ON SÜRECiNDE DÖVİZ KURU VE ENFLASYON İLİŞKİSİ

Ekonomi!. J it!.laşmt, Cilt: 18. Sayt: 64, .n. 1-12
TÜRKİYE'DE DOLARİZAS\'ON SÜRECiNDE
DÖVİZ KURU VE ENFLASYON İLİŞKİSİ'
Harun TERZF
Serdar KUR1 '
Ö:.et
Bu ç·tıltşmada. 1995:01-1006:0-1 Jönemi en/lasron. düı·i; kuru, para ar:1.
itlıa!at w ihracat fiyatlan cleği~·kenleri il~t Tiirkiı·e ekonomisimle l.urclwı t~nlflcıra
geri,, e1ki.ünin yiiksek ı·e dii,~iik dolan::asyon clit::eylamck de[!.i,üm gii,ICI'If'
grJ.1ternıedi,~i VAR yöntemi ile araştmlnuşttr. 1995-1006 dihlltllli i~·in ı·a,nlan / ~ IR
wıu!i:indc. reel döı•i: kumndan en/la.~\'0/I{J doğru vranger anlamda hu· nedemdltl.
i/i,,J..isi te.1p11 edilmişiir All donemler iç m ı·uptlcm ı '4 R cllltt!i:lerclı:n , !ıle eelilen
WlluÇiar dolan:asi'Omm kımlan pl'atlara xeçtş ('(kfsi için t>nemli hır dı>ğtşl.l'n
nlduğwm p,östermişllr. Dnlan:asynn ı·iiksek i/..e11 kurda 11/t~ı·dana gelen /ıir
clı·ğtşmenm linif/ara ~q·iş etkısmin dct!ıa /a:la olcluğ11. dnlan::as.ron orcuu clii>iiJ..
ikt!n kurda meydana gelen bir urt1ş111 .fZmtlaru gq·1ş et/..i.\inin dalıa ::c~ı(/ olclll~u
helirlt!nmişfir Vcu~wl~ uynştumust .\'OIIIIÇian 1 4R wwli=hıdrm elde etii/cil
/Wcleıı~ellik ili~kilerini desteklenıckrediı
Ftl.i repkı w ıcı/cı sunuçları ıla ı ~ IR n
ıw~·ans ıll'nşttrmmı .wnıuçlan ile uywnl11ılur. Gt'lll'i oluraf.. değerlenclirilıliifinclc
~001 .nit iina.1i ve sonrus1 iki/(wklı doluri=tısyun 'n~resi için heş dc(!,işkcnli 1 JR
ımıı/b 11\'~ulammş ı·e :!001-:!006 tliineminde. l.ımlan /imtlcıra gep~ f!tl.i.\lnin
u::alcltğt helırlemm,Hir
Aımlıtar kelime/er: Reel Dövi:: Kum. Enf/a-;yon. Du/uri=m·ı·o/1, Zammı )C!risi. ı · .JR
EXCI/rJNGE RATES AND JNFLA TION RELATIONS DURING Tl/E
PERIOD OF DOLLARIZ.4TION IN Tl 'RKEY
Abstrtıct
in tlıis studv, wheilıer or not tlıı! exchwıgc rate pas\-llırnll,ıdı efl'ecr w
dome\fÜ prin!::, dumge.' in lıiglı cmd !mı /erel\· oltlıe dollari=cttion in Turkish
Bu ı;al ı ~ıııa. 8 Tılrkı~~: Ekunıımcırı ~.: İ'>taıı stik Kııngr~si . :24-2:'\ Mayl'. lıııinu Ün11crsıtl!sı Kongre
Külılir Mcrkc7i. \l,ıhl>a'da ,unıılnıu~ bıldirının ıet.r.ır JıiL.:nlcıınuş halıdır
Prof Dr . K,ıradeni7 Tı.'!.. n ik Ün ı \'.:n.ıl>ı. 1. 1 B 1 . lkri,aı Bolünıü. hıcrzııu l..ıu.cdu.ır
1
Arş. Gi.lı . K~radcn i; Teknik Ünivcr" ı,i. 1. i R. F , ikıisaı Bölüınil, skurlll!'klu.edu.tr
1
H arım TERZİ- Sertlar KURT
2
economy is investigatt'd h_ı· using r~·LR amt~ı ·sis witlı inflation. exchange rure. lltnney
supp~F. prices of export mu/ importı·cll'iablesfor the period ofl995:0J-]()06:04. /11
the VAR analysis .for 1995-1006, it ıı·as flxed a Granger cuusality from real
en'hange rate to injlation. T/ie re.wlls jiwn .mb-period\· VAR anu(),sis sholl'ed tlıat
dol/ari:wtivn imporlcmt vanab/e jor exchange rare pass-through ajject to domestic
prices. White leı•el u/' dullarization is higll. exchange ra/e pass-through af(ec/ to
domestic prices is /mr and ııice ı·erm. Resul fs (~j' variance decompositon supported
causali~l' relationships ji·om V'l R ana~ı·sis. Results from impulse respons e .fonction
coı?fomı \\'Ith VA.R and vuriaııce decompusition. As a general results. due to
dtlferem !eve/ ofdo!fari:::ation bEfore- und t!fier the year 1001, VAR ana!ysis wilhjive
variab/es estimaıedfor ılıe two periocl~. and it is determined tlıut the exchange rate
pass-through a.ffect to domestic prices has dec:linedjiJr
tlıe period o./200 1-2006.
Key words: Real Exchange Rates. in.flation. Dollari:ation. Time Series. VAR.
ı. Giriş
Dövız
kuru ve enflasyon ilişkisi. döviz kunından fiyatlara geçiş
mekanizmaları ile açıklanabilınektedir. Kurdru1 fiyatlara geçiş etkisi. döviz kurunda
yaşanan değcrlcnınenın veya devalüasyontın luzla maliyetlere ve buradan iç fiyatlara
yansımasını ifade etmektedir. ithal mallan kanalı ile gerçekleşen ilk etki doğrudan
etki olarak adlandınlınaktudır. Standart modelde, döviz kurunda meydana gelen
değerleome veya devalüasyon, önce yurtiçi endüstrilerde kullanılmak üzere ithal
edilen hammadde ile yarı mamul mallarm fiyatlarına ve üretim maliyetlerine
yansıyacaktır. ithal edilen mal lardan kaynaklanan fiyat ve maliyet artışları
sonuelmda fiyatlar genel seviyesinde artış yaşanacak:tır.
Toplanı
Talept
~
Çıktı
Boşluğuf
1
+
En11asyon1
Döviz
Kuru T
ı
İthalat
Fiyatiani
t
Kaynak: Allsopp, Kara ve Nelson (200fi)
Gr a tik J : Sta nda r t Modelde
A ktarım Meka nizması
Dövi7 kurundaki artış, ihracatı arttırıcı ve ithalatı azaltıcı etki yaratacağından.
toplam takp artacaktır. Ayrıca, enilasyoni:sl bir ortamda birey ler döviLe ya da
Türkiye'de Dolarizıısyon Sürecinde Döviz Kuru ve Enflasyon İlişkisi
3
mallara olan taleplerini arttıracaklarından, yine toplam talepte artış meydana
gelecektir. Toplam talepteki artış, çıktı boşluğunun ve fıyatlar genel seviyesinin
artmasına neden olacaktır.
ı
Toplam
Talept
ı
ı
.
Döviz
Kurur
Çıktı
Boşluğut
İthalat
Fiyatiant
--
Enflasyont
T
Potansiyel
Çıktı!
Grafik 2: McCallum ve Nelson
f-t
(1~9) tarafından Açıklanan Aktarım
Mekanizması
McCallum ve Netson (1999) aktanm mekanizmasında, ithalat fıyatlarındaki
potansiyel çıktıda azalma meydana getireceğini varsaymışlardır. Potansiyel
çıktıdaki azalma ise çıktı boşluğunu arttıracak ve fiyatlar genel seviyesinde artış
artışın
yaşanacak tır.
Özellikle az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerde ortaya çıkan kısır döngü
hipotezine göre de farklı etkileşim kanalları mevcuttur. Kısır döngü hipotezinde
doğrudan etki ithal mallan kanalı ile gerçckleşmekte ve fiyatlar genel seviyesindeki
artış tekrar döviz kurunda artışa neden olmaktadır. Devalüasyonla birlikte ithal
ikame sektörde kullanılan girdi fıyatlarında artış üretimin azalmasına neden
olacağından, parasal otoriteler gelir-işsizlikle ilgili hedeflerini sürdürebilmek,
devalüasyon ile oluşan arz şokunun etkisini kaldırmak ve piyasayı canlandırmak için
para arzını arttırdıklarında, dalaylı olarak fıyatlar genel seviyesi ve nominal döviz
kurları olumsuz etkilenecektir.
Enflasyont
....
Döviz
-o
Kunıt
+
İthalat
Fiyatlarıt
Para
Arzıl
Grafik 3:
Kısır
Döngü Hipotezi
Aktarım Mekanizması
Harun TERZI-SerdarKURT
4
Yurtiçi ve
dengesi üzerinde
dengesinin
yurtdışı
yarattığı
bozulmasına
zonınluluğunu
ortaya
enflasyon
oranı arasında yaşanan boşluğun
negatif etki ile yerli
neden
ödemeler
paranın aşırı değerlenmesi, dış
olacağından,
tekrar devalüasyon
ticaret
yapılması
çıkaracaktır.
Son yıllarda yapılan çalışmalarda; Goldfajn ve Werlang (2000), SchmidtHebbel ve Werner (2002), Nogueria (2006b), gelişmekte olan ülkelerdeki kurdan
fiyatlara geçiş etkisinin gelişmiş ülkelere oranla daha yüksek olduğunu, bununla
birlikte Mishkin ve Savastano (2001) Gregorio, Tokman ve Valdes (2005), Nogueria
(2006a), enflasyon hedeflernesi uygulanan ülkelerde döviz kurundaki
azaldığını
ve fiyatlara
geçiş
etkisinin düştüğünü ileri
değişkenliğin
sürmüşlerdir.
nominal döviz kuru ve enflasyon arasında bulunan bu
reel döviz kuru ve enflasyon arasında da bulunup bulunmadığını
araştırmaktır. Döviz kurundaki değişınderin fiyatlara ve fıyatlardaki değişmelerin
dt'viz kuruna etkileri, enflasyon hedeflernesi ve dolarizasyonun fiyatlara geçiş etkisi
üzerinde bir etkisinin olup olmadığı, dolarizasyon seviyesi de dikkate alınarak
Bu
çalışmanın amacı,
etkileşimlerin,
incelenmiştir.
Çalışmanın
ikinci bölümünde, döviz kuru ve enflasyon arasındaki ilişki
dolarizasyonda dikkate alınarak açıklanmış, üçüncü bölümde literatür özetlenmiş,
dördüncü bölümde ekonometrik teori anlatılmış, beşinci bölümde elde edilen amprik
bulgular sunulmuş, sonuç bölümünde bulgular değerlendirilmiştir.
2. Dolarizasyon ve Enflasyon
Etkileşimi
Dolarizasyon tam ve kismi dolarizasyon olmak üzere iki kategoriye
Tam dolarizasyon, bir ülkenin kendi parasını kullanmaktan vazgeçip
başka bir ülkenin parasını kullanmaya başlamasıdır. 'kısmi dolarizasyon, basit olarak
halkın ulusal para yerine döviz kullanımını ve birikimini arttırması şeklinde
tanımlanabilir. Enflasyon ortamında yaygın göliilen dolarizasyon, ulusal paraya olan
güvenin azaldığının bir göstergesidir.
ayrılabilir.
Türkiye ekonomisinde, 1986-2006 döneminde yaşanan dolarizasyon süreci
döviz tevdiat hesabının (DTH) geniş tanımlı para arzına (M2Y) oranı ile
hesaplanarak Grafik 4'te gösterilmiştir.
r
1
Türkiye'de Dolarizusyon Sürecinde Döviz Kuru ve Enflasyon İlişkisi
5
0.60
- - Dolarilasyon
0.50
0.40
0.30
0.20
0.10
Grafik 4: 1986-2006 Dönemi Dolarizasyon (DTH/M2Y)
Türkiye'de 2001 Ekim ayında 0.60 ile en yüksek seviyesine ulaşan
dolarizasyon süreci 2006 Aralıkta 0.35 ile 1992 Temmuzundaki seviyesine
gelmiştir. Kriz dönemlerinden önce dolarizasyon seviyesinde önemli derecede artış
olmasına karşın, krizlerden sonra ters dolarizasyonun yaşandığı Türkiye'de, 2001
yılından sonra dolarizasyon seviyesinde hızlı bir azalma olduğu görülmektedir.
Bahmani-Oskooee ve Domac (2002) Türkiye' de dolarizasyonu belirleyen
değişkenleri ve dolarizasyon ile enflasyon arasındaki ilişkileri inceledikleri
çalışmada, dolarizasyonu yüksek enflasyonun, ekonomik istikrarsızlığın ve bazı
kurumsal değişkenierin etkilediğini belirleınişlerdir. Civcir (2003) Türkiye için
dolarizasyonun belirlenmesinde faiz oranlarının ve döviz kuru beklentilerinin etkili
olduğunu tespit etmiştir.
Finansal literatürde ilk defa Eichengreen ve Hausmann (1999) tarafından
ve temel günah (original sin) olarak adlandırılan etki devalüasyon ve
dolarizasyon açısından önemlidir. Temel günah, basit olarak, ülkelerin yurt içi para
birimleri ile yurt dışından, hatta yurt içinden ve uzun vadede borçlanamaması
durumunda, döviz cinsinden yüksek miktarlarda borçlanması olarak açıklanabilir ve
böyle bir durumda datarizasyon düzeyi yükselecektir. Devalüasyon, ekonomide
dolarizasyon oranının yüksek olduğu durumlarda. yüksek miktarda döviz borcu olan
şirketlerin ve açık pozisyonda olan bankaların durumlarını daha da kötüleştirerek
üretimin düşmesine, finansal sistemdeki zayıf bankaların durumlarının daha da
kötüleşmesine ve finansal sistemin zayıflamasına neden olacaktır. Türkiye'de de
2001 devalüasyonundan sonra açık pozisyonda olan bazı bankaların durumlarında
kötüleşmeler olmuştur: Bu durumda devalüasyon ekonomide bir arz şoku yaratarak
üretimin veya arzın azalmasına neden olabilecektir. Bununla birlikte, enflasyondaki
artış naminat döviz kuruna büyük oranda yansıyarak yerli paranın satın alma gücü
tanımlanan
Harun TERZİ- Serdar KURT
6
korunmuş
olur. Devalüasyon beklentisinin artması ile birlikte datarizasyon seviyesi
artacağından devalüasyonla birlikte halkın elinde tuttuğu döviz, Türk Lirası
karşısında değer kazanarak halkın birikimi ve servetinde bir artış meydana
gelebilecektir. Bu durumda
aşağıdaki
etkiler ortaya çıkabilecektir:
Toplam
Talep i
Döviz
Talebi i
D<:lviz Kuru i
Yatırım
ve Üreliını
Döviz Kur
Finansal
-•·-ı
Sisteml _j
________
Baı~arc_
Grafik 5: Dolarizasyondan Enflasyona Olası Geçiş Etkileri
Reel üretim artmadan devalüasyonla birlikte artan gelir belirli bir süre sonra
fiyatlara yansıyacaktır. Yani; ülke içinde temel günah etkisi ile üretim azalmışken,
en azından üretim miktar olarak artmamışken, elinde döviz bulunduran kişilerin
servetierindeki reel artış toplam talepte artış meydana getirecek, fakat zamanla
fıyatlar genel seviyesinin yükselmesi ile birlikte servet artışı eski seviyesine
dönecektir. Fiyatlar genel seviyesinin ne kadar yükseleceği devalüasyon öncesi
kişilerin veya toplumun elinde bulunan döviz miktarı ile ilgilidir. Halk servetinin
belirli bir kısmını döviz olarak bulunduıuyorsa, enflasyon oranına yansıma
devalüasyon oranından daha az oranda olacaktır. Eğer, halk servetinin tamamına
yakınını döviz olarak tutarsa, fıyatlar genel seviyesinde de devalüasyon oranında bir
artış meydana gelecek, çoğunluğun serveti aynı oranda artarken reel bir üretimde
bulunulmayacağı için yurtiçi fıyatlar genel seviyesinde de aynı oranda bir artış
meydana gelecektir.
3. Literatür
Döviz kuru ve enflasyon ilişkisi üzerine çeşitli ülke ekonomileri için yapılmış
çalışmaların bir kısmı aşağıda verilmiştir. Dombusch ( 1987), 1980-85 dönemi
ABD'de döviz kurunun değişik mal gruplarının fıyatlarındaki değişmeleri önemli
•
Türkiye'de Dolurizasyon Sürecinde Döviz Kıırrt ve Enflasyon İlişkisi
7
ölçüde etkilediğini belirleı:niştir. Manning ve Andriacanos (1993) ABD'de döviz
kuru ile enflasyon arasındaki kısa ve uz un dönem ilişkileri Engle-Granger
eşbütünleşme testi ve VAR analizi ile incelediideri çalışmada, 1973:03-1991:03
döneminde döviz kuru ve enflasyon arasında uzun dönemli bir ilişki olmadığım,
ancak kısa dönemde fiyatlar genel seviyesi ve döviz kurundan para arzma doğru bir
nedensellik ilişkisi olduğunu be lirleınişlerdir.
1979-2000 dönemi ,71 ülkeyi kapsayan çalışmada, Taylor (2000) tarafından
önerilen "düşük enflasyon ortaıru düşük geçiş etkisine yol açar" hipotezini test eden
Choudhri ve Halrura (2001), enflasyon oranı ve geçiş etkisi arasında pozitif ve
anlamlı bir ilişki olduğunu belirlenıişlerdir. Campa ve Goldberg (2002) 25 OECD
ülkesi için yapmış olduklan panel veri ve çeşitli zaman serileri analizinde geçiş
etkisinin bir ülkenin koşullarına göre içsel olup ol:madığın1 araştınnışlardır. İthalat
fiyatları kısa dönemde döviz kuru dalgalanmalannın yüzde altmışıru yansıtıyorken,
u zun dönemde yüzde seksenini yansıtmaktadır. Bazı ülkelerde geçiş etkisi zamanla
azalış göstennektedir. Aynı zamanda geçiş oranlanndaki gözlenen değişmeler daha
çok OECD ülkelerinin ithalat kompozisyonlarındaki değişmeleri de yansıtmaktadır.
Ülkelerin eneıji ve hammadde ithalatı üzerindeki geçiş etkisi elastikiyetleri birbirine
yakın iken, imalat ve yiyecek ürünleri ithalatı üzerindeki geçiş etkisi elastikiyetleri
farklılık göstermektedir. Sekine (2006), Amerika, Japonya, Almanya, İngiltere,
Fransa ve İtalya için 1974:01-2004:04 dönemi ithalat fiyat endeksi, tüketici fıyat
endeksi, hammaddeler fiyat endeksi, noıninal efektif döviz kuru, dış fıyatlar, çıktı
boşluğu ve ithalatın gayri safi yurtiçi hasıladaki payı değişkenlerini lrullandığ1
çahşmada , döviz kurundan fiyatlara geçiş etkisini döviz kurundan ithalat fiyatlarına
(birinci derece geçiş), ithalat fıyatlanndan iç fiyatlara (ikinci derece geçiş) olmak
üzere iki kısımda incelemişlerdir. Sonuçlar, tüm ülkelerde geçiş etkisinin giderek
azaldığını göstenniştir. Bunun nedeninin ise düşük ve istikrarlı enflasyon düzeyi
olduğu ifade edilmiştir. Nogueira (2006a), gelişmiş ülkeler için 1981:01-2000:12 ve
gelişmekte olan ülkeler için 1995:01-20004: 12 dönemi için enflasyon hedeflemesi
öncesi ve sonrasında leurdan fiyatlara geçiş etkisinde farklılık olup olmadığım
otoregresif dağılımlı gecikme (ARDL) modeli lrullanarak inceleıuiştir. Sonuçlar,
kurdan fiyatlara geçiş etkisinin gelişmekte olan ülkelerde gelişmiş ülkelere göre
daha yüksek olduğunu ve enflasyon hedeflemesine geçildikten sonra kurdan
fiyatlara geçiş etkisinin düştüğünü göstermektedir. Billmeier ve Bonato (2002)
Hırvatistan için 1994-2001 dönemini kapsayan verilerle döviz lruru ve enflasyon
arasındaki ilişkiyi araştınnışlardır. V AR ve eşbütünleşme testlerinden elde edilen
Hırvatistan'da
dolarizasyon
oranının
yüksek olduğu,
fakat
sonuçlar,
stabilizasyondan sonra dolarizasyon oranının düştüğü tespit edilmiştir. Ayrıca,
dolarizasyonun fınarısal varlıkları yüksek oranda sınıriandırdığı sonucuna
Harun TERZi -Serdar KURT
8
ulaşılmıştır.
Reinhart, Rogoff ve Savastano (2006) 1980-2001 dönemi
sanayileşmemiş ülkeler ve gelişmiş Hong Kong, İsrail, Kore, Singapur, Tayvan için
yaptıkları çalı~mada yüksek oranlarda dolarizasyonun para politikasını kontrol
etmenin ve entlasyonu düşünnenin önünde bır engel olmadığını göstermişlerdir.
Bununla birlikte, dolarizasyonun döviz kurundan fıyatlam geçiş etkisinde bir artış
meydana getirdiğini ve yüksek oranda dolarizasyona sahip ülkelerde dalgalanma
korkusunun daha büyük bir problem olduğunu ileri sürmüşlerdir.
Öniş ve Özınucur (1990) Türkiye'de 1980 yılında uygulanan reform pakeli
ile birlikte yapılan devalüasyonun fıyatlar genel seviyesi. para arzı üzerindeki
etkisini VAR analizi ve üç aşamalı EKK yöntemiyle incelerlikleri çalışmada kısrr
döngü hipotezini destekleyen sonuçlar elde etmişlerdir. Türkiye için reel döviz kuru
hareketlerinin fıyatlar genel seviyesini nasıl etkilediğini 1983:03-200!:11 dönemi
için inceleyen Berument (2002), döviz kurundaki hareketlerin çeşitli sektörlerdekl
fıyatlan, girdi fıyatları yada endeksleme yoluyla farklı şekilde etkilediğini, reel
döviz kurundaki değişmelerden TEFE'nin TÜFE'den daha fazla etkilendiğini ileri
sürmüştür. Türkiye ekonomisi için Ocak 1994-Nisan 2002 dönemi fiyatlar genel
seviyesi ve döviz kuru hareketleri arasmdaki ilişkiyi petrol fiyatları, reel çıktı,
nomiııal döviz kuru, TEFE ve TÜFE fıyat endeksleri, sanayi üretim endeksi
değişkenlerini kullanarak ardışık VAR modeli ile inceleyen Leight ve Rossi (2002),
döviz kurundaki bir değişmenin etkisinin genellikle ilk dört ay içinde hissedildiğini,
yaklaşık bir yıl içinde de fiyatlara yansıdığını, döviz kurundan fiyatlara geçiş
etkisinin TÜFE'ye oranla TEFE üzerinde daha belirgin olduğun ileri sürınüşlerdir.
Türkiye için 1994-2002 dönemi döviz kurlarından fiyatlara geçiş etkisini ardışık
VAR ile inceleyen Arat (2003), enflasyon hedefiernesine geçildikten sonra kurdan
fiyatlara geçiş etkisinde düşüş olduğunu ileri sünnüştür. Kara ve Öğüııç (2005)
1995:02-2004:09 dönemi Türkiye ekonomisi için ithalat fıyatları ve çıktı boşluğu,
özel imalat sanayi fıyatlan ve çekirdek TÜFE verileri kullanılarak döviz kurundan
fiyatlara geçiş etkisini McCarthy (1999) metodolojisine dayalı VAR analizi
kullanarak ölçmüşlerdir. Dalgalı döviz kuru rejiminden sonra geçiş etkisinin hem
yavaşladığı hemde düştüğü fakat geçiş etkisindeki bu düşüşün döviz kunı şoklarının
sürekli olmamasından kaynaklandığını tespit etmişlerdir. Kara ve diğerleri (2005),
1995:04-2005:06 dönemi Türkiye ekonomisi için nominal döviz kuru ile tüketici
fıyat endeksi ilişkisini zamana göre değişen parametre ve görünürde ilişkisiz
regresyon yöntemleriyle inceledikleri çalışmada, uluslararası ticarete konu olan
mallarda geçiş etkisinin yüksek olduğunu, dalgalı döviz kuruna geçildikten sonra
no mina! döviz kurunun enflasyon üzerindeki etkisinin artnğım ve 2001 sonrası
uygulanan dalgalı döviz kuru ile anti enflasyonist politikalara bağlı olarak döviz
kurundan fiyatlara geçiş etkisinin düştüğünü ilen sünnüşlerdir.
Türkiye 'de Dolurizasyon Sürecinde Döviz Kuru ı·e Enjlu.~yon İlişkL~i
9
4. Ekonometri.k Yöntem ve Veri Seti
Analizlerden sahte (sprious)
ilişkiler
elde edilmemesi için VAR analizinde
kullanılacak değişkenierin durağan olması gerekmektedir. Değişkenierin hangi
düzeyde durağan olduğunun belirlenınesi için ise öncelikle durağanlık testlerinin
yapılması gerekmektedir. Çalışmada, değişkenierin durağanlık testleri, Dickey
Fuller (1981) tarafından geliştirilen ADF (Augmented Dickey Fulier) durağanlık
testi ilc yapılmıştır. ADF testinde otokorelasyon sonınunu gidennck için optimal
gecikme uzunluğu kadar bağımlı dcğişkcnin gecikmesi bağımsız değişken olarak
kullanılmıştır.
Sabitsiz, sabitli ve sabitli-trendli modeller a~ağıdaki gibi
gösterilebilir.
"
!1Y, =a. 1 Y 1_ 1 + L~;L"ı.Y,_,
+e,
(1)
i=l
LlY ı = a.o + a.ı Y,_ı +
f
~,Ll Y,_;
+e ı
·~ı
(2)
tı.. Y 1 = u 0
+
11 1 Trend
+
11 2 Y 1 _ 1
+
L' P;Ll Y 1_ 1 + e 1
(3)
i=l
istenen değişkeni, ll fark parametresini, u ve p
t gecikme parametresini, q gecikme uzunluğunu, e1 EKK varsayımianna
uyan rassal hata terimlerini göstermektedir.
Y
durağanlığı ölçülınck
katsayıları,
Kurdan fiyatlara
geçiş
etkisi için uygulanacak EKK modelleri
aşağıda
verilmiştir.
Enflasyon ,
=
c0 +
'
L' b 1Ree! Kur._.+ La
,-o
ı~ı
'
'
;;.ı
j~O
j
Enflasyon ,_ 1 + c 1Kriz, + c 2Sabit Kur, + v,
Reel Kur, = c 0 + L b;Reel Kur,_, + L: a j Enflasyon
ı-ı+
c 1 Kriz, + c 2 Sabiı Kur, +u,
(4)
(5)
Enflasyon ve reel kur değişkenleri için tahmin edilen regresyon denkleminde
her iki modelde de 1994 ve 2001 krizlerinin etkisini ölçmek için kriz değişkeni, sabit
kur uygulanan dönemin değişkenler üzerindeki etkisini bulmak için sabit kur
değişkeni kullanılmıştır. c0 , c, c2 sırasıyla sabit tcrim, kriz ve sabit kur
değişkenlerinin katsayılarıdır. aı ve bı ise sırasıyla enflasyon ve reel kur
değişkenlerinin katsayılarını, v1 ve u1 ise rassal hata terimlerini gösterınektedir.
Harun TERZİ - Serdar KURT
lO
Sims ( 1980) tarafından geliştirilen ve bütün değişkenlerin ayrıma tabi
tutulmaksızın içsel kabul edildiği otoregresif V AR modelinde, öncelikle tüm
değişkenler için ortak bir gecikme uzunluğu belirlenmiş ve beş değişkenli denklem
sistemi aşağıdaki gibi kurulmuştur.
Bnllasyon,
"Enflasyon ,4
Reel Kur,
ihracat
f'iyatlan,
Reel Kur,,,
Ihracat
~ A0
lıhalaı
!'iyatları,.,
Ithalat
Fiyatları,
Reel Para
+ A,
Arzı,
Enllasyon ,.:
Reel Kur,.,
Euflasyon,.,.
Reel Kur,.,.
Ihracat
Ihracat
+ A,
Fiyatları ,.,
+ ... + A...
Fiyatları,~
Ithalat
Ithalat
Fiyatları,.,
Fiyatları,.,
Reel Para Arzı,. 1
Reel Para A l7A 1, 2
FiyaLian,.n•
Reel Para.Arzı ,,...
(6)
e"
e,.
+
e:ıı
e.,
e,.
(6) nolu denklemde enflasyon, reel kur, ihracat fiyatları, ithalat fiyatları ve
reel para arzı değişkenleri , t cari dönemi, Ao sabit terim vektörünii, A; değişkenterin
katsayı vektörlerini, m optimal gecikme uzunluğunu ve e;1 klasik EKK
varsayımiarına uyan rassal hata terimlerini gösteımektedir.
V AR denkleminde değişkenler arasında nedensellik ilişkilerinin
belirlerınıesinde standaıt F testi veya Wald X2 kare testi kullanılır. Sistemde oluşan
çeşitli şokların etkilerinin belirlenebilmesi için ise VAR sistemindeki denklemlerden
elde edilen ve beklenmeyen kısmı ifade eden hata terimlerinden yararlanarak elde
edilen varyans ayrıştırması ve etki-tepki analizleri de kullanılır. Varyans
ayrıştırması, ilgjli değişkende meydana gelen bir değişmenin yüzde kaç oranında
kendinden, yüzde kaç oranında sistemdeki diğer değişkenlerden kaynaklandığının
dönemler itibariyle belirlenınesini sağlar. Ayrıca, bir değişkende meydana gelen bir
değişmenin önemli bir kısmının diğer değişken(ler)den kaynaklanması, değişkeniD
içsel ya da dışsal olması veya nedensellik ilişkileri hakkıııda bilgi verir. Etki-tepki
analizi ise sistemdeki bir değişkende meydana gelen beklenmeyen bir etkiye diğer
değişkenierin verdiği tepkinin görülmesinde ve belirlenmesinde kullanılır. V AR
sisteminin durağan olmaması durumunda etki-tepki standart hataları gibi bazı
sonuçlar geçersiz olacaktır. V AR sisteminin durağanlığının tespiti için AR kökler
incelenmiş ve bütün YAR sistemlerinin durağan olduğu tespit edilmiştir.
Bu çalışınada 1995:01-2006:04 dönemini kapsayan aylık veriler TCMB
Elektronik Veri Dağıtım Sisteminden (EVDS) alınmış ve mevsimsel düzeltme
yapılarak kullanılmıştır. Reel döviz kuru (Reel Kur), noıninal ABD Dolan kunınun
ABD TEFE (1982-84=100) fiyatlar genel seviyesi endeksinin Türkiye TEFE
(1981 = 100) fiyatlar genel seviyesi en deksine oraıu ile çarpılarak elde edilmiştir.
Enflasyon değişkeni TEFE (1994=100) fiyatlar genel seviyesi endeksini, İhracat
Fiyatlan ihracat birim değer endeksini, İthalat Fiyatlan ithalat birim değer' endeksini,
RM2 değişkeni reel M2 para arzını temsil etmektedir. Para arzı TEFE
(l981=100)'ye oranlanarak reelleştirilmiştiJ·. Kriz ve sabit olmak üzere iki kukla
Türkiye'de Dolarhasyon Sürecinde Döviz Krmt ve Enflasyon İlişkisi
ll
değişken kullanılnuştır.
Kriz kuklasında 1994:04 ve 2001 :02'na 1 ve diğer yıllara O,
sabit kur kuklasında ise sabit döviz kuıu uygulanan yıllara ı diğer yıl !ara O değerleri
verilmiştir. Çalışınada bütün değişkenierin büyüme oranlan kullanılmıştır.
5. Amprik Sonuçlar
Durağanlık
1'de
testlerinde
tüın değişkenierin
seviyelerinde durağan
olduğu
Tablo
gösterilmiştir.
Tablo 1: ADF Durağanlık Testleri
Değişkenler
Sabitsiz
Enflasyon
- L.l5 (8)
-3.22 (4)b
-8.23 (0)3
ReelKur
-9.22 (lt
-9.20 (1) 3
-9.24 (I)"
8
Sabit!i
Sabitli-Trendli
İhracat Fiyatlan
-12.25 (0)
-12.28 (O)a
-12.51 (Ot
İthalat Fiyatları
-ı 2.41
(O)"
-12.39 (O)a
-13.01 (O)"
RM2
-2.60 (8)a
-2.60 (St
-3.37 (St
a, b ve c
suasıyla
uzunluğu
13
%1 %5 ve %10 anlamlıiLk düzeyinde dmağan. Maksimınn gecikme
Opti.mal gecikme uzunluğunun bulunmasında AIC bilgi kriteri
alınmıştır.
kullanılmıştır.
Değişkenler arasındaki basit eşanlı ve gecikmeli ilişkjlerin belirlenmesinde
önce EKK analizi uygulanrruştır. Denklemlerde otokorelasyon probleminin
önlenmesi amacıyla, bağımlı değişkenlerin, enflasyon denkleminde iki, reel kur
denkleminde bir gecikmesi, sağ tarafa bağımsız değişken olarak ilave edilmiş ve
sonuçlar Tablo 2'de verilmjştir.
Enflasyon denkleminde reel kur değişkeninin cari ve bir gecikmeli değerleri
Reel kur değişkeninde meydana gelen bir birimlik bir değişmenin cari ve
bir sonraki dönemde enflasyon üzeıindeki etkisi pozitiftir. Enflasyonun reel km
üzerindeki etkisi ise farklı olarak cari dönemde pozitif, birinci ve ikinci
gecikmelerde ise negatif olduğundan , enflasyonda meydana gelen bir değişme cari
dönemde reel kuru pozitif, birinci ve ikinci dönemde negatif etkilemektedir. Bu
sonuç, cari dönemde enflasyonda meydana gelen bir artışın nominal kura yansıyarak
reel kuıu arttırdığını, fakat daha sonraki iki dönemde enflasyonun reel kur üzerinde
etkisinin kahnadığıru göstermektedir. E nflasyon denkleminde heın kriz hem de sabit
kur kuklaları anlamlı çıkmıştır. Kriz değişkeninin işaretinin hem enflasyon hemde
kur denkleminde pozitif çıkması, kriz dönemleriı1de enflasyon ve reel kurun arttığını
anlamlıdır.
flarım TERZi - Serdar Kll RT
12
göstennektedir. Sabit kur değişkeninin enflasyon denkle.ınlnde negatif olması ise
sabit kur uygulanan yıllarda ent1asyonnn düştüğünü ifade etmektedir.
Tablo 2: EKK Sonuçları (1990~2006)
Enflasyon
Reel Kur
Katsayı
Açıklayıcı
Değişkenler
(t
istatistiği)
0 .16"
Reel Kur
o. t4"
(t istatisriği)
Enflasyon( -1)
(7. 18)
0.18"
Enflasyon( -2)
(2.92)
o.oıa
Sabit
(3.53)
-0.17c
(-1.64)
(2.01)
-0.02a
(-3.07)
Sabit Kur
R2
0.60
0.13
LM
(3.7 J)
(0.85)
Kriz
(7.00)
Rı
0.43"
0.05b
0. 10"
Sabit Kur
(2.97)
0.004
Sabit
(5.53)
Kriz
0.22"
~0.40a
0.468
Enflasyon (-2)
Değişkenler
Enflasyon
(3.02)
Enflasyon( -1)
Katsayı
Reel Kur(-1)
(3. 71)
Reel Kur ( -l )
Açıklayıcı
LM
(0.72)
0.004
(0.44)
0.30
0.24
(0.63)
a, b. ve c sırasıyla %1,%5 ve %1 0 dÜZeyinde anlamlı.
varyans
Enflasyon ve döviz kuru arasındaki ilişkileri tespit etmek için VAR analizi,
ve etki~tepk:i anaüzieri kullanılınışhr. Enflasyonun ve reel döviz
aynştınnası
ktu·unun birbirleriyle ve
için
beş değişkenli
diğer
makroekonomik
bir V AR sistemi
değişkenlerle ilişkilerini
oluşturulmuştur.
incelemek
V AR analizi için gecikme
uzunluklan Son Tahmin Hatası (Fina! Prediction Error (FPE)), Akaike (AlC),
Schwartz (SC), Hannan Quin (HC) kriterleri ile hesaplannuş ve nedensellik
ilişkilerinin tespiti ki kare
<i) sınaması ile yapılmıştır.
Türkiye'de Dolarizasyon Sürecinde Döviz Kuru ve Enflasyon ilişkisi
13
Tablo 3: VAR Analizi Sonuçları (1995-2006)
Değişkenler
Enflasyon
Enflasyon
Reel Kur
İhracat
Fiyatları
İthalat
Fiyatlan
rRM2
_l
ı
0.07
f0.8Q)
1.32
(0.25)
Reel
Kur
14.13"
(0.00)
1
İhracat
İthalat
FiJ::atları
Fiyatlan
5.5 ı o
(0.02)
0.04
(0.85)
0.34
(0.56)
6.75"
co.oıı
0.1 2
(0.73)
1.12
(0.29)
---t-Woo
2.49
(0.11 )
17.29"
(0.00)
0.96)
12.s5•
(0.00)
5.20b
(0.02)
7.41 a
(0.01}
16.73a
(0.00)
RM2
LM
9.15"
0.25
(0.00} _(_0.62) ı
7.89a \ 0.45
{0.01) _(0.50l_
1.18
6.05
(0.28) (O.O_!L
0.69
5.96
_(0.4 ı ) (0.02)
0.43
(0.51_)
Parantez içindeki değerler anlam l ılık düZeyleri ni göstermektedir.
a, b ve c sırasıyla% 1, %5 ve %10 düzeyinde anlamlı.
VAR analizi, reel ktrr, ihracat fiyatları, ithalat fıyatları ve reel para arzı
değişkenlerinden enflasyon oranına doğnı bir nedensellik ilişkisinin olduğunu
göstermektedir. Reel kur değişkeninin nedeni olarak sadece para arzı tespit
edilmiştir. Bununla birlikte, ihracat fiyatlarının nedeni olarak sistemde herhangi bir
değişken bulunamamıştır. İthalat fıyatlarının nedenj olarak ise sadece ihracat
fıyatlan tespit edilmiştir. Enüasyon, reel km, ihracat ve ithalat fiyatları ise reel para
arzının nedeni olan değişkenlerdir. Yapılan otokorelasyon testleri sonucunda ithalat
ve ihracat fiyatlarının bağunlı değişken olarak alındığı regresyonlarda otokorelasyon
olduğu, diğer regresyonlarda otokorelasyon probleminin bulunmadığı görülmüştür.
Enflasyonun varyans aynştırrnasına bakıldığında, enflasyonda meydana
gelen bir değişme üzerinde iki önemli değişkenin ethsinin olduğu görülmektedir.
Bunlar reel km ve para arzı değişkenleridir. Reel kur değişkeninin yedinci dönemde
ethsinin %1 1.33 ve reel para arzı değişkenin etkisinin ise %9.05 olduğu
görülmektedir. Reel kurda meydana gelen bir değişmenin ilk dönemde %6.89' u
enflasyondan kaynaklanmakta ve bu dördüncü döneme kadar fazla bir değişim
gösteııneınektedir. Aynca, reel para arzı da reel kur üzerinde etkili diğer bir
değişkendir. Reel para arzının ree;l klırda meydana gelen bir değiş me üzerinde ilk
dönemde öneınli bir etkisi olmamasına karşın ikinci dönemden dördüncü döneme
kadar yaklaşık %5'1ik bir etkiye sahiptir. Reel para arzında meydana gelen bir
değişmeyi açıklamada enflasyon en büyük paya sahiptir. İlk dönemde enflasyonun
payı %13 .58 iken dördüncü dönemde bu oran %20.75'e ulaşmaktadır. Bu durum,
aynı zamanda enflasyondan para arzına doğru bir nedensellik ilişkisi olduğunu işaret
etmektedir. Reel kurun ve ithalatın ilk dönemde paylan düşük o lmasına rağmen
ikinci dönemden itibaren yükselmekte ve reel ktuun dördüncü dönemde etkisi
Harun TERZİ- Sertlar KURT
14
%ı
etkisi %8.15 olarak görülınekıcdir. Sonuçlar VAR analizinden
elde edilen nedensellik ilişkilerini dcstekJer nitelikteilir.
1. 75 ve
ithalatın
Enflasyon
Reel Kur
ihracat
Fiyatlan
ithalat
Fiyatları
ReelPara
Arz ı
Grafik 6: Nedensellik ilişkileri
VAR analizi ve varyans ayrıştım1asından elde edilen nedensellik ilişkilerinin
gösterildiği Grafik 6'da, enflasyon ve reel kur arasında çift yönlü Grangcr anlamda
bir nedensellik ilişkisi, yine reel para arzı ve enflasyon arasmda çift taraflı bir
nedensellik ilişkisi, bununla birlikte reel kur, ithalat ve ihracat fıyatlarından reel para
arzıııa doğru ve enflasyona doğru nedensellik ilişkileri vardır.
şoka
Etki-tepki analizinde, reel kur değişkeninde meydana gelen bir birimlik bir
eııtlasyonun pozitif ve ikinci döneme kadar aı1an bir tepki verdiği
görUJmektedir. Enflasyonun reel kur değişkenine olan tepkisi daha sonra zamanla
azalmakta ve beşinci dönemde belirsizleşınektedir. Yani reel km-da meydana gelen
bir şokun enflasyon üzerindeki etkisi beşinci döneme kadar sürmektedir. Buntıola
birlikte enflasyonda meydana gelen bir birimlik bir şoka reel ktırda pozitif bir tepki
verilmekte, fakat tepki kısa bir süre içinde bclirsizleşmcktedir. Tepkinin kısa sürede
belirsizleşıncsini, finansal piyasalarda yeni bilgi girişinin etkisini mali piyasalara
göre çok daha hızlı biçimde göstennesi ilc açıklanabilir. İthalat fiyatianna
enflasyomuı tepkisi pozitiftir ve yaklaşık ikinci döneme kadar süımektedir.
Enflasyonun reel para arzına verdiği tepkiye bakıldığında, enflasyonun
üçüncü döneme kadar sürekli aı1an pozitif tepki verdiği ve bu tepkinin altıncı
döneme kadar etkili olduj;rıı görülmektedir. Bununla birlikte reel para arzının
enflasyona verdiği negatif tepki beşince döneme kadar azalan eğilim göstermektedir.
Fiyatlar genel seviyesi arttığında reel para arzının azalması beklenen bir gelişmedir.
Tepki giderek azalan seyir izlemekte ve beşinci dönemden sonra belirsizleşmektedir.
Türkiye'de Dolarir.asyorı Sürecinde Döviz Kuru ve Enflasyon ilişkisi
Enflasyonun Reel
.0 1$, --
-
-
-
-
Kunı
-
Tepkisi
-.,
.OIQ
6ııtıasyouun Para A~nııa Tepkisi
.015, - - - - - - - - - - - ,
oı o
.oıo
/~----------
=---==
~
000
J
Entl asyonun İthalat Fiyatlarına Tepkisi
.o ı s
.\'ıOS
-.005 1----~~----ı
·.OOS +--~--~-~--ı
-.005 +-----,.-~-~--1
ı
Reel Kurun Ent1asyona Tepkisi
ıs
Reel Kurun Para ArL.ına Tepkisi
ı
ithalat Fiyııtlaruıın İhracat Fiyatlarına
Tepkisi
.04,--- - - --
-
---,
.04. , - -- - - - - - - ,
.03 ı--------,
.03
02
.oz
,Ol
.oolk
~
--
-.01 +----~-------!
ı
ı>ara Arzının Enflasyona Tepkisi
Para Arzııııo Reel Kura Tepkisi
-.01 -!i --~---~-1
Para Arzınm ithalat Fiyatlarına
Tepkisi
.<)02
,002
.001
.001
.001
.001
.ooo t=====:::::::::~:::::::::;:=-1
-.001
~
-=-------------­
Grafik 7: VAR Analizinden Elde Edilen Etki-Tepki Grafikleri
Reel kurun reel para arzına olan tepkisi pozitif ve anlamlı olup üçüncü
döneme kadar etkisini sürdürmektedir. Para arzıudalci artışa reel kurda artışla tepki
vermektedir. Bu durum reel kunın enflasyona verdiği tepki ile tutarlılık
göstermektedir. Reel kurdaki artışa reel para arzı negatif tepki vem1ektedir. Bu tepki
ikinci dönemden dördüncü döneme kadar sürmektedir. Ayru şekilde, ithalattaki
artışa reel para arzının reel kurdaki tepkiye yakın teplci verdiği, fakat daha kısa
sürdüğü görülmektedir. Kurdaki veya ithalattaki artışa reel para arzının negatif tepki
vermesi, kurun yükselmesi ile bireylerin döviz alımiarım arttırması, aynca
ithalartakl artışın yine döviz alımlarını arttırması ve nihayetinde para arzında azalma
ile açıklanabilir.
etki-tepki gra:fiklerinde, ihracat fıyatlarında ki artışm
ithalat :fiyatlarında da artışa yol açtığı göıülmektedir. İhracatın ithalata bağımlılığı
dikkate alındığında beklenen bir sonuç olmakla birlikte, VAR'daki ithalat
Son olarak,
anlamlı
1
Harutı TERZi- Serdar KURT
16
regresyonun otokorelasyonlu olınası etki-tepki analizinde grafiğin güvenilirliğini
azaltmaktadır. Ayrıca, ihracat ve ithalat fiyatları yerine ihracat ve ithalat hacmi
konularak V AR analizi uygulandığında da, etki-tepki analizlerinde, ithalat ve reel
kmıın reel para arzı üzerindeki etkisi yine negatif bulunmuştur. Sonuç olarak, ithalat
fıyatlannm ve ithalat hacminin reel döviz kuru üzerinde pozitif bir etkisi
bulunamadığından, kısır döngü hipotezindeki dolay)ı etkiyi destekleyen bir sonuç
elde edilememiştir.
5.1. L995-2001 ve 2001-2006 Dönemleri
Dolarizasyon. !995-2001 döneminde giderek artan ve 2001 sonrası ise azalan
bir seyir izlemektedir. Bu iki dönemde döviz kurundan fiyatlara geçiş etkisinin
farklılık gösterip göstermediğini görmek amacıyla, değişkenler arasındaki ilişkiler
1995:03-2001:04 ve 2001:04-2006:04 olmak üzere iki alt dönem halinde incelenmiş
ve sonuçlar karşılaştırılın1ştır.
Tablo 4: VAR Analizi Sonuçları (1995-200 ı)
Değişkenler
Enflasyon
Enflasyon
Reel Kur
0.02
(0.88)
İhracat
0.75
(0.39)
0.01
(0.91)
8.673
(0.00)
FiyatJan
İthalat
Fiyatlan
RM2
Reel
Kur
İhracat
İthalat
Fiyatları
Fiyatları
39.52"
(0.00)
0.00
(0.99)
(0.05)
(0.25)
2.25
(0. ı3)
0.00
(0.99)
0.00
(0.98)
3.ooc
(0.08)
3.43c
4.29b
(0.04)
1.59
3.76b
0.33
(0.57)
(0.2ı)
0.68
(0.4 1)
21.78 3
(0.00)
2.29
(0.13)
RM2
ı
.41
(0.06)
8.25"
(0.00)
LM
0.13
(0.72)
2.83
(0.09)
6.58
(0.01)
0.83
(0.36)
0.1 ı
(0.74)
Parantez ıçindelti değerler anlamlılık düzeylermi göstermektedır.
a, b ve c sırasıyla % 1. %5 ve %10 düzeyinde anlamlı .
ı 995-200ı
dönemi için yapılan VAR analizine göre enflasyon üzerinde etkili
ve enflasyonun nedeni olan temel değişkenler, reel kur ve ithalat fiyatları olmuştur.
Bununla birlikte, reel para arzının ithalat fiyatlarının nedeni olduğu belirlenmiştir.
Aynca enflasyon, reel kur ve ithalat fiyatları reel para arzına neden olan
değişkenlerdir.
Türkiye'de Dolarizasyoh Süredm/e Diiviz Kıtrtl ve Enfltısyoll ilişkisi
Enflasyonun Reel Kura Tepkisi
Para
Arzuıın
Reel Kura Tepkisi
020.,---------ı
.003.,-----
oı6
.002
/
.0)2
!
.008-
_.---------4---
17
- --
-
-,
.001
/; -----------...
.f/
. . . .~
. 004
.000 .
.....___
-.002
~
-.Otl4-!---.----rı
2
-.003 1ı --,-2----.--~4r----!6
-.---r---l
4
6
Craftk 8: 1995-2001 Dönemi için Etki-Tepki
Crafiği
Dolarizasyonun yüksek olduğu dönemlerde, reel kur ve ithalat fiyatlarının
etkisi daha ön plana çıkmaktadır. Bu bölümde dolarizasyonun yüksek olması üzerine
odaklanıldığı için özellikle enflasyonun ve ithalat fiyatlarının varyans ayrıştırması
inceleıınllştir.
Tablo 5: VAR Analizi Sonuçları (2001-2006)
Değişkenler
Enflasyon
Enflasyon
Reel Kur
İhracat
Fiyatlan
İthalat
Fiyatları
RM2
..
2.08
(0.15)
0.28
(0.60)
7.49b
(0.05)
68.74"
(0.00)
-
Reel
Kur
3.2lc
(0.07)
0.00
(0.97)_
1.43
(0.23)
8.82"
(0.00)
ihracat
Fiyatlan
3.85b
(0.05)
0.15
(0.70)
0.10
(0.29)
0.70
(0.40)
.
. ..
İthalat
RM2
LM
13.16a
(0.00)
I 0.45 3
(0.00)
0.29
(0.59)
3.27c
(0.07)
0.27
(0.61)
0.53
(0.47)
0.11
(0.74)
4.40
(0.04)
0.69
(0.41)
Fivatları
2.22
(0.14)
1.04
(0.31)
0.00
(0.95)
1.58
(0.21)
Parantez ıçındekı degerler anlanılıl.ı.k düzeyleruıı gostermektedır.
a. b ve c sırasıyla %1,%5 ve %10 düzeyinde anlamlı.
1995-2001 döneminde, enflasyondaki değişmeyi açıklamada reel kurun ön
plana çıktığı görülmektedir. Enflasyonda meydana gelen bir değişmenin ikinci
dönemde %29'unun, yedinci dönemde %57'sinin reel kw·dan kaynaklandığı
görülmektedir. İthalatta meydan gelen bir değişmenin yedinci dönemde %13'ünün
reel kurdan kaynaklarunası, reel kurdan ithalat fiyatlarına doğnı bir nedensellik
ilişkisini işaret etmektedir. Bu beklenen bir ilişkidir. 1995-2001 döneminde reel
kunın ithalat fıyatları na ve enflasyona neden olduğu tespit edilıniştir.
/
Har mı TERZİ - Serdar KURT
18
1995-2006 dönemi için iki anlamlı etki-tepki analizi bulunmuştur. Reel kurda
meydana gelen şoka, enflasyon üçüncü döneme kadar pozitif ve hızla artan bir tepki
gösteıirken, reel para arzının reel kura tepkisi negatiftir.
2001-2006 döneminde diğer dönemlerden farklı olarak ent1asyon üzerinde
reel kurun anlamlılığı %1 O'a düşmüş ve reel para arzııun anlamlığı %1 'e çıkmıştır.
Nedenselliğin ihracat fiyatlanndan enflasyona, reel para arzından reel kura ve
enflasyon-reel kurdan reel para arzına doğru olduğu belirlenmiştir. Enflasyonun
varyans ayrıştırınasıila bakıldığında, enflasyonda meydana gelen bir değİşıneyi
açıklamada reel kurun bir etkisinin olmadığı ve reel para arzının öneminin göreceli
olarak arttığı görülmektedir. Enflasyondaki bir değişmenin ikinci dönemde %6.26'sı
beşinci dönemde %8.28'i reel para arzından kaynaklanmaktadır.
Enflasyomın
Para
Anına
Para Anının Enflasyona Tepkisi
Tepkisi
.Oı5,-----------,
0015 - r - - - --
-----,
.0010
.oıo .
.0005
OOOO t---~~~-=~~
•. ()()()S
-.005+--,.-------,----..,.----l
2
ı
Reel Kurun Para
ArzınaTepkisi
.05,-----------ı
.04
.oı ı
ithalat Fiyat İhracat Fiyatlaruıa Tepkisi
.Oiö , - - - - -'\
.008~
, ......,
004 \
.01 2
,03 .
.02
6
'""
.
_.C::.._--.. ._,
··....
\
.000
.00 -~--~,~---.
- - --,
..
_
.
"··......
\
.... -
-+
·.004
-.01
·.02 1---- ---.-ı
4
3
---1
6
-.008 +--~---.---.-----....l
ı
.1
4
Grafik 9: 2001-2006 Dönemi için Etki-Tepki Grafiği
2001-2006 dönemi etki-tepki analizlerine göre. para arzmda meydana gelen
bir şok karşısında, enflasyon .ikinci döneme kadar pozitif artan ve daha sonra pozitif
az.alan tepki vermekte ve bu tepki beşinci döneme kadar sürmektedir. Reel para
arzındaki şoka reel kurun verdiği tepki ise ikinci dönemin ortalannda son
bulmaktadır. Enflasyonda meydana gelen şok karşılığında, reel para arznun tepkisi
Türkiye'de Dolarhasyon Sürecitu/e Döviz Kuru ve Enflasyon ilişkisi
19
negatif olmakta ve dördüncü dönemde belirsizleşmektedir. ihracat fiyatlarında
meydana gelen bir şoka ithalat fiyatları kısa dönemde pozitif tepki vermektedir.
6.Sonuç
reel döviz kuru ve enflasyon arasındaki ilişkiler EKK yöntemi
ve beş değişkenli VAR analizi ile incelenıniştir. EKK denklemi sonuçlarından reel
döviz kurunun cari ve bir gecikmeli değerinin enflasyon üzerindeki etkisi pozitif ve
aıiıamlı bulunmuştur. Enflasyonun cari döneminde gerçekleşen bir artış ise reel .kur
üzerinde pozitif, enflasyonun iki gecikmeli değeri ise reel kur üzerinde negatif
etkiye sahiptir. Enflasyonun reelkur üzerindeki etkisi iki dönem içinde giderilmektc
ve net bir etkisi bulunmamaktadır.
Bu
çalışmada
1995-2006 dönemi için yapılan V AR analizinde, reel döviz kurnndan
enflasyona doğru bir nedensellik ilişki~i tesp1t edilmiştir. Ayrıca, ithalat
fiyatlanndan fiyatlar genel seviyesine doğru nedensellik ilişkisinin bulurunası da
doğrudan etkinin olduğunu ortaya koymaktadır. Delaylı etkide ise kur ve ithalattan
reel para arzına doğru bir nedensellik ilişkisi olduğu tespit edilmiş, fakat etki tepki
grafiklerinden bu ilişkinin negatif oldubru görülmüştür. Ayrıca, VAR analizinde,
para arzından fiyatlar genel seviyesine doğru ve fiyatlar genel seviyesinden reel kura
doğnı nedensellik ilişkilerinin olduğu görülmektedir. Dolaylı etkinin varlığı
konusunda kesin bir bulguya ulaşılarnaıruştır.
Alt dönemler için yapılan analizlerden, dolarizasyonun kurdan fiyatlara geçiş
etkisi için önemli bir değişken olduğu ve dolarizasyon yüksek iken kurda meydana
gelen bir değişmenin fiyatlara geçiş etkisinin daha fazla olduğn, datarizasyon oranı
düşük iken kurda meydana gelen bir artışın fiyatlara geçiş etkisinin daha zayıf
olduğu görülınektedir. Bununla birlikte, genel bir istikrar ve güven ortaını içinde,
dolarizasyon oranının düşük olınası ve kurun düşük tutulması ile mali ve parasal
politikaların daha güvenilir ve etkili şekilde kullanılabileceği ve enflasyonun daha
düşük oranlarda dış şoklardan etkilenebi!eceği bıı analizden çıkarılabilecek bir
sonuçtur.
Son olarak, Türkiye'de enflasyonun nedenlerinden biri olan geçiş etkisinin
ithal mallara bağımillığın yüksek olması nedeniyle, enflasyonun
düşürülmesine katkıda bulunacaktır. Ayrıca, bu koşullar altında merkez bankası para
politikasını daha etkin kullauacağından, enflasyon oranının kontrol altında tutulması
mümkün olabilecektü·.
azalması,
Harun TERZİ - Sertlar KURT
20
KAYNAKÇA
ALLSOPP, C., KARA, A., NELSON , E. (2006), "U. K. loflation Targeting and the
Exchange Rate", Research Division Federal Reservc Bank of St. Louis,
Working Paper No: 2006-030A.
ARAT, K. (2003), ·'Türkiye' de Optimum Döviz Kuru Rejimi Seçimi ve Döviz
Kurlanndan Fiyatlara Geçiş Etkisinin Lncelenınesi", Dış İlişkiler Genel
Müdürlüğü, TCMB, Uzmanlık YeterliEk Tezi, Ankara, Temmuz.
BAHMANl -OSKOOEE. M., DOMAC, I. (2002), "On the Link between
Dollarization and Inflation: Evidence from Turkey", Research and
Monetary Policy Deparhnent, the Central Bank of the Republic of Turkey,
D iscussion Papers, No: 0207.
BERUMENT, H. (2002), ''Döviz Kuru Hareketleri ve E nflasyon Dinamiği : Türkiye
Ömeği", Bilkent Üniversitesi Yayınları , Mart.
BTLLMElER, A. BONATO, L. (2002), " Exchange Ratc Pass-Through and
Monetary Policy in Croatia'', IMF Working Paper, No: 02/109, June.
CAMPA. J. M ., GOLBERG, L. (2002), "Exchange Ratc Pass-Through inlo Import
Prices: A Macro or Micro Phenomenon?", NBER Working Paper, No:
8934.
CHOUDHRJ. U. E., HAKURA, D. (2001), "Exchange Rate Pass-Through to
Domestic Prices: Does the Tnflationary Environment Matter?", lMF
Working Paper, No: 0 1/194, December.
CİVCiR,
i. (2003), " Dollarization and its Long-run Deteııninants in Turkey",
Middle East Econoınics Series, 6, Elsevier Science Publisher.
....
DICKEY, D. A., FULLER. W. A. (1981), "The Likelihood Ratio Statistics for
Autoregressive Time Series with a Unit Root", Econometrica, 49, 1057-
1072.
DORNBUSCH, R. ( 1987), "Exchange Rates and Prices", American Economic
Review, 77( 1),93-106.
EICHENGREEN, B., HAUSMANN, R. (1999), ''Exchange rates and Financial
Fragility", NBER Working Papers 7418.
GOLDFAJN, L, WERLANG, S. (2000), "The Pass-Through from Depreciation to
Inflation: aPanel Study", Central Bank ofBrazil, Workiııg Paper, No: 05.
GREGORTO, J. D., TOKMAN A., V ALD ES R. (2005), ·'Flexible Exchange Rate
with Inflation Targeting in Clıile: Experience and Issues··, Inter-American
Türkiye'de Dolurizasyon Siireci11de Döııiz Kum ve Enflasyon hişkisi
21
Development Bank. Research Department. Working Paper, No: 640,
August.
KARA, H., KÜÇÜK TUÖER, H., ÖZLALE, Ü., TUÖER, B., YAVUZ, D.,
YÜCEL, E. M. (2005), ''Exchange Rate Pass-Through in Turkey: Has It
Changed and to Wbat Extent?", Reseaı·clı Department, the Central Bank of
the Republic Turkey, Working Papcr, No: 05/04, February.
KARA, H., ÖGÜNÇ, F. (2005), .. Exchange Rate Pass-Through in Turkey: It is
Slow, but is it Really Low?", Rcsearch Department, the Central Bank of the
Republic of Turkey, Working Paper, No: 05/10, April.
LEIGH, D., ROSSl, M. (2002), "Exchange Rate Pass-Through in Turkey'', IMF
Working Paper, WP/02/204.
MANNlNG, L. M., ADRlACANOS, D. (1993), "Dallar Movements and lnflation:
A Cointegratiou Analysis", Applied Economics, 25, 1483-1488.
McCALLUM, B. T., NELSON, E; (1999). "Nominal Ineome Targeting in an OpenEconoıny Optimizing Model", Jottmal of Monetary Econoınics, 43, 553578.
McCARTHY, J. (1999), "Pass-Through of Exchange Rates and lınport Prices to
Doınestic lnflation in Some Industrialized Ecunonıics", BIS Working
Papers, No: 79.
MISHKJN, F., SAVASTANO, M. (2001), "Monetary Policy StTategies for Latin
America", Journal of Development Economics, 66,415-444.
NOGUEIRA, R. P. Jor. (2006a), "Inflation Targetiug, Exchange Rate Pass-Through
and Fear of Floating", Studies in Econoınics, Department of Economics,
University of Kent, No: 605.
NOGUEIRA, R. P. Jnr. (2006b) lnflation Targeting and the Role of Exchange Rate
Pass-Through, Studies in Econoınics, Deparnnent of Econoınics.
University of Kent, No: 602.
ÖNİŞ, Z., ÖZMUCUR, S. (1990), "Exchange Rates, Tnflation and Money Supply in
Turkey, Testing the Vicious Circle Hypothesis",
Econonıics, 32, 133-154, North-Holland.
Jounıal
of Development
REINHART, C. M., ROGOFF, K. S., SAVASTANO, M. A. (2006), "Addicted to
Dollars", NBER Working Paper, No: J0015. Noveınbcr.
SCHMIDT-HEBBEL, K., WERNER, A. (2002), "lnflation Targering in Brazil,
Clıile and Mexico: Performance, Credibility and the Exchange Rate",
Central Bank ofChile, Working Paper No: 171.
/
Harım TERZİ- Serdar KURT
22
SEKINE, T. (2006), "Time-Varying Excha.nge Ratc Pass-Through: Expcrienccs of
Some lndustrial Countries", BIS Working Papers, Monetary and Economic
Department, No: 202, March.
STMS, C. A. (1980).
"Macroecononıics
and Reality", Econometrica, 48, 1-46.
TAYLOR, J. (2000), "Low Inflatioı~ Pass-Through, and the Pricing Power of
Firms", European Econoınic Review, 44, 1389-1408.
Giilin YAVUZ
44
Happcncd?, içinde, Washington: Institute for lmernational Economics, pp.
7-38.
(1999). "What Should ıhe World Bank Think about the Washington
Conscnsus'?", The World Bank Research Observer, vol. 15, No. 2,
August, pp. 251-264.
(2003), "From Reform Agenda to Damaged Brand Name". Finance and
Development, 40(3), pp. 10-13.
WfLLIAMSON. O. E. (1996). The Mecbanisms of Governance, Oxford: Oxford
Unıversiry
Press.
WOOLCOCK, M. (1998), "Social Capital and Economic Development: Toward a
Theorctical Synthesis and Policy Framework". Thcory and Socicty. 27:
ı 51-208.
WORLD BANK ( 1989). Sub-Saharan Africa: From C risis to Sustainable
Growth. Washington D.C.: The World Bank.
( 1997), World Development Report: Statc in a Changing World ,
Washington D.C.: The World Bank.
( 1998/99). World Development Report: Knowledge for Development,
Washıngton
D.C: The World Bank.
(2002), World De\Ciopm ent R eport: Building lnstitutions for
M arkets,
YELDAN.
E.
Washıngton
(2005),
D.C. : The World Banl..
"Merkez
Bankası:
Wl\'11'. bagimsizsosyalbilimciler.org/Ya::ilar
Bağımsız mı İlgisiz mi?"
Ga:ete/ Yeltlan_ Mart05.pdf:
(ı 2.07.2005 ).
YfLMAZ. F. (2002). "İktisat 'e
T oplum ve Bilim.
l
Kış,
o~yoloji: Rakip Kardc~lcrin Hakimiyet Kavgası",
95. 61-84.