkatine Ağlayan Beri Gelsin".. 85 Şekil 35: Ramazan İlahisi “On Bir Ayın Sultanı Değil Misin” ................................. 87 Şekil 36: Mektep İlahisi " İlim İlim Bilmektir" ........................................ ................. 88 Şekil 37: Şükür İlahisi "Allah Bize Lütfetti" .............................................. ............... 89 Şekil 38: Hac İlahisi " Kabe nin Yolları Bölük Bölüktür" .................................... .. 90 Şekil 39: Hac İlahisi " Mail Oldum Bahçesinde Hurmaya"................................ ....... 91 Şekil 40: Rebiül Evvel-Rebiül Ahir İlahisi "Seyrettim Muhammedi Doğmuş Nurlar İçinde" ....... ................................................................................ ............... 92 Şekil 41: Tesbih İlahisi " Ya Allah Ya Rahman Ya Alim".............................. .......... 93 ix KISALTMALAR DİZİNİ a.g.e : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale a.g.mec. : Adı geçen mecmua a.g.t. : Adı geçen tez H : Hicrî M : Miladî İ.F.A.V : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı ö: : ölüm D.İ.A : Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi t.y. : tarih yok v : veled (doğum) 1 GİRİŞ Çalışmanın Amacı “Türk Tasavvuf, (Tekke) Mûsikîsi’nde İcra Edilen Türlere Örnek Eserler ve Bu Eserlerin Mûsikî lenmesi ” konulu bu tezde Tasavvuf (Tekke) Mûsikîsi içerisinde yer alan formların gerek dînî ayattaki yeri ve önemi gerekse de mûsikî bakımından incelenmesi esas alınmıştır. Türk Mûsikîs emli bir yeri olan Tasavvuf Mûsikîsi formundaki bazı örnek eserleri mûsikî açısından değerlen bu eserlerin temel müzikal yapılarını tanımaya çalıştık. Gerek melodik yapıları gerekse usûl bakımından ele almaya çalıştığımız örnek eserler bize bu literatürde yer alan diğer eserler h bir fikir kazandırmıştır. Ancak şunu belirtmemiz gerekir ki burada örnek olarak ele alıp inc lemeye çalıştığımız eserler gerek dönem gerekse bestelenme biçimleri açısından bütün literatü likte değildir. Çalışmanın Önemi Öncelikle Tasavvuf (Tekke) Mûsikîsi ile ilgili olarak araştırmacılara bu türün dînî hayattaki yanı sıra bu bağlamda oluşturulmuş olan eserlerin melodik yapısı, bestelenme şekilleri ve ic ile ilgili genel bazı bilgiler vereceği kanaatini taşımaktayız. Tezimiz içerisinde örnek olar k verdiğimiz notalarda Arel-Suphi-Uzdilek ve Türk Halk Müziği nota yazım sistemi esas alınmış Çalışmanın Metodolojisi Metodolojik olarak bu araştırmanın kaynak taraması 01.10.2009–26.01.2011 tarihleri arasında sürdürülmüş, Y.Ö.K. lisansüstü tezlerinden, Milli kütüphane, çeşitli ünive nden ve bazı web sitelerinden de yararlanılarak konu ile ilgili alt başlıklar tespit edi lmiş, makale, kitap, taraması yapılmış, ayrıca ses kayıtları da bu konuda bize destek olmuştu lgular değerlendirilerek tezin ilk bölümünde Cami Mûsikî ve türleri kısaca incelenmiştir, İki ise Tasavvuf (Tekke) Mûsikîsi türleri anlatılarak örnek eserler belirlendikten sonra, her türden en az iki eser ele alınarak mûsikî tekniği bakımından değerlendirilmiştir. Bu görüşle sağladığı bilgiler ışığında daha önceki bölümlerle bir bütün halinde değerlendirilerek yoruml ma safhasında dikkatli bir repertuar taraması söz konusu olmuş, zaman zaman uzman görüşlerine de başvurulmuştur. Bu çalışma daha sonraki araştırmalara kılavuz olabilecek bir ön çalışma ni Mûsikînin Tanımı, Önemi ve İslâm Dini’ndeki Yeri İnsan hayatının hemen her safhasında yer alan müzik, bazı duygu ve düşünceleri düzenli ve ahenkli seslerle, ifade etme sanatı olarak tanımlanabilir. Çok geniş b faaliyet sahasına sahip olan müzik, ekonomik, sosyolojik ve kültürel boyutuyla geçmişten günü kadar insanoğlunu meşgul etmiştir. Müzik kelimesinin esas kaynağı Yunanca’dır. Yunanlılar müzik sanatını insanlara hediye eden ve onu koruyan bir tanrının varlığına inanıyorlardı.1 Yunanca da o dili alfabesine göre m-o-u-s-a harfleriyle yazılan ve “Mûsa” diye okunan “peri” anlamına gelen bir kelime vardır. Yunanca’nın kurallarına göre bir kelimenin sonuna ge “ike” veya “ika” takısı o kelimeye “konuşulan dil” anlamını kazandırır. Elenika (Yunanca), Turkika (Türkçe), örneklerinde olduğu gibi. “Mûsa”ya eklenilen -ike- takısı, peri kelimesine de “perilerin konuştuğu dil” anlamını verir. (Yunancası “ta mûsike”) “Ta mûsike” Romalılara (yani Latince’ye) musica (okunuşu muğisika) şeklinde geçm n türemiş olan dillerle Anglosakson ve Slav dillerinden başka Arapça ve Farsça da kelimeyi hep bu ikinci aslından alıp kendi telaffuzlarına uydurmuşlardır.2 X. yüzyıldan sonra Türkçe’ an geçmiş olan bu kelime “mûsikî” şeklinde telaffuz edilmiştir. Günümüzde ise, müziğin her ne kadar bazılarının ağzınd mizin ses uyumuna kurban gidiyorsa da mûsikîye oranla daha kolay ve kullanışlı olduğu açıktır mûsikîdeki ahenk ve ağırbaşlılığın da müzikte olmadığı ortadadır. 3 Mûsikî insanoğlunun dini hayatına girerek, ibadetlerin ve dini törenlerde kullanılan bir uns ur olarak karşımıza çıkmaktadır. İslam dininde Mûsikî ibadetten tasavvufa dini yaşantının öne rmuştur. Türk Mûsikîsi 1 Süleyman Uludağ, İslâm Açısından Mûsikî ve Semâ, Uludağ Yayınları, B 2 Cinuçen Tanrıkorur, Müzik Kimliğimiz Üzerine Düşünceler, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1998, 3 a.g.e., s.15 3 içerisinde dînî duygu ve mesajları konu alan “Türk Din Mûsikîsi” adıyla bir mûsikî formu oluş en büyük ve muhteşem eserler bestelenmiştir. Din fıtrî, tabiî ve insanî -menşei itibariyle İlâhî- bir olgu olduğu gibi Mûsikî de din gibi insani bir olgudur. Bu noktada dinle mûsikî kesişir ve bir ölçüde de örtüşür. İnsana din duy ren Yüce Yaratıcı ona güzel, ölçülü ve ahenkli seslerden ve nağmelerden tat alma yeteneğini, el besteler ve hoş nağmeler vücuda getirme kabiliyetini de vermiştir. Bu itibarla mûsikîye ilahi bir sanat gözüy e bakanlar da olmuştur. İlham perilerinin mûsikî nağmelerini semadan getirmekte olduklarına inanıldığından, mûsikîye semavi bir sanattır diyenler de olmuştur. Yüce Yaratıcı dünyamızı ve tlarla yaratmakla kalmamış; ayrıca onu türlü türlü güzelliklerle bezemiş ve süslemiştir.4 Mûsikî de dil ve din gibi bir kimlik göstergesidir. Nasıl ki her milletin kendini ifade etmede kullandığı bir dili varsa, kültürüne kaynaklık eden bir dîni varsa, duygu ve düşüncele gusal kimliğini, ses dünyası içinde biçimlendiren bir de müziği vardır. Bu ortak zevk ve melo er dünyası, milli yapıyı kuvvetlendiren ve milli bütünleşmede rolü olan önemli dayanaklardand ile de hedeflenen, bir kültürel estetik anlayışının oluşmasıdır. 5 Kur’an’da mûsikîyi yasaklayan hiçbir ayet yoktur. Mûsikî’nin aleyhinde olanlar onun haram olduğunu, lehinde olanlar ise, helâl olduğunu göstermek için en uzak ih timalleri bile değerlendirerek ayetleri çok garip bir şekilde te’vil ederek (yorumlayara k), kendi görüşleri için bir sığınak bulmaya çalışmışlardır.6 “Allah güzeldir güzeli sever” hadisi İslam sanatlarının gelişmesinde önemli bir teşvik unsuru ini inançlar ile güzellik kavramının kaynaşmasını sağlamıştır. İslam düşüncesi meşru çerçeved de etmiş, bu sanatların gelişmesi ve benimsenmesi İslam’a rağmen değil İslam’dan dolayı olmuş ebeple mimari, hat, mûsikî gibi sanat dalları İslam medeniyeti içerisinde büyük ilgi, teşvik iltifat görmüştür. Mûsikî de bu çerçevede kabul ve teşvik görerek dini samimiyeti ile sanat s tini bir araya getirerek mûsikîden 4 Süleyman Uludağ, Din Musiki ilişkisi Üzerine, Köprü, Ulu versitesi, İlahiyat Fakültesi.79. Sayı, Bursa, 2002, s. 44. 5 Fatma Odabaşı, “Dil-Kültür Bağlamında Müzik Dili ve Bunun Sosyal Bütünleşmedeki Yeri”, İstanbul Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 4, İstanbul, 2006, s. 255-264. 6 Uludağ, a.g.m., s.44. 4 din lehine istifade etmek amaçlanmıştır. Peygamber efendimizin de “Kuranı sesinizle süsleyini . Cenabı Hak cehren ve teganniyle Kuran okuyan bir peygambere kulak verdiği gibi hiçbi r şeye kulak vermemişti.” Şeklindeki bu anlamda söylenmiş hadisleri İslam düşüncesi içinde mûsikîye bir teşvik unsuru olmuştur.7 Tez başlığımız kapsamında Tasavvuf Mûsikîsi’ni irdeleyebilmemiz için öncelikle tasavvufun tanımı ve tarihçesi üzerinde de durmamız gerekir. Tasavvuf ve Tasavvufun Tarihçesi Tasavvuf kelimesinin kaynağı ile ilgili farklı kaynaklarda pek çok tanımlama ve bilgi bulm ak mümkündür. Bu bilgi ve tanımlardan bazılarını şu şekilde ele alabiliriz: Tasavvuf’un kelim sof giymek, saf olmak; ilk safta bulunmak, suffa ashâbı gibi yaşamaktır. Tasavvuf baştanb aşa edeptir. Kötü huyları terk edip güzel huylar edinmektir, kimseden incinmemek, kimseyi incitmemektir, nefse karşı girişilen ve barışı olmayan bir savaştır. Herkesin yükünü çekmek, lmamaktır, bütün mensuplarının birbirini dost ve kardeş tanıdığı bir birliktir. Hak ile birli O’nun huzurunda olma halidir. Hakk’ın seni senden öldürmesi ve kendisiyle yaşatmasıdır. Keşf maşa halidir. Temiz bir kalp, pak bir gönül sahibi olmaktır. Kamil insan olmaktır. Hakk’a er mektir (ermiş olmaktır).8 Bazı Tasavvuf büyükleri de bu kavramdan ne anladıklarını ve bu kavramın ne anlama geldiğini ş de tanımlamaktadırlar: Cüneyd Bağdâdî’ye göre Tasavvuf; “İhtiyarı terk etmektir. Hakk’ın seni sende öldürmesi ve kendisi ile ihyâsıdır.” Ma’ruf; Tasavvufu “Hakikatleri almak ve halkın elinde bulunana ümit bağlamamaktır” şeklinde tanımlamıştır. Muhyiddin İbn-ü’l-Arabî ise “Tasavvuf ubudiyet ahlakı emiştir.9 İslam dini özü itibariyle kul ile Allah, kendisi, ailesi ve bütün insanlar arasındaki ahlak esaslarına, dini anlayıp onunla amel etmeye, ibadet hayatı ile sosyal hayat arasında bağla ntı kurmaya büyük önem verir. İslam’ın ahlak temeline dayalı 7 Erdoğan Ateş, Türk Din Mûsikîs otları, Süleyman Demirel Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, 2000, s. 7. 8 Süleyman Uludağ, “Tasavvuf”, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Marifet Yayınları, İstanbul, 2001, 345. 9 Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, İFAV Yayınları, İstanbul, 1994, s. 39. 5 olan tasavvuf, insanın ahlaki olgunluğunu sağlamak ve hakikati anlamak için benimsediği ha yat felsefesidir.10 Tasavvufun temel esasını, nefse haz veren şeylerden uzaklaşmak ve ruhunu rehine verip, c esediyle yaşayan insan durumuna düşmemek olduğu ifade edilebilir. Bu temel esas üzerine hareket edilerek mücerrep bazı prensiplerin zaman süreci içinde gelişe rek bugüne kadar geldiği aşikârdır. Tasavvufta önemli olan İslami esaslara uygun bir hayat ya aktır. Bugün inanmış kimselerin cemiyet içindeki çekingenlikleri ve tereddütleri, hayata inti aksızlığın bir neticesidir. Dini bilgiler, İslami prensipler kuvveden fiile geçmedikçe suni h yattan, tabii hayata geçiş gerçekleşmez. İşte tasavvuf insana bu şahsiyet olgunluğunu verme hususunda İslami esaslar ışı rallar ortaya koymuş ve bu nazari bilgileri tatbik için de müesseseler kurmuştur. Buna t asavvuf ıstılahında “tahalluk” ve “tahakkuk” ismi verilmiştir.11 Hayatımızın her safhasında da durum böyledir. Sadece nazari bilginin insan hayatında fazla b ir değeri yoktur. Tecvid kaidelerinin tamamının ezbere bilen bir insan tecvide riayet ederek Kuran- Kerim’i okuyamaz. Futbol kurallarının hepsini okuyup anlayan kimse de fu tbolcu olamaz. Bu misalleri daha da çoğaltabiliriz. Tecvide riayet ederek okumak için bir “Fem-i Muhsin’e”, futbolcu olmak için de sahaya, ant renmana ve antrenöre ihtiyaç vardır.12 Din aşkı, din uğrunda fedakârlık ve hizmet gibi hasletler, ancak din hissine sahip kimsele rde bulunur. Bu histen mahrum olanların dindarlığı ise, bencilliklerini tatmin etmekten ibaret kalır. Bu gibi insanların din aşkından ve bunun bir neticesi olan fedakârlıktan nasip leri yoktur. Din fikrinin olmadığı bir kimse düşünülemez. Menfi de olsa herkes din fikrine sahiptir. İnanmadığını söyleyen insanların bu fikri, zıt yön inananlarla aynıdır. Din fikrini inkâr suretiyle kabul dahi, din fikrinin varlığının delilid r. Din “Allah tarafından vaaz olunmuş ilahi bir kanundur ve akıl sahiplerini kendi ihtiy arlarıyla bizatihi hayır olan umura sevk eder.” tarzında 10 Necmettin Mehmet Bardakçı, Tasav vuf, Fakülte Kitabevi, Isparta, 2000, s. 11. 11 Eraydın, a.g.e., s. 31. 12 a.g.e., s. 31. 6 tarif edilmiştir. Bu tarifi değişik şekillerde ifade etmek mümkün ise de mana cihetinden bir değişikliğin olabileceği düşünülemez.13 İslam’a ait olan ilimler zahirde birbirinden ayrı olarak ele alınıp, her biri kendi içinde b ir gelişmeye tabi tutulsa bile, gerek bilkuvve insanın benliğinde ve gerekse bilfiil i nsanın pratik hayatında bu ilimler bir bütün teşkil ederler. Yani tefsir, hadis, kelam, fıkıh tasavvuf v.s. yine her birinin içinde birbirinden ayrı olan ihtisaslar, bir mü’minin iç bün yesinde ve kendisinde ortaya çıkan hareketlerinde bir bütünlük arz eder. İnsanlar arasında bi gi farkı olduğu gibi o bilgiyi bütün safahatında yaşamak farkı da hiç şüphesiz olacaktır. Top ertlerin dini yaşayışları ve uygulayışları direkt olarak dinin ve Peygamberin getirdiği Kitap disi değil, ona yapılan yorumların bir neticesidir. Mezhep mensuplarının diğer mezhep mensup ları karşısında daha doğru bir yolda ve daha isabetli olduklarına inanmalarını tabii karşılam i mezhepler ve tasavvufun bir disiplin halinde zuhurunun neticesi olarak ortaya çıka n tarikatlar, dinin bizahiti kendisi olmayıp, ona yapılmış yorumlar ve din gayesinin kuv vetlenmesini temine medar olan vasıtalardır.14 İman esaslarını sadece bilgiden ibaret bir anlayış olarak kabul etmek yanlıştır. Sözden fiile (amele) geçmeyen bilgi, insanın dindarlaşmasını sağlamaz. İman, maliyeti arttıkç azanır. Dini pahalıya mâl etmek, onun uğrunda yapılan hizmet ve fedakârlıkla doğrudan orantıl adan hareketle, İslam’ın temel ilimleri olan fıkıh, kelam, tefsir, hadis v.s insana ameli, itikâdi ve ahlaki bilgiler verir. İbadetlerden zevk almak, aşk, şevk, vecd, zühd, takva g ibi özelliklerin kazanılması, bu bilgilerin sözden fiile dönüşmesi ile mümkündür.15 Tasavvuf insanın ruhi kemâle ermesini te’min eden bir vasıta olarak düşünülmelidir. Bu kemâlin gerçekleşmesine medâr olan fikir, şekil, tarz, hareket, disiplin v önemlidir. Bedeninden can uçup giden kimse nefes almadan yaşayan bir resme benzer. Ha yat zevkinin ne olduğunu bilmediği gibi, gönlünde bir davası da yoktur.16 13 a.g.e., s. 32. 14 Eraydın, a.g.e., s. 32. 15 a.g.e., s. 34. 16 a.g.e,, s. 35. 7 Tasavvufun tarihi zühd, tasavvuf ve tarikat olmak üzere üç ana döneme ayrılarak incelenebilir. Zühd dönemi insanların siyasi, sosyal ve dini bazı anlayışlarına tep olarak ibadet ve tâatlerine yöneldiği dönemdir. Tasavvuf bu anlayışın sistemleşip prensipleri tespit edildiği, tarikat da tasavvufun kurumlaştığı dönemlerdir. Hz. Muhammed ve Hulefâ-i Râ en sonra İslam’ın ilk yüzyılında görülmeye başlayan siyasi, kültürel ve ekonomik değişmeler t l yapısında çeşitli buhranlara sebep olmuştur. Emeviler döneminde yönetim şekli saltanata dön -ı saadetteki tevazu ve kanaatkârlık anlayışının yerini lüks ve israfa dayalı bir hayat tarzı mevi hükümdar ve valilerin Arap tarafgirliği nedeniyle Müslümanlar arasındaki bölücü tutumlar li taraftarları aleyhindeki kampanyaları, saraylarında İslam’a aykırı hayat tarzı sürdürüp se lmaları samimi Müslümanları onlardan uzaklaştırmıştır.17 Hz Peygamberin Mekke devrinde başlayan risaleti daha çok dini-ahlaki bir tarzda ruhi olgunluğa önem veren bir siyaset takip etmiştir. Medine devrinde ise dini-ahlaki idea lin yanı sıra yeni bir sosyal nizamın da prensipleri peyderpey gerçekleşmeye başlamıştır.18 İlk devirlerde zühdi bir hareket tarzında başlayan tasavvuf; İslam ruhunun gerçek canlılığını liğinin bir devamı niteliğinde gelmiştir. Bu özellikleriyle temayüz etmiş ilk sima Hasan Basr ir. (Ö. H.110/M.728) İlk zamanlarda müşahede edilen inziva hareketi sosyal bünye içinde bir reaksiyon olarak değerlendirilmelidir. Bu mesleki benimseyenler çoğaldıkça, topluca bir aksiyon şeklini alan tasavvuf, münzevi haya tı “halvet der encümen” tarzında yaşamıştır. “Herkesle beraber buna rağmen yalnız” olarak ifa iz bu davranış can ve teni bir gören İslam’ın müsbet bir neticesidir. Kişinin böyle bir özell olmasını temin eden “halvet”i devamlı olmamak kaydıyla “itikâf” gibi, insanın manevi olgunluğa ulaşmasında bir va değerlendirilmelidir.19 Zühden gaye tasavvufa dönüşmektir. Kemale eren bir zühd hareketi tasavvufi cereyanı doğurur. nun için “zühdün nihayeti tasavvufun bidayetidir denilmiştir.” Bu kaide hem ferdi hayattaki zühd yaşayışı hem de içtimai zühd hareketi için doğru 17Bardakçı s. 13. 18Eraydın, a.g.e., s. 57. 19 a.g.e., s. 58. 8 ve geçerlidir. Onun için bir buçuk-iki asır devam eden İslam zühd hareketinin tasavvufi hare ket haline dönüşmesi kaçınılmaz idi. Nitekim öyle de oldu. İlk defa sûfî adı ile meşhur olan Bu zaat’ın 150/767 tarihinde vefat ettiği vefatından epey zaman evvel Sûfî diye tanındığı dü 18–767 Tarihleri arasında Sûfî kelimesini bazı İslam memleketlerinde tanınmaya başladığı kuvvetle ta unabilir. 20 Hicri II asrın sonlarına doğru zühd devri olgunlaşıp tasavvuf haline gelince sûfîyane hayatta emli bir takım gelişmeler ve yenilikler görülmeye başlanmıştır. Tarikat ve tekkelerin doğuşu bu devreye rastlamaktadır.21 Farklı dinlere mensup kimseler, İslami esasları bu perspektiften bakarak değerlendirirse , bunu ilmi olmaktan ziyade indi bir görüş olacağı muhakkaktır. Araplar cahiliye devrinde Hıristiyan ve Yahudilerle iç içe yaşamışlar, bu iki din geleneğinde “putperest” iken müteessir olmamışlardı. Yeni bir dinin temsilcisi olduktan sonra, bu iki g eleneğin tesiri altında kaldıklarını ifade etmek nasıl doğru olabilir. Bu sebepledir ki İslam t’e ait meselelerde varılan neticelerde ne olursa olsun, materyalistlerle dindarların telakki şekilleri arasında da büyük farklar görülür.22 Sonuç olarak denilebilir ki; Tasavvuf İslâm’ın ilk devirlerinden başlayarak günümüze kadar ul aşam biçimidir. Gelişen zaman içerisinde bu yaşam biçimi farklı uygulamalar göstermişse de te aynı hedef için çalışmıştır. Tasavvuf inananlarını doğru yola çağıran, dünyadaki geçici heveslerden uzaklaştırarak Allah’a yaklaştıran, insanı olgunlaştırıp davranışlarını düzenleyen ve dini an lı bir anlayış kazandıran bir ilim dalı olarak algılanmalıdır. Tabiidir ki tasavvufun ne oldu ve ana gayesini bu kadar kısa bir ifade ile ortaya koymak mümkün olmasa da bu bilgiler tasavvufun özü ile ilgili temel özelliklerini yansıtan temel bilgi ve yaklaşımlar olarak el e alınabilir. 20 Mustafa Kara, Din Hayat ve Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler, Dergâh Yayınları, 4. Ba skı, İstanbul, 1999, s. 27-28. 21 Uludağ, a.g.e., 1992, s. 227 22 Eraydın, a.g.e, s.58 9 BİRİNCİ BÖLÜM CAMİ MÛSİKÎSİ İslam dini içinde kendisine meşru bir zemin bularak oluşan ve gelişen mûsikî faaliyetlerini i e alan bir terim olan Dini mûsikî, dini duyguların ifadesini hedef alan bir icra şekli o larak karşımıza çıkar. Mûsikînin İslam dini içerisinde kabul görme sebebini mûsikîden dinsel yönünde istifade etmek olarak açıklayabiliriz. Başka bir deyişle mûsikî dini hayat içerisind lehine istifade edilen önemli bir vasıta olmuştur. İslam Dininin pek çok mesajı mûsikîden is ade edilerek iletilmiştir. Türk Din Mûsikîsi temelde iki ana başlık altında incelenir. Cami Mûsikîsi ve Tasavvuf (Tekke) kîsi. Cami Mûsikîsi camide ibadeti ilgilendiren sesli icraları ele alır. Bu herhangi bir çalgı ale ti kullanmadan, namazı ilgilendiren bölümleri bestelenmeden irticali (doğaçlama) bir şekilde ve zahidane bir üslupla icra edilir. Cami Mûsikîsi’nde zahidane bir uslup taşıyan ses mûsikî e önem verilmiştir.23 Kur’an Mûsikîsi’ne vâkıf olan bazı mûsikîşinasların icra ettikleri eser i Mûsikîsi genelde şu başlıklar altında incelenir: 1.1. Ezan Ezan Müslümanlara, farz olan namaz vakitlerini haber vermek ve onları ibadete çağırmak için günün beş vaktinde, minarelerden veya yüksekçe bir yerden, muayyen sözl r makam çerçevesi içinde okumak suretiyle yapılan çağrıdır.25 Ezan, Hicri I Asırdan itibaren bugünkü şekliyle okunmaya başlanmıştır. Ezan okuyan kişiye “mü r. Ezan bir veya iki müezzin tarafından okunur. İki müezzin tarafından karşılıklı (mukabele ş ) okunan ezana “çifte ezan” adı verilir. Cuma namazında hatip minarede iken cami içerisinde okunan ezana ise “iç ezan” denir. 23 Zekai Kaplan, Dini Mûsikî, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1991, s. 162. 24 Saadettin Nüzhet Ergun, “Cami Mûsikîsi”, Türk Mûsikîsi Antolojisi, C. I, İstanbul Rıza Coş ası, İstanbul, 1942, s. 119. 25 Yalçın Tura, Dini Türk Mûsikîsi, İstanbul, 1983, s. 28. 10 İbadetin dışında, çocuğa ad koyma gibi bazı durumlarda da ezan okunmaktadır. ezan belli makam lıpları çerçevesinde ve belli kurallara riayet edilerek okunmalıdır. Kültürümüzde ezan okuma fiili dînî bir ayinle ilgili olmanın yanı sıra, bir sanat anlayışı ka urallara ve teamüllere bağlanarak icra edilmiştir. Ülkemizde ezan, Sabâ, Uşşak, Rast, Hicaz, egâh, Hüzzam, Bayati, Hüseyni, Evc... Gibi makamlarda okunur. Uzun süreden beri sabâh ezanını Sabâ, akşam ezanının da Segâh makamında okunması geleneği hiç bozulmamıştır. 1.2. Kamet Farz namazlarına kalkmadan önce “Hayye ale’l-felâh” ların ardından, iki defa: “Kad kameti’s-s nin ilavesiyle okunan ezana “Kamet” denir. Ezandan daha hızlı okunur.26 1.3. Tesbih Allah’a layık olmayan şaibelerden, gerek kavlen (sözle), gerek kalben tenzih etmek, uzak tutmak demektir. “sübhanallah” diye başlayan ve bazı Esma-i Hüsna’nın okunmasıyla devam eden arın bestelenmiş şekillerine de bu ad verilir.27 1.4. Tekbir Tanrının büyüklüğünü, ululuğunu dile getiren “Allahü Ekber” deyişinin içinde bulunduğu sözlerin, usûlsüz ve doğaçtan ezgilendirilmesiyle oluşan bir türdür. Bestelenmiş en ünlü tekbir, Itri’ye (1638?-1712) ait olduğu inancı yaygın olan, fakat gerek e gi anlayışı ve başlı başına bir dini müzik bestecisi olması nedeniyle Hatip Zâkiri Hasan Efen 45?-1623) ait olduğuna inandığımız Segâh makamındaki tekbir’dir. Tekbir bir cümleli biçim içi lenmiştir.28 1.5. Tevhid Bir kılma, birleştirme, bir sayma, Allah’ın birliğine inanma ve bunu ifade eden “La ilahe il l’Allah” ifadesini tekrarlama anlamına gelen sözdür. Dînî mûsikîde, 26 Tura, a.g.e., s. 29. 27 Tura, a.g.e., s. 30. 28Onur Akdoğu, Türk Müziğinde Türler ve Biçimler, Meta Basım, İzmir, 2003, s. 349. 11 Kelime-i Tevhid’in makam çerçevesi içinde seslendirilmesine veya Allah’ın birliğini ifade ede bir manzumenin bestelenmiş şekline bu ad verilir. Bir veya birkaç kişi tarafından okunabi ldiği gibi, cumhur (koro) tarafından da okunabilir.29 1.6. Temcid Sözcüğün aslı Arapçadır. Şeref, büyüklük gibi anlamlara gelir. Kökü ise ululamak demek olan “ sözler seçilerek yazılmış, münacat’a benzeyen Arapça şiirlere yapılan dini mahiyette besteler lah’ın büyüklüğünü anlatan Temcidler toplu ibadetlerde icra edilir.30 1.7. Münâcât Allah’a dua etme yalvarma, yakarma demektir. Allah’a dua eden yalvarıp yakaran sözler eden manzumeye (bir çeşit kaside’ye) ve bunun bestelenmiş şekline de Münâcât d 31 1.8. Salât Hz. Muhammed’e sevgi ve saygı göstermek, onu övmek, şefaatine erişmek amacıyla okunan duadır.32 Akşam ezanının dışında diğer dört vakitte, sabah ezanından önce, öğ sı ezanından sonra verilir. Daha çok cuma, pazartesi ve kandil geceleri okunması gelenek haline gelmiştir. Sabah salâsından başka diğer vakitlerde ezan hangi makamda okunmuşsa aynı akamdan okunur. İki kişi tarafından karşılıklı da okunabilir, fakat uygulanan makamın gereğini yerine getirmek aranan ir özelliktir. Sabah ezanından yarım ya da kırk beş dakika önce verilen salâda Dilkeşhâveran kullanılır.33 29 Tura, a.g.e., s. 36. 30 Nazmi Özalp, Türk Mûsikîsi Tarihi, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 2000, s. 111. 31 Tura, a.g.e., s. 37. 32 İlhan Ayverdi, ‘Salât’, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, 2. Baskı, Mart 2006, İstanbul s. 2653 33 Özalp, 2000, a.g.e., s. 108. 12 1.9. Kıraat Sözcük anlamı okumak demektir. Kuran-ı Kerim’in usûl ve erkânına göre okunmasına “İlm-i kıraat”, yedi türlü okunuşuna ise “Rivayet’i seb’a” denir. Mûsikîde kıraatın anlamı ise namazın rükünlerinden olmak üzere Kuran-ı Kerim’den muayyen sûre nilen makamlarda irticali olarak okunmasıdır.34 1.10. Mevlid Hz. Peygamberin doğumunu, peygamberliğini, Mirac’ını mucizelerini, vefatını konu eden, mesnevi şeklinde yazılmış şiirlerdir. İslam dünyasında pek çok şair mevli bugüne kadar önemini koruyarak ayakta kalan Süleyman Çelebi’nin yazmış olduğu mevlid’dir. Bu n bestelenmiş olduğuna dair ciddi bilgiler varsa da, genel kanı bir mûsikî ve sanat anlayışı e teşekkül eden bir form olarak, genellikle irticali olarak okunduğudur. Osmanlı İmparator luğunda çok sayıda ünlü “Mevlidhan’lar” yetişmiş ve bunlarla ortaya çıkmış olan uslûp özellik elebilmiştir.35 Cami mûsikîsi formları içerisinde okunan mevlidin bir başka icra şekli de “Besteli Mevlid”dir. Türk Edebiyatının en önemli dini eseri olan mevlidi Bursa Ulu Camide im amlık görevi yapması dolayısıyla mûsikîye aşina olduğu muhakkak olan Süleyman Çelebi’nin bizz iği kabul edilebilir. Besteli mevlid miraciye gibi ancak çok meraklı mûsikîşinaslarca öğrenil e halka çok yayılmamıştır. İstanbul’da besteli mevlidi bilen kişiler daha çok tekke mûsikîşinasları arasından çıkmıştır. sonlarının en ünlü mevlid okuyucusu ise Hafız Sami Efendi’dir.36 1.11. Miraciye Eski edebiyatımızda Hz. Muhammed’in Mirac’ını anlatan şiir örneklerindendir; mesnevi şeklinde yazılır. Bu şiirlerden bazıları dini mûsikî bestekârları t estelenmiştir. Bunların en ünlü olanları 17. Yüzyılın tanınmış ilim adamlarından Arif Efendi man Dede’nin bizzat sözlerini 34 a.g.e, s. 108. 35 a.g.e.,s. 109. 36 Ömer Tuğrul İnançer, “Osmanlı Tarihinde Dini Mûsikî”, Mûsikî Mecmuası, İstanbul, 1999, s. 13 yazarak beş bölüm halinde bestelen miraciyesidir. Osman Dede’nin Miraciye’si unutulmak üzere iken Dr. Suphi Ezgi’nin gayreti ve çok az bir eksiği ile notaya alınmıştır. Arif Efendi’nin tesi ise tamamen unutulmuştur.37 Osman dede bu eseri bestelerken, bir takım Tevşih’lerle süslemeyi uygun bulmuştur. Eser de rinlemesine incelenirse üstün bir mûsikî ve tasavvuf kültürünün, ustalıklı bir sanat anlayışı ldiği görülür. Eserin bel kemiğini oluşturan solo bölümlerinden önce, koro tarafından okunan h vardır. İlk tevşih segâh makamındadır, arkasından aynı makamda bestelenen bölüm gelir. Bu b akamdan başka Bestenigâr, Müstear, Mâye ve Bayati makamları kullanılmıştır. İkinci bölüm hafif usûllü ve dügâh makamından bestelenmiş Tevşih ile başlar. Arkadan eserin Müstear makamından bestelen bölümü gelir. Bu bölümde sırası ile Dügâh, Sabâ, Ç , Kürdi, Arazbar, Acem makamları kullanılmıştır. Üçüncü bölüm Neva makamından bestelenmişse de unutulmuştur. Sadece sözleri bilinmektedir. Dördüncü bölüme Devrikebir usûlü ile Saba makamından bestelenmi evşih ile girilir. Saba makamı ile başlayan bu bölümde, bundan başka şu makamlar kullanılmışt , Buselik. Yine Devrikebir usûlü ile ve saba makamından bestelenmiş bir tevşihle başlayan Hüs yni bölümü ise eserin son bölümüdür. 38 Bu bölümde ise Hüseyni, Gerdaniye, Buselik, Acem, Uzzal, Nişabur, Hüzzam, Kûçek, Isfahan şu makamlarına yer verilmiştir. Her mısra kürsüden iki kişi tarafından an sonra Tevşih’i okuyan koro ilk bölümde “Sallü Aleyh”, son bölümlere doğru “Minnes Sala” di . Eserin son bölümünde bulunan münacat okunurken yine koro “İkbal Ya Mucib” der. Segâh, Dügâh Tevşihlerin sözleri Arapça’dır. Mehmed Nasuhi yazmıştır. Son Tevşihin sözleri Farsçadır ve Me eddin’e aittir. Eskiden Miraciye’nin Miraç Kandilinde okunması gelenek halindeydi. Bu ge leneği sürdürmek için vakıf bile kurulmuştur.39 1.12. Tardiye Kelime anlamı razı olmasını dilemek, Allah razı olsun demek manasındadır. Cami mûsikîsinde Cuma ve Bayram hutbelerinde dört halifeyi ve Hz Hüseyin’i 37 Özalp, 2000, a .g.e., s. 109-110. 38 a.g.e., 2000, s. 110. 39 a.g.e., 2000, s. 109-110. 14 anmasını müteakip, mahvelde bulunan müezzinlerden birinin “Radiyallahü anhüm” diye nida etmesidir. Hatip, Hutbe esnasında hangi makamla o isimleri anıyorsa müezzini n de Tardiye’yi okuması gerekir.40 1.13. İlahi Dini Türk Mûsikîsi’nin en çok kullanılan ve en parlak beste formudur. Tasavvufi şiirlerden seçilerek her makam ve usûlden bestelenmiştir. Hem camilerde hem de tekkelerde okunur. İlahiler besteleniş, melodik kuruluş ve kullanış açısından, diğer dini es e göre daha kolay anlaşılabilir eserlerdir. Hemen hemen hepsi ilahi bir ilhamın gerçek ifa desini taşır. Birçok yönden şarkıya benzer ilahiler solo ya da toplu olarak okunur; Ramazan İ ahileri, Niyaz İlahisi gibi şekilleri vardır.41 Bu tezimizin esas konusu olan Tasavvuf (Tekke) Mûsikîsi’ni incelerken ilahiler bahsine daha geniş bir şekilde yer verdik. 40 Tura, a.g.e., s. 43. 41 Özalp, 2000, a.g.e., s. 111. 15 İKİNCİ BÖLÜM TASAVVUF (TEKKE) MÛSİKÎSİ Tekke, dervişlerin ve tarikat ehlinin toplanıp şeyh veya halifesinin yönetimi altında ziki r, ayin ve ibadet ettikleri, nefis terbiyesi gördükleri ruhen ve ahlaken eğitilip olgu n ve yetişkin kişiler haline geldikleri yerdir. Tekkelerde zikir amacıyla icra edilen mûsîki türüne “Tasavvuf- Tekke” Mûsikîsi denilmiştir. Tasavvuf ehline göre mûsikî, insanı Allah’a yaklaştıran bir vasıta olarak kabul görmüştür. Bu ilahi bir neşe ve ritim duygusu hâkimdir. Eserlerin güfteleri de tamamen tasavvufi duy gularla yazılmıştır. Tarikat zikirleri sözlü veya bazı tarikatlarda saz eşliğinde yapılmaktad atlar zikirlerini icra ederken zaman içerisinde belli disiplinler oluşturarak sistem li bir yapılanma içerisine girmişlerdir. Tarikat ayinleri oturarak, ayakta veya daires el bir biçimde yapılır. Cami Mûsikîsi’nde hiçbir çalgı kullanılmazken, tekkelerde Ney, Rebab, Kudûm, Mazhar, Bendir, Zil, Def gibi mûsikî aletleri kullanılmıştır. Ayrıca Cami Mûsikîsi tü pek çoğu bestelenmeden (irticali) olarak okunurken, Tasavvuf-Tekke Mûsikîsi türleri bestel i olarak icra edilir.42 Tekke Mûsikîsi, tekke edebiyatına muvazidir. Şer’îddir. Ruhi ifadesi ibadet, takva, vecid, hâ , istigrak ve “Vahdet-i vücud” dur. Her tekke mûsikîşinası müteşerridir. Bestelenmiş güfteler ahkâmına uygun olmayan bir durum söz konusu değildir.43 2.1. Mevlevi Ayini: Mevlevi tekkelerinde sema yapılırken icra edilmek üzere bestelenmiş eserlere denir. Miraciye’den sonra Türk Mûsikîsi’nin en büyük formlu eserleridir. Mevlevi tarikatında sema esnasında çalınıp söylenmek üzere Mevlevi ve diğer bestekârlarca belirli makam ve usûllere göre bestelenmiş eserlerdir. Ayinler bir 42 Öz alp, 2000, a.g.e., s. 111. 43 Ergun, a.g.e., s.405. 16 peşrev, dört selam ve bir son peşrevden meydana gelir. Güfteleri, genellikle Hz Mevlana’nın Mesnevi, Divan-ı Kebir ve Rubâiyyat’ından alınan farsça şiirlerinden ve ender olarak bazı Mevlevi şairlerin şiirlerinden alınmıştır. Bu isimler arası ultan Veled, Ulu Arif Çelebi, Eflaki Dede, Şeyh Galip, Molla Cami, Şeyhi, Semti, Gavsi Dede sayılabilir. 44 Tekke Mûsikîsi formlarından en gelişmiş olanı Mevlevi Ayinleri’dir. Bu eserler aynı zamanda T ikîsi’nin en geniş, en sanatlı ve en önemli eserleridir. Mevlevi ayinleri, Hz Mevlana’nın ebedî âleme intikalinden sonra ona ve onun düşüncelerine âşı ların kurdukları “Mevlevilik” tarikatının ürünleridir. Mevlevi ayinlerinin önemli özelliklerinden biri farklı devirlerin ve farklı bestekârların es erlerinin bir araya getirebilmesidir. XV veya XVI yüzyılda bestelendiği sanılan Pencgâh yi n-i Şerif’in başında XIX. Yüzyıl bestekârlarımızdan Neyzen Salih Dede’nin peşrevinin çalınmas nin başka bir ayinden alınan bölümlerle tamamlanması bu duruma örnek olarak gösterilebilir.45 Mevleviler arasında öteden beri okunmakta olan ve “Ayin-i kadim” ünvanı ile meşhur olan Pençg , Hüseyni” ayinlerinin de XVII. asırdan evvelki devirlere ait olduğu söylenir. Molla Cami (Ö.H.898/M.1492), Meragalı Abdülkadir’in Abdülâziz gibi şahsiyetlere isnad edilen, fakat hakiki sahipleri meçhul olan b u mühim eserlerin XV. Asır içinde yahut da XVI. asır zarfında bestelendikleri muhakkaktır.46 Tekke Mûsikîsi’nde en fazla ayin besteleyenler arasında İsmail Dede Efendi (8 âyin), Dede Ze kai Efendi (5 âyin), Nayi Osman Dede (4 âyin), A. Avni Konuk (3 âyin) gösterilir.47 Ayin-i Şeriflere son yıllarda bestelenen ayinler de eklenebilir. Bunlardan bazıları şöyledir : 44 Ahmet Şahin Ak, Türk Din Mûsikîsi, Cami ve Tekke Mûsikîsi, Akçağ Yayınları, Ankara, 2009 s 172. 45 a.g.e.,s. 172. 46 Ergun, ‘Tekke Mûsikîsi’, a.g.e. ,s. 477. 47 İnançer, a.g.m., s. 17. 17 Acem makamında Alâeddin Yavaşça (t.y.) Muayyer Sünbüle makamında Bekir Sıtkı Sezgin(t.y.) Nişabur makamında Cüneyd Kosal (1989) Ferahnakaşiran makamında Doğan Ergin(1986) Neveser makamında Necdet Tanlak(1979) Uşşak makamında Fatih Salgar (1981) Nihavent makamında Kemal Tezergil (1991) Hicazkâr makamında Ahmet Çalışır(1998)48 Tüm ayinlerde Eflaki Dede’nin; Ey ki hezâr aferin bu nice sultan olur, Kulu olan kişiler, hüsrev-ü hâkân olur Her ki bugün Veled’e inanûben yüz süre, Yoksul ise bây olur, bây ise sultân olur. Dörtlüğü mutlaka üçüncü selamda “yürük semai” usûlünden bestelenmiştir. Ayrıca yine tüm ayinlerin IV. Selamında Hz. Mevlana’nın meşhur, Sultânı- menî, sultân-ı menî Ender dil ü cân îmân-ı menî Der men bidemî men zinde şevem Yek cân çi şeved, sad cân-ı menî (Sultanımsın, sultanımsın, gönlümdesin, canımdasın, imanımsın, içimdeysen ancak ben dirilirim ne demek, sen benim yüz canımsın.) Dörtlüğü “Ağır Evfer” usûlünden bestelenerek kullanılmıştır.49 Mevlevi ayini her birine “Selam” adı verilen dört bölümden oluşur. Başta çalınan Devr-i Kebîr eşrevler Türk Klâsik Müziği’ndeki Devr-i Kebîr peşrevlerden farklılık gösterir. 48 İnançer, a.g.m., s. 15-16. 49 Ak, a.g.e., s. 173. 18 Mevlevî bestekârlarca Muzaaf Devr-i Kebir adı verilen bu usûl iki Devr-i Kebir’ in birleştir ilmesinden oluşturulmuştur ve 56 zamanlıdır. Bu özellik peşrevin Sema’ Töreni kısmında anlatı i Veledi’ye eşlik amacıyla olmasındandır. Nitekim Devr-i Kebir usûlü, diğer usûllere göre Devr-i Veledi’ deki yürüyüşe en uygun olanıdı herhangi bir aksak bölünme olmaz. İki Devr-i Kebir’ in birleştirilmesinin sebebi ise daha uzun peşrevler bestelemek, böylece tekrarı azaltmak amacını güder. Çünkü ayin peşrevleri Devr di tamamlanıncaya kadar bitince başa dönmek suretiyle tekrar edilirler. Devr-i Veledi’ni n bitmesiyle peşrev durur. Burası peşrevin herhangi bir yeri olabilir. Bu sebeple bazı a yin peşrevlerinde karar bölümleri dahi yer almamıştır.50 Mevlevi Ayinleri’nin I. Selam’ı çoğunlukla Devr-i Revan, bazen de Ağır Düyek usûlleri ile ölçülmüştür. II. ve IV. Selâm’lar mutlaka Ağır Evfer usûlündedir. Ayinlerde bu usûle genellikle son beş zamanından girilir. Bazı ayinlerde bu iki selam güft e ve melodi olarak birbiriyle aynı olabilmekte, bazı ayinlerde ise melodi aynı kalırken güfte farklı olabilmektedir. 51 Mevlevî Ayinleri’nin III. Selâm’ları en geniş ve sanatlı bölümleridir. Bu bölümde usûl geçkil pıcı makam geçkileri de görülür. III. Selâm genellikle 28 zamanlı Devr-i Kebîr usûlüyle başla ebir yerine bazen Ağır Düyek, Frenkçin, Fahte, Çifte Düyek de kullanılmıştır.52 III. Selâm’da n sonra, aksaksemai usûlünden bestelenmiş bir saz terennümü ile Eflaki Dede’nin: “Ey ki hezâr bu nice sultân olur.” mısrası ile başlayan Türkçe dörtlük yürüksemai usûlü ile bestelenir. B bestelenmiş saz terennümleriyle birbirine bağlanan güfteler izler, yürük semai hızlanarak dev m eder, coştukça coşar. Mevlevi Ayinleri’nin selamları, mana ve tezahürlerine uygun olarak, hatta bu duyguları oluşturacak nağmelerle bestelenmiştir. Sema’ Töreni’nin III. Selam’ı Allah’ın büyüklüğü ve kudreti karşısında duyulan hayranlığın aşka dönüşmesiyle oluşan eder. Yani bir nevi mirac halidir. Mevlevî Ayinleri’nde de bu bölümler gittikçe yürüyen ritimlerle ve gittikçe yükselen perdeler stelenmiştir.53 50 Ak, a.g.e., s. 173-174. 51 a.g.e. s. 174. 52 a.g.e., s. 174. 53 a.g.e., s. 174. 19 IV. Selam ise insanın kulluğa dönüşünü ve kulluğunu idrakini temsil eder. Burada kullanılan Ağır Evfer usûlü ile melodi ve ritimdeki coşkunluk yerini kararlı bir huzur bırakır. IV. Selam’dan sonra sazlarla icra edilen Düyek usûlünde bir Son Peşrev ve Son Yürük ile ayin sona erer.54 2.1.1. Peşrev Ayinler içerisinde peşrev önemli bir yere sahip olduğu için peşrevi Mevlevi ayininin içinde e e alınması uygun olacaktır. Muhtelif şekil ve makamlarda bestelenen, yalnız saz ile çalınmaya mahsus eserlerdir. Lügat anlamı önde giden demektir. Fasılların başında çalındığından ötürü bu ad verilmiştir. Peşrev n oluşur. Bu kısımların her birine Hane veya Mülâzime denir. Peşrevlerde haneler bestelendiği kamın sesle ilgili seyir ve hareketlerini gösteren ezgiler ve makamın icap ettireceği geçk ilerle bezenmiştir. Mülâzimeler, hanelerin sonuna gelen kısımlardır. Peşrevlerin bazılarında ne ve mülâzimelerden sonra bir devrelik veya birkaç ölçü içine sıkıştırılmış ezgiler gelir bu rkib-i İntikal” denirdi. Şimdiki ismi ise “Teslim”dir. 55 Peşrevler genellikle 4 hanedir, ancak 3 ve 5 çok nadirde 2 hane de olabilir. Darb-ı Fetih usûlündeki bütün peşrevlerin 5 hane olması gelenektir. Bütün büyük usûllerle peş assa Devr-i Kebir, Muhammes, Hafif, Darb-ı Fetih, Berefşan, Çenber, Zencir gibi. Her h ane, mülazime denilen kısımda nihayet bulur ve bu kısım, aynı nağmelerden yapılmıştır ve deği ane ile mülazime, terkîb-i intikal ile bağlanır. Mülazimenin parlak ve makamı karakterize ed ebilecek mahiyette olmasına özenilir ve dikkat edilir. İlk hanenin mülazime yerine geçtiği e ski peşrevlerde mevcuttur. Klasik peşrevlerde çok defa şu durum görülür: Peşrevin makamı çıkı hanede tiz perdelerde dolaşılır ve son hanede ise daha pes nağmeler kullanılır. Makam inici ise bunun aksi olur. Mülazime genellikle hanenin yarısı uzunluğundadır. Hane uzunluklarının e olması uyulması gereken bir kuraldır.56 54 Ak, a.g.e., s. 174. 55 Yılmaz Öztuna, “Peşrev”, Büyük Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi, C. 2, Kültür Bakanlığı Yayınla 91. 56 Öztuna ,a.g.e., s.191 20 Bugün elimizde bulunan en eski peşrevler arasında, Ali Ufkî Bey’in Hâzâ Mecmuâ-i Saz ü Söz’ü, Mecmuası ile ondan sonra meydana getirilmiş Kevseri Mecmuası’ndaki peşrevlerdir. Bu peşrevlerin içinde bilhassa XVI. Asrın Kırım hanların azi Giray’ınkiler sanat yönünden anılmaya değer eserlerdir.57 Burada örnek olarak verdiğimiz ayinin peşrevi Nayi Salih Dede Efendi’nin Acemaşiran makamınd aki eseridir. 57 Özalp, 2000, a.g.e., s. 130 21 Şekil 1: Acemaşiran Peşrevi58 58 Sadettin Heper, Mevlevi Ayinleri, Konya Turizm Derneği Yayınları, Konya, 1974, s.17 . 22 Peşrevden sonra ayin icrasına geçilir. Şekil 2: Acemaşiran Ayin-i Şerifi – Birinci Selam 23 Şekil 3: Acemaşiran Ayin-i Şerifi – Birinci Selam’ın devamı 24 Şekil 4: Acemaşiran Ayin-i Şerifi – Birinci Selam’ın devamı59 59 Heper, a.g.e., s. 18-20. 25 Acemaşiran Ayin-i Şerifi 1. Selam’ın Güftesi “Her rûz bâmdâd selâmün aleykümâ An câ ki şeh nişîned ü an vakt Mürteza Tâ z’an nasîb bahşed ü dest-i Mesîh-i aşk Her mürde râ seâdet ü bîmâr râ şifâ Vezni: Mef‘ûlü fâilâtü mefâîlü fâilün [Muzâri] Her gün sabahleyin padişahın ve sonra onun makbûlü olan kişinin oturduğu yere selâm olsun! Na i aşk Mesîh’inin eli, ölüye hayat, hastaya şifa verirse, (onlar da kendilerine bahşedilmiş ol nasipten (kullara) lütfetmek üzere orada otururlar. Haber kün ey sitâre yâr-i mâ râ Ki der yâbed dil-i hun-hâr-i mâ râ Haber kün an tabîb-i âşıkan râ Ki tâ şerbet dihed bîmâr-i mâ râ Vezni: Mefâîlün mefâîlün feûlün [Hezec] Ey yıldız! Sevgilimize, bizim kan içen gönlümüzü yapsın diye haber ver. O âşıklar tabîbine, bizim hastamıza şerbet versin diye haber ver. Derd-i Şemseddin büved ser-mâye-i dermân-ı mâ Bî-ser ü sâmâni-i aşkaş büved sâmân-ı mâ An hayâl-i can-fezâ-yi baht-sâz-ı bî-nazîr Hem emîr-i meclis ü hem sâki-i gerdân-ı mâ Vezni: Fâilâtün fâilâtün fâilâtün fâilün [Remel] Bizim dermanımızın sermâyesi, Şemseddin’e olan aşkımızdır. Bizim varlığımız (elimizde olan), onun sevdası uğruna her şeyi yitirmiş olmaktır. (Sevgilinin) o cana can katan, şans getiren eşsiz hayâli, meclisimizin hem büyüğüdür, hem dol n sâkisi. 26 Ey cân ü cihan cân ü cihan bâkî nîst Cüz aşk-ı kadîm şâhid ü sâkî nîst Ber Ka‘be-i nîstî tavâfî dâred şık ki zi Ka‘beest ü âfâkî nîst Vezni: Mef‘ûlü mefâîlü (mefâilün) mefâîlün fa‘ [Hezec/Rub.] Ey can, (ey) cihan! Can da bâki değildir, cihan da. Kadîm olan aşktan başka ne güzel vardır, e sâki. Başka yerlere değil, Kâbe’ye mensup olan âşık, yokluk Kâbe’sini tavaf eder.”60 1. Selam insanın bilgiyle hakikate doğarak, Yüce Yaradan’ını ve kendi kulluğunu idrakıdır.61 1. Selam’ın Mûsikî açısından değerlendirilmesi: Acemaşiran Ayin-i Şerifi Düyek usûlüyle başlayarak, Acemde çargâh dizisinde karışık gezinerek, acemde çargâhlı, çargâhta, çargâh çeşnili kalışlar yapılmıştır. lukla Devr-i Revân, bazen de Ağır Düyek usûlleri ile ölçülmüştür. I.Selamda çok fazla makam g an genellikle makamın temel seyir özelliklerini ifade eden bir üslupla bestelenirler. Melodik yapılarında eserin geneli itibariyle sade bir tavır hakimdir. Örnek olarak koyduğu muz Hüseyin Fahreddin Dede’nin bu Acemaşiran makamındaki eserde de yukarıda bahsedilen özell ikleri görmek mümkündür. 60 Timuçin Çevikoğlu, Mevlevi Ayini, <http://www.mutriban.com>, (2.7.2010). 61 Celaleddin B. Çelebi, Sema ve Kainâtın Hareketi, Konya, t.y, s. 5. 27 Şekil 5: İkinci Selam62 62 Heper,a.g.e., s. 21 28 Acemaşiran Ayin-i Şerifi 2. Selam’ın Sözleri ve Vezni ise şu şekildedir; “Bî-dil şüdeem behr-i dil-i tü Sâkin şüdeem der menzil-i tü Gerdan bi-keşed can hemçü şütür Tâ zinde şevem ez bismil-i tü Vezni: Fa‘lün feilün fa‘lün feilün [Mütedârik] Gönlün için ben gönlümü terkettim de senin gönül evinde oturur oldum. Can, sana kurban olup e ik bulmak için deve gibi boynunu uzatıyor.”63 2. Selam, insanın yaratılıştaki nizamını temsil eder ve azameti müşahede ederek, Allah’ın kud rşısında hayranlık duymasıdır.64 2. Selam’ın Mûsikî açısından değerlendirilmesi: Mevlevi Ayinlerinde II. Selam Evfer usûlünde besteleneceği için örnek olarak verdiğimiz bu e serde de 2. selam Evfer usûlünden oluşmaktadır. Eserde saba makamının tiz bölgelerinde gezini erek Neva’da Hicaz çeşnili kalınmıştır. Acemaşiran’da çargâh dizisi gösterilmiştir. Dolayısıyla örnek eserimizde de görüleceği gibi I a kısa makam geçkilerine rastlanmaktadır. 63 Timuçin Çevikoğlu, “Mevlevi Ayini” , <http://www.mutriban.com>, (2.7.2010). 64 Çelebi, a.g.e., s. 5. 29 Şekil 6: Üçüncü Selam65 65 Heper, a.g.e., s. 25-28. 30 Şekil 7: Üçüncü Selam ın Devamı 31 Şekil 8: Üçüncü Selam ın Devamı 32 Şekil 9: Üçüncü Selam 33 Acemaşiran Ayin-i Şerifi 3. Selam’ın Güftesi şu şekildedir; “şıkî ger z’in ser ü ger z’an serest kıbet mâ râ bedan sû rehberest İllet-i âşık zi illethâ cüdâst Aşk usturlâb-i esrâr-i Hudâst Vezni: Fâilâtün fâilâtün fâilât [Remel] şıklık ister o taraftan olsun, ister bu taraftan; sonunda bizim için o tarafa rehberdir. şığın hastalığı, diğer illetlerden farklıdır. Aşk, ilâhî sırları (gösteren bir) üstürlâbdır. Ey ki hezâr âferin bu nice sultân olur Kulu olan kişiler hüsrev ü hâkân olur Her ki bugün Veled’e inanuben yüz süre Yoksul ise bay olur bay ise sultân olur Vezni: Müfteilün fâilün müfteilün fâilün [Münserih] Binlerce tebrikler! Bu nasıl bir sultandır ki hizmetçisi olanlar, padişah olur. Bugün her kim (Sultan) Veled’e inanıp (dergâhına) yüz sürerse, fakir ise bey olur, bey ise su tan olur. Ez evvel-i imrûz çü âşüfte vü mestîm şüfte bi-gûyîm ki âşüfte şüdestîm Yek lahza belâ-nûş-i reh-i aşk-ı kadîmîm Yek lahza belî-gû-yi münâcât-ı elestîm Vezni: Mef‘ûlü mefâîlü mefâîlü mefâîl [Hezec] Bugün, baştan beri karışık ve mest bir haldeyiz. Karışık olduğumuz için, karışık (sözler) söy lî aşk yolunda belâ yudumlarız; bir an elest meclisindeki hitaba belâ (evet) deriz. Bâz resîdîm zi mey-hâne mest Bâz rehîdîm zi bâlâ vü pest 34 Cümle-i mestan hoş u raksan şüdest Dest zenîd ey saneman dest dest Vezni: Müfteilün müfteilün fâilât [Serî] Yine meyhaneden sarhoş halde geldik; yine yüksekten, alçaktan kurtulduk. Bütün sarhoşlar keyifle dönüyorlar. El çırpın, ey güzeller, el (çırpın)! An hâce-i hoş-likâ çi dâred Bâ yâr-i me-râ behâ çi dâred Ez rahmet-i Şems-i Dîn-i Tebrîz Her sîne cüdâ cüdâ çi dâred Vezni: Mef‘ûlü mefâilün feûlün [Hezec] O yakışıklı efendi neye mâliktir? Benim sevgilime karşılık (onun sahip olduklarının) değeri nedir? Tebrizli Şemseddin’in rahmetinden her gönülde ayrı ayrı neler var er? Yâ Rab zi günâh-i zişt-i hod münfailem Ez kavl-i bed ü fi‘l-i bed-i hod hacilem Feyzî be dilem zi âlem-i kuds bi-rîz Tâ mahv şeved hayâl-i bâtıl zi dilem Vezni: Mef‘ûlü mefâilün (mefâîlü) mefâîlü feil [Hezec/Rub.] Yarabbi! Çirkin günahımdan dolayı pişmanım; kötü sözümden, kötü fiilimden dolayı utanıyorum. Kutsal âlemden kalbime bir feyiz ver de boş hayâl gönlümden gits n.”66 3. Selam insanın hayranlık ve minnet duygusunun Aşk’a dönüşmesiyle, aklın Aşk’a kurban oluşud m teslimiyettir, Allah’a vuslattır, sevgilide yok oluştur.67 3. Selam’ın Mûsikî Açısından Değerlendirilmesi: 66 Timuçin Çevikoğlu, Mevlevi Ayini, <http://www.mutriban.com>, (2.7.2010). 67 Çelebi, a.g.e., s. 5. 35 III. Selâm genellikle 28 zamanlı Devr-i Kebîr usûlüyle başlar. Mevlevi Ayinlerinin en çarpıcı ve en sanatlı bölümünü III. Selam oluşturur. Bu bölümde usûl geçkileri kam geçkileri de görülür. İcra esnasında Semazenlerin en coşkulu olduğu bölümdür. Örnek eserimizde de görüleceği gibi ağırlık olarak Acemaşiran dizisinde seyredilmiştir. Teren aba Makamı dizisine geçilmiştir. 2. Terennümde neva’da Hicaz çeşnili kalışlar yapılmış ve Hic isi gösterilmiştir. 3. Terennümde yine Saba dizisine geçilmiştir. Bölüm içerisinde terennüm ile birbirine bağlanan g eri eserde görmek mümkündür. Şekil 10: Dördüncü Selam68 Acemaşiran Ayin-i Şerifi 4.Selam’ın Sözleri ve Vezni “Sultân-ı menî sultân-ı menî Ender dil ü can îmân-ı menî Der men bi-demî men zinde şevem 68 Heper, a.g.e., s. 29. 36 Yek cân çi şeved sad cân-ı menî Vezni: Fa‘lün feilün fa‘lün feilün [Mütedârik] [Sultânımsın, sultânımsın; cânımda, gönlümde imânımsın. Bana üflersen ben dirilirim. Bir cân 4. selam ise, insanın manevi yolculuğunu tamamlayıp, kaderine razı olarak, yaratılıştaki vazi esine, kulluğuna dönüşüdür. Bu Selam’a Şeyh Efendi ve Semazen başı da eşlik ederler. Bu nokta n, Amene’r Resülü’deki (K. Kerim, Bakara 2. ayet, 285.) Allah’a, meleklerine, kitaplarına, p eygamberlerine iman etmiş olmanın neş’esi içindedir. İlahi emirlerin ve yaratılış sebeplerini ki ve idrakı içindedir. Benliğini, egosunu mağlup etmiş Peygamber efendimizin, “ölmeden önce ölünüz” ve Kuran-ı Kerim 27, son ayetlerindeki, “Ey emin ve mutmain olan nefis, sen ondan hoşnut, o da senden hoşnut olarak, Rabbine dön, has kullarım zümresine gir, onlarla beraber cennetime gir” em irlerine uymuş ve neş’esine gark olmuştur.70 4. Selam’ın Mûsikî Açısından Değerlendirilmesi 4. selam Evfer usûlünden oluşmakta ve Neva’da Hicaz çeşnisi gösterilmiştir. Burada kullanılan Ağır Evfer usûlü ile melodi ve ritmdeki coşkunluk yerini kararlı bir huzûra kır. Dolayısıyla eser teknik anlamda I. Selamda olduğu gibi makamın seyir özelliklerine döner IV. Selâm’dan sonra sazlarla icrâ edilen Düyek usûlünde bir Son Peşrev ve Son Yürük semâî ile erer. 69 Timuçin Çevikoğlu, Mevlevi Ayini, <http://www.mutriban.com>, (2.7.2010). 70 Çelebi, a.g.e., s. 6. 37 Şekil 11: Son Peşrev71 71Heper, a.g.e., s. 29. 38 2.2. Niyaz Ayini Dua, yalvarma, tevazu gösterme gibi anlamlara gelen niyaz kavramının lügat manasına uygun olarak Niyaz yini bir istek ilahisidir. Mevlevi yini icrası esnasında dinleyiciler üze rinde meydana gelen manevi zevklerden dolayı, sema meclisinin biraz daha uzatılması için semanın sonuna doğru istek üzerine yapılan ayine denir.72 Mevlevi ayini icrası esnasında dinleyiciler üzerinde meydana gelen manevi neşeden dolayı s ema meclisinin biraz daha uzatılması isteği doğrultusunda icra edilir. Bazen sema icrasında dördüncü selama gelindiğinde tarikat mensubu şeyh veya can, derviş yahut mukabeleyi seyreden ziyaretçilerden biri “Nezr-i Mevlana” denen dokuz ve dokuzun katla rından oluşan bir miktar parayı semâzenbaşıya gönderir.”Niyaz” adı verilen bu para, son selam en semazen başı tarafından kudümzenbaşının sağ kudümünün üstüne bırakılır. Bunun üzerine Mevlevi ayinin bitiminde son peşrev çalınmadan neyz ilen ayin-i şerifin makamından segâh makamına kısa bir geçiş taksimi yapmasının ardından niya önce segâh makamında devr-i revan usûlünde ağır bir ritimle devam eder. Ayrıca” İyi aşikan i en harka gevher künem / İy mutriban iy mutriban deff-i şüma pür- zer künem” (ey âşıklar, ey â oprağı inci yaparım; ey sazendeler, definizi altınla doldururum) beytiyle başlayan hüseyni m akamındaki ayin okunduğu zaman şeyh saz heyetine bir miktar para yollar. Ayinin uzatılac ağı anlamına gelen bu hareketin ardından niyaz mukabelesi yapılır. Daha sonra“Sema safa, cana vefa, ruha gıdadır” mısralarından meydana gelen ilahi takip eder. Bu eserlerden sonra yürük s mai usûlündeki bir saz terennümü ve çoğunlukla neyle yapılan bir son taksimle niyaz ayini tam mlanır.73 Mevlevilerde niyaz sayısı dokuz ve dokuzun katlarından oluşur. (Dokuz, on sekiz, yirmi y edi...gibi) Gönderilen para semazenbaşıya verilir. Bu para son selam bitmeden mutriban (saz heyetine) götürülerek kudümzenbaşının kudümünün üzerine bırakılır.74 72 Abdülbâkî Gölpınarlı, Mevlânâdan Sonra Mevlevîlik, İstanbul, 1983, s. 379. 73 Erdoğan Ateş, “Niyaz Ayini”, DİA, XXXIII. Cilt, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, s. 166. 74 Çinuçen Tanrıkorur, Osmanlı Dönemi Türk Mûsikîsi, Dergah Yayınları, İstanbul, 2003, s. 113 39 Mevlevi Ayininin bitiminde son peşrev çalınmadan önce neyzen başı icra edilen âyin-i şerifin amından Segâh makamına kısa bir geçiş taksimi yapar ve Niyaz yini başlar. Niyaz yini’nin maka gâh, usûlü ise Devri Revan ve Yürük Semai olarak değişmeli icra edilir. Eserin ilk bölümünü o Devr-i Revân usûlü ile icra edilen kısmı gayet ağırca söylendikten sonra, ritim değişerek Yü döner ve icra birden hızlanarak devam eder. Mukabele son Yürük Semai çalınarak bir taksimle sona erer.75 Günümüzde icra edilen şekli ile Niyaz ayininin güfte ve bestekârının kim olduğu hususunda baz dütler mevcuttur. Mûsikî çevrelerinde bu eserin Mevlana Celaleddin Rumi’nin oğlu Sultan Vele d’e ait olduğu görüşü hâkimdir. Matbu notalı eserlerin başında veya icradan önceki takdimlerd ve güftesi Sultan Veled’e ait olan diye ifade edilmekte, bazen de güftesi Sultan Vele d’e ait olup bestekârı bilinmemektedir, şeklinde verilmektedir. Halbuki eserin bestelenm e şekline, melodik akışına ve güfteye, biraz dikkatle bakıldığı zaman Sultan Veled’in yaşadığ dolayısıyla da Sultan Veled’e ait olmadığı görülecektir. Bu güfte ve bestenin Sultan Veled’e denilmesindeki en önemli sebep, şiirin son dörtlüğünün üçüncü satırında geçen “Her kim bu gün e” beytindeki “Veled’e” kelimesidir. Bunun dışında eserin Sultan Veled’e ait olduğuna dair hiçbir bilgi mev eğildir. Güfte, zaman içinde birkaç şairin şiirlerinin bir araya getirilerek oluşturulduğu in aını vermektedir.76 Bu konudaki en önemli bilgi ise, Niyaz yini’nin Devr-i Revan usûlü ile bestelenmiş olan il k mısralarının, XVI. Yüzyılda Afyon’da yaşamış olan Sultan Dîvânî mahlaslı Mehmet Çelebi’ye a n Dîvâni’nin şiirleri arasında bulunan güftenin Devri Revan usûlü ile icra edilen ilk bölümü eğişiklikle şu şekilde verilmiştir: Şem’i ruyina cismimi pervâne düşürdüm Evrâk-ı dîli âteşi sûzâna düşürdüm Bir katre iken kendimi ummâna düşürdüm 75 Tanrıkorur, 2003, a.g.e., s. 113-114. 76 Erdoğan Ateş, “Niyaz Kavramı ve Mevlevilikte Niyaz İlâhisi”, Uluslararası Mevlânâ, Mesnevî aneler Sempozyumu, 19-20-21 Aralık 2005, Manisa (Basıma Hazırlanıyor). 40 Eyvah yolumu vadi-i hüsrana düşürdüm Takrîr edemem, derd-i derûnum elemim var Mevlâ’yı seversen beni söyletme gâmım var. Kuvvetle muhtemeldir ki, eserin güfte yazarı olan Sultan Dîvânî ismi zaman içerisinde Sultan kelimesi benzerliğinden dolayı Sultan Veled olarak değişmiştir. Ayrıca, günümüzde icra edilen Niyaz Ayini’nin güftesinde “Eyvah yolumu vadi-i hüsrana düşürdü lunmamaktadır. Güftenin yukarıda verilen şeklinin daha doğru olduğunu düşünülmektedir. Eserin inin kime ait olduğu hususunda bir kayıt mevcut değildir. Ancak XVI. Yüzyıldan sonra beste lendiği düşünülmektedir. 77 Günümüz icralarında ve matbu nota yayınlarında dört kıta olarak bilinen Niyaz ayini’nin güfte : Şem’i ruhuna cismimi pervâne düşürdüm Evrâk-ı dîli âteşi sûzâna düşürdüm Bir katre iken kendimi ummâna düşürdüm Mevlâ’yı seversen beni söyletme gâmım var. Dinle sözümü sana direm özge edadır Derviş olana lazım olan aşk-ı Huda’dır Ben bilmez idim gizli iyan hep sen imişsin Tenlerde vü canlarda nihan hep sen imişsin Senden bu cihân içre nişân ister idim ben hir bunu bildim ki cihan hep sen imişsin İy ki hezâr-âferin bû nice sultan olur Kulu olan kişiler husrev u hâkân olur Her kim bu gün Veled’e inanuben yüz süre Yoksul ise bây olur, bây ise sultan olur. 77 Ateş, 2005, a.g.m., s. 35. 41 Niyaz yini’ne melodi olarak da bir göz atarsak cevaplanması gereken bazı sorular ile karşılaş Eserde üç farklı melodik yapı bulunmaktadır. “Şem’i ruhuna cismimi pervâne düşürdüm” beyti i tlük gayet ağır bir ritimsel akışla icra edilmektedir ve Devr-i Revan usûlü ile bestelenmişti Bu dörtlükten sonra gelen ve “Dinle sözümü sana direm özge edadır” mısraı ile başlayan üç kıt hızlanmakta ve Yürük Semai usûlüne dönüşmektedir. Sanki zihinlerde usûl geçkisinden ziyade fa eserin birleşimi gibi bir çağrışım uyanmaktadır. Ayrıca, Itrî’nin Segâh yini’nin, Beste-i Kad Seyyit Ahmet Ağa’nın Nihavent yini’nin, Dede Efendi’nin Neva, Hüzzam ve Sabâ Bûselik yinleri kısacası pek çok âyin-i şerifin sonunda, icra edilen son yürük semâi Niyaz âyini içerisinde olarak çalınmaktadır. Kanaatimizce bu son yürük semâi melodik akışındaki güzellik ve makam uy akımından aranağme olarak Niyaz yini’ne ne zaman ve kim tarafından bilinmeyen bir biçimde so nradan dâhil edilmiştir.78 78 a.g.m., s. 36. 42 Şekil 12: Segah Niyaz İlahisi "Şem’i Ruhuna Cismimi” 43 Şekil 13: Segah Niyaz İlahisi “Şem’i Ruhuna Cismimi”nin Devamı79 79 Erol Bingöl, Tasavvuf Mûsikîmiz’den Seçmeler, Çağlar Nota Yayınları, İstanbul, 1997, s. 22 44 2.3. Durak Zikir esnasında ve birinci fasıldan sonra tek veya çift zakir’in terennüm ettiği bestenin adı . Oturarak (kuudi) veya ayakta (kîyami) zikr edilen tariklerde zikrin birinci kısmını, K elime-i Tevhid teşkil eder. Bu kısım bittikten sonra İsm-i Celal’e geçilmeden önce bir ara ve ilir. Bir veya iki zakir tarafından makam çerçevesinde bestelenmiş tasavvufi güfteler okun ur. Bunları okuyana Durakçı (Durakhan) adı verilir. Kelime-i Tevhid zikrine son verilip durulduğu için, bu duraklama esnasında okumak üzere tertib edilmiş belli tarz ve yapıdaki es erlere Durak adı verilmiştir. 80 Duraklar irticali olmayıp, muhtelif bestekârlar tarafından bestelenmiş eserlerdir. Duraklara, dost, hak, ah gibi sözü, soluk miktarınca uzatarak başlamak, adet hükmündedir. Zikir fasıllarında okunacak durak güftelerinin de, İslami aya uygun düşecek söz htiva etmesine itina olunur.81 Duraklar, “Durak Evferi” adı verilen birleşik bir usûlle bestelenir ve sözleri tasavvufi şiir erden seçilir. Tekkelerde ayin icra edilirken toplu olarak ya da tek kişi tarafından o kunur. Durakların ifadesinde ruh ve beden yorgunluğunu giderici, rahatlatıcı bir özellik v ardır. Dini mûsikînin en sanatlı beste formlarındandır.82 80 Tura, a.g.e., s. 57 81 a.g.e., s. 57 82 Özalp, 2000, a.g.e., s. 125 45 Şekil 14: Segah Durak "Ben Bende Buldum Hakk ı"83 83 M. Nazmi Özalp, Türk Mûsikîsi Beste Formları, TRT Yayınları, Ankara, 1992, s. 447. 46 Ben bende buldum Hakk’ı adlı eserin güftesi Yunus Emre’ye, bestesi Akbaba İmami ye aittir. D urak evferi usûlünde bestelenmiştir. Eser segâh makamının genel özelliklerini taşımaktadır. E sayıda puandorga yer verilmiştir. Bunun sebebi serbest denilebilecek bir uslüp ile ok unmasıdır. Duraklar, dört mısranın bestelenmesinden oluşur. Birinci, ikinci ve dördüncü mısra kere, aynı ezgi yapısına sahiptir. Üçüncü mısra aynı ezgi yapısıyla bir çeşit Miyan-Hane teşk Bu kuruluş durakların, din dışı musîkideki “murabba” bestelerini andıran bir yapıya sahip old ermektedir. 2.4. Şuğul Kelime manası iş, çalışma, meşguliyet anlamına gelen bu kavram Tasavvuf Mûsikîsi’nde, Arapça Türk Mûsikîsi makamlarına göre bestelenmesine denir. Bilhassa cami mûsikîsinde Türkler tarafından pek çok Arapça güfte beste enmişse de Şuğul sözü sadece Tekkelerde zikr esnasında okunduğu gibi camilerde de okunabilir. 4 Büyük kısmı güfteleri itibariyle pek sade ve basit eserler olan suğullar, özellikle Kadiri, Rıfaî, Sa’dî, Bedevi ve Şazeli tekkelerindeki zikirler esnasında okunur.85 Hatip Zakiri Hasa n Efendi, Zekai Dede Efendi şuğul besteleyenlere örnek olarak gösterilebilir. 84 Tura, a.g.e., s. 141 85Ak, a.g.e., s. 151. 47 Şekil 15: Rast Şuğul"Fesaddaknake Ya Hayr al"86 86 Kaplan, a.g.e., s. 229. 48 Rast Şuğul, Düyek usûlünde olup, rast makamının seyir özelliklerini taşır. İlahi tarzındaki eserler için kullanılmıştır. Genellikle sofyan veya düyek usûlünde bestenmiş ilahilerden daha hareketli ve yapı bakımından daha basit eserlerdir. 2.5. İsm-i Celal Kelime anlamı büyüklük, yücelik, ululuk ’tur. Allah’ın 99 ismine karşılık kullanılan bir teri Mûsikî’de İsm-i Celal veya Lafza-ı Celal okumak anlamında tarikatların kendilerine has icra ş i ile Allah lafzını zikretmek anlamında kullanılmıştır. Genellikle bir makam çerçevesinde ser olarak icra edilirler. Kelime olarak “büyüklük, yücelik, ululuk” gibi anlamlara gelir. Cenâb-Hakk’ın doksan dokuz is (Esmâ-i Hüsnâ) karşılık kullanılan bir terimdir. Türk Din Mûsikîsi’nde İsm-i Celâl veya Lâfza lamındadır. Tarikatların kendine has icra şekli ile (oturarak veya ayakta) melodili olar ak, Allah lâfzını zikretmek anlamında bu kavram kullanılmıştır.87 2.6. Savt Arapça ses, sâdâ demektir. Ancak Tasavvuf Mûsikîsi’ndeki anlamı kelime anlamından farklı olarak tekkelerde okunan mûsikî eserleri olarak kullanılmıştır.88 Tekkelerde zikr esnasında okunur. Zikrin özelliğine göre icrası ve zamanı farklıdır. Vahdet telkin eden güftelerden derlenmiş, kısa birkaç cümlelik ilahilerdir. Küçük melodik cüm den oluşur. Özellikle 19. yy.da çok kullanılmıştır. Güftesi Yunus Emre’ye ait olan; “Şüride vü şeyda kılan yârin cemalidir beni lemlere rüsva kılan yarın cemalidir beni” beyiti ile başlayan Çargâh beste ve Saba makamında an yanalım ateş-i aşka “Gülşenî Savtı” tarzına bir örnektir.89 87 Ateş, 2000, a.g.e., s. 39. 88 Tura, a.g.e., s.144. 89 Ak, a.g.e., s. 146. 49 Aşağıda örneklendirdiğimiz eserde de görüleceği gibi eser Sofyan usûlünde bestelenmiştir. Ayrıca geniş bir ses aralığına sahip olmayıp, basit melo ile bir sekizli içerisinde bestelenmiştir. Yanı sıra makam geçkisi yapılmadan saba makamında eser tamamlanmıştır. Güfte kısa olmasına rağmen tekrar edilen melodiler ile zenginleştirilmiş Şekil 16: Saba Savt “Durman Yanalım Ateş-i Aşka” 90 90 Kaplan, a.g.e., s.104. 50 Sabâ Savt, Düyek usûlünde ve saba makamından oluşmaktadır. Rast perdesinden başlayarak dügâh perdesi vurgulanmıştır. Genel olarak eserde sabâ makamının sesle erilerek karar sesi dügâh perdesinde sabâlı kalınmıştır. Genel olarak savtlar sofyan ve yürük usûllerinde bestelenmişlerdir. Bu örnekte olduğu gibi eserlerde usûl değişimine rastlanmaz. M lodik olarak da çok geniş bir ses sahasına sahip değildir. 2.7. Mersiye Cenaze Salâtlarından sonra ve vefat için okunan Mevlidler arasında ölülerin hatırasını yâd iç usûlsüz okunan manzum eserlere denir. Bunlar mûsikî bilen kişiler tarafından her makamdan usû süz olarak irticalen okunur. Bu bakımdan notaları yazılmış değildir. Bununla beraber usûlle b elenmiş bazı ünlü mersiyelerin notaları vardır. Türk edebiyatında bu türde yazılmış manzum kı r. Halk şairleri tarafından, bazı olaylarda ölen veya şehit düşen kahramanlar için yazılmış mersiyelere “Ağıt” denir. Bunlar bir halk sazı tarafından taksim şeklinde yapılan ve “yol gösterme” denilen bir girişten sonra bir kişi tarafından usûlsüz ve irticalen okunur. Ha mûsikîsinde bu türden pek çok ağıt vardır. Bunlar çoğunluk Hüseyni ve Muhayyer gibi makamlard anık nağmelerle tiz perdelerden okunur. Ölen bir kimsenin meziyetlerini ve özelliklerini ifade eden ve dar anlamda Kerbela Vak’ası ile burada Ehl-i Beyt’in başına gelen üzücü olayla Hz Hüseyin şahadetini konu alan mersiyeler tekkelerde düzenlenen zikr meclislerinde “Me rsiyehan’lar” tarafından bestesiyle veya irticali olarak okunurdu. Sözleri Yunus Emre’ye i zâfe edilen manzume mersiye türünün en sevilen örneklerindendir.91 Mersiye okuma geleneği İslam kültüründe oldukça yaygındır. Hicri takvime göre Muharrem ayında e has bir matem kültürü ve mûsikî havası Türk Toplumunda kendini gösterir. Tarih içerisinde, yasındaki Mersiye geleneği zamanla bir dini mûsikî formu olarak Mersiye’yi doğurmuştur. Muhar em ayında tarihteki bu acıyı ifade etmek için mersiyeler, taziyeler, nevhalar, Maktel-i Hüseyinler yazılmış ve bu merasimler okunmuştur. Bu eserler de Hz. Hüseyin’in hayatı anlatıla estansı öğelerle süslenmiştir.92 91 Ak, a.g.e., s. 142. 92Mehmet Yalçın Yılmaz, Türk Din Mûsikîsi’nde Mersiyeler ve Mersiyehanlar, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2006, s.6. 51 Türklerin İslamiyet’i kabulünden sonra inançlarındaki değişimin ardından normal olarak sosyal tlarında da çeşitli İslami tesirler görülmektedir. İslam toplumunda dini merasimler özellikle ebiyat ve mûsikî alanında gelişmeler göstermiştir. Türk Din Mûsikîsi’nde güfte ve okuyuş tavr siye formu Hz Hüseyin ve Ehl-i Beyt mensuplarının 10 Muharrem 61 (10 Ekim 680) tarihin de Emeviler tarafından şehid edilmesinin yıl dönümlerinde düzenlenen matem törenlerinde bu ol ydan duyulan üzüntüyü dile getirir. Arapça, Farsça ve Türkçe manzumelerinin mersiyehan denile anatkârlar tarafından besteli veya irticali olarak okunması şeklindeki tanım bu formun mah iyetini özetlemektedir. 93 Türkçe’de tabii olarak Arapça ve Farsça’dan daha sonra görülmeye başlanan Hz Hüseyin ve Ehl-i evzulu mersiyelerin yaygınlaşması ve Muharrem ayında bu formun icra edilmesini Türk kültüründ as merasimlerine verilen önemi göstermektedir. Müslüman Türklerde başta Bektaşi Tekkeleri olm k üzere pek çok Tekke’de okunan Kerbela mersiyeleri Muharrem ayında bir merasim havasında icra edilmektedir. 94 Mersiye okunması âdetinin özellikle kıyami ve devrani tekkelerinde yer bulduğu görülmektedir. Tasavvuf çevresinde şu mutasavvıfların mersiyelerinin okunduğu bilinme dir. Bayrami Yazıcızâde (v.855/1451) başta olmak üzere Sinani Seyyid Seyfullah(v.1010/1601 ), Mevlevi Fasih Dede (v.1111/1699), Gülşeni Sezayî (v.1151/1738), Halvet-i Zekai (v.1 227/1812), Nakşibendi Selami (v. 1228/1893) gibi şahsiyetlerin eserlerinden seçilirdi. Bektaşi Tekkelerinde Mebni Baba, Mehmed Ali Hilmi Dede gibi bilinen zatların mersiy eleri okunurdu. XIX. asrın son yarısına kadar Safi’nin meşhur; “Ey nûr-i çeşm-i Ahmed-i muhtar ya Hüseyn” mısrasıyla başlayan şu şiiri çok okunmaktadır; Ey nûr-i çeşm-i Ahmed-i Muhtâr ya Hüseyn Vey yâdigâr-ı Hayder-i Kerrâr yâ Hüseyn Her kim seni vü âlini can gibi sevmeye 93 a.g.t., s. 25. 94 a.g.t., s. 27. 52 İtten beterdir ol nice insan yâ Hüseyn Kandır şerâb-ı kevsere Sâfi kulunu sen Giydir libâs-ı hulle-i Rıdvân Yâ Hüseyn Ancak bu türden nefret hislerini ortaya koyan mersiyeler tasavvuf çevrelerinde rahatsızlık yaratmış ve ortak bir kararla okunması yasaklanmıştır.95 Türk Tasavvuf Edebiyatının en önemli ismi Yunus Emre’nin “Şehidlerin Serçeşmesi” adlı şiiri o kadar yaygınlaşmıştır ki birçok makamda bestesi görülmektedir. Bu gü Efendi bestesi), Saba (Selahaddin Gürer bestesi), Hüseyni(bestekârı bilinmiyor) Segâh (Se lehaddin Gürer bestesi), Arazbâr (notası yok) makamlarında ayrı ayrı bestelenmiştir.96 Türklerde halen devam etmekte olan mersiye okuma geleneği İslam dünyası içerisinde önemli bir yere sahiptir. Türk Din Mûsikîsi açısından Mersiyeler arasında en çok rağbet gören eserlerden e Hatip Zâkiri Hasan Efendi tarafından bestelenen sözleri Yağcıoğlu Mehmet Efendiye ait olan Nühüft Makamındaki eserdir. Hicaz, Sâba, Hüseyni, Arazbar gibi muhtelif makamlarda ayrı ayrı bestelenmiştir.97 Şehidlerin serçeşmesi Enbiyanın bağrı başı Evliya’nın gözü yaşı Hasan ile Hüseyin’dir. Hazret Ali babaları Muhammed’dir dedeleri Arşın iki küpeleri Hasan ile Hüseyin’dir. 95 a.g.t. s. 27 96 a.g.t., s. 28 97 Ergun, “Mersiye”, a.g.e., s.477 53 Kerbelâ’dır yazıları Şehid olmuş gazileri Fatma ana kuzuları Hasan ile Hüseyin’dir. Kerbelâ’nın ta içinde Nur balkır siyah saçında Yatar al kanlar içinde Hasan ile Hüseyin’dir. Kerbelâ’da bile taşlar Okur Kurân kesik başlar Şehid olan o kardaşlar Hasan ile Hüseyin’dir. Dedesiyle bile varan Kevser ırmağında duran Susuz ümmete su veren Hasan ile Hüseyin’dir. Derviş Yunus dünya fani Bizden evvel gelen kani İki cihanın sultanı Hasan ile Hüseyin’dir.98 98 Yılmaz, a.g.e., s. 30. 54 İlk mersiye örnekleri XV. yy.da yazılmış olmasına rağmen XVIII. yy.dan önceki mersiyehanların isimlerine pek rastlanmamaktadır. XIX. asrın ortalarında ve son yarısı da mersiyehanlıkla meşhur olmuş isimler şunlardır: “Kastamonulu Zakir Turşucuzade Hafız Mehme fendi, Beylerbeyili Hakkı bey, Üsküdar Valide-ı atik tekkesi şeyhi Hafız Şerafeddin Efendi ve kardeşi Agâh bey, Beylerbeyi Cami İmam ve Hatibi Hafız Hamdi Efendi bu yüzyılın ortalarında y zı mersiyehanlardandır. XIX. yy. son yarısında dikkati çeken ve İstanbul’un en meşhur mersiyehan larak bilinen Hafız Hüseyin Tevfik Efendi’dir. 20. asırda ise tasavvuf çevrelerinde önemli m ersiyehan olarak Hüseyin Sebilci ve Celal Yılmaz karşımıza çıkmaktadır. Celal Yılmaz, Hüzünlü lediği mersiye güftelerini okuyarak Kerbelâ olayının hatırlanmasını sağlamaktadır. Türklerde am etmekte olan mersiye okuma geleneği İslam dünyası içerisinde önemli bir yere sahiptir.99 99 a.g.e., s. 54. 55 Şekil 17: Nühüft Makamında İmam Hüseyin Mersiyesi100 100 Özalp, 1992,a.g.e., s. 420. 56 Şekil 18: Nühüft Makamında İmam Hüseyin Mersiyesi’nin Devamı İmam Hüseyin mersiyesi halk müziğine yakın ezgiler içermektedir. 16’lık ve 32’lik notalar faz kullanılmıştır. Makam birleşik bir makamdır, neva sesinden başlayarak dizide karışık gezinilm ve Hüseyni aşiran perdelerinde kalınarak, makamı oluşturan Yegâh makamı dizisi ve Hüseyni aşi ki Uşşak 4’lüsü gösterilmiş ve bu perde üzerinde karara gidilmiştir. 57 2.8. Nefes Aşk şiirinin özelliklerine sahip olan manzumeler, besteleri itibariyle saz şairlerinin v eya onları takip edenlerin halk türkü ve şarkılarının üslubunda coşkulu, rindane bir hava taş lerdir. Bektaşi şairler tarafından yazılmış ve Bektaşi tekkelerinde okunmak üzere çeşitli mak n küçük ilahilerle bestelenmiş manzum ilahilere “nefes” denir. Bunların ilahilerden farkı Peygamber Efendimizle beraber Hz Ali’nin methiyesine yer verilmesinden ibarettir. Makam usûl ve tavır bakımından ilahil erden başka farkı yoktur. Sadece nefes ve ilahiler arasındaki tek fark halk dilinde “Sof u Tekkeleri” ve Bektaşi dilinde de “Zahir Tekkeleri” ve günümüzde kapatılmış olan Kadiri, Bed i, Rıfai gibi tarikatlara mensup tekkelerde okunanlara da “İlahi”, yalnız Bektaşi Tekkelerin de okunanlarına da “Nefes” adı verilir.101 Nefes Alevi-Bektaşi zümresinin geleneklerini, inançlarını aralarında söylenen atasözlerini, t mlerini ifadelendirir. Azizlerini över ve onlara ait menkıbeleri şiirleştirir. Hz Ali se vgisi, Oniki imamı kutlayış, düşmanlarına düşmanlık, Alevi-Bektaşi edebiyatının esas unsurlar . Hz Ali Alevi- Bektaşi şiirinde tanrılaşır. Bu edebiyat kaynağını Yunus Emre’de bulmuş XIV. ygusuz Abdal’la kurulmuştur.102 Nefeslere ilahi denilmemesinin sebebi, bunlardan büyük bir kısmının mevzularının ilahi olmamasıdır. Nefeslerin içerisinde ilahi şeklinde yazılmış olsa bile genel nefeslerin, rindane, kalenderâne, âşıkane ve hatta dini kayıt ve şartlara çok laubali yazılm görülmektedir. Nefesler bilhassa bestelenmek için söylenmiştir. Bunların içinde yalnız okunm için yazılanı da vardır ki bu tür şiirlere “Nutuk” denir. Bektaşi ayinlerinin birinci kısmında önce Kuran-ı Kerim ve sonra bir takım evr ezkâr okunur. Peygamberimize salât-ü selam getirilir. Hz Ali ile evladının ve Ehl Beyt’in a dları hürmetle anılır, semahanenin çeşitli yerlerine konmuş olan büyük şamdanlar merasimle birer birer yakılır ve rivayete göre ruhani bir âlem yaşanılır 101 Ak, a.g.e., s. 148. 102 Abdülbaki Gölpınar, Alevi Bektaşi Nefesleri, İnkılap Kitapevi, İstanbul, 1992, s. 6-7. 103 Ak, a.g.e., s.148. 58 İkinci kısma gelince sadece dini ve ruhani merasime mahsus olan semahaneden çıkarılarak salona geçilir. Artık orada bir aşk âlemi başlar ve nefesler bu âlemi amı müddetince mecliste hazır bulundurulan saz şairleri tarafından çalınır ve onlarla beraber dervişler tarafından aşk ve şevkle okunur. Bu esnada vecde gelen bütün dervişlerin ayağa kalk k özel bir şekilde dans ettikleri görülür.104 Nefesler çeşitli amaçlara göre çeşitli biçimlerde tasnif edilebilirler. Konularına göre, müzik(usûl- ezgi) yapısına göre olmak üzere temelde iki genel tasniftir. Nef erde genel olarak işlenen konular şunlardır. Allah sevgisi, O’na korku yerine kutsal sev giyle yaklaşma, kutsal sevgiden evrenin yaratılması için Hz. Muhammed ve Hz. Ali’nin vücuda gelmesi, Kutsal sevgi gereği Allah – Muhammed -Ali gerçeğinin bir bütün oluşu ve bu sevgiden birinin eksikliğiyle insanın bayağılaşması, bu edikçe insanın yüceleceği gibi Allah’ın gerçek sevgili olduğu yolun, yöntem töre ve faktörler ve öğretilmesi.105 Usûl ve tavır olarak nefeslere melodik yapıdan bakıldığında çok geniş ses aralıklarına sahip oruz. Yöreye ve konularına uygun ritm ve melodik yapıyı hemen hemen bütün nefeslerde görmek m dür. Bu konudaki örneklerin çoğunlukla Türk Halk müziği nazari kurallarına göre yazılmış oldu belirtmemiz gerekir. 2.8.1. Nefeslerin Konularına Göre Tasnifi 2.8.1.1. Düvazlar (Dü-Vaz) Dü-Vaz Farsça’da 12 anlamına gelmektedir. Bektaşiliğin en önemli formel sayılarından biri ola 12 imama, 12 hizmete ve 12 posta istinaden kullanılan 12 sayısı Düvaz anlamıyla sadece 12 imama övgü veya bu imamların isimlerinin sırayla zikredildiğ esler için kullanılır. Anadolu’da halk arasında bu nefeslere Düvaz İmam, Düvazdeh İmam ya da Düvazdeh denir. Trakya Bektaşi meydanlarında okunan nefeslerin bir bölümünü bunlar oluşturur. 104 a.g.e., s.148 105 Hüseyin Yaltırık, Trakya Bölgesinin Tasavvufî Halk Müziği (Notalarıyla) Semahlar, Nefesle Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, s. 60, 2002 106 Yaltırık, a.g.e., s. 60 59 Şekil 19: Muhabbet Açılsın Cemal Görünsün107 2.8.1.2. Methiyeler (Övgü, Öğünme Nefesleri) Methiye başta Hz Muhammed’i ve Hz Ali’yi, 12 imamları Hacı Bektaşi Veli’yi ve ardalarını öven metheden nefeslerdir. Bu tür nefeslerin bazıları tasavvufu, Tasavv f ehlini, Bektaşiliği ve Bektaşi büyüklerini övmektedir.108 107 Yaltırık, a.g.e., s. 70-71. 108 a.g.e., s. 75. 60 Şekil 20: Gönül Aşkın ile Düştü Yollara109 2.8.1.3. Nevruziyeler (Nevruz Nefesleri) Farsça’da “Yenigün” anlamına gelen Nevruz, mart ayının 21. Günü, ilkbaharın ilk günü sayılır. İslam’da veda haccının Arefe günü Mart’ın sekizine, Bayramda dok Hac’dan dönüşte Mekke ve Medine arasında Gadirhum denilen yerde, Hz Muhammed’in Hz Ali’nin e ini tutarak, orada 109 Yaltırık, a.g.e., s. 82. 61 bulunanlara hitaben: “Ben kimin mevlası isem, Ali’de onun mevlasıdır” dediği gün Hz Ali taraf ları Ehl-i Beyt ve tarikat ehli olanlar Nevruz’a büyük bir kutsiyet vermişler ve bugünü bayra saymışlardır. 110 Bektaşiler güneşin Koç burcu saatine girdiği saatten önce meydanlarında toplanırlar. On iki i a salâvatı ihtiva eden “Salavat-name”yi ve “Nad-ı Ali’yi (Naat-ı Ali) okur. Sonra Sakilik ede işi Baba’dan itibaren kadem sırasıyla herkese tabiatın canlanmasını, yeşermesini simgeleyen y renkli bir örtü altında bulunan ve içinde loğusa şerbeti ezilmiş sütü sunar. Sürahiden kadehe ulurken, “Ya Muhavvi’el- hali ve’l ahvâl” yani “ Ey yılı, zamanı ve halleri evirip çeviren Tanrı” der. kişi, sütü içtikten sonra o ve beraberinde herkes: Havvil hâlenâ ilâ ahsen’il hâl” “bizim hal güzel hale çevir “ der. Nevruz’da erkânına göre Ayin-i Cem yapılır ve 21 tane mum yakılmak su gece boyunca gülbanklar, dualar, nefesler söylenir ve semah dönülür. Özellikle bu gece’de nevruz nefesleri (Nevruziye) söylenir. 111 Nevruziye nefesleri de basit ve sade bir melodik yapı içerisinde bestelenmiş türkü formatında eserlerdir. 110 Yaltırık, a.g.e. s. 82. 111 a.g.e., s. 89. 62 Şekil 21: Dost Cemalin Görmeye112 112 Yaltırık, a.g.e., s. 87-88. 63 2.8.1.4. Tabiat konulu Nefesler Bu tip nefesler bitki hayvan kozmik olaylar yağmur, kar, fırtına, boran gibi tabiat ol aylarını anlatan türkülerin yanı sıra, benzer tabiat olaylarını gül-bülbül gibi sembolik anla motifleri, işleyen tasavvufi şiirler (nefesler) de mevcuttur.113 “Geldi bahar öttü bülbül” isimli eser bu gurupta örneklendirilebilir. GELDİ BAHAR ÖTTÜ BÜLBÜL Geldi bahar öttü bülbül Ferahladı deli gönül Açıldı tazece bir gül Ferahladı deli gönül Öter bülbül mahım diye İmam Ali Gâhım diye Dilim söyler Ali’m diye Ferahladı deli gönül Cafer baba dile geldi Cümlemizin yüzü güldü Sakiden bir dolu geldi Ferahladı deli gönül.114 113 Yaltırık, a.g.e. s. 87-88. 114 a.g.e., s. 93. 64 Şekil 22: Geldi Bahar Öttü Bülbül115 2.8.1.5. Matem Nefesleri Bunlar iki gurupta kullanılır; a) Mersiyeler b) Ağlaş(yas)nefesleri Hz. Hüseyin’in şahadetini konu eden ve bu olayı manzum bir biçimde tahkiyeli olarak anlatan matem nefesleri ağlaş (yas) nefeslerine göre daha uzundurlar. 2.8.1.5.1. Ağlaş (Yas) Nefesleri Ağlaşlar (Yas nefesleri), Hakk’a yürüyen bir can için yapılan “Lokma erkânı”nda veya o canın sene-i devriyesinde söylenir. Ayrıca sonu ölümle biten deprem, sel fe eti, kaza ve benzeri olaylarda hayatını kaybeden Bektaşi’ler için geride kalan eş, dost ve m uhitler tarafından yapılan özel toplantılarda ve “Dârdan indirme” erkânlarında ağıt olarak sö slerde vardır. Usûlü ne olursa olsun bu nefeslerde semah dönülmez. Bunlar ağlamaklı yas konul nefeslerdir.116 Örnek olarak;” şu dünyada üç nesneden korkarım” adlı eser bu türde gösterile 115 Yaltırık, a.g.e., s. 93-94. 116 a.g.e., s. 95. 65 ŞU DÜNYADA ÜÇ NESNEDEN KORKARIM Şu dünyada üç nesneden korkarım Gel bir yokluk bir ayrılık üç ölüm Üçünde gönülcüğüm hoş değil Gel bir yokluk biri ayrılık üç ölüm Feryatları kayalarda gezdirir Bir kardeşi taban aşı ezdirir Gemileri deryalarda yüzdürür Gel bir yokluk biri ayrılık üç ölüm Ali dedem sabahın almış hocadan Okudu okudu da çıktı heceden Bir kardeşim belini büküp kocadan Gel bir yokluk biri ayrılık üç ölüm PİR SULTAN’ım deryaları doldurur Bir doluyle cümle alemi kandırır Ulu beyleri saltanattan indirir Gel bir yokluk biri ayrılık üç ölüm (ŞK ALİM HÜ, CAN ALİM HÜ)117 117 Yaltırık, a.g.e., s. 97. 66 Şekil 23: Şu Dünyada Üç Nesneden Korkarım118 118 Yaltırık, a.g.e., s. 98-99. 67 2.8.1.6. Şathiye (Şathiyât-ı Sofiyâne) Derin anlam taşıyan şiirlere “şathiye” denir. Şath sözü tasavvufi aşk halini sarhoşluğu ile h acağı ve hoşuna gitmeyeceği sözler söylenmesi demektir. Şathiyeler mutasavvıf şairlerce söyle a yazılmış tasavvufi inançları dile getiren anlaşılması yorumlanmasına bağlı şiirlerdir. Özel ektaşi ozanlarınca söylenen Şathiye-i Sofiyâne biçimindeki şiirler zamanla daha genel bir nit lik kazandırarak ciddi bir düşünce ya da duyguyu alaylı, iğneleyici bir dille işleyen şiirler hepsi bu adla anılır olmuşlardır. Şathiyelerde aykırı inançlar üstü kapalı ve anlaşılmaz bir tirilmiştir.119 Şekil 24: Hüzam Şathiye "Çıktım Erik Dalına"120 119 Yaltırık, a.g.e., s. 112 120 Ahmet Hatipoğlu, Besteleriyle Yunus Emre İlahileri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 199 3, s. 134. 68 2.8.1.7. Devriye (Devriye Nefesleri) Devriye, devir, dönmek, dönüp dolaşmak anlamında Arapça bir sözdür. Tasavvuf anlamında ise, ata belinde ve ana rahminde bulunan “meni ve “emşac” denen erlik ve kadınlık suyundan meydana gelmiştir. Ata ve ana bunu yedikleri, içtikleri şeylerden üretirler. Bunların dönmesi dört unsuru var eder. Göklerde dört unsurun birleşmesi e cansızları, canlıları, bitkileri meydana getirerek babadaki meniyi ve anadaki yumurta hücresini oluşturur. Sufiler insan olmadan evvel göklerdeydim, yerlerdeydim, yel olup estim, su olup aktım gibi sözlerle bunu anlatırlar. İşte bu çeşit nefeslere “devriye” denir.1 “Şu fena mülküne çok gelip gittim Yağmur olup yağdım ot olupbittim Urum diyarını ben irşâd ettim Horasan’dan gelen Bektaş idim ben”122 121 Yaltırık, a.g.e. s. 115. 122 a.g.e., s. 115. 69 Şekil 25: Kur an Yazılırken Arş-ı Rahman da123 123 Yaltırık, a.g.e., s. 126. 70 2.8.2. Nefeslerde Müzik (Usûl-Ezgi) Yapısına Göre Tasnif 2.8.2.1. Uzun Hava Tipi (Usûlsüz) Nefesler “Uzun hava tabiri”, usûlsüz fakat belli ezgi kalıplarıyla icra edilen sözlü eserlerin genel a Uzun hava tipi nefesleri genelde, gazeller, koşma gazeller, ağlaş ve yas nefesleri ile destanlar oluşturulmaktadır.124 2.8.2.2. Kırık Hava Tipi (Usûllü – Tartımlı) Nefesler Semah Nefesleri, Bektâşi muhabbetlerinin (Ayin-i Cem) vazgeçilmez uygulamalarından biri olup matem, “Yas” muhabbeti, “lokma erkânı “ve “sene-i devriye” muhabbe bi bazı erkânlar hariç hemen hemen bütün cemlerde uygulanır. Kâinatın, evrenlerin, gezegenlerin dönüş hareketlerinin taklidi olarak yere yansıması biçimin algılanan semahlar yaşatıldıkları, uygulandıkları zümreleri müzik ve şiir ile birlikte sunan hazinesidir. 125 “Kırık Hava” tabiri, “uzun hava”nın karşıtı olarak kullanılmaktadır. Bunlar iki kısımda incel nefesler ve Semah nefesleridir. Oturak nefesleri, oturarak söylenmekten kaynaklanır. Semah edilmeyen, birlikte veya ferdi olarak oturulan yerde söylenen nefesleri ifade eder. Ağır nefeslere “Oturak “derler. Bu nefesler ağır usûlde olur ve otururken okunur.126 2.8.2.3. Karma Hava Tipi nefesler “Karma Hava” şeklinde tabir edilen hem uzun hava hem de kırık hava özelliğini birlikte bulunduran eserlerdir. Bu tür nefesler sayıca çok azdır.127 124 Yaltırık, a.g.e., s. 130 125 a.g.e., s. 328 126 a.g.e., s. 173 127 a.g.e., s. 390 71 2.8.2.4. Ezgi Yapısına Göre Nefesler Nefesler Türk Halk müziğinin sözlü türlerinden olup Türk Halk Müziği has dizi özelliği göster kırsal kesimlerdeki Bektâşi Alevi köylerinde uygulanır. Yöreden yöreye farklılık gösterir. D ve ezgi dokusu ile Türk Mûsikîsinde de önemli bir yere sahiptir. 128 Nefeslerin beste biçimi incelendiğinde diğer tarikatlara ait ilahiler arasında üslup itiba riyle büyük bir fark olduğu görülür. İlahiler ne kadar mutasavvıfâne nağmelere sahip ise nefe güfteleri itibariyle rindâne bir üslup ile bestelenmiş eserlerdir. Nefesler, ilahilerden daha çok şarkılara ve halk türkülerine benzerler.129 2.9. Na’t Na’t kelimesi nitelemek, iyi güzel şeyleri abartılı biçimde dile getirmek, nitelik, vasıf anl mında kullanılır. Na’t özellikle Fars ve Türk Edebiyatında Peygamberimizi öven şiirlerin yayg line gelmiştir.130 Edebî bir terim olarak da Hz. Peygamber’in özellikleri üzerine söylenen, onu övmek maksadı ile kaleme alınan şiirlere verilen isimdir. Diğer peygamberler, dört halif e, Mevlâna, Abdülkâdir Geylânî gibi din büyükleri için yazılan şiirlere de na’t denilmekle be limenin en meşhur ve en yaygın manası Hz. Muhammed’i öven şiirlerdir.131 Bu tabir Na’tı Şerif olarak da kullanılır. Na’t yazanlara “na’t- gü” (nat söyleyen), Cuma gün ve camilerde na’t okuyanlara ise na’t-han (na’t okuyan) denir. Osmanlı şairlerinin çoğu na’t mıştır, bilhassa XVII. Yüzyılın ikinci yarısı ile XVIII. yüzyılın ilk çeyreği arasında yaşamı tekâr Nazim, bu alanda pek çok eser vermiştir.132 Na’t edebi bakımdan bir kasidedir. Bestelenmiş na’t güfteleri meşhur mutasavvıflardan veya tasavvufi şiirlerden seçilir. 128 Yaltırık, a.g.e., s. 390 129 a.g.e., s. 149 130 Mustafa Çiçekler, “Na’t”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt XXXII, İstanbul, 200 435. 131 Emine Yeniterzi, Türk Edebiyatında Na’tlar (Antolojisi),Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları., Ankara 1993, s. 13. 132 Tura, a.g.e., s.122. 72 Na’tlar camilerde namazdan evvel bir na’than, tekkelerde ise çok kere zikr fasılalarında b ir zakir tarafından yalnız olarak terennüm edilir. Mevlevi Ayinlerinde de sema’dan önce It ri’nin meşhur Rast Na’t-ı Şerif’inin bir na’than tarafından okunması adet olmuştur.133 Sözleri Niyazî-i Mısrî’ye ait olan Acem N’at Durak Evferi usûlünde bestelenmiştir. Karar perdesi olan acem sesinden esere başlanmış dizi de karışık gezinilerek cemde ve çargâh perdelerinde kalışlar göstererek dügâh perdesinde karar verilmiştir. Şekil 26: Acem Na t" Dost Yine Dil Na tını Söyler134 133 Tura, a.g.e., s. 122. 134 Kaplan, a.g.e., s. 89. 73 Şekil 27: Rast Na t-ı Şerifi135 135 Heper, a.g.e., s. 1-5. 74 Şekil 28: Rast Na t-ı Şerif in Devamı 75 Şekil 29: Rast Na t-ı Şerif in Devamı 76 Şekil 30: Rast Na t-ı Şerif in Devamı Türk Musikîsi’nin en gözde eserlerinden Büyük Bestekâr Itri’nin bestesi olan Na’t-ı Şerif, Ra tüm özelliklerini göstermiştir. Eser içinde puandorglar yoğun olarak kullanılmıştır. Rast Na’ t makamının karar sesinden başlamış ilk sayfa boyunca dizide karışık gezinilmiştir. Kürdi per den olarak alınmış ve geçiş yapılmıştır. Sonrasında nim hicaz perdesi yeden olarak alınmış ve ilmiş, sayfanın sonunda yine rast perdesinde kalınmıştır. 77 Eserin ikinci sayfasında nim hicaz alınarak, buselikle Isfahan çeşnili kalınmış ve evçte segâhlı kalışlar yaparak rast makamında gezinilmiştir. Üçüncü sayfada ise Isfahan çe caz perdesi alınarak gösterilmiş, segâhta kalışlara yer verilmiştir. Sonrasında yine rastta r lı kalış yapılmıştır. Son sayfada ise rast makamının pes bölgelerine inilmiş ve Isfahan çeşni ir. Sonrasında segâhta segâh perdesi alınarak seyredilmiş ve Rast perdesinde karar verilmişt ir. 2.10. İlahi Dini Türk Musîkisi’nin en çok kullanılan ve en parlak beste formudur.136 Manası Arapça “Allah’a mensup” anlamına gelen bu form, Allah ve Peygamber, ayrıca din adamlarının meziyetleri hakkında yazılmış ve her makamdan çeşitli usûll ndine mahsus bir tavırla bestelenmiş manzum eserlere verilen addır. İlahiler bir veya bi rkaç kişi tarafından camilerde, tekkelerde vb. ibadet meclislerinde, mevlid sırasında ve t eravih namazı aralarında okunur. İlahilerin kendine has tavırları vardır. Şarkı tavrından farklıdır. Her makamdan ilahi bestel lirse de neşeli ve kıvrak makamlardan ilahi bestelenmemesi adet olmamıştır. İlahiler çeşitli usûllerle bestelenmiştir ancak ritmik ahenkl ni oyun havalarına benzetmemek için İlahi tavrından dışarı çıkmamak gerekir. Büyük ve küçük u miş pek çok ilahi örnekleri Türk Mûsikîsi’nin zengin hazinesini teşkil eder.137 Tekkelerde zikir esnasında okunan ilahilerin zikir darplarına uygun olanlardan seçilmesi adettir. Eskiden büyük camilerde teravih namazı arasında ilk dört rekâtt n sonra Neva, ikinci dört rekâttan sonra Hüseyni, üçüncü dört rekâttan sonra Eviç, son dört r ra Acemaşiran makamından seçilmiş bir ilahi okunur ve “Segâh Salât” ile vitr namazına girilir ncak Acemaşirandan sonra Segâh makamı kulağa pek hoş gelmeyeceğinden, yüksek mûsikî bilgisine p müezzinler Salât-ı Vitr’e başlamadan önceki Salât-u Selam’ı Sabâ makamından okunurlardı. Bu bu şekilde ilahi okuyan müezzinlere çok az rastlanmaktadır.138 136 Özalp, 2000, a.g.e., s. 111. 137 Ak, a.g.e., s. 114. 138 a.g.e., s. 114. 78 Türk edebiyatında nazım türleri belirginleştirmeden önce dini muhteva taşıyan her türlü şiire ilahi denirken daha sonra tasavvufi temaları işleyen ve Türk Din Musî n makam ve usûlleriyle bestelenerek, dini toplantılarda okunan şiirlere de ilahi adı ver ilmiştir. Bir edebiyat terimi olarak ilahiyi “Mutasavvıf şairler tarafından yazılan, dini ve ilahi fikirleri ihtiva eden şiirler” diye tanımlayan Tahirü’l Mevlevi, tevhid, münacât, na’t istiğaseyi de bu tür şiirler grubu içinde ele alınmıştır. Arapçada ise ilahi “En-neşidetü’dgani’d-diniyye, El-mevâlîd” gibi adlarla anılır.139 Türkçede “ilahi” kelimesinin bir edebiyat ve mûsikî terimi olarak kullanıldığı metinler XVII. geriye gitmemektedir. Daha önceki devirlerde Anadolu’da ilahi yerine “Savt” ve “Savt okuma k” tâbirinin kullanılmış olması kuvvetle muhtemeldir.140 İlahilerin çoğu yalın anlatımlı olan basit şiirlerdir. “Dini Mûsikî” terimi olarak ilahi “Din ki şarkı formu gibi gazel, koşma, rubai, murabba, muhammes, müseddes ve benzeri nazım şekill eriyle yazılmış güftelerin şarkı temasına az çok benzer formdaki bestelerinin adıdır. Ancak i de güftenin konusu kadar bestenin makam ve usûlünde de dini- tasavvufi duygular yansıtan lar tercih edilmiştir.141 İlahi güfteleri dini, tasavvufi şiirlerdir. Zemin, nakarat, miyan, nakarat şeklinde bir yapıya sahip olsa da basit ya da daha karmaşık hallerde olabilir. İlahi okuyana ilahici denir.142 Kural olarak hemen hemen her makamda ilahi bestelenmişse de fazla tiz seslerde dolaşmayan ağır makamların çoğunlukta olduğu dikkati çeker. Daha çok Acem, Acemaşira ti, Bestenigâr, Dügâh, Eviç, Hicaz, Hüseyni, Hüzzam, Irak, Mahur, Neva, Rast, Saba, Segâh, Uş Tahir makamlarında bestelendiği görülür. İlahi bestelerinde küçük usûllerin yanında büyük usûller de kullanılmıştır. En çok kullanılan ek, Evfer, Devr-i Hindi, Muhammes, Çenber, Evsât, Devr-i Kebir, Berefşân ve Hafiftir.143 139 Ak, a.g.e., s. 114. 140 a.g.e., s. 115. 141 a.g.e., s. 115. 142 Tura, a.g.e., s. 126. 143Ak, a.g.e., s. 116. 79 İlahiler, ölçümde Evsat ve diğer büyük usûllerin kullanıldığı “Cumhur İlahileri”, küçük usûllerin kullanıldığı “Zikir İlahileri” tarzında bir ayrıma tabi tutulabil eri hem camilerde hem de tekkelerde okunur. Zikir ilahileri ise kendine ait kura llar içerisinde sadece tekkelerde zikir esnasında okunur. Zâkirbaşılar bu alanda yönlendiricilerdir. Zikir ilahilerinin zikir darbına uyması ve belli aralarla “Zikr-i Celâl”in ifade edilmesi kurallar içerisinde yer alır.144 2.10.1.Tevşih İlahisi Mevlid ve Mi’raciye bahirleri arasında cumhur tarafından okunan Hz Peygamber’i konu almış ilahilerdir. Güfteleri Türkçe veya Arapça’dır. Genellikle bu manzumele eygamberin kutlu doğumları ile ilgili övgüler yer almaktadır. Tevşihler genellikle sofyan, düyek, yürük semai, muhammes, devr-i kebir, çenber, hafif, ev sat ve fahte usûllerinde yapılmışlardır. Tevşih sözü süslemek anlamına gelir, tevşih besteler n güfteler, genellikle birer kıta’dır. Güfteler meşhur mutasavvıfın şiirlerinden seçilir. Tevşihlerin yapısı murabba tipteki dindışı rlerin ki gibidir. İlahilere göre daha girift, sanat çizgisi yüksek, icrası tecrübe gerektir en bir formdur.145 144 Ak, a.g.e. s.117. 145 a.g.e., s. 119. 80 Şekil 31: Çargah Tevşih146 146 Kaplan, a.g.e, s.68. 81 Sözleri Aziz Mahmud Hüdai’ye ait olan Çargâh Tevşih, Sofyan usûlündedir. Eser karmaşık bir ezgi yapısından uzak sade bir üslup içerisindedir. Çok geniş bir ses sahası hip değildir. Bu örneğimizde sâba makamı gibi esere girilmiş ve dizide karışık gezinilerek dü sinde karar verilmiştir. 2.10.2. Cumhur ilahisi Birden fazla kişi tarafından okunduğu için “cumhur ilahisi” diye adlandırılır. Tekke ve camilerde okunur. Cumhur ilahileri daha çok evsat ve devr-i hindi usûlü ile b estelenmiştir.147 147 Kaplan, a.g.e., s. 121. 82 Şekil 32: Hicaz İlahi “Gelin Gidelim Allah Yoluna”148 148 Bingöl, a.g.e, s. 29. 83 Bestesi İsmail Dede Efendi’ye sözleri ise Yunus Emre’ye ait olan bu ilahi Hicaz makamındak i diğer eserlere de iyi bir örnektir çünkü makamın seyir özelliklerini taşır. Sofyan usûlünde miştir. Güçlüsü olan Neva perdesinden esere başlanılmış, orta bölümde seyrederek bazen yeden astta gösterilerek Dügâh’ta Hicaz çeşnili karar verilmiştir. 2.10.3. Zikir İlahisi Bu konuda pek çok eser bulmak mümkündür. Bu eserler Allah sevgisi, dua, yakarış Hz. Peygambe r’in doğumunu, ahlakı, güzel huyları gibi konuları ele alır. Genellikle tekkelerde zikir amacı ile okunur. Melodik yapıları genellikle sade ve basi t ifadelerden oluşup fazla geçki yapılmamıştır. Bu eserler küçük usûllerle bestelenirler. Zikir ilahileri ise kendine ait kurallar içerisi nde sadece tekkelerde zikir esnasında okunur. Zâkirbaşılar bu alanda yönlendiricilerdir. Z ikir ilahilerinin zikir darbına uyması ve belli aralarla “Zikr-i Celâl”in ifade edilmesi k urallar içerisinde yer alır. 84 Şekil 33: Segah Zikir İlahisi "Gaflet İle Hakk ı Buldum Diyenler"149 Bestesi Bekir Sıtkı Sezgin’e, güftesi Yunus Emre’ye ait olan Segâh Zikir ilahisi Nimsofyan u sûlündedir. Eserde segâhta segâh çeşnisi tekrara dayalı seyretmiş tiz bölgelerde fazla durmadan dizide gezinilmiş ve segâhta segâhlı karar verilmiştir. 149 Bingol, a.g.e., s. 19 85 2.10.4. Muharrem İlahisi Eskiden özellikle tekkelerde ve camilerde aylara göre seçilmiş ilahiler okunurdu. Muharr em ayında Kerbelâ Vak’asına özellikle de Hz. Hüseyin’in şehadetine, Ehl-i Beyt sevgisine dair unan ilahiler Muharrem ilahileri veya kısaca Muharremiye adıyla anılırdı. Şekil 34: Muharrem İlahisi/Rast " Şah Hüseyin in Firkatine Ağlayan Beri Gelsin"150 Rast makamının dizi özelliklerini gösteren bu ilahi de Rast perdesinden başlanılarak dizinin orta bölümünde gezinilmiş rastta rastlı karar verilmiştir. 150 Özalp, 1992, a.g.e. s. 63. 86 2.10.5. Ramazan İlahisi On bir ayın bir sultanı Ramazan, üç ayların sonuncusu ve İslami ayların en ehemmiyetlisi, en eflisi sayılmıştır. İslam’ın en ehemmiyetlisi, en şereflisi sayılmıştır. İslam’ın başlıca uns hsis edildiğinden Müslümanların hayatında bu ayın diğerlerinden farklı değerli bir yeri vardı İçinde Regaip ve Mir’ac kandillerinin bulunduğu Recep ve Şaban aylarında bu aylara ait ilahi ler okunur. Ramazan ayında camilerde kılınan teravih namazının her dört rekâtından sonra okun eserlere ramazan ilahileri denir. Ramazan’ın ilk haftasında okunan ilahilerin güfteleri “M erhaba ya şehr-i Ramazan” mısrasıyla başlar ve bu mısra nakarat halinde tekrar edilir. Uğurla a geceleri denilen son iki haftada okunmaya mahsus ilahilerde ise ramazanın sona e rmesinden doğan hüzün terennüm edilir.152 151 Tura, a.g.e., s. 134. 152 Ak, a.g.e., s. 124. 87 Şekil 35: Ramazan İlahisi “On Bir Ayın Sultanı Değil Misin” 88 Bayati makamındaki bu ilahi bayati makamının orta bölümünde seyretmiş, nevada dik kürdi ve evç perdelerini alarak hicazlı kalmış ve sonrasında evçte segâhlı kalışla k dügâhta uşaklı karar vermiştir. 2.10.6. Mektep İlahisi Okuma çağına gelen çocukların mektebe gidecekleri ilk gün gerek evde gerekse “min Alayı” denilen bir törenle evden mektebe kadar ilahiler okuyarak götürülüşü esna nmaya mahsus ilahiler “Mektep İlahisi” diye anılmıştır. 153 Şekil 36: Mektep İlahisi " İlim İlim Bilmektir"154 Rast makamındaki bu ilahi nim sofyan usûlündedir. Çoğunlukla Rast makamının pes tarafını göstererek, orta bölümde seyrettikten sonra rastta karar vermiştir. 153 Ak, a.g.e., s. 129. 154 Bingöl, a.g.e., s. 6. 89 2.10.7. Şükür İlahisi Konu olarak Allah’ın bizlere verdiği nimetlere şükür amacı ile bestelenen esrelerdir. Güftele genellikle sağlık, huzur mutluluk nimet gibi duygular minnet ve şükranla ele alınmıştır. Mel k yapıları genellikle sade ve basit ifadelerden oluşup fazla geçki yapılmamıştır. Bu eserler erle bestelenirler. Şekil 37: Şükür İlahisi "Allah Bize Lütfetti"155 “Allah bize lütfetti” adlı ilahi sofyan usûlünde bestelenmiştir. Segâh’ın 3. derecesinden neva sesi ile esere başlanılmış, dizinin orta bölümünde seyredilerek segâhta kar verilmiştir. 155 Bingöl, a.g.e., s. 12 90 2.10.8. Hac İlahisi Bu eserlerde Müslümanların hac duyguları anlatılmıştır. Hacca gitme isteği, Kâbe sevgisi ve ö i duygular bu eserlerin başlıca konusunu oluşturur. Özellikle de bu eserler hacı uğurlama ve karşılama gibi törenlerde okunur. Bu eserlerin cumh ur okunduğu da sıkça görülmektedir. Melodik yapıları genellikle sade ve basit ifadelerden oluşup fazla geçki yapılmamıştır. Bu es er küçük usûllerle bestelenirler. Şekil 38: Hac İlahisi " Kabe nin Yolları Bölük Bölüktür"156 Rast makamındaki bu ilahi sofyan usûlünde bestelenmiştir. Güçlüsü neva perdesinden esere başlanmıştır. Segâh ve rast perdeleri vurgulanmış, rast perdesinde karar ve ilmiştir. 156 Bingöl, a.g.e., s. 8. 91 Şekil 39: Hac İlahisi " Mail Oldum Bahçesinde Hurmaya"157 Hicaz makamındaki ilahi sofyan usûlünde bestelenmiştir. Esere güçlüsü olan neva sesinden başl eva da rast ve buselik çeşnileri gösterilmiştir. Tiz bölgede zirgüle perdesi alınarak nevada uselik gösterilmiş, dügâh perdesinde hicaz çeşnili kalınmıştır. 157 Bingöl, a.g.e., s. 28. 92 2.10.9. Rebiül Evvel-Rebiül Ahir İlahisi Mevlid ayları olan bu aylarda, Hz Muhammed’in doğumunu konu alan sözlerin ezgilendirilmesiyle oluşmuş ilahilerdir. Bu nedenle bu ilahiler aynı adla anılırlar . Şekil 40: Rebiül Evvel-Rebiül Ahir İlahisi "Seyrettim Muhammedi Doğmuş Nurlar İçinde"158 Sofyan usûlünde olan Hicaz ilahi rast perdesinden esere başlamıştır. Evç perdesi alınarak nev a buselik çeşnileri hissettirilmiş, dügâhta hicazlı karar verilmiştir. 158 Kaplan, a.g.e., s. 112. 93 2.10.10. Tesbih İlahisi Allah’ı O’nun niteliklerine ve yüceliklerine yakışmayan benzetmelerden uzak tuttuğumuzu, O’na sur bulunamayacağını belirten sözlerin bestelenmesiyle oluşturulmuş ilahilerdir. Büyük usûlle lanılmıştır, diğer ilahilere göre daha geniş soluklu ve sanatlıdır. Şekil 41: Tesbih İlahisi " Ya Allah Ya Rahman Ya Alim"159 Sâba makamındaki tesbih ilahisi Sâba’nın 3. derecesi çargâh perdesinden esere başlanmıştır. D ezindikten sonra, eser içinde hüseyni perdesinde kalınmıştır. Bu sırada evç perdesi alınmıştı kürdi perdesi alınarak dügâhta kürdi gösterilmiştir, tekrar Sâba dizisine dönülerek dügâhta rilmiştir. 159 Kaplan, a.g.e., s. 45. 94 SONUÇ Türk Din Mûsikîsi gerek cami gerekse Tasavvuf (Tekke) Mûsikîsi türleri ile geniş bir icra sah sına sahiptir. Bu icralar da usûllü ve besteli eserlerin yanı sıra serbest (irticali) okun an eserlerde mevcuttur. Ancak genellikle serbest icralar cami mûsikîsi içerisinde, usûllü ve besteli icralar ise Tasavvuf-Tekke Mûsikîsi içerisinde okunmuştur. Biz bu çalışmamızda Cami Mûsikîsi ile ilgili kısaca bilgi aktardıktan sonra esas anlamda Tasa f (Tekke) Mûsikîsi’nin türlerin ne olduğunu, nasıl icra edildiklerini ve bu eserlerin bazı te nik analizlerini yapmaya gayret ettik. Tasavvuf (Tekke) Mûsikîsi türleri çok sayıda eserden meydana gelmiş olup, bu eserlerin her b irinin ayrı bir özelliğe sahip olduğunu görmekteyiz. Ayrıca mûsikî açısından en basit melodil sanatlı ve büyük eserlere kadar geniş bir ses yapısına sahip olduklarını fark ettik. Örneğin, i ayinleri büyük formda ve zengin bir yapıya sahipken bazı zikir ilahilerinin çok basit ve sade bir üslupla bestelendiğini inceledik. İslam inancı içerisinde farklı bir yere sahip olan Alevi- Bektaşi nefeslerinin çeşitliliği yö tavrı ve konuları ile zengin bir birikime sahip olduğuna şahit olduk. Türk Din Mûsikîsi içerisinde çok önemli bir yere sahip olan ilahilerin ise, İslam dininin tem l taşlarını oluşturan haç, ramazan tevşih, zikir, muharrem ve benzeri konuları işleyen eserle dini duyguları kuvvetlendirecek şekilde nasıl ve ne amaçla bestelenip icra edildiklerin i gördük. Sonuç olarak Türk Tasavvuf Mûsikîsi içerisinde icra edilen türlerin gerek ritmik gerekse icr a şekli ile çok daha detaylı bir inceleme gerektiği kanaatine vardık. Türk Din Mûsikîsi’ndeki bu zenginlik bizlere daha sonraki çalışmalarda da ışık tutmaya devam ir. 95 KAYNAKÇA Kitaplar AK, A. Ş. , Türk Din Mûsikîsi Cami ve Tekke Mûsikîsi, Akçağ Yayınları, Ankara, 2009. AKDOĞU, O., Türk Mûsikîsi Nazariyatı Dersleri, (Haz: Onur Akdoğu), 2. Baskı, Kültür Bakanlığı ara, 1993. ---------------, Türk Müziğinde Türler ve Biçimler, İzmir, Meta Basım, 2003. ATEŞ, E., Türk Din Mûsikîsi Basılmamış Ders Notları, Süleyman Demirel Üniversitesi, İlahiyat 2000. AYVERDİ, İ., Misalli Büyük Türkçe Sözlük, 2. Baskı, İstanbul, Mart 2006. BARDAKÇI, N. M., Tasavvuf, Isparta, 2000. Fakülte Kitapevi, Eylül 2000. BİNGÖL, E., Tasavvuf Mûsikîmiz’den Seçmeler, Rast, Segah, Hicaz Makamından Seçilmiş İlahiler, Çağlar Nota Yayınları, İstanbul, 1997. ÇELEBI B. C., Sema ve Kainâtın Hareketi, t.y., Konya. ÇİÇEKLER, M., “Na’t”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt XXXII, İstanbul, 2006. ERAYDIN, S., Tasavvuf ve Tarikatlar, İFAV Yayınları, İstanbul, 1994. Erdoğan Ateş, “Niyaz Ayini”, İslam Ansiklopedisi, 33. Cilt, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, l, s. 500-503, 2007. ERGUN, S. N. , Türk Mûsikîsi Antolojisi, Birinci Cilt, Rıza Koşkun Matbaası, İstanbul, 1942. GÖLPINARLI, A., Mevlânâdan Sonra Mevlevîlik, İstanbul, 1983. Fakülte Kitabevi ------------, Alevi Bektaşi Nefesleri, İnkılâp Kitapevi, İstanbul, 1992. HATİPOĞLU, A., Besteleriyle Yunus Emre İlahileri, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1993. HEPER, S., Mevlevi Ayinleri, Konya Turizm Derneği Yayınları, Konya, 1974. KAPLAN, Z., Dini Mûsikî Dersleri, 1. Baskı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1991. KARA, M., Din Hayat ve Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler, 4. Baskı, Dergâh Yayınları, İst ul, 1999. ÖZALP, M. N., Türk Mûsikîsi Beste Formları, TRT Yayınları, Ankara, 1992. -------------, Türk Mûsikîsi Tarihi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 2000. ÖZTUNA, Y., Büyük Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi, Cilt 2, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 19 SAY, A., Müzik Sözlüğü, 1. Baskı, Müzik Ansiklopedisi Yayınları, Eylül, 2002. 96 TANRIKORUR, Ç., Müzik Kimliğimiz Üzerine Düşünceler, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1998. TANRIKORUR, Ç., Osmanlı Dönemi Türk Mûsikîsi, Dergâh Yayınları, Aralık İstanbul, 2003. TURA, Y., Dini Türk Mûsikîsi, İstanbul, 1983. ULUDAĞ, S., İslam Açısından Mûsikî ve Sema, 2. Baskı, Uludağ Yayınları, Bursa 1992. --------------, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Marifet Yayınları, İstanbul 2001. YALTIRIK, H., Trakya Bölgesinin Tasavvufî Halk Müziği, (Notalarıyla) Semahlar, Nefesler, 1 . Baskı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002 YENİTERZİ, E., Türk Edebiyatında Na’tlar (Antolojisi),Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 3. Makaleler ATEŞ, E., “Niyaz Kavramı ve Mevlevilikte Niyaz İlâhisi”, Uluslararası Mevlânâ, Mesnevî Mevlev r Sempozyumu, (Basıma Hazırlanıyor)19-20-21 Manisa, Aralık 2005. İNANÇER, Ö. T., “Osmanlı Tarihinde Dini Mûsikî”, Mûsikî Mecmuası , Haziran, s. 9-16, İstanbul, 1999. ODABAŞI, F., “Dil-Kültür Bağlamında Müzik Dili ve Bunun Sosyal Bütünleşmedeki Yeri”, İstanbul Üniversitesi. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sayı.4, s. 255-264, 2006. ULUDAĞ, S., “Din Musiki ilişkisi Üzerine”, Köprü, Üç Aylık Fikir Dergisi, Uludağ Üniversitesi tesi. 79. Sayı, Uludağ Yayınları, s.44-46, Bursa, 2002. Tezler YALÇIN, Y. M., Türk Din Mûsikîsinde Mersiyeler ve Mersiyehanlar, Yayınlanmamış Yüksek Lisans i Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2006. İnternet Adresi Timuçin Çevikoğlu, Mevlevi Ayinleri, http://www.mutriban.com, (Erişim Tarihi: 2.7.2010) 97 ÖZGEÇMİŞ Kişisel Bilgiler Doğum Tarihi : 17.09.1982 Doğum Yeri : Antalya Uyruğu : T.C. Medeni Hali : Bekar Eğitim Bilgileri 2003 – 2007 S.D.Ü., Güzel Sanatlar Fakültesi, Müzikoloji Bölümü Lisans 2000 – 2003 Antalya Lisesi. Kurs ve Sertifikalar 2006 Bilgisayar Kursu 2008 Yabancı Dil Kursu (İngilizce) Yabancı Dil Bilgisi İngilizce Okuma: Orta, Yazma: Orta, Konuşma: Orta İş Deneyimi S.D.Ü., Müzik Kültürü Araştırma ve Uygulama Merkezi Eğitmeni
