dış ticarette küresel eğilimler ve türkiye ekonomisi dış

DIŞ TİCARETTE KÜRESEL
EĞİLİMLER VE TÜRKİYE
EKONOMİSİ
Faruk Aydın
Mesut Saygılı
Hülya Saygılı
Gökhan Yılmaz
TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI
Araştırma ve Para Politikası Genel Müdürlüğü
17 Kasım 2009
1
Giriş ve Motivasyon
2
Genel Sunuş Planı
Giriş ve motivasyon
Küresel ekonomideki uzun dönemli eğilimler
Dış ticaret artışını belirleyen faktörler
Dikey uzmanlaşma, ithalat
karşılaştırmalı üstünlük
gereği
ve
açıklanmış
Doğrudan yatırımlar, büyüme ve ithalat gereği
Genel değerlendirme ve sonuçlar
3
Küresel Eğilimler
4
GİRİŞ VE MOTİVASYON
Türkiye’nin kuvvetli ihracat performansına karşın dış ticaret açığı
bulunmaktadır.
Türkiye’nin ihracat ve ithalat artışlarını hangi faktörler
etkilemektedir ?
Küresel perspektifte dünya ticaretini belirleyen faktörler ve
üretimin/ihracatın ithalat gereği.
Küresel ekonomiye eklemlenen milli ekonomiler
Parçalanan üretim süreci ve küresel iş bölümü
Stratejik kararlar için; mevcut küresel yapının doğru tespit
edilmesi gerek koşuldur.
Bu çalışmanın iki temel motivasyonu vardır:
Küresel dış ticaret gelişmelerine ait dinamikleri geniş bir bakış
açısıyla incelemek,
Türkiye’nin bu süreç içerisindeki yerini tespit etmek.
5
KÜRESEL EĞİLİMLER
Mal-Hizmet Ticareti ve Sermaye Hareketleri
Dünya Mal ve Hizmet Ticaretinin Gelire Oranı (1960-2006)
30
10
Mal İhracatı
Hizmet İhracatı (sağ eksen)
25
8
20
6
15
4
10
2
5
2006
2004
2002
2000
1998
1996
1994
1992
1990
1988
1986
1984
1982
1980
1978
1976
1974
1972
1970
1968
1966
1964
1962
0
1960
0
Dış ticaret oranları dünya savaşları ile azalmış, fakat sonrasında
artmaya başlamıştır.
Portföy yatırımları 1980’lerin başlarından, doğrudan yatırımlar
1980’lerin sonundan itibaren artma eğilimindedir.
6
KÜRESEL EĞİLİMLER
Yeni Gelişmeler-1
Uzun dönemli veriler, dünya savaşları öncesi ve sonrası
dönemde mal ve hizmet ticaretinin artış eğiliminde olduğunu
göstermektedir. Bu iki dönemi farklılaştıran ve sürmekte olan
yeni gelişmeler dikkat çekicidir.
Endüstri içi ticaret artmaktadır.
Sanayi ürünleri ihracatı ivmelenmiştir.
Küresel düzeyde üretimin ve ihracatın ithalat bağımlılığı
artmaktadır.
7
KÜRESEL EĞİLİMLER
Yeni Gelişmeler-2
2002’den itibaren gelişmekte olan ülkelerin de FDI yapmaya
başladıkları gözlenmektedir.
İş gücünün serbest dolaşımı artmaktadır.
Uluslararası ticarette belli bölge ve ülke grupları arasında
yoğunlaşma eğilimi gözlenmektedir.
Dünya ticaretinde Asya’nın payı artmaktadır.
8
KÜRESEL EĞİLİMLER
Dış Ticaret Artışını Belirleyen Faktörler
Azalan tarifeler.
Ulaştırma maliyetlerinin azalması
teknolojilerindeki gelişmeler.
ve
bilgi-iletişim
Çin, Hindistan ve Eski Doğu Bloku ülkelerinin küresel
ticarete katılmaları.
Ülkeler arası gelir farklarının azalması.
9
Dikey Uzmanlaşma
İthalat Gereği ve
Karşılaştırmalı
Üstünlükler
10
DİKEY UZMANLAŞMA, İTHALAT
GEREĞİ VE RCA
Yatay Uzmanlaşma
Emek Yoğun
ve Standart
Teknoloji
Gerektiren
Ürünler
Gelişmekte Olan Ülkeler
Sermaye
Yoğun ve
Yüksek
Teknoloji
Gerektiren
Ürünler
Yatay ve Dikey Uzmanlaşma
Dikey Uzmanlaşma
Sermaye
Yoğun ve
Yüksek
Teknoloji
Gerektiren
Süreçler
Ara ve Yatırım Malları
Gelişmiş Ülkeler
Gelişmiş Ülkeler
ƒ Küresel üretim süreçleri ve dikey
uzmanlaşma (Krugman, 1995;
Feenstra, 1998; Hummels, Ishii ve
Yi, 1999; Nordas, 2007)
ƒHummels dünya ticaret artışının
üçte birinin,
gelişmekte olan ülkelerin ticaret
artışının yarısının
dikey uzmanlaşma kaynaklı
olduğunu savunmaktadır.
Emek Yoğun
ve Standart
Teknoloji
Gerektiren
Süreçler
Nihai Mallar
Gelişmekte Olan Ülkeler
11
DİKEY UZMANLAŞMA, İTHALAT
GEREĞİ VE RCA
Veriler ve İstatistikler
Dikey Uzmanlaşma ve İthalat Bağımlılığı
Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlük (Balassa, 1965)
RCA1=Net İhracat=
RCA2=
X ij / X j
X iw / X w
−
X
ij
− M
ij
X
ij
+ M
ij
M ij / M j
M iw / M w
Ticarette ara ve nihai malların ayrıştırılması.
UN BEC Rev 3 ile SITC Rev 3 eşleştirme tabloları kullanıldı.
OECD 5 basamaklı SITC Rev 3 verileri ara-nihai şeklinde
ayrıştırıldı.
Dört sektörde yoğunlaşıldı: Tekstil, ana metal, makine-teçhizat ve
ulaştırma araçları.
12
DİKEY UZMANLAŞMA, İTHALAT
GEREĞİ VE RCA
RCA
II
I
ARA MALI
Nihai Mal
ARA MALI
NİHAİ MALLAR
III
IV
HİÇBİRİ
NİHAİ MALLAR
Ara Malı
13
DİKEY UZMANLAŞMA, İTHALAT
GEREĞİ VE RCA
RCA: Endüstri Geneli
45
35
JAP
25
15
Nihai Mal
‐45
ÇEK.
‐35
ABD
‐25 KAN ‐15
5
‐5‐5
İNG
SLO
ALM
İTA
FRA
5
15
25
35
45
MAC
POL‐15
‐25
ÇİN
MEK
TÜR
‐35
‐45
Ara Mal
Endüstri genelinde net bir küresel iş bölümü görünmemektedir.
14
DİKEY UZMANLAŞMA, İTHALAT
GEREĞİ VE RCA
RCA: Tekstil ve Ana Metal
Tekstil
Ana Metal
30
30
JAP
JAP
İTA
20
KAN
20
ALM
10
SLO
10
Çİ
ÇEK
Nihai Mal
‐110
‐60
0
FRA ‐10
‐70
40
‐50
90
TÜR
‐10
POL
0
SLO
KAN
Nihai Mal
‐30
‐10
İNG
‐10
10
30
ÇEK
FRA
ABD
MAC
MEK
İNG
‐30
‐40
Ara Mal
ABD
POL
‐30
70
90
İTA
TÜR
‐20
‐20
50
ÇİN
MAC
MEK
‐40
Ara Mal
Gelişmiş ülkelerin ara mallarda, gelişmekte olan ülkelerin nihai
mallarda karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olduğu, hem tekstil hem de
ana metal sektörlerinde net bir şekilde görülmektedir.
15
DİKEY UZMANLAŞMA, İTHALAT
GEREĞİ VE RCA
RCA: Makine-Teçhizat ve Ulaştırma
Makine-Teçhizat
Ulaştırma Araçları
0.3
0.6
ABD
ABD
JAP
JAP
0.4
0.2
POL
0.1
MAC
MEK
ÇEK
Nihai Mal
‐0.8
‐0.5
‐0.3
‐0.1
0.3 İTA
0.5
FRA
‐0.1
SLO
ALM
‐0.2
SLO
KAN
ÇEK 0.2
‐0.2
POL ALM
‐0.4
‐0.3
İNG
0.1
Nihai Mal
0
İTA
0
‐0.7
0.2
FRA
İNG
0.7
1.7
‐0.6
KAN
MAC
1.2
TÜR
‐0.8
MEK
‐1
‐0.3
ÇİN
TÜR
‐0.4
Ara Mal
‐1.2
ÇİN
‐1.4
Ara Mal
Makine ve teçhizat sektöründe dikey uzmanlaşma görünmezken
ulaştırma
araçlarında
uzmanlaşmaya
doğru
gidildiği
gözlemlenmektedir.
16
DİKEY UZMANLAŞMA, İTHALAT
GEREĞİ VE RCA
RCA: 1990’lardan 2000’lere
Gelişmiş Ülkeler
Gelişmekte Olan Ülkeler
12
MAKİNA
0
‐40
10
‐20
Nihai Mal
0
20
‐5
8
ULAŞTIRMA
60
‐10
6
‐15
4
TEKSTİL
İMALAT
MAKİN
2
İMALAT
‐20
Nihai Mal
TEKSTİL
0
‐25
40
ANA METAL
‐20
‐15
‐10
‐5
‐25
0
‐2
ANA METAL
‐4
Ara Mal
5
10
15
‐30
ULAŞTIRMA
‐35
Ara Mal
Gelişmiş ülkeler 1990’lardan 2000’lere nihai mallarda net ithalatçı,
ara mallarda net ihracatçı konumuna gelmektedir.
Gelişmekte olan ülkeler 1990’lardan 2000’lere nihai mallarda net
ihracatçı, ara mallarda net ithalatçı konumuna gelmektedir.
17
DİKEY UZMANLAŞMA, İTHALAT
GEREĞİ VE RCA
Türkiye’nin Göreli Rekabet Durumu-1
TEKSTİL
Tekstil ve Ana Metal
Polonya
Türkiye
Çin
Slovenya
Macarist.
Meksika
Çek Cum.
6
5
Tekstil (Nihai)
Tekstil (Ara Malı)
Ana Metal (Nihai)
Ana Metal (Ara Malı)
4
1994-1999
Nihai
Ara
4,55
-1,17
4,15
0,98
3,97
-0,88
1,87
0,32
1,19
-0,93
0,74
-0,34
0,52
0,34
2000-2004
Nihai
Ara
Polonya
3,89
-0,86
Çin
3,50
-0,17
Türkiye
3,20
0,96
Slovenya 1,67
0,31
Meksika
0,83
-0,27
Macarist. 0,61
-0,37
Çek Cum. 0,50
0,35
3
2
1
-1
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
0
ANA
METAL
Çin
Çek Cum.
Türkiye
Polonya
Slovenya
Meksika
Macarist.
1994-1999
Nihai
Ara
2,51
-0,29
2,24
0,51
1,56
0,68
1,28
1,08
1,05
1,03
0,80
0,01
0,58
-0,08
2000-2004
Nihai
Ara
Çin
2,55
-0,41
Türkiye
2,24
0,39
Çek Cum. 1,67
0,01
Slovenya
1,17
0,74
Polonya
1,14
0,40
Meksika
0,60
-0,22
Macarist. 0,32
-0,32
Tekstil nihai mallarında Türkiye’nin avantajı azalmaktadır.
Ana metalde Türkiye’nin nihai mallarda avantajı artarken ara
mallarda avantajı azalmaktadır.
18
DİKEY UZMANLAŞMA, İTHALAT
GEREĞİ VE RCA
Türkiye’nin Göreli Rekabet Durumu-2
MAKİNE
1994-1999
Nihai
Ara
Meksika
-0,16
0,05
Çin
-0,20
-0,49
Macaristan -0,31
0,01
Slovenya
-0,36
-0,20
Çek Cum. -0,62
-0,06
Türkiye
-0,82
-0,36
Polonya
-0,83
-0,09
Makine ve Ulaşım Araçları
1
Ulaştırma Araçları (Nihai)
Ulaştırma Araçları (Ara Malı)
0.5
Makine Teçhizat (Nihai)
Makine Teçhizat (Ara Malı)
0
-0.5
-1
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
-1.5
ULAŞIM
ARAÇ.
Meksika
Çek Cum.
Polonya
Çin
Macaristan
Türkiye
Slovenya
1994-1999
Nihai
Ara
1,38 -0,43
0,11 -0,06
-0,07 -0,41
-0,17
-0,4
-0,22 0,01
-0,41 -0,34
-0,52 -0,46
2000-2004
Nihai
Ara
Meksika
0,13
0,02
Slovenya -0,16
-0,22
Çin
0,20
-0,28
Macarist. 0,29
0,13
Çek Cum. -0,29
0,08
Türkiye
-0,49
-0,33
Polonya
-0,58
0,10
2000-2004
Nihai
Ara
Meksika
1,43
-0,6
Türkiye
0,37
-0,31
Çin
0,09
-1,28
Çek Cum. -0,03
-0,06
Polonya
-0,06
-0,15
Slovenya
-0,47
-0,5
Macaristan -0,58
-0,66
Ulaştırma araçları nihai mallarında avantaj, ara mallarında
dezavantaj artmaktadır.
Ana metalde Türkiye’nin nihai mallarda avantajı artarken ara
mallarda avantajı azalmaktadır.
19
DİKEY UZMANLAŞMA, İTHALAT
GEREĞİ VE RCA
Birim İhracat Başına Ara Malı İthalatı
Türkiye’nin ara malı ithalatı diğer gelişmekte olan ülkelere göre
yüksektir.
En yüksek bağımlılık oranı ulaştırma araçları, en düşük bağımlılık
oranı tekstil sektöründe gözlemlenmektedir.
20
Doğrudan Yatırımlar,
İthalat Gereği ve
Büyüme
21
DOĞRUDAN YATIRIMLAR, İTHALAT
GEREĞİ VE BÜYÜME
Veriler ve İstatistikler
İktisat yazınında FDI-Büyüme ilişkisi
Genel
Genel bulgular
bulgular FDI
FDI girişlerinin
girişlerinin girdi
girdi ve
ve teknoloji
teknoloji transferi
transferi yolu
yolu ile
ile büyümeyi
büyümeyi teşvik
teşvik
ettiğini
ettiğini göstermektedir.
göstermektedir.
Eğitim
Eğitim düzeyi
düzeyi ve
ve işgücüne
işgücüne katılımın
katılımın yüksek
yüksek olduğu
olduğu gelişmiş
gelişmiş ülkelerde
ülkelerde FDI’ların
FDI’ların
üretime
üretime katkısı
katkısı da
da büyüktür
büyüktür (Blomström
(Blomström et
et al.,
al., 1996).
1996).
Ülkelerin
Ülkelerin yeni
yeni sermaye
sermaye kabullenme,
kabullenme, dolayısıyla
dolayısıyla beşeri
beşeri sermaye
sermaye seviyesi
seviyesi FDI
FDI
yatırımlarının
yatırımlarının büyümeye
büyümeye katkısını
katkısını belirlemektedir
belirlemektedir (Borensztein
(Borensztein et
et al.,
al., 1998;
1998; Li
Li ve
ve
Liu,
Liu, 2004).
2004).
İhracata
İhracata dayalı
dayalı büyüme
büyüme stratejisi
stratejisi uygulayan
uygulayan ülkelerde
ülkelerde FDI’ların
FDI’ların katkısı
katkısı artmaktadır
artmaktadır
(Balasubramanyam
(Balasubramanyam et
et al.,
al., 1996;
1996; Nair-Reichert
Nair-Reichert ve
ve Weinhold,
Weinhold, 2001;
2001; Basu
Basu et
et al.,
al.,
2003).
2003).
Doğrudan Yatırımlar-Büyüme-İthalat Bağımlılığı-Endüstri içi ticaret
Panel
Panel Granger
Granger Nedensellik
Nedensellik Testleri
Testleri
21
21 yükselen
yükselen piyasa
piyasa ekonomisine
ekonomisine ilişkin
ilişkin veriler
veriler kullanıldı.
kullanıldı.
İthalat
İthalat bağımlılığı
bağımlılığı için
için birim
birim ihracat
ihracat başına
başına teknoloji
teknoloji ve
ve sermaye
sermaye yoğun
yoğun mal
mal ithalatı
ithalatı
kullanıldı.
kullanıldı.
Ticaret
Ticaret verileri
verileri UNCTAD,
UNCTAD, büyüme
büyüme ve
ve FDI
FDI verileri
verileri ise
ise Dünya
Dünya Bankası
Bankası kaynaklıdır.
kaynaklıdır.
22
DOĞRUDAN YATIRIMLAR, İTHALAT
GEREĞİ VE BÜYÜME
Teorik Çerçeve
Doğrudan Yatırımlar-Büyüme (Doğrudan Etki)
Hızlı büyüyen ülkeler iç talep yoluyla doğrudan yatırımları çeker
(yatay doğrudan yatırımlar).
Doğrudan yatırımlar yeni yatırımlar getirerek büyümeyi artırır.
Doğrudan Yatırımlar-Büyüme (Dolaylı Etki)
Doğrudan yatırımlar uluslararası işbölümü çerçevesinde ara malı
ithalatını artırır (dikey doğrudan yatırımlar).
Dikey uzmanlaşma
uzmanlaşma endüstri içi ticareti artırır.
Uluslararası iş bölümüne entegre olabilen ülkeler ihracatları yoluyla
daha hızlı büyürler.
23
DOĞRUDAN YATIRIMLAR, İTHALAT
GEREĞİ VE BÜYÜME
Veriler
1
8
0.8
6
0.6
4
Yükselen Piyasalarda FDI, IIT ve
İhracatın İthalat Bağımlılığı (19802006)
0.4
2
0.2
2006
2004
2002
2000
1998
1996
1994
1992
1990
1988
1986
1984
1982
0
1980
0
9 IIT ve doğrudan yatırımların
payı yükselen piyasalar için
artmaktadır.
IIT (sağ ek sen )
İh racat ın y ük sek t ek n o lo ji v e serm ay e y o ğun m allar it h alat ın a bağım lılığı (sağ ek sen )
FDI/GDP
8,00
6,00
Yükselen Piyasalarda FDI, Kişi
Başına GSYIH Büyüme Oranı ve
Cari Denge (1980-2006)
4,00
2,00
0,00
-2,00
-4,00
-6,00
1980
1982
1984
CAB
1986
1988
1990
FDI
1992
1994
1996
1998
2000
2002
Kişi Başı GSYİH büyümesi
2004
2006
9 2000’li yıllarda cari işlemler
dengesinde fazla, FDI girişlerinde
artış ve hızlı büyüme
gözlenmektedir.
24
DOĞRUDAN YATIRIMLAR, İTHALAT
GEREĞİ VE BÜYÜME
Panel Granger Nedensellik Testleri
YÜKSELEN PİYASALAR
Doğrudan
Yatırımlar
İthalat
Bağımlılığı
TÜRKİYE
Büyüme
Endüstri
İçi Ticaret
Doğrudan
Yatırımlar
İthalat
Bağımlılığı
Büyüme
Endüstri
İçi Ticaret
Yükselen piyasa ekonomilerinde doğrudan yatırımlardan büyümeye
doğrudan ve dolaylı etkiler (dikey ve yatay doğrudan yatırımlar).
Türkiye’de doğrudan yatırımlardan büyümeye istatistiki olarak anlamlı
nedensellik ilişkisi yoktur (doğrudan etki).
25
Genel Sonuç ve
Değerlendirmeler
26
GENEL SONUÇ VE
DEĞERLENDİRME
Dünya savaşları ile azalan dış ticaret açıklık oranı 1950’den sonra
artmaya başlamıştır.
1980’lerin başlarından itibaren portföy, 1990’ların başlarından
itibaren doğrudan yatırımlar ivmelenmektedir.
1980’ler öncesine göre ticaretin yapısında köklü yapısal
değişiklikler gözlenmektedir.
Dünya ticaretinin artmasında:
1)
1) Tarife
Tarife ve
ve tarife
tarife dışı
dışı engeller,
engeller, 2)
2) Ulaştırma
Ulaştırma maliyetleri,
maliyetleri,
3)
3) Çin,
Çin, Hindistan,
Hindistan, Doğu
Doğu Avrupa
Avrupa ve
ve eski
eski SSCB
SSCB ülkeleri
ülkeleri entegrasyonu
entegrasyonu
27
GENEL SONUÇ VE
DEĞERLENDİRME
Teknolojik gelişme, artan uluslararası rekabet, ticaret üzerine konan
engellerin azaltılması ve ulaştırma maliyetlerinin düşmesi üretim
süreçlerinin dikey olarak bölünerek farklı ülkelere taşınmasına
sebep olmuştur.
Dikey uzmanlaşma üretimin ithalat gereğini artırmakta ve gelişmiş
ülkeler ile gelişmekte olan ülkeler arasında üretim süreçlerinin
bölüşülmesine sebep olmaktadır.
Doğrudan yatırımlar gerek doğrudan gerekse dolaylı olarak bu
sürece destek olmakta ve gelişmekte olan ülkelerin ekonomik
büyümelerine katkıda bulunmaktadır.
28
GENEL SONUÇ VE
DEĞERLENDİRME
Uluslararası üretim ve iş bölümünde değişimler
Küresel
Küresel üretim
üretim zincirleri
zincirleri
Dikey
Dikey uzmanlaşma
uzmanlaşma
Artan
Artan ithalat
ithalat bağımlılığı
bağımlılığı
Uzun dönemli stratejik politikalar
Yeni
Yeni küresel
küresel rekabet
rekabet ortamında
ortamında Türkiye’nin
Türkiye’nin rekabet
rekabet gücünü
gücünü artırmak
artırmak
Üretim
Üretim süreçlerinin
süreçlerinin katma
katma değeri
değeri ve
ve büyüme
büyüme potansiyeli
potansiyeli daha
daha yüksek
yüksek
süreçlerinde
süreçlerinde uzmanlaşmak
uzmanlaşmak
Makro-Mikro politikalar
Araştırma-geliştirme
Araştırma-geliştirme yatırımları
yatırımları
Beşeri
Beşeri sermayenin
sermayenin artırılması
artırılması (teknoloji
(teknoloji transferi)
transferi)
Tasarrufların
Tasarrufların artırılması
artırılması ve
ve üretime
üretime yönelik
yönelik yatırımların
yatırımların teşviki
teşviki
Ekonomik
Ekonomik istikrar
istikrar ve
ve yatırımlar
yatırımlar
Piyasa
Piyasa ekonomisinin
ekonomisinin gerektirdiği
gerektirdiği rekabet
rekabet koşullarının
koşullarının kuvvetlendirilmesi
kuvvetlendirilmesi
29
Teşekkürler
30