T.C. EGE ÜNøVERSøTESø SOSYAL BøLøMLER ENSTøTÜSÜ

T.C.
EGE ÜNøVERSøTESø
SOSYAL BøLøMLER ENSTøTÜSÜ
øktisat Anabilim Dalı
1980 SONRASI TÜRKøYE EKONOMøSøNDE DIù BORÇLAR VE
BÜYÜME
YÜKSEK LøSANS TEZø
ALø KAT
DANIùMANI: Yrd. Doç. Dr. AYKUT LENGER
øZMøR–2008
i
Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlü÷üne sundu÷um “1980 Sonrası
Türkiye Ekonomisinde Dıú Borçlar ve Büyüme” adlı yüksek lisans tezinin tarafımdan
bilimsel, ahlak ve normlara uygun bir úekilde hazırlandı÷ını, tezimde yararlandı÷ım
kaynakları bibliyografyada ve dipnotlarda gösterdi÷imi onurumla do÷rularım.
Ali Kat
ii
TUTANAK
Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulu’nun 28/12/2007
tarih ve 43/15 sayılı kararı ile oluúturulan jüri øktisat anabilim dalı yüksek lisans
ö÷rencisi Ali Kat’ın aúa÷ıda (Türkçe) belirtilen tezini incelemiú ve adayı
17/01/2008
günü saat 10.00’da 60 dk. süren tez savunmasına almıútır.
Sınav sonunda adayın tez savunmasını ve jüri üyeleri tarafından tezi ile ilgili
kendisine yöneltilen sorulara verdi÷i cevapları de÷erlendirerek tezin baúarılı oldu÷una
oybirli÷iyle karar vermiútir.
BAùKAN
Doç. Dr. R. Funda BARBAROS
X
Baúarılı
Baúarısız
Düzeltme (Üç ay süreli)
ÜYE
Doç. Dr. Fuat ERDAL
Baúarılı
X
Baúarısız
Düzeltme (Üç ay süreli)
ÜYE
Yrd. Doç. Dr. Aykut LENGER
Baúarılı
X
Baúarısız
Düzeltme (Üç ay süreli)
Tezin Türkçe Baúlı÷ı : 1980 SONRASI TÜRKøYE EKONOMøSøNDE DIù
BORÇLAR VE BÜYÜME
Tezin øngilizce Baúlı÷ı : FOREIGN DEBT and GROWTH in TURKISH
ECONOMY AFTER 1980
* 1. Yüksek Lisans Tezi savunma süresi asgari 45 azami 90 dakikadır.
2. Tutanak ( jürinin karar ve imzaları haricinde ) bilgisayarda doldurulmalıdır.
3. Tez baúlı÷ı (øngilizce ve Türkçe) mutlaka belirtilmelidir.
4. Yüksek Lisans Tez savunmasında üyelerden en az birinin anabilim dıúından olması zorunludur.
iii
øÇøNDEKøLER
øÇøNDEKøLER.........................................................................................................øV
TABLO LøSTESø......................................................................................................Vø
ùEKøL LøSTESø ..................................................................................................... Vøø
GøRøù .......................................................................................................................... 1
BøRøNCø BÖLÜM ...................................................................................................... 4
1.DIù BORÇ-EKONOMøK BÜYÜME øLøùKøSø ..................................................... 4
1.1.BORÇ FAZLASI HøPOTEZø ...................................................................................... 4
1.1.1. Borç Fazlası Literatürü .............................................................................. 11
1.2. DIù BORÇ-DIù TøCARET øLøùKøSø ........................................................................ 30
1.2.1. Dıú Borç, Dıú Ticaret Ve Düúük Gelir Döngüsü......................................... 32
1.2.2. Dıú Ticaret Dinamiklerinin Dıú Borç Düzeyi Üzerine Etkileri.................... 34
1.2.2.1. Temel Mal øhracatı ............................................................................. 36
1.2.2.2. Düúük Katma De÷er Ve Düúük Teknoloji øçerikli Mamul Mallar........ 38
1.2.2.3. Azalan Ticaret Hadleri........................................................................ 41
1.2.2.4. øthalat Ba÷ımlılı÷ı............................................................................... 42
1.2.2.5. Serbest Dıú Ticaret & Vergi Gelirleri .................................................. 43
1.2.3. Dıú Borç Dinamiklerinin Dıú Ticaret Üzerine Etkileri................................ 44
1.2.3.1. Dıú Borç, Dıú Ticaret Ve Yatırımlar.................................................... 45
1.2.3.2. Borç Krizleri, Aúırı Üretim, Düúük Fiyat Ve øhracat Gelirleri ............. 48
1.2.3.3. Dıú Borç & Ulusal Politika ................................................................. 49
øKøNCø BÖLÜM....................................................................................................... 51
2.1980 SONRASI TÜRKøYE EKONOMøSøNDE DIù BORÇ SERÜVENø ........... 51
2.1. 1980 ÖNCESø BORÇ KRøZø .................................................................................. 54
2.2. 24 OCAK øSTøKRAR PAKETø VE DIù BORÇ SORUNU.............................................. 59
2.3. 1980–1989 DÖNEMø .......................................................................................... 61
2.4. 1990-1999 DÖNEMø ........................................................................................... 73
2.5. 2000-2005 DÖNEMø ........................................................................................... 92
iv
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM................................................................................................. 102
3.YÖNTEM VE UYGULAMA............................................................................... 102
3.1. DIù BORÇ-EKONOMøK BÜYÜME AMPøRøK MODELLERø ...................................... 102
3.2. MODEL ........................................................................................................... 107
3.3. EKONOMETRøK ANALøZDE KULLANILAN DEöøùKENLER VE VERøLER ................. 109
3.4. YÖNTEM ......................................................................................................... 113
3.4.1.Birim Kök Testi........................................................................................ 113
3.4.1.1. Dickey Fuller ve ADF(Augmented Dickey Fuller) Testi ................... 115
3.4.1.2. Phillips-Perron Testi ......................................................................... 118
3.4.1.3. Kwiatkowsky-Phillips-Schmidt-Shin (KPSS) Testi........................... 119
3.4.2. Eúbütünleúme Analizi .............................................................................. 120
3.5.UYGULAMA ..................................................................................................... 124
3.5.1. Dura÷anlık Analizi .................................................................................. 125
3.5.1.1. ADF Testi......................................................................................... 125
3.5.1.2. Phillips-Perron Testi ......................................................................... 127
3.5.1.3. Kwiatkowsky-Phillips-Schmidt-Shin (KPSS) Testi........................... 129
3.5.1.4. Birim Kök Test Sonuçları ................................................................. 129
3.5.2. Eúbütünleúme Testi.................................................................................. 130
3.5.2.1. ARDL Modeli ve Uzun Dönem øliúkisi ............................................. 134
3.5.2.2.Kısa Dönem øliúkisi ........................................................................... 136
SONUÇ.................................................................................................................... 139
KAYNAKÇA .......................................................................................................... 143
v
TABLO LøSTESø
Tablo 2. 1. Dıú Borç Göstergeleri: 1977-1979 ..................................................................... 56
Tablo 2. 2. Vade Yapısına Göre Dıú Borçlar: 1977-1979 .................................................... 57
Tablo 2. 3. Dıú Ticaret Göstergeleri: 1977-1979.................................................................. 58
Tablo 2. 4. Seçilmiú Yıllarda Dıú Ticaret Göstergeleri: 1980-1989 ..................................... 62
Tablo 2. 5. Seçilmiú Yıllarda øhracatın Bileúimi: 1980-1989............................................... 63
Tablo 2. 6. Seçilmiú Yıllarda øhracatın øthalatı Karúılama Oranı: 1980-1989...................... 64
Tablo 2. 7. Seçilmiú Yıllarda øthalatın Bileúimi: 1980-1989................................................ 65
Tablo 2. 8. Seçilmiú Yıllarda Dıú Ticaret Göstergeleri: 1980-1989 ..................................... 68
Tablo 2. 9. 1980-1989 Döneminde Dıú Ticaret Göstergeleri ............................................... 72
Tablo 2. 10. Borçlu Yapısına Göre Dıú Borçlar: 1987-1993................................................ 77
Tablo 2. 11. Seçilmiú Yıllarda Net Sermaye Akımları: 1990-1993 ..................................... 78
Tablo 2. 12. Konsolide Bütçe Nakit Açı÷ı Finansmanı ve Dıú Tasarruf øhtiyacı: 1990-1994
.............................................................................................................................................. 79
Tablo 2. 13. Seçilmiú Yıllarda Dıú Borç Göstergeleri: 1990-1994....................................... 80
Tablo 2. 14. Seçilmiú Yıllarda Ödemeler Dengesi Kalemleri: 1995-1999........................... 83
Tablo 2. 15. Seçilmiú Yıllarda Dıú Borç Profili: 1995-1999 ................................................ 85
Tablo 2. 16. Konsolide Bütçe Nakit Açı÷ı Finansmanı: 1995-1999 .................................... 86
Tablo 2. 17. Seçilmiú Yıllarda Dıú Borç Göstergeleri: 1990-1999....................................... 89
Tablo 2. 18. Seçilmiú Yıllarda Ödemeler Dengesi ve Toplam Dıú Borç: 1990-1999 .......... 91
Tablo 2. 19. Seçilmiú Yıllarda Dıú Borçlar: 2000-2005 ....................................................... 96
Tablo 2. 20. Seçilmiú Yıllarda Dıú Borç Göstergeleri: 2000-2005....................................... 98
Tablo 2. 21. Cari Açı÷ın Finansmanı ve Dıú Borçların Geliúimi: 2000-2005 .................... 100
Tablo 3 1. ADF BirimKök Testleri .................................................................................... 126
Tablo 3 2. Phillips-Perron Birim Kök Testleri ................................................................... 128
Tablo 3 3. KPSS Birim Kök Testleri.................................................................................. 129
Tablo 3 4.Birim Kök Test Sonuçları .................................................................................. 130
Tablo 3 5. Sınır Testi øçin Gecikme Sayısının Tespiti........................................................ 133
Tablo 3 6. Sınır Testi F østatistik De÷eri ............................................................................ 133
Tablo 3 7. ARDL Modeli Sonuçları ve Hesaplanan Uzun Dönem Katsayıları.................. 135
Tablo 3 8. ARDL Yaklaúımına Dayalı Hata Düzeltme Modeli Sonuçları ......................... 137
vi
ùEKøL LøSTESø
ùekil 1. 1. Borç-Laffer E÷risi ........................................................................................ 6
ùekil 2. 1. Seçilmiú Yıllarda øhracatın Bileúimi, 1980-1989........................................ 63
ùekil 2. 2. Seçilmiú Yıllarda øthalatın Bileúimi, 1980-1989 ......................................... 66
ùekil 2. 3. Net Sermaye Akımları ve Büyüme: 1990-1993........................................... 76
ùekil 2. 4. Net Sermaye Akımları ve Büyüme ............................................................. 92
ùekil 2. 5. Toplam Dıú Borç Stoku ve Büyüme: 2000-2005......................................... 98
ùekil 3. 1. Serilerin Grafikleri ................................................................................... 125
vii
GøRøù
økinci dünya savaúı sonrası dönemde geliúmekte olan ülkeler hakim iktisat
paradigmasının da etkisiyle hızlı bir kalkınmacılık anlayıúını benimsemiúlerdir. Bu
do÷rultuda iktisadi büyümenin ve kalkınmanın finansmanı ba÷lamında yüksek oranlarda
kaynak ihtiyacı ortaya çıkmıútır. Ancak geliúmekte olan ülke ekonomileri savaútan yeni
çıkmıú bir dünyada ihtiyaç duydukları kaynaklardan yoksun olmaları sebebi ile bu
hususta savaúın galibi devletlere ve savaú sonrası oluúturulan finansal kuruluúlara1
baúvurmak zorunda kalmıúlardır. Özetle kalkınma giriúimlerinin finansmanında yurtiçi
tasarrufların yeterli olmaması nedeniyle yo÷un bir dıú kaynak/borç kullanımına
giriúmiúlerdir.
Zamanla dıú borçluluk kavramı az geliúmiú ve geliúmekte olan ülke
ekonomilerinin kilit sorunlarından biri halini almıútır. Bu ülkelerin borç sorunları
zamanla borç servisi yükümlülükleri2 ile eúanlamlı hale gelmiútir. Zira genel inanıú borç
servisi yükümlülüklerinden do÷an yükün giderek ülke ekonomilerinin yatırım
kabiliyetlerini, sermaye oluúum süreçlerini ve dıú ticaretlerini kısıtladı÷ı ve böylece
iktisadi büyümelerini yavaúlattı÷ı yönündedir. Bu inanıúın ardındaki mantık úöyle
iúlemektedir: dıú borç servisinden do÷an yükümlülükleri karúılamak için ihtiyaç duyulan
yabancı paranın ihracat gelirlerinden karúılanan kısmının giderek artması beraberinde
yurtiçine akan yabancı sermaye miktarını azaltacaktır çünkü bu durum ülkenin kredi
de÷erlili÷ini düúürecektir ki bu durumda yabancı yatırımcının borçlu ülkenin iktisadi
ortamına duydu÷u güvenin azalması anlamına gelmektedir. Bu süreç borçlu ülkenin
likidite durumunu olumsuz etkilemekle beraber borçlu ülkenin borç servisi
yükümlülüklerini yerine getirmesine ciddi anlamda kısıtlayabilmektedir. Di÷er taraftan
borç servisi kısıtlı kaynakların temel kullanıcısı olması sebebi ile devlet bütçesi
ba÷lamında da önem arz etmektedir.
1
2
IMF ve Dünya Bankası
Ana para ve faiz ödemeleri
1
Borç servisi, zamanla pek çok borçlu ülke açısından karúılamakta zorlanılan ve
bazı ülkeler açısından da imkânsız hal almaya baúlayan bir unsur halini almıútır. I. ve II.
Petrol úoklarını müteakip hızlanan ve 1982 yılında otuz üç geliúmekte olan ülkenin dıú
borçlarını ödeyemeyeceklerini ilan etmelerine kadar devam eden bu süreç sonunda
küresel çapta "dıú borç krizleri" yaúanmıú ve geliúmekte olan ülkelerin büyüme hızları
uzun bir dönem duraksamıútır.
Bu krizler, dıú borcun büyüme üzerindeki etkilerinin ele alındı÷ı bir iktisat
literatürünün oluúmasına neden olmuú ve aúırı borç yükü tanımlanarak yatırımlar
üzerindeki olumsuz etkileri "borç fazlası"(debt-overhang), dıúlama etkisi (crowdingout) ve Borç Laffer E÷risi gibi kavramlar ile açıklanmaya çalıúılmıútır. Bununla
beraber dıú borçların tasarruflar, ticaret hadleri, döviz kurları gibi de÷iúkenler
üzerindeki etkileri incelenmiútir (Tuncer,2004:1).
“Borç Fazlası” için Deshpande (1997) “birçok aúırı borçlu ülke için, ucuz emtia
fiyatları, yüksek reel faiz oranları, sanayileúmiú ülkelerde durgun büyüme oranları ve
bazı durumlarda, uygulanan makroekonomik ve ticaret politikalarının mevcut büyüme
oranları ile mevcut borç düzeyinin uzlaútırılamayaca÷ı anlamına geldi÷i bir dönemdir.
Bundan dolayı borç fazlası hipotezi “kalıtsal ya da miras bırakılan bir borcun” varlı÷ı
anlamına gelmektedir. Öyle ki borç veren ülkeler dahi verdikleri borcun tam olarak geri
ödenmesi hususunda güvensizdirler” úeklinde bir tanım yapmaktadır.
Borç fazlası hipotezi; gelecekte borçlu ülkenin sahip olaca÷ı borç miktarının
ülkenin ödeme kabiliyetini aúma ihtimali olması durumunda, beklenen borç servisinin
ülke hasılasının artan bir fonksiyonu halini alaca÷ı görüúünü tartıúmaktadır. Zira
zamanla borç fazlası kendisini yatırımlar üzerinden alınan aratan oranlı bir vergi
úeklinde hissettirece÷i için gerek yerli gerekse yabancı yatırımcıların yatırım úevkleri
kırılacaktır.
Bu çalıúma Türkiye ekonomisinde veri dönemde dıú borç-iktisadi büyüme
iliúkisini incelemektedir. Çalıúma Türkiye ekonomisinin sahip oldu÷u dıú borç
2
düzeyinin
iktisadi
büyümesi
üzerine
negatif
etkide
bulundu÷u
hipotezine
dayanmaktadır. Çalıúma úu úekilde organize edilmiútir: birinci bölüme teorik kısımda
denilebilir. Zira bu bölümün amacı dıú borç-iktisadi büyüme iliúkisinin teorik temelleri
yanı sıra literatürde yer alan çalıúmaları da açıklamaktır. Bu bölümde dıú borç fazlası
hipotezi ve bu hususta yapılmıú çalıúmalar ile birlikte bugüne dek pek fazlaca
de÷inilmeyen bir husus olan dıú borç-dıú ticaret iliúkisine de÷inilmektedir. Bu alt
bölümün amacı dıú borçların iktisadi büyüme üzerine yalnızca yatırımlar üzerinden
de÷il, aynı zamanda dıú ticaret üzerinden de farklı aktarım mekanizmaları aracılı÷ı ile
etki etti÷i görüúünü açıklamaktır. økinci bölüm Türkiye ekonomisinin analiz dönemi için
dıú borçlanmasının seyrini incelemekte ve bu dönem boyunca hakim trendleri
açıklamaktadır. Nitekim seksenli yıllarda dıú ticaret üzerinden iúleyen bir süreç yerini
doksanlı yıllarda sermaye hareketlerine bırakmıútır. Üçüncü bölüm tezin temel
hipotezini oluúturan iliúkiyi ekonometrik yöntemler aracılı÷ı ile incelemektedir. Bu
ba÷lamda iktisadi büyüme ile dıú borçlar arasında uzun dönemli bir iliúkinin
mevcudiyeti eúbütünleúme analizi ile tespit edilmeye çalıúılmıútır. Böylece dıú borçlar
ile büyüme arasında bir iliúki olup olmadı÷ı, varsa bu iliúkinin hangi aktarım
mekanizması üzerinden gerçekleúti÷i, e÷er bu iki de÷iúken arasında bir iliúki yoksa
aktarım mekanizmasının hangi noktada koptu÷u ortaya konmaya çalıúılacaktır.
3
BøRøNCø BÖLÜM
1.DIù BORÇ-EKONOMøK BÜYÜME øLøùKøSø
1.1.Borç Fazlası Hipotezi
Geçmiú çalıúmalar dıú borçlanma ile ekonomik büyüme arasında bir iliúkinin
varlı÷ını ampirik analizlerle göstermeye çalıúmıú ve bu çalıúmaların sonucunda ortaya
çıkan argümanların politika yapıcılar tarafından sorunun teúhisi ve tedavisi için gerekli
önlemlerin alınmasında bir yol gösterici olabilece÷ini savunmuúlardır. Pek çok yazar dıú
borçların, ekonomik büyüme üzerindeki gerek do÷rudan etkilerini -verimlilik üzerindeki
etkiler-, gerekse dolaylı etkilerini –yatırımlar, tasarruflar, dıú ticaret, kredi notu ve
sermaye akımları üzerindeki etkileri- yapmıú oldukları çalıúmalarla analiz etmeye
yönelmiúlerdir. Örne÷in Pattillo, Poirson ve Ricci’ye (2002) göre dıú borçların
ekonomik büyüme üzerine do÷rusal olmayan etkisi úu úekilde kendini göstermektedir:
“düúük düzeylerde iken dıú borç ekonomik büyümeyi olumlu yönde etkilerken, belirli
eúik de÷erlerinin üzerindeki seviyelerde ilave borç ekonomik büyümeyi negatif
etkilemektedir.” (Pattillo, Poirson ve Ricci, 2002:3)
Gerek teorik gerekse politik metin ve tartıúmalar borcun büyüme üzerine
etkisinin
büyümenin
sürmektedirler.
bütün
kaynakları
üzerinden
Örne÷in sermaye birikimi
iúleyebilir
görüúünü
ileri
yaklaúımı iki argüman tarafından
desteklenmektedir. ølk olarak, borç fazlası mefhumuna göre dıú borç miktarı çok fazla
artarsa yatırımcılar yatırım yapma yönündeki úevklerini yitireceklerdir. Zira bu artıúlar
yatırımcılar tarafından, borç geri ödemelerini karúılamak üzere ileride yatırımlar
üzerinde bozucu etkiye sahip ve yüksek oranlı bir vergi uygulamasına gidilece÷i
úeklinde algılanır ve gerek yerli gerekse yabancı yatırımcıların yatırım güdüleri bundan
olumsuz etkilenir ve bu sebeple ulusal sermaye-stok birikimi yavaúlar. Bir di÷er
yaklaúıma göre de aúırı borçlu ülkelerde yatırımcılar, dıú borç ödemelerinin ne kadarının
ülkenin kendi kaynakları ile gerçekleútirilece÷i konusundaki belirsizliklerden ötürü bu
4
ülkede yatırım yapmaktan kaçınırlar. Her iki görüúte borcun büyüme üzerine do÷rusal
olmayan etkisinin düúük sermaye birikimi üzerinden iúledi÷i savını savunmaktadır.
Di÷er bir yaklaúım-dıú borçların ekonomik büyüme üzerindeki do÷rudan etkisini
ileri süren yaklaúım- ise yüksek borç düzeylerinin büyümeyi toplam faktör verimlili÷i
büyümesini düúürmek sureti ile kısıtlayabilece÷i görüúüne vurgu yapmaktadır. Örne÷in
hükümetler e÷er ileride hasıla artıúı anlamında faydanın kısmen yabancı kreditörlere
akaca÷ını
düúünüyor
ise
zor
ve
maliyetli
politik
reformları
uygulamaktan
kaçınacaklardır. Kısır bir politik ortam haliyle yatırımın etkinli÷ini ve verimlili÷ini de
etkileyecektir. Buna ilave olarak, borç fazlasından kaynaklanan yüksek düzeyde
belirsizlik ve istikrarsızlıklar, kaynakların etkin kullanımı ve teknolojiyi geliútirme
yönündeki teúvikleri de engelleyecektir. Örne÷in, pek çok belirsizlik ortamında oldu÷u
gibi, yatırımlar uzun vadeli ve verimlilik artıúı sa÷layacak yatırım faaliyetleri yerine
kısa vadeli ve getirisi hızlı olan yatırım faaliyetlerine kaydırılmıú olabilir. Yanlıú kaynak
da÷ılımı ve daha az verimli yatırım projeleri de verimlilik artıúını haliyle
engelleyecektir.
øktisat teorisine göre geliúmekte olan bir ülkenin makul düzeylerde borçlanması,
gerek sermaye birikimi gerekse verimlilik artıúı üzerinden ekonomik büyümesini
arttıracaktır. Kalkınma sürecinin erken aúamalarında olan ekonomiler, geliúmiú
ekonomilere nazaran daha küçük ancak yatırım imkânları ba÷lamında daha yüksek
getirilere sahip sermaye stokuna sahiptirler. Bu ülkeler makroekonomik istikrarsızlı÷a,
ekonomik güdüleri bozucu politikalara ve adverse úoklara maruz kalmadıkları ve borç
olarak temin edilen kaynakları verimsiz yatırım alanlarında kullanmadıkları sürece,
istikrarlı bir büyüme trendi yakalayabilir ve bu sayede borç ödemelerinde bulunabilirler.
Elbette akla úu soru gelecektir: neden yüksek miktarda borçlar düúük büyüme
oranlarına neden olmaktadır ve hangi yollardan bu etkiyi göstermektedir? Bu soruya
verilen en iyi cevaplardan biri, borç fazlası hipotezi tarafından verilmektedir. Bu görüúe
göre e÷er bir ülkenin gelecekte yükümlü olaca÷ı borç miktarı bu ülkenin ödeme gücünü
aúarsa, beklenen borç servisi maliyetleri yerli ve yabancı yatırımları olumsuz
5
etkileyecektir (Krugman, 1988; Sachs, 1989). Çünkü potansiyel yatırımcılar, üretim
artıúının ileri bir dönemde borç servisi yükümlülüklerini karúılayabilmek için yabancı
kredi açıcılar tarafından daha fazla vergilendirilmesi korkusu içinde olacaklar ve bundan
dolayı gelecekteki yüksek hasıla u÷runa bugünkü yüksek yatırım maliyelerine
katlanmaktan kaçınacaklardır. Bu tartıúma “Borç Laffer E÷risi” ile úematize edilmiútir.
Bu úeklin vurgu yaptı÷ı nokta tıpkı vergi oranları ve vergi hasılatı iliúkisinde
öngörüldü÷ü gibi, yüksek borç stoku miktarları daha düúük borç geri ödemesi ihtimalini
do÷urur fikridir. E÷rinin yukarı yönde e÷imli veya “iyi” olarak tanımlanan kısmında,
borcun itibari de÷erinde meydana gelen artıúlar beklenen borç geri ödemelerini de
arttırmaktadır. Di÷er taraftan, e÷rinin “kötü” olarak ifade edilen ya da aúa÷ı yönde
e÷imli kısmında ise borç stoku artıúları beklenen borç geri ödemelerini azaltmaktadır.
Hatta borcun bir kısmının ileride ba÷ıúlanmak zorunda kalınaca÷ı yani bir kısım borcun
karúılıksız olarak silinece÷i yönündeki beklentiler dahi yabancı özel kesim
yatırımcılarını belirli bir noktada yatırımlara yeni finansman sa÷lamaktan caydıracak ve
borçlu ülkede sermaye birikimini azaltacaktır.
ùekil 1. 1. Borç-Laffer E÷risi
Borç fazlasının ekonomik büyüme üzerindeki etkisi yalnızca yatırım miktarı
kanalı üzerinden iúlemeyebilir, aynı zamanda borç fazlası verimlilik artıúını düúürmek
sureti ile de ekonomik büyümeyi etkileyebilir. Pek çok yazar borç fazlası hipotezini
geniú bir sahada incelemiú ve gelecekteki hasıla artıúı u÷runa bugün yüksek yatırım
maliyetlerine katlanmayı do÷uracak faaliyetlerin sonucunda oluúacak çıktı artıúlarının
yabancılara kaynak aktarılacak olması sebebi ile yatırımcıların bu tür faaliyetlerden
6
kaçınacaklarını belirtmiútir (Corden, 1989). Dolayısıyla hükümetlerde bu tür faaliyetler
için uygun iktisadi çevreyi hazırlayacak yüksek ekonomik ve politik maliyet içeren
politikalardan kaçınacak ve böylece oluúacak kısır bir politik çevrede düúük verimlilik
artıúlarına neden olacaktır. Buna ilave olarak, hükümetlerin ileri dönemlerde borç
fazlası sorununu çözmek için gerekli bir borç yardımı ya da indirimi beklentisi içine
girmeleri de hükümetlerin bu tür politikaları uygulamak konusunda isteksiz
davranmalarına neden olacak ve benzer bir úekilde verimlilik büyümesi üzerinde
olumsuz etkiye neden olacaktır.
Benzer
úekilde
literatürde
yüksek
borç
stokları
tarafından
yaratılmıú
belirsizliklere vurgu yapan görüúler de, borcun büyümeyi sermaye birikimi ya da
verimlilik kanalları üzerinden kısıtlayaca÷ına vurgu yapmaktadır. Özellikle borç servisi
zorlukları çeken düúük gelirli ülkelerde, borcun ne kadarlık kısmının ülkenin kendi
kaynakları ile ödenece÷i úeklinde oluúmuú belirsizlikler mevcuttur. Belirsizlik altında
yatırım literatürü bu tür yüksek belirsizlikler ve istikrarsızlıklar tarafından
úekillendirilmiú bir iktisadi ortama sahip ülkelerde alt yapı geliúmiú olsa bile
yatırımcıların yüksek maliyetli ve dönüúümsüz projelere yatırım yapma konusunda
sahip oldukları kararsızlıklara vurgu yapmaktadır. Ciddi belirsizlikler içeren iktisadi
çevreler aynı zamanda yatırım kaynaklarının uygunsuz da÷ılımına ve verimlilik
büyümesini düúüren düúük kaliteli yatırımlara neden olabilir. Dolayısıyla borç fazlası
hipotezini biraz daha açmak konuyu daha anlaúılır hale getirecektir, zannederiz.
øktisat literatürüne 1980’li yılların borç krizleri ile birlikte girmiú olan Borç
Fazlası Hipotezi günümüze dek pek çok yazar ve araútırmacı tarafından ilgi oda÷ı
olmuútur. Dıú borçların özellikle ilgi oda÷ı haline gelmesinde ve söz konusu hipotezin
oluúumunda; a÷ır úekilde borçlu, geliúmekte olan ya da azgeliúmiú ülkelerin büyüme
performanslarının istikrarsız oluúu ve bu ülkelerde ekonomik büyümenin katalizörü ve
de arzulanan büyüme oranlarını yakalayabilmek için gerekli olan yatırımların yetersiz
kalıúının altında bu ülkelerin sahip oldukları dıú borç yükünün yattı÷ı yönündeki
görüúler etkili olmuútur. Dıú borçlar ekonomik büyümeyi birçok úekilde olumsuz
etkileyebilmektedir. Örne÷in borçlu ülke uluslararası piyasalardan borçlanabilmek için
7
ilave risk priminden ötürü daha yüksek faiz oranları teklif etmek zorunda kalmaktadır ki
bu davranıú biçimi yatırımlar üzerinde bir dıúlama etkisinin oluúumuna yol açmaktadır.
Bunun yanı sıra borç fazlası yerli ve yabancı yatırımcıların yatırım güdülerini olumsuz
etkilemekte ve böylece borçlu ülkenin ulusal sermaye oluúum sürecini yavaúlatmaktadır.
Bir di÷er olumsuz etki ise geliúmekte olan ülkelere has bir özellik olan kamu yatırımları
ve özel kesim yatırımları arasındaki etkileúimden kaynaklanmaktadır. Bu ülkelerde
kamu yatırımları özel kesim yatırımları ile tamamlayıcı özellik arz etmektedir. Zira özel
kesim yatırımları için gerekli altyapı vb. yatırım unsurlarının yoksunlu÷u bu ülkelerde
kamunun devreye girmesini ve gerekli yatırımları gerçekleútirmesini gerektirmektedir.
Ancak borç fazlası sorunu tıpkı özel kesim üzerinde oldu÷u gibi kamu kesiminde de
yatırım arzusunu olumsuz etkilemektedir. Hükümetler gerekli politikaları ve
uygulamaları, bu uygulamaların faydalarının önemli bir kısmının yabancı kurumlara
aktarılaca÷ı kaygısı ile uygulamaya koymaktan kaçınmaktadırlar. Son olarak borçlar, bir
önceki nedenle iliúkili olarak verimlilik azalıúlarına neden olurlar. Ülkenin sorumlu
oldu÷u dıú borç geri ödemelerinin ne kadarını kendi kaynakları ile karúılayaca÷ı
konusunda ortaya çıkan belirsizlikler yatırımcıları üretimde kullandıkları üretim
faktörlerine yatırım yapmaktan alıkoymaktadır.
Aslında borç fazlası hipotezi borç birikiminin gelecek dönem hasılası üzerine
konulan bir vergi gibi davrandı÷ını, özel sektörün üretken yatırım planlarını ve kamu
kesiminin uyumlanma çabalarını bozucu etkiye sahip oldu÷unu vurgulamaktadır. E÷er
yüksek miktarda borçlu ülkenin ekonomik performansında bir ilerleme varsa ve bu
ilerlemenin sonucu borçlu ülkeye yüksek oranda borç geri ödemesi olarak yansıyorsa,
dıú borç bir anlamda vergi etkisi göstermektedir ve borç veren ülkeler, borçlu ülkenin
artan üretim ve ihracatından do÷an kazançların önemli kısmını ele geçirmektedir
(Karagöl, 2002).
Geliúmekte olan ülkeler istikrarlı bir büyüme çizgisine sahip olabilmek için
gerekli yatırım ve tasarruf miktarlarından ulusal anlamda yoksun olmaları sebebi ile bu
kaynak ihtiyacını uluslararası fon piyasalarından resmi ya da özel surette borçlanarak
karúılamaktadırlar. Ancak artan miktarlarda dıú borçlanma zamanla ülke ekonomisine
8
muazzam sorunlar teúkil eden ciddi büyüklükte borç stoku birikimlerine neden
olmaktadır. Dolayısıyla ülkenin sahip oldu÷u borç ödeme kabiliyeti, ülkenin ödemekle
yükümlü oldu÷u dıú borç miktarını karúılayamaz hale gelmektedir. Bu durum
muhacirsinde beklenen borç servisi, ülke hasıla düzeyinin artan bir fonksiyonu halini
alır ve borç fazlası yatırımlardaki düúüúü etkileyen önemli faktörlerden biri olarak
ortaya çıkar. Faiz ödemeleri ve geri ödemelerinde içinde bulundu÷u borç servisi, borçlu
ülkeden alacaklı ülkeye hasıla artıúlarından kaynaklanan faydanın aktarımına neden
olması sebebi ile borçlu ile alacaklı arasındaki ba÷ı oluúturmaktadır. Ve bu yolla
aktarılan kaynaklar, borçlu ülke ekonomisinin bir takım çarpan ve hızlandıran etkilerine
maruz kalmasına sebep olmaktadır ki bu etkiler borçlu ülkenin dıúa ba÷ımlılı÷ını
arttırmakla birlikte ekonomisini büyütme kabiliyetini de kısıtlar.
Borç fazlası a÷ır úekilde borçlu ülkeler üzerinde önemli bir rol oynamaktadır.
Borç fazlası, bu ülkelerde ekonomik büyümenin yavaúlamasının asıl nedenidir. Geniú
çapta borç fazlası nedeniyle özel kesim yatırımları azalmakta, borç servisi ödemeleri
çok fazla olan ülkeler, sıkı uyum programları uygulasalar bile büyüme patikalarına
dönme olasılıkları belirsiz hale gelmektedir. Borç fazlasının uzun dönemde ekonomik
büyüme üzerinde aleyhte teúvik etkileri yarattı÷ı düúünülmektedir ( Kenen, 1990: 7-18).
Borçlu ülkelerin gelecekte daha yüksek miktarlarda çıktı elde etmelerine ve
verimlilik artıúları yaúamalarına yol açacak ancak bugün için katlanılması gereken
yüksek maliyetler içeren beúeri sermaye yatırımları ve teknoloji transferi sayesinde
teknoloji
kazanımları
gibi
önemli
faaliyetlerde
borç
fazlasından
olumsuz
etkilenmektedir. Dolayısıyla borç fazlası sorununun sermaye birikimini olumsuz
etkiledi÷i úeklindeki ifade ile yalnızca fiziki sermaye üzerindeki etkiden bahsedilmedi÷i
açıktır. Ancak borç fazlası özel kesim yatırımlarını nasıl olup ta olumsuz etkileyecektir
sorusunun cevabı ise, hükümetin dıú borç servisini finanse etmek için kullanaca÷ı
kaynakları nasıl arttıraca÷ı ve kamu yatırımları ile özel kesim yatırımları arasında
tamamlayıcılık iliúkisinin var olup olmadı÷ı gibi soruların cevaplarında yatmaktadır.
9
Dıú borç yükümlülüklerini karúılamak için baúvurulacak uygulamalar, dıúlama
etkisini de içerecek úekilde ekonomik performansı olumsuz etkileyebilirler. Bu
olumsuzluklar içinde yüksek reel faiz oranlarından kaynaklanan dıúlama etkisi, yüksek
miktarda borçlu ülke aleyhine geliúen ticaret hadleri ve yabancı kredi piyasalarını
kullanma imkânının kalmaması gibi yatırımın ve makroekonomik koúulların finansmanı
için gerekli kaynaklarda azalmalara neden olan unsurlar sayılabilir. Üstelik yüksek vergi
beklentisi ve bozulan yerel politikalar yatırımın reel getirisini olumsuz etkileyecektir
çünkü borçlu ülke borç zorunluluklarını yerine getirmekle mükelleftir. Bu durum
yatırımda azalan büyüme oranlarına neden olacaktır. Ayrıca dıú borçlanma, faiz ödeme
yükümlülükleri üzerinden gelecekteki büyümeyi etkilemektedir. Bu durum birikmiú
yüksek borç stokuna yol açmaktadır. Bu, gelecekte döviz kısıtının daralması sebebi ile
dıú borçlanmanın gelecek borç servisi yükümlülüklerini arttırdı÷ı anlamına gelmektedir.
Dıúlama etkisi ba÷lamında borç servisinde meydana gelen bir azalma veri bir gelecek
dönem borç düzeyi için yatırımlarda bir artıú úeklinde tezahür eder. Yabancı kaynakların
daha fazla miktarda borç servisi için kullanılması, çok daha az bir kısmının yatırımlar ve
büyümeye
kaynak
olarak
aktarılması
anlamına
gelir
(Kamin,
Kahn
ve
Levine,1989:352–381) .
Ancak dıú borçların ekonomik etkileri konusunda yapılan çalıúmalarda bir
mutabakata varıldı÷ı pek söylenemez. Zira yapılan ampirik çalıúmaların bir kısmı borç
fazlası hipotezini desteklerken, bir di÷er kısım yazarın yaptı÷ı çalıúmalar ise borçların
aslında ekonomik büyüme üzerine iddia edildi÷i úekilde bir etkiye sahip olmadı÷ını ileri
sürmektedir. Örne÷in Bullow ve Rogoff (1990) dıú borçların geliúmekte olan ya da
azgeliúmiú ülkelerin büyüme performanslarındaki iniúlerin ya da daha açık bir ifade ile
ekonomik yavaúlamanın nedeni olmadı÷ını ancak dıú borçlanmanın ve dıú borç
stokunda meydana gelen artıúların ekonomik durgunlu÷un bir emaresi oldu÷unu iddia
etmektedir. Bullow ve Rogoff gibi borç fazlası hipotezine tam olarak karúı çıkmamakla
birlikte Cohen (1993) hipotezde iddia edildi÷i gibi kuvvetli bir iliúkinin olmadı÷ını,
etkileúimin sanılandan daha zayıf oldu÷u savını ileri sürmektedir. Cohen’e göre dıú borç
düzeyi yatırımda meydana gelen azalmaları açıklamakta yeterli açıklayıcılı÷a sahip
de÷ildir. Ona göre asıl sorun fiili net transfer akımlarından kaynaklanmaktadır. 1960’lı
10
yıllarda dıú yardımların ulusal yatırımlar üzerine etkisini inceleyen Chenery ve Syrkin
(1975) dıú finansmanın ulusal yatırımlar üzerine zayıf bir etkiye sahip oldu÷unu
söylemektedirler
Tüm bu söylenenlerden hareketle denilebilir ki; borç fazlası hipotezine göre dıú
borçlar ekonomik büyümeyi, yatırımları düúürmek sureti ile olumsuz etkilemektedir.
Borçlu ülke verimlilik ve ihracat artıúlarından do÷an ekonomik büyümenin
nimetlerinden tam olarak faydalanamaz. Zira bu artıúlardan kaynaklanan faydanın
önemli bir kısmı yabancı kredi açıcılara kaynak olarak aktarılmaktadır. Dolayısıyla dıú
borç sorunu ekonomik büyüme ba÷lamında üzerinde önemle durulması gereken bir
husustur.
1.1.1. Borç Fazlası Literatürü
Deshpande (1997) çalıúmasında borç fazlası hipotezini 13 aúırı borçlu ülkenin
yatırım deneyimini ampirik sorgulamaya tabi tutmak sureti ile incelemeyi denemiútir.
Söz konusu ülkeler üç ayrı kıtadan -Asya, Afrika, Latin Amerika- seçilmiú aúırı borçlu
ülkelerdir. Bunlar sırası ile Filipinler, Cezayir, Fas, Mısır, Kenya, Zambiya, Sierra
Leone, Fildiúi Sahili, Arjantin, Honduras, Meksika, Peru ve Venezüella’dır.
Yazar
1982 yılı ile baúlayan dönemi borç fazlası dönemi olarak nitelendirmektedir. Adı geçen
yazar bu dönemi karakteristik olarak úöyle tanımlamaktadır: “ birçok aúırı borçlu ülke
için, ucuz emtia fiyatları, yüksek reel faiz oranları, sanayileúmiú ülkelerde durgun
büyüme oranları ve bazı durumlarda, uygulanan makroekonomik ve ticaret
politikalarının mevcut büyüme oranları ile mevcut borç düzeyinin uzlaútırılamayaca÷ı
anlamına geldi÷i bir dönemdir”. Bundan dolayı borç fazlası hipotezi “kalıtsal ya da
miras bırakılan bir borcun” varlı÷ı anlamına gelmektedir. Öyle ki borç veren ülkeler
dahi verdikleri borcun tam olarak geri ödenmesi hususunda güvensizdirler. Yazara göre
borç fazlası durumunda borçlu ülke çıktı ve ihracatında meydana gelecek artıúların
yalnızca küçük bir miktarına sahip olabilece÷i için yüksek düzeyde borç yatırımlar
üzerine konulacak bir vergi gibi algılanmaktadır. Bu durum yatırım güdüsü üzerine
olumsuz etkide bulunmaktadır. Böylesi bir durumda bilinen borç ödeme sürecinin
11
aksine,
ödenen borç servisi miktarı borcun muhatabı taraflar arasında anlaúmaya
varmak sureti ile tespit edilir. Dolayısıyla aúırı borçlu ülkenin büyüme ve ihracat
performansında meydana gelecek artıúlar borç ödemesini karúılamak üzere kullanılaca÷ı
için meydana gelen kaynak artıúı yurt dıúına aktarılmıú olacak ve dolayısıyla bu durum
yatırımcılar üzerinde caydırıcı etkide bulunacaktır. Borç fazlası hipotezinin gerisinde
yalnızca caydırıcı ya da teúvik bozucu diye tanımlanan etki bulunmamaktadır. Bunun
dıúında borçlu ülkenin uygulayaca÷ı uyum tedbirleri de etkili olmaktadır. Bu tedbirler
arasında kur ayarlaması ve azaltılan hükümet harcamaları yer almaktadır. øthalatı
azaltıp, ihracatı artırmaya yönelik kur ayarlama tedbirleri beklenen etkiyi göstermemiú
aksine yatırım ve dolayısıyla büyüme için gerek duyulan sermaye mallarının ithalat yolu
ile temin edilmesi sebebi ile bu ülkelerde yatırımı azaltıcı etkide bulunmuútur. Yani
ulusal tasarrufları artırmaya ve yatırımın etkinli÷ini geliútirmeye yönelik bu tedbir
baúarısızlıkla sonuçlanmıútır. Söz konusu ülkelerde kamu yatırımları, özel kesim
yatırımları ile tamamlayıcı özelli÷e sahip oldukları için hükümet harcamalarında ve de
özellikle kamu yatırımlarında meydana gelen kısıntılar özel kesim yatırımlarını olumsuz
etkilemiútir. Bu durum aúırı borçlu ülkelerin borç servisi kapasitelerini daha kötü hale
getirmiútir. Borçların yatırımlar üzerine genel olarak negatif bir etkiye sahip olmasına
ra÷men zaman etkilerinin dönemler itibarı ile farklılık arz etmesi sebebi ile yazar
çalıúmayı iki alt periyoda ayırmıútır. ølk dönem 1975–1983, ikinci dönem ise 1984–
1991 olarak belirlenmiútir.
Pek çok sebepten dolayı dıú borcun yatırımlar üzerine negatif etkide bulundu÷u
sonucuna ulaúılmıútır. Çalıúmanın ilk dönemi itibarı ile yatırımlar üzerine pozitif etkiye
sahip olan dıú borçlar ikinci dönemde negatif etkide bulunur hale gelmiútir. Yazara göre,
1970’li yılların sonlarına gelinene kadar az geliúmiú ülkeler kendileri açısından uygun
iklime sahip bir uluslararası iktisadi çevre ile karúı karúıyadırlar. Zira bu dönemde
uluslararası piyasalarda petrol úokları sonucunda oluúmuú mevcut fon fazlası, düúük faiz
oranları ve optimistik beklentiler az geliúmiú ülkelerin piyasalardan daha uzun vadede
borçlanabilme imkânına sahip olmalarının önünü açmıú ancak 80’li yıllarla birlikte
geliúen borç krizleri bu olumlu havayı tamamıyla tersine çevirmiútir. Özellikle
çalıúmanın ikinci döneminde uygulamaya konulan uyum -IMF- tedbirleri, bu dönemi
12
úekillendirmiú ve çok borçlu ülkeler için büyüme krizlerini tetikleyen yatırım krizlerine
yol açmıútır. Sonuç olarak yazar çalıúmasında yatırımlar ile dıú borçlar arasında ters
yönlü bir iliúki tespit etmiútir.
Cohen (1993) 1980’li yıllarda AGÜ’lerin borçları ile yatırımları arasındaki
korelâsyonu çözmek amacıyla, bu ülkeler için bir yatırım denklemi tahmin etmiútir.
Çalıúma 81 AGÜ üzerine EKK yöntemi kullanılmak suretiyle üç ayrı dönem, 1965–
1973, 1974–1981, 1982–1987, için gerçekleútirilmiútir. Yazar 1980’li yılların borcunun
etkisini gözlemleyebilmek amacı ile borç krizlerinin baúlangıcı olarak kabul edilen 1982
yılı öncesi dönemde birikmiú borç stokunun yatırımlar üzerine kayda de÷er bir etkiye
sahip olup olmadı÷ını araútırmıú ve sonuçta böylesi bir etkinin olmadı÷ı sonucuna
ulaúmıútır. Çalıúmada borç, düúük yatırımın koúulsuz açıklayıcısıdır úeklinde bilinen
basit kural do÷rulanmamıútır. Yazara göre borç stoku ile yatırım arasındaki
korelâsyonun analizi, borç fazlası hipotezinin geçerlili÷ini analiz etmek için en uygun
yöntem de÷ildir. E÷er bir ülke aúırı borçlu ise ve borcunu ödemesi beklenmiyorsa veya
buna zorlanmıyorsa bu durumda yatırımlar açık bir úekilde dıúlama etkisine maruz
kalmayacaktır. Öte yandan, ülke borcunu ödemekte olsa bile borcun ödenmesinin
yatırımlar üzerine etkisi belirsizdir ve borçlu ülkenin yeniden yapılandırma-borç
öteleme- stratejisinin etkinli÷ine ba÷lıdır. Cohen (1993) çalıúmasında dıú borç düzeyinin
yatırımda meydana gelen azalmaları açıklamada yeterli açıklayıcılı÷a sahip olmadı÷ı
sonucuna ulaúmıútır. Yazara göre asıl sorun fiili net transfer akımlarından
kaynaklanmaktadır. Yazar analizi sonucunda yeniden yapılandırmaya giden ülkelerin
ticaret dengelerinde meydana gelen sürpriz artıú ile yatırımlarda meydana gelen sürpriz
düúüú arasında bir korelasyon tespit etmiú ve bu ülkeler için 0.35 gibi bir katsayı elde
etmiútir. Yazar adı geçen eserde 1980’li yıllarda yatırımlar ile dıú borç arasındaki
korelâsyonun 1960’lı yıllardan farklı olmadı÷ını tespit etmiú. Söz konusu dönemde
yeniden yapılandırmaya giden ülkeler için yatırımların dıúlanma etkisini 0.3 olarak
bulmuú ve bu sonuç ile Chenery ve Syrkin’in (1975) çalıúması ile tutarlı bir sonuç elde
etmiútir
13
1980’li yıllarda aúırı borçlu ülkelerin borç servisi ve borç yükümlülükleri
zorlukları ile birlikte iktisat yazınına giren borç fazlası hipotezi ile ilgili önemli
çalıúmalardan biri Savvides (1992) tarafından gerçekleútirilmiútir. Savvides bu
çalıúmasında borç servisi sorunları ile karúılaúan AGÜ’lerde yatırım oranları ve benzeri
makro de÷iúkenleri etkileyen faktörlerin anlamlılı÷ını test etmeye yönelmiútir. Yazara
göre e÷er borçlu bir ülke dıú borçlarını ödeyemez konumda ise borç ödemeleri ülkenin
ekonomik performansı ile ba÷lantılı hal alır. øhracat ve çıktıda meydana gelen artıúların
önemli bir kısmı borç ödemelerine yönlendirilece÷i ve borç verenlere akaca÷ı için
borçlu ülke ihracat ve çıktıda meydana gelen artıúların ancak küçük bir kısmından
faydalanabilir. Dolayısıyla, borçlu ülke açısından bakıldı÷ında bütün olarak borç fazlası,
borçlu ülke üzerinden alınan yüksek oranlı marjinal vergi iúlevi görür ve böylece
yatırım gelirlerinin azalmasına ve yerel sermaye oluúumunun engellenmesine yol açar.
Tüm dıú borçların devlet tarafından üstlenildi÷i durumda dahi borç fazlası ulusal yatırım
ve tasarruf üzerine etkide bulunur. Yüksek miktarlarda dıú borç geri ödemelerinin
úekillendirdi÷i bir iktisadi ortamda, hükümet ulusal sermaye oluúumunu hızlandıracak
ve ya gelecekte daha yüksek ekonomik büyüme pahasına bugünkü tüketimi kısacak
politikalardan sa÷lanacak faydanın yabancılara transfer edilecek olması sebebi ile bu tür
politikaları uygulamaktan kaçınır hale gelecektir.
Yazar çalıúmanın sonuçlarından hareketle borç fazlasının ve yabancı sermaye
akımlarında meydana gelen azalıúların, yurtiçi yatırım oranı üzerinde negatif etkiye
sahip oldu÷unu söylemektedir. Yazarın vardı÷ı sonuçlar, IMF’nin (1989) söylemi ile
tutarlılık arz etmektedir. IMF’ye göre borç fazlası, yatırım yavaúlamalarının gerisinde
yatan önemli nedenlerden birisidir. Ancak 1970’li ve 80’li yıllardaki aúırı borçlanmanın
gerisinde yatan mantık her ülke için farklılık arz etmektedir. Yine IMF’nin söyleminden
hareketle, 1970’lerin ikinci yarısında ve 1980’lerin baúlarında pek çok geliúmekte olan
ülke muazzam dıú borç, bütçe açı÷ı ve ödemeler dengesi sorunları ile karúılaútılar,
özellikle dıú borç birikimi tüm geliúmekte olan ülkelerin ortak kaderini teúkil
etmekteydi.
14
øktisat yazınında dıú borç hususunda yapılan çalıúmalar genellikle panel ya da
kesit veri kullanmak sureti ile gerçekleútirilmiúken, spesifik olarak bir ülkeye özgü
çalıúmalar sayısal anlamda ziyadesi ile yetersiz kalmıútır. Belki de bu úekilde
gerçekleútirilen ilk çalıúmalardan birisi Bauerfreund (1989) tarafından Türkiye
örne÷inde dıú borçlanmanın Türkiye ekonomisine etkilerini ölçmeye yönelik çalıúma
olarak gösterilebilir. Yazar hesaplanabilir genel denge modeli üzerine inúa etti÷i
çalıúmasında 1985 yılını temel yıl olarak almıú ve bu yıl için Türkiye ekonomisinin borç
fazlası hipotezini do÷rulayıp do÷rulamadı÷ını analiz etmiútir. Yazarın bu çalıúmasındaki
tezi borç fazlası sorununu, çok sektörlü ve do÷rusal olmayan genel denge modeli ile
açıklamak olmuútur. Yazarın borç fazlasını ölçmeye yönelik olarak yaklaúımı farazi bir
borç affı sonrası Türk ekonomisinin büyüme oranının mukayesesi biçiminde
úekillenmiútir. Çalıúmada 1985 yılının gösterge yıl olarak seçilmesinin ardındaki mantık
yazar tarafından; 1985 yılının Türk ekonomisinin 1980 sonrası serbestleútirme
döneminin temsilcisi olma özelli÷ini haiz olması olarak ifade edilmiútir.
Bauerfreund’un (1989) elde etti÷i sonuçlar 1985 yılında Türkiye’de dıú borç
ödeme yükümlülüklerinin yatırım düzeyini düúürdü÷ünü göstermektedir. Ülkenin dıú
borç servisi ödemelerinin karúılanması maksadı ile sermayeden alınan vergilerin
arttırılması hükümet gelirlerini GSMH’ nin % 1,4’ü oranında arttırmıútır. Ancak bu fon
artıúı ülke ekonomisine külfet getirmiútir. Zira vergi artıúı sebebi ile hâsılada % 6’lık bir
kayıp yaúanmıútır.
Bu kayıp yazara göre úu úekilde açıklanabilir: borçlu büyüme
durumunda ekonominin büyüme oranı % 7,2 olarak tespit edilirken, borç servisi
ödemelerinden ötürü sermaye üzerine konulan ek vergilerin olmadı÷ı durumda
ekonominin büyüme oranı % 13,2 olarak tezahür edecektir. Çalıúmanın iúaret etti÷i bir
di÷er ilginç sonuç ise borç fazlasının hem iç hem de dıú politikalardan kaynaklandı÷ı
úeklindeki bulgudur.
1980’li yıllarda meydana gelen borç krizleri geliúmekte olan ülkelerde
makroekonomik de÷iúkenleri olumsuz etkilemiútir. Özellikle yatırımlar üzerindeki etki
pek çok araútırmacının yo÷unlaútı÷ı bir konudur. Warner (1992) 1982–1989 yılları
arasında 13 geliúmekte olan ülkede borç krizlerinin yatırımlar üzerindeki etkisinin
15
boyutunu EKK yöntemiyle ölçmüútür. Yazar pek çok aúırı borçlu ülkede yatırım
azalmalarının ardında yatan nedenin düúen ihracat fiyatları, yüksek dünya faiz oranları
ve geliúmiú ülkelerin durgun büyümeleri oldu÷unu öne sürmüútür. Yazara göre borcun
etkilerini ölçebilmek için, borç krizleri döneminde (1982-1989) yatırımı tahmin etmenin
yolu, borçlu ülkeler için düúen ihracat fiyatlarını, yüksek dünya faiz oranlarını ve
geliúmiú ülkelerdeki durgunlu÷u da içine alan ancak borç krizlerinin etkisini dıúlayan
denklemler kullanmaktır. Bu görüúün ardında yatan mantık; e÷er do÷ru kabul edilen
kriz etkileri kritik önemi haiz iseler bu úekilde yapılan tahminler yatırımları
saptırmayacak e÷er önemsiz iseler sapmalı yatırım tahminlerine neden olacaklardır.
Açıkçası, e÷er borç krizi etkileri önemli iseler yazarın bahsetti÷i yöntemle yapılan
yatırım tahminleri, borç krizi etkilerini yok sayan tahminler, gerçekleúen yatırım
de÷erlerinden daha yüksek de÷erlere sahip olmalıdırlar. Ona göre aúırı borçlu ülkelerde
meydana gelen bu yatırım azalıúlarını tahmin etmekte basit ticaret hadleri ve dünya faiz
oranları denklemleri kullanılabilir. Tahmin edilen yatırım, tahmin döneminin son
yılında gerçekleúen yatırım de÷erinden daha düúük çıkmıútır. Sonuçta bir borç krizi
gölge de÷iúkeni panel regresyonu gerektirmiútir. Tüm ülkeleri içeren bir pooled veri seti
oluúturulmuútur. Sonuçlar göstermektedir ki borç krizi gölge de÷iúkeni borç teorilerinin
öngördü÷ü úekilde bir negatif etki göstermemiútir. Borç krizi gölge de÷iúkeni pozitif ve
istatistiksel olarak gayet anlamlı bir de÷ere sahiptir.
Di÷er taraftan, Rockerbie (1994), Warner’ı (1992) eleútirmiútir. Yazarın
iddiasına göre Warner’ın çalıúmasında pek çok eksiklik vardır. Warner’ın yapmıú
oldu÷u çalıúma, borçlu ülkelerde borç krizinin yatırımlar üzerindeki etkileri ba÷lamında
yeni fikirler do÷urmuútur. Rockerbie’ye göre Warner’ın çalıúmasındaki eksiklikler
yatırımların sapmalı, test yönteminin güvenilmez olmasına neden olmuú olabilir.
Öncelikle, çalıúmada yer alan úekilde iki denklemi test edebilmek için, standart
ekonometrik uygulamanın iç içe geçmiú modeller üzerin hipotez testi kurması ve bunu
sınaması gerekir. Bundan baúka, Warner (1992) çalıúmasında muhtemelen içsel olan
borç de÷iúkenlerini modele dahil etmemiúti. Bir di÷er husus, 1982 dönemi boyunca
gerek ulusal politikalar gerekse küresel iktisadi koúullar de÷iúmiúti. Bu sebeple 1960–
1981 örneklem dönemini tahmin etmekte kullanılacak bir denklem, meydana gelen bu
16
yapısal de÷iúiklikler hasebi ile kullanıúsız ve ya anlamız görünebilir. Bu durum,
Warner’ın hipotezinin 1982–1989 zaman dilimi için gölge de÷iúken kullanılınca
zayıflamasının altında yatan nedendir. Rockerbie çalıúmada dıú borç stok ve akımlarını,
ulusal para ve maliye politikalarını ve de dünya ekonomik koúullarını modelin
de÷iúkenleri olarak kullanmıútır.
Çalıúmanın sonuçları, az geliúmiú ülkelerde 1982 borç krizi ve bunu müteakip
ortaya çıkan borç servisi ertelemelerinin ekonomik büyüme üzerinde önemli bir negatif
etkiye sahip oldu÷unu göstermektedir. 1982 borç krizinin aynı zamanda yatırımların
dıúsal
ve
ulusal
faktörlere
karúı
duyarlılı÷ının
da
de÷iúmesine
yol
açtı÷ı
düúünülmektedir. Ayrıca sonuçlar net akımlarda meydana gelen düúüúlerin ekonomik
büyümeyi olumsuz etkiledi÷inin su götürmez bir gerçek oldu÷unu iddia etmektedir.
Afxentiou ve Serletis (1996) çalıúmalarında borç miktarının borçlu ülkelerin
verimlili÷i üzerine bir etkiye sahip olup olmadı÷ından- açıkçası dıú borcun etkisindenziyade dıú borç ile borçlu ülkelerin verimlili÷i arasında sonuç do÷uracak istatistiksel bir
iliúkinin varlı÷ını bulgulamayı amaç olarak seçmiúlerdir. Çalıúmanın ele aldı÷ı dönem
1970–1990 arası zaman dilimini kapsamaktadır. Ancak yazarlar bu dönemi iki alt
dönem halinde ele almayı daha uygun bulmuúlardır. Birinci dönem 1970 yılından 1980
yılına kadar olan ve çalıúmada borçlu diye tabir edilen ülkelerin dıú borç miktarlarında
hızlı bir artıúın yaúandı÷ı zaman dilimine tekabül etmektedir. økinci dönem ise 1980
yılından 1990 yılına kadar olan ve bir önceki dönemde yaúanan hızlı borç artıúından
kaynaklanan borç servisi ödeme zorlukları ve borç fazlası özellikleri ile úekillenen
dönemi kapsamaktadır.
Yazarlara göre 70’i yıllarda elde edilen dıú kaynakların (borçların) büyük bir
bölümü petrol ithalatçısı olan bu ülkelerin ödemeler dengesi ve bütçe dengesi açıklarını
finanse etmek amacına hizmet etmiútir. Öte yandan temin edilen kaynakların çok küçük
bir bölümü kalkınma projelerinin finansmanında kullanılmıú ve kaynakların bu úekilde
kullanımı söz konusu dönem itibarı ile bu ülkelerin ulusal iliúkilerinde ve uluslararası
iúlemlerde iúleri düzenleme anlamında zaman kazanmalarına aracılık etmiútir. Açıkçası
17
geliúmekte olan ülkeler 70’li yıllarda dıú finansman kaynaklarını zaman kazanmak ve
petrol fiyatlarında meydana gelen hızlı artıúlardan kaynaklanan dıúsal úokların etkilerini
massetmek maksadı ile kullanmıúlardır. Analizlerinin sonuçlarına bakıldı÷ında yazarlara
göre; 70’li yıllarda oluúan koúullar ve uygulamaların etkisi ile bu dönemde dıú borçlar
ve verimlilik arasında tüm ülke grupları için neredeyse tarafsız ve hatta bazı ülke
grupları için pozitif iliúki saptanmıútır. Ancak 1980’li yıllar ile birlikte söz konusu
ülkelerin borç miktarlarının azalması ve uluslararası piyasalardan daha zor koúullarda
borçlanma imkânına sahip olmaları ve elde edilen yeni borçların yalnızca eski borçları
finanse etmek amacına hizmet eder hale gelmesi ve de bütün bunlara ilave olarak dünya
ekonomisinin küresel anlamda 1982 yılında borç krizi içinde oldu÷unun deklere
edilmesi sebebi ile borç fazlası açık bir hal almıú; borç servisi zorlukları ortaya çıkmıú,
borç ötelemeleri kaçınılmaz hale gelmiútir. 1981–1990 döneminde aúırı borçlu ülke
grupları için dıú borçlar ve verimlilik arasında istatistiksel anlamda kuvvetli negatif bir
iliúki tespit edilmiútir.
Fosu (1996) EKK yöntemini kullanmak sureti ile 1970–1986 dönemi için 29
Sahra-Altı Afrika (SAA) ülkesinden müteúekkil bir örneklemde ekonomik büyüme ile
dıú borç arasındaki iliúkiyi ampirik olarak test etmiútir. Çalıúmanın amacı az geliúmiú
Afrika ülkelerinde dıú borcun ekonomik büyüme üzerine do÷rudan etkisini test etmeye
yöneliktir.
Yazar çalıúmada Sahra-Altı Afrika ülkelerinde; dıú borcun ekonomik
büyüme üzerine negatif bir etkiye sahip oldu÷u iddiasından hareketle bu etkinin ne
ölçüde oldu÷unu tahmin etmeye çalıúmıútır. Ayrıca yazar literatürde yo÷un olarak
çalıúılan borç fazlası hipotezinin de geçerlili÷ini söz konusu örneklem için test etmeye
çalıúmıútır. Yazara göre borç fazlası olarak ifade edilen ve dıú borcun az geliúmiú
ülkelerde yatırım miktarı üzerine etkisi olarak tabir edilen hipotez; dıú borcun ekonomik
büyüme üzerine dolaylı etkisinden baúka bir úey de÷ildir. Oysa yazar dolaylı etkinin
yerine do÷rudan etkinin araútırılmasının dıú borç-ekonomik büyüme iliúkisi açısından
daha anlamlı ve sa÷lıklı olaca÷ı görüúündedir. Yazara göre bir ülkede dıú borç miktarı
yatırım miktarı üzerine tesir etmese bile asıl önemli olan dıú borcun sermayenin
marjinal ürününde yani verimlilikte meydana getirece÷i etkinin ölçülmesidir. Zira bu
etki büyüme üzerine do÷rudan etkiyi ifade etmektedir.
18
Sonuç olarak, kullanılan borç yükü de÷iúkeninden ba÷ımsız olarak testler
sonucunda dıú borcun GSYøH büyümesini, sermayenin marjinal verimlili÷ini azaltmak
sureti ile do÷rudan ve negatif etkiledi÷i görülmüútür. Ortalama olarak, yüksek miktarda
borçlu bir ülke için dıú borcun neden oldu÷u yıllık GSYøH azalıúı %1 olarak tezahür
etmiútir. Bu azalıú yaklaúık olarak örneklemin GSYøH büyüme ortalamasının üçte birine
tekabül etmektedir. Ayrıca sonuçlar göstermektedir ki dıú borcun uzun dönem etkisi
monoton de÷ildir. Yani düúük yatırım düzeylerinde pozitif, % 16 gibi bir GDI/GDP
de÷erinden itibaren ise negatif etkiye sahiptir. Yazara göre bu durum úunu
göstermektedir: yeterince düúük yatırım düzeylerinde dıú borç faydalı olabilir. Bu tespit
úöyle yorumlanabilir; e÷er edinilen borç ekonomik büyüme için kaynaklara katkıda
bulunur ya da Hicks-Nötr bir teknolojik de÷iúime sebep olursa; o zaman düúük yatırım
oranlarında dıú borç ekonomik büyümeyi teúvik edicidir denilebilir. Ancak yüksek
yatırım oranlarında ise dıú borçlar büyümeyi engelleyici özellik göstermektedir.
Smyth ve Hsing (1995) federal hükümet borçlarının ekonomik büyüme üzerine
bir etkisi olup olmadı÷ını ve ekonomik büyüme oranını maksimize edecek bir optimal
borç oranının varlı÷ını test etmiúlerdir. Yazarlar borç düzeyine ba÷lı olarak, borcun
ekonomik büyümeyi ivmelendirebilece÷i ya da ekonomik büyümeye engel olabilece÷ini
savunmaktadırlar. Bu sebeple ekonomik büyümenin maksimizasyonu için uygun borç
oranını tespit etmeye yönelmiúlerdir. Yazarlar federal borcun etkisini úu úekilde
açıklamıúlardır: Ekonomik büyümenin yavaú oldu÷u ya da özel sektörün yatırım
güdüsünün zayıf oldu÷u dönemlerde; ekonomiyi harekete geçirmek için maliye ya da/ve
para politikası uygulayabilir veya borçlanmaya baúvurabilir. Di÷er yandan, ekonomik
büyümenin normal düzeyde veya uzun dönem trendinin üzerinde seyretti÷i dönemlerde
yapılacak bir borçlanma ekonomik büyümeye bozucu etkide bulunabilir. Böylesi
olumsuz bir etki borçlanmadan kaynaklan faiz artıúının, yatırımlara olumsuz etkide
bulunmasından kaynaklanır.
Yapılan testler sonucunda optimal borç oranı % 38.4 olarak tezahür etmiútir.
Sonuçlara göre federal bütçe açıkları ve borçları 1980’li ve 90’lı yıllarda ekonomik
19
büyümeye farklı etkilerde bulunmuúlardır. 1981–1985 arası dönemde borç oranları
artmaya devam etmiú ancak optimal oranın altında de÷erlere sahip olması sebebi ile
borç finansmanı ekonomik büyümeyi artırıcı etkide bulunmuútur. Ancak 1986–1993
arası dönemde borç oranları %40.7’den %50.9’a yükselmiú ve bu hali ile optimal oranın
üzerinde bir seyir izlemiúlerdir. Bu sebeple bu dönemde ekonomik büyüme olumsuz
etkilenmiútir.
Karagöl (2002) çalıúmasında 1956–1996 zaman dilimi için Türkiye örne÷inde
dıú borç-ekonomik büyüme iliúkisini zaman serisine dayalı incelemiútir. Yazar
Cunningham’ın (1992) modelini, dıú borç servisinin GSMH düzeyi üzerindeki uzun
dönem etkisini araútırmak amacı ile çok de÷iúkenli eúbütünleúme teknikleri kullanarak
kurdu÷u bir vektör hata düzeltme modeli ile geniúletmiútir. Ayrıca kullandı÷ı yöntem ile
Türkiye örne÷inde kısa dönemde dıú borç servisinin ekonomik büyümeyi negatif
etkiledi÷ini göstermeye çalıúmıú ve bu iki de÷iúken arasındaki negatif nedensellik
iliúkisini Granger Nedensellik Sınaması ile de test etmiútir.
Yazar geçmiú çalıúmaların ço÷unun aksine, zaman serisi analizi yapmıútır.
Önceki çalıúmaların ço÷u ya kesit veri ya da panel veri kullanılarak gerçekleútirilmiúken
yazar ülkeye özgü ve zaman serisi çalıúmanın daha sa÷lıklı sonuçlar verece÷i
görüúündedir. Yazara göre kesit ülke çalıúmaları bazı zorluklar içermektedir. Bu
çalıúmalarda ülkeler toplulaútırılmakta ya da gruplandırılmaktadır. Oysaki geliúmekte
olan ülkeler ekonomik ve siyasi ortamları, örgüt ve kurumları ba÷lamında farklılıklar
arz etmektedirler. Ayrıca söz konusu ülkeler kalkınmanın farklı aúamalarında olup her
birinin kendine özgü borç yükleri vardır. Geçmiú çalıúmalar dıú borçların GSMH ve
GSYøH düzeyleri üzerindeki etkilerinden ziyade, ekseriyetle yatırımlar ve tasarruflar
üzerindeki etkilerini incelemeye tabi tutmuúlardır. Dıú borçlardan kaynaklanan bir
yatırım azalıúı ekonomik büyümeyi düúürece÷i gibi, dıú borçlar do÷rudan üretim
faktörlerinin verimlili÷ini azaltmak sureti ile ekonomik büyümeyi düúürebilir. Hatta
yatırım düzeyleri etkilenmemiú olsa bile dıú borçlar ekonomik büyümeyi yinede
etkileyebilir.
20
Yazar çalıúmada bazı varsayımlarda bulunmuútur. Varsayımlara göre aúırı borç
ekonomik büyümeye birtakım úekillerde etki etmektedir. ølk olarak, büyük borç servisi
gereksinimleri döviz ve sermayeyi tüketmekte ve döviz ile sermaye, borçların faiz ve
anapara ödemelerine gitmektedir. økinci olarak, borçlu ülkeler e÷er borç servisi
ödemelerini zamanında gerçekleútirmezlerse olumsuz kredi durumu (notu) ile karúı
karúıya gelirler ve bu durumda uluslararası piyasalardan borçlanmak daha zor bir úekil
alır. Bu yüzden yeni kredi alabilmek için borçlu ülke daha fazla ödemek zorunda kalır
yani borçlu ülke açısından yabancı kaynak için daha yüksek faiz vermek zorunlulu÷u
do÷ar. Üçüncü olarak, borç birikimi ülkenin etkinli÷ini azalttı÷ı için ülke dıúsal úoklara
ve uluslararası finansal dalgalanmalara istenilen úekilde uyum sa÷layamaz ve kırılgan
bir yapıya bürünür. Dördüncü olarak, borç yükümlülüklerini yerine getirebilmek için
ihtiyaç duyulan döviz, borçlu ülke ithalatını ve ticaretini azaltarak zayıf ticaret
performansına neden olur.
Ekonometrik analiz sonuçlarından hareketle yazar uzun dönemde tek yönlü bir
eúbütünleúme iliúkisinin varlı÷ına iúaret etmektedir. Bu eúbütünleúme iliúkisi GSMH’yi
emek, sermaye, beúeri sermaye ve dıú borç servisinin bir fonksiyonu olarak
tanımlamaktadır. Borç servisi gerek kısa gerekse uzun dönemde GSMH’yi negatif
etkilemesi sebebi ile önemli bir politika aracı olarak görülmektedir. Ancak dıú borç
de÷iúkeninin katsayısı her ne kadar beklentilerle uyumlu olarak negatif bir katsayıya
sahip olsa da beklentilerden daha düúük bir etkiye sahip olarak bulgulanmıútır
Cunningham (1993) geliúmekte olan 16 çok borçlu ülkede dıú borçların
ekonomik büyüme üzerindeki etkisini, ihracat büyümesi ile hasıla büyümesi arasındaki
iliúkiyi araútıran üretim fonksiyonunu geniúletmek sureti ile test etmiútir. Cunningham
bu çalıúmasında 1970’li ve 80’li yıllarda geliúmekte olan çok borçlu ülkeler için; bir
ülkenin artan borç yükü ve borç fazlasının emek ve sermayenin verimlili÷ine önemli
ölçüde etkide bulunmasından ötürü söz konusu ülkenin borç büyümesi standart ihracatbüyüme modeline dahil edilmelidir savını tartıúmıútır.
21
Yapılan testler sonucunda, çalıúma döneminin tümü için, 1971–1987, ülkelerin
borç yükünde meydana gelen artıúlar ekonomik büyümeyi negatif yönde etkilemiútir.
Alt dönemler için yapılan testlerde, 1971–1979 döneminde dıú borç ile ekonomik
büyüme arasında kuvvetli ve negatif bir iliúki tespit edilirken, 1980–1987 döneminde
nispeten daha zayıf bir iliúki görülmüútür. Her iki alt dönem için yapılan testlerde yazar,
birinci dönemde üretim süreci açısından emek bir kısıt teúkil ederken ikinci dönem
boyunca sermaye üretim sürecinde bir kısıt teúkil etmiútir. Yazar bu durumu iki önemli
nedene dayandırmaktadır; ilk olarak 1970’li yıllarda çok borçlu ülkelerin kolay
borçlanma olanaklarının yerini 1980’li yıllarda geri ödeme zorluklarının alması, ikinci
olarak da 1970’li yıllarda negatif reel faiz oranlarının yerini 1980’li yıllarda nispeten
daha yüksek ve pozitif reel faiz oranlarının alması.
Çeúitli üretim faktörlerinin üretimde ve iktisadi büyümedeki nispi önemlerini
belirlemek ve bu de÷iúkenlerin nispi önemlerinin kalkınma sürecinin farklı
aúamalarında ne úekilde de÷iúti÷ini görmek amacı ile bir ihracat-büyüme fonksiyonu
kullanan Shawney ve DiPietro (1991) çalıúmalarında ayrıca dıú borç miktarında
meydana gelen dramatik bir artıúın ekonomik büyüme üzerinde olumsuz bir etkiye sahip
olup olmadı÷ını da araútırmıúlardır
Çalıúmada daha çok geliúmekte olan borçlu ülkelerden, ileri düzeyde
sanayileúmiú ülkelere kaynak transferinin geliúmekte olan ülkelerin ekonomik büyüme
süreçlerini olumsuz yönde etkiledi÷i görüúü tartıúma konusu olmuútur. Borç de÷iúkenini
de içeren yeni fonksiyonun tahmin edilmesi ile görülmüútür ki 1980’li yıllarda dıú borç
iktisadi büyümeyi negatif etkilemiútir. Borç yükü de÷iúkeni negatif de÷erler almıú ve
1980–1986 döneminde büyümeye etkisi, 1965–1980 dönemine kıyasla daha úiddetli
olmuútur.
Orta-gelirli kalkınmakta olan ülkelerde dıú borçlanma ile ekonomik büyüme
arasında bir iliúkinin varlı÷ını araútıran Afxentiou (1993), Granger nedensellik testi ile
dıú borçlanma ve GSMH büyümesi arasında negatif iliúkinin varlı÷ını test etmiútir.
22
Çalıúma 1971–1988 dönemi için 20 adet geliúmekte olan orta gelirli ülkeyi kapsayacak
úekilde gerçekleútirilmiútir. Orta gelir düzeyine sahip ülkelerin seçilmesine yazar;
a-) bu ülkelerin borçlarını normal olarak ödeme yetisine sahip olmaları
b-) dıú borç geri ödemelerini yerine getirmekte kullanılacak kaynakların uygun
da÷ılımını gerçekleútirecek esnek ve modern ekonomik ve kurumsal yapılara sahip
olmaları
c-) ekonomilerinin mutedil dıúsal úokları en az hasarla massetme dayanıklılı÷ına
sahip olmaları
d-) borç olarak alınan fonlar verimli yatırımlar dıúında kullanılmadı÷ı takdirde
dıú
borç
yükümlülüklerini
yerine
getirebilecek
olmalarını
gerekçe
olarak
göstermektedir.
Büyüme oranları cinsinden GSMH büyümesi ile dıú borçlar arsındaki negatif
iliúkiye dayalı hipotez Granger nedensellik sınamasına dayalı olarak gerçekleútirilirken,
çalıúmanın altında yatan temel varsayımlar;
a-) gelecek dönem GSMH büyümesi ilgili olarak geçmiú dönem GSMH büyüme
oranlarına dayalı olarak yapılan tahminlerin yerine geçmiú dönem borç büyümesine
dayalı tahminlerin daha sa÷lıklı sonuçlar verece÷i
b-) konu ile ilgili bilginin söz konusu de÷iúkenlerin cari ve geçmiú dönem
de÷erlerinde saklı oldu÷udur.
Çalıúmanın istatistiksel bulguları GSMH büyümesi ile borçlanma arsındaki
nedensellik iliúkisinin seçilen borç de÷iúkenine ba÷lı olarak geniú çapta çeúitlilik arz
etti÷ine iúaret etmektedir. Çalıúmanı istatistiksel olarak ortaya koydu÷u önemli bir
sonuçta 20 orta gelirli kalkınmakta olan ülkeden 7’sinde borç servis oranının (Toplam
Borç Servisi/Mal ve Hizmet øhracatı) büyümeyi yavaúlatıyor olmasıdır. Yazar bu
sonuçları borç fazlası hipotezinin geçerlili÷i için yeterli saymaktadır.
23
Geliúmekte olan ülkelerde dıú borçlanma ile iktisadi performans arasında bir
etkileúimin ya da en azından bir nedensellik iliúkisinin varlı÷ını test etmeye yönelmiú bir
di÷er çalıúma Afxentiou ve Serletis (1996) tarafından 1971–1990 döneminde 55
geliúmekte olan ülke üzerine uygulanmıú Granger Nedensellik Sınamasına dayalı
çalıúmadır.
Yazarlara göre dıú borçlanma 1970’li yıllarda meydana gelen petrol úokları ile
petrol ihracatçısı ve sanayileúmiú ülkelerde oluúan fon fazlası sayesinde, az geliúmiú
ülkelerin ödemeler dengesi açıklarının finansmanında kullanılmak üzere hızla artmıútır.
Bu dönemde zaman zaman negatif de÷erler alan faiz oranları, kolay borçlanabilme
imkânları vb. dönemin karakteristik özelliklerini oluúturmaktadır. Böylesi bir ortamda
dıú borçlanma ülke ekonomisi üzerine olumlu etkilerde bulunabilir görüúünü savunan
yazarlar, bu savlarını úöyle açıklamaktadırlar:
“e÷er uluslararası borçlanma ile sa÷lanan kaynaklar geliúmekte olan ülkelerde
marjinal ürünü yüksek ancak kıt kaynak olarak bilinen sermaye ve yerel üretimden
yoksun di÷er verimli mal grupları için kullanılırsa, ki bu úekilde kullanım verimlidir,
kalkınmanın nimetleri kısa sürede kendini gösterecektir. Di÷er taraftan, aynı suretle
sa÷lanan yabancı kaynaklar e÷er etkin olmayan kaynak da÷ılımına ya da tüketime
yönlendirilirse gelecekte borç servisi üzerinde oluúacak zorluklar aracılı÷ı ile ekonomiyi
olumsuz etkileyecektir” (Afxentiou ve Serletis, 1996:141).
Nedensellik testi sonucunda yazarlar dıú borç ile kiúi baúı gelirin büyüme
oranları arasında nedensel bir iliúkinin olmadı÷ını savunmaktadırlar. Yani borç fazlası
bir abartıdan öteye geçmemektedir. Test sonuçları borçlanmanın kiúi baúı gelir
büyümesinin spesifik bir belirleyicisi olmadı÷ını iúaret etmektedir. Yazarlar çalıúmanın
kapsadı÷ı dönemi iki alt döneme ayırmıúlardır. Her iki dönemde de kiúi baúına gelirin
büyüme oranı borç büyüme oranına nispeten daha yüksek bir seyir izlemiútir.
Borçlanma döneminde dönemin elveriúli koúulları altında hızlı büyüyen geliúmekte olan
borçlu ülkeler, borç krizi döneminde borç yükümlülüklerinden do÷an sıkıntılar ile karúı
karúıya kalmıúlar ve kiúi baúı gelirlerinde ciddi düúüúler yaúamıúlardır. Yazarlara göre
24
kiúi baúı gelir ve borç de÷iúkenlerinin bu iki dönem itibarı ile aúırı oynaklık göstermeleri
kiúi baúı gelir ile borç büyüme oranları arasında bir nedensellik iliúkisinin tezahür
etmeyiúinin sebebi olabilir.
Dıú borçlar ile ekonomik büyüme arasında nedensellik iliúkisi üzerine yapılmıú
bir di÷er çalıúma Amoateng ve Amoako-Adu (1996)’ya aittir. Yazarlar bu çalıúmada 35
Afrika ülkesinin dıú borç servisleri, ekonomik büyümeleri ve ihracatları arasındaki
iliúkiyi inceleme konusu yapmıúlardır. Yazarlar nedensellik sınamasını hem iki
de÷iúkenli nedensellik iliúkisi için hem de üç de÷iúkenli müúterek nedensellik iliúkisi-iki
de÷iúkenin üçüncü de÷iúkene müúterek etkisi-için uygulamıúlardır. Ayrıca yazarlar
çalıúma dönemini iki alt periyoda ayırmıúlardır. 1971–1982 dönemi borç krizi öncesi
dönemi, 1983–1990 dönemi borç krizi sonrası dönemi ifade etmektedir.
Çalıúmada ulaúılan ampirik bulgular örneklemin bütününde 1971–1990 dönemi
için; dıú borç servisini dıúladıktan sonra, ihracat geliri büyümesi ile GSYøH büyümesi
arasında iki yönlü ve pozitif bir nedensellik iliúkisi, ayrıca GSYøH büyümesini
dıúladıktan sonra ihracat geliri büyümesi ile dıú borç servisi arasında negatif ve iki
yönlü bir nedensellik iliúkisinin varlı÷ını göstermektedir. Elde edilen bulgular dıú borç
artıúlarının bu fakir ülkeler için daha düúük ihracat gelirleri anlamına geldi÷ini
göstermektedir. Benzer úekilde, ihracat geliri büyümesi ile dıú borç servisi arasında
negatif ve iki yönlü bir nedensellik iliúkisinin varlı÷ı 1971–1982 alt dönemi içinde tespit
edilmiútir.
Öte yandan GSYøH büyümesi dıúlandıktan sonra, ihracat geliri
büyümesinden, dıú borç servisi yönünde pozitif ve tek yönlü bir nedensellik iliúkisinin
varlı÷ı 1983–1990 alt dönemi için tespit edilmiútir. Üstelik aynı dönemde ihracat geliri
dıúlandıktan sonra dıú borç servisinden GSYøH büyümesine do÷ru tek yönlü ve pozitif
bir nedensellik iliúkisinin varlı÷ı yazarlar tarafından tespit edilmiútir.
Yazarlar örneklemin alt grupları için yapılan testler sonucunda úu sonuçlara
ulaúmıúlardır. 1983–1990 alt döneminde Sahra Güneyi Afrika ülkelerinde ve 1971–1990
döneminde orta gelir düzeyi Afrika ülkelerinde borç servisi ile GSYøH büyümesi
arasında tek yönlü ve pozitif bir nedensellik iliúkisine rastlanmıútır. 1983–1990 alt
25
döneminde orta gelir düzeyi Afrika ülkelerinde dıú borç servisinin GSYøH büyümesi
üzerine negatif ve tek yönlü bir etkiye sahip oldu÷u görülmüútür. Yani bu ülkelerde dıú
borç ekonomik büyümeyi veri dönem için düúürmüútür. Aynı testler düúük gelire sahip
Afrika ülkelerine uygulandı÷ında 1971–1982 alt döneminde aynı sonuçlara ulaúılmıútır.
Yazarların bulguları ihracat geliri büyümesi dıúlanınca dıú borç servisi ile ekonomik
büyüme arasında iki yönlü ve pozitif nedenselli÷in varlı÷ını vurgulamaktadır. 1983–
1990 alt döneminden elde edilen sonuçlara göre, dıú borç servisi ile ekonomik büyüme
arasında iki yönlü ve pozitif bir nedensellik iliúkisi mevcuttur. Di÷er taraftan, dıú borç
servisi üçüncü de÷iúken olarak, ihracat geliri büyümesi ile ekonomik büyüme arasındaki
üçlü nedensellik iliúkisini gözlemlemek amacı ile dahil edilince görülmüútür ki ihracat
geliri, dıú borç servisi ve ekonomik büyüme arasında örneklemin tamamı için geçerli
olan bir müúterek geri besleme etkisi vardır.
Ekonomik büyüme ve dıú borç iliúkisi için, iktisat yazınında yer alan geçmiú
çalıúmaların ıúı÷ında denilebilir ki iktisadi büyüme dıú borç iliúkisi tek bir úekle tabi bir
iliúki de÷ildir. Ayrıca girift bir iliúki olması sebebi ile ayrıntılı bir inceleme
gerektirmektedir. Bu girift iliúki biçimini analiz etmeye yönelmiú bir di÷er kapsamlı
çalıúma Chowdhury (1994) tarafından gerçekleútirilmiútir. Çalıúmanın amacı GSMH
büyümesi ile dıú borç birikim oranı arasındaki nedensellik iliúkisi üzerine kurulan
karmaúık hipotezleri test etmek olarak belirtilmiútir. Çalıúmada yazar 1970–1988
döneminde seçilmiú Asya ve Pasifik ülkelerinde ekonomik büyüme ve dıú borç
arasındaki nedensellik iliúkisini Granger Nedensellik Sınaması ile test etmiú, ayrıca
kurmuú oldu÷u eúanlı denklem sistemi ile bu iliúkinin boyutunu incelemiútir. Yazar
nedensellik sınamasında Bullow ve Rogoff (1990)’ un dıú borçların ekonomik
büyümede meydana gelen azalıúların bir nedeni de÷il, ekonomik büyümedeki azalıúların
bir emaresi oldu÷u savını test etmiútir. Bunun yanı sıra Dornbusch (1988) ve Krugman
(1989)’ ın öne sürdü÷ü gibi dıú borçların ekonomik büyümeyi yavaúlattı÷ı yönündeki
hipotezlerini de test etmiútir.
Nedensellik sınamasının sonuçlarına göre örneklemin % 42.85’ini oluúturan
Bangladeú, Endonezya ve Güney Kore için dıú borçtan GSMH’ye do÷ru tek yönlü bir
26
nedensellik tespit edilmiútir. Her üç ülkede dıú borç birikim oranının GSMH büyüme
oranı üzerine pozitif bir uzun dönem etkisine sahip oldu÷u görülmüútür. Dıú borcun
sermaye stoku birikimini arttırması sonucunda GSMH düzeyinin de artması, yazar
açısından bu durumun izahı için geçerli sayılabilecek bir neden olarak verilebilir
denilmektedir. Öte yandan GSMH büyüme oranının, dıú borç birikim oranını etkiledi÷i
úeklinde oluúturulan hipotez ise yalnızca Filipinler için geçerli bulunmuútur. Yazar
nedensellik testlerinin sonuçlarının Bullow ve Rogoff’un dıú borçların iktisadi
yavaúlamanın
bir
nedeninden
ziyade
emaresi
oldu÷u
yönündeki
savlarını
desteklemedi÷ini söylemektedir. Ayrıca dıú borç birikim oranı ile GSMH büyüme oranı
arasında tezahür edecek olası bir geri besleme ya da iki yönlü iliúkinin varlı÷ı örneklemi
oluúturan ülkelerden yalnız Malezya ve Filipinler için anlamlı bulunmuútur. Son olarak,
Sri Lanka ve Tayland için bulunan sonuçlar dıú borç birikim oranı ile GSMH büyüme
oranı arasında bir nedensellik iliúkisinin olmadı÷ını göstermektedir.
Yazara göre GSMH düzeyi bir ülkenin dıú borç düzeyini, cari açık ile
sonuçlanacak ithalat artıúı üzerinden etkileyebilir. Geleneksel olarak borç-GSMH oranı
borç yükünü ölçmede kullanılmıútır. Bu nedenle bir ülkenin GSMH’si ne kadar büyük
olursa dıú borcu ve dolayısıyla finansal kaldıraç oranı da o kadar düúük olacaktır.
Dolayısıyla yüksek GSMH düúük maliyetli dıú krediyi mümkün kılacaktır. Yüksek
GSMH düzeyi bir ülkenin sermaye stoku yatırımlarının finansmanı ve yurtiçi tüketim
malı talebini karúılamak için gerekli dıú kayna÷a ba÷ımlılı÷ını azaltacaktır. Dolayısıyla
GSMH’nin ülkenin dıú borcuna toplu etkisi iki de÷iúken arasındaki iliúkiye ba÷lı olarak
pozitif, tarafsız veya negatif etkide bulunabilir. Madalyonun di÷er tarafından
bakıldı÷ında; yüksek miktarda dıú borç, borcun öz sermayeye veya toplam sermayeye
oranını arttırmak sureti ile ekonomik büyümeye olumsuz etkide bulunabilir. Ayrıca
resmi dıú borç miktarında meydana gelecek bir artıú, sermaye oluúumunu bozarak ve
vergi artıúı beklentilerinden dolayı sermaye çıkıúlarını teúvik ederek dolaylı biçimde
GSMH düzeyini düúürebilir. Ancak dıú borçlanmanın önemli bir kısmı e÷er üretken
sermayeye yapılacak verimli yatırımların finansmanına yönlendirilirse, ülkenin GSMH
düzeyi ile dıú borcu arasında pozitif bir ilgileúim beklenebilir.
27
Yapısal modele ait sonuçları yazar úöyle ifade etmiútir; GSMH’nin kamu kesimi
ve özel kesim borçları üzerindeki toplam (dolaylı ve do÷rudan) etkisi pozitiftir. Kamu
kesimi ve özel kesim borçlarının GSMH düzeyine etkisi Kenen ve Sachs’ın iddialarının
aksine bu bölgelerde küçük de÷ere sahiptir. Tahmin edilen esnekliklerin büyüklükleri ve
yönleri Bullow-Rogoff’un dıú borçların ekonomik yavaúlamanın bir emaresi oldu÷u
tezini kısmen desteklemektedir. GSMH sermaye stoku üzerine pozitif bir do÷rudan
etkiye sahiptir. Bundan baúka, GSMH sermaye stoku üzerine, kamu kesimi dıú borçları
üzerinden pozitif, özel kesim dıú borçları vasıtasıyla negatif dolaylı etkiye sahiptir.
GSMH’nin sermaye birikimine toplam etkisi pozitiftir. Tarımda istihdam edilen miktar
ne kadar yüksek olursa, GSMH o kadar düúük, sermaye stoku birikimi o kadar yüksek,
kamu kesimi dıú borç birikimi o kadar düúük ve özel kesim dıú borç birikimi o kadar
düúük olmaktadır. Kamu kesimi dıú borç birikimi ile ticaret hadleri arasında negatif bir
iliúki tespit edilirken, aksi durum özel kesim dıú borç birikimi için geçerli olarak tespit
edilmiútir. Kamu kesimi dıú borcu ile gelir da÷ılımı eúitsizli÷i arasında pozitif bir rabıta
bulunmuútur. Bu iliúki, gelir da÷ılımının önemli ölçüde eúit úekilde gerçekleútirildi÷i ve
halk yardakçısı politikaların daha az baskın oldu÷u Asya-Pasifik bölgesinde kamuya ait
dıú borç miktarında meydana gelecek bir artıúın gelir da÷ılımı eúitli÷ini bozucu etkide
bulundu÷una iúaret etmektedir.
Dıú borçlar-Ekonomik Büyüme arasında sanıldı÷ı kadar basit bir iliúki
olmadı÷ını savunan Metwally ve Tamaschke (1994), 1975–1992 döneminde üç Kuzey
Afrika ülkesi- Mısır, Fas, Cezayir- için eúanlı denklem sistemi kurarak bu iliúkiyi analiz
etmeye çalıúmıúlardır. Çalıúmanın amacı söz konusu ülkelerde borç servisi, sermaye
akımları ve ekonomik büyüme arasındaki etkileúimi incelemek olarak belirtilmiútir.
Yazarlar söz konusu iliúkinin karmaúık oluúunu çalıúmada úu úekilde izah etmektedirler:
“Pek çok geliúmekte olan ülke kaynaklarından dıú borç ödemelerine ayrılan
kısmın hızlı ve sürekli artıúı ile ilgilenmektedir. Borç servisi oranı ekonomik kalkınmayı
etkiledi÷i gibi kalkınma oranı da borç servisi oranını etkilemektedir. Bunun iki nedeni
vardır. Birinci neden, yüksek büyüme oranlarına sahip ekonomilerin yüksek miktarlarda
yabancı sermayeyi cezp etmekte baúarılı oluúlarıdır. Yüksek miktarda sermaye akımları
28
borçlanma gereksinimini azaltacaktır. Borç ödemelerine ayrılan kaynak miktarı borcun
boyutu ile do÷rudan ve pozitif iliúkili oldu÷u için, ekonomik büyüme sermaye akımları
üzerindeki do÷rudan etkisi ile borç servisi oranını düúürecektir. økinci neden, hızlı
büyümenin geliri ve dolayısıyla tasarrufları arttıracak olmasıdır. Sonuçta bu artıú
yatırım projelerinin finansmanı için gerek duyulan borçlanmayı azaltacaktır. Borç stoku
büyümesinde bir yavaúlama, borç servisi oranında bir düúüúe neden olacaktır.” (1994:
597)
Yazarlara göre araútırma döneminde cari iúlemler hesabı dengesizlikleri aúırı
borçlu bu üç ülkenin borç ödemelerini ertelemelerine ve hatta Mısır’ın IMF ile
anlaúmaya vararak birden fazla defada borç ertelemesine (ötelemesine) gitmesine neden
olmuútur. 1982 yılından sonra petrol fiyatlarında meydana gelen düúüúler, petrol
ihracatçısı konumunda olan Cezayir’in gelirlerinde azalıúlara ve dıú borcunda hızlı
artıúlara neden olmuútur. Fas ise ticaret hadlerinde aleyhine geliúen bozulmalar sebebi
ile borç servisi sıkıntısı içine düúmüútür. Ayrıca her üç ülkede savunma sanayi, sosyal
refah ve kamu yönetimi alanlarında yüksek miktarlarda harcamalarda bulunmuúlardır.
Ülke aleyhine geliúen iç ve dıú açıklarla mücadele etmek için, durumu daha da
kötüleútiren klasik ticaret politikaları- ticaret üzerine konulan vergiler, kısıtlamalar ve
kontroller- uygulamalarına devam edilmiútir.
Regresyondan elde edilen sonuçlar yazarların de÷iúkenlerin katsayılarına iliúkin
beklentileri ile örtüúmektedir. Yazarlar borç servisi-ekonomik büyüme iliúkisinin
karúılıklı bir iliúki olması sebebi ile eúanlı denklem sistemi modelleri ile tahmin
edilmesi gerekti÷ini savunmaktadırlar. A÷ır borç servisinin ekonomik büyümeyi
engelleyece÷ini düúünen yazarlar, borç sorununu azaltacak potansiyel büyümenin a÷ır
borç servisi ödemeleri yüzünden yakalanamayaca÷ını iddia etmektedirler. Sermaye
akımlarının borç-büyüme iliúkisinde önemli bir etmen oldu÷unu savunan yazarlara göre,
sermaye
akımları
borçlanma
gereksinimlerini
düúürece÷i
gibi
büyümeyi
de
ivmelendirebilir. Ayrıca sermaye akımları büyümeyi etkilemekle kalmaz aynı zamanda
büyüme tarafından etkilenir. Borç sorunları ile u÷raúan hükümetler ihracatları ve ulusal
tasarrufları arttıracak politikalar izlemelidirler, zira bu makro de÷iúkenler ekonomik
29
büyümeyi hızlandırmakta ve borçlanma gereksinimlerini düúürmektedirler. Bunların
yanı sıra bu ülkeler uygun kur rejimi politikası ve daha serbest ticaret politikaları
izlemelidirler.
1.2. Dıú Borç-Dıú Ticaret øliúkisi
Geliúmekte olan ülkelerin kalkınma süreçleri ba÷lamında uluslararası kamuoyu
nezdinde oluúmuú mevcut algı, bu ülkelerin uluslararası iktisadi sistem ile eklemlenme
biçimlerinin ve rollerinin kendi aleyhlerine tezahür eden pek çok asimetri ve eúitsizli÷i
içinde barındırdı÷ı úeklindedir. Son yıllarda uluslararası düzeyde gerçekleútirilen pek
çok organizasyonda çeúitli alanlarda oluúturulacak uluslararası iktisadi politikaların
nihai hedefinin kalkınmayı amaçlaması gerekti÷i úeklinde ortak bir anlayıú biçimi ortaya
çıkmıútır. Bu ba÷lamda borç ve dıú ticaret politikaları, bu amaçla oluúturulacak politika
bileúiminin hayati önemi haiz ayakları olarak tanımlanmıútır. Bununla birlikte ticaret
sisteminde mevcut asimetriler ve geliúmekte olan ülke ekonomilerinin aúırı borçlanma
sorunu arasındaki yakın iliúki ço÷unlukla politika giriúimlerinde ıskalanmıú bir
husustur.
Borç sorununa vurgu yapan geçmiú politika giriúimleri gerek örtük gerekse açık
bir biçimde hedef ülkeleri etkileyen ticaret dinamikleri üzerinde durma e÷ilimi
sergilemiúlerdir. Ancak her ne kadar bu politika giriúimlerinde borç-ticaret iliúkisine
vurgu yapılmaya çalıúılmıú olsa da bu giriúimler belirli ölçüde ve sınırlı olmuú ve de
kalkınmayı destekleyecek biçimde oluúturulamamıútır. Borç indirimi ve hatta borç iptali
dahi, borç birikimine neden olan bozucu ticaret dinamiklerinin üstesinden gelinmedi÷i
sürece borçlanma sorununa çözüm oluúturamayacaktır. Benzer biçimde, borçlanmanın
sistemin bir parçası olan geliúmekte olan ülke ekonomilerinde meydana getirdi÷i bozucu
etkileri dikkate almadan, uluslararası ticaret sistemini reformize etmeye yönelik
reçetelerde bu ba÷lamda yetersiz kalacaktır.
Bunun yanı sıra, borç krizlerinin kendisi bizzat mevcut uluslararası iktisadi
sistemin
içinde
katıútırılmıú
halde
bulunan
kuzey-güney
asimetrilerinin
ve
dengesizliklerinin bir ürünüdür. Bu vesileyle bu çalıúmaya da temel oluúturacak önemli
30
görüúlerden biri; geliúmekte olan ülkelerin kronik hale gelmiú borç fazlası sorunu ile
uluslararası ticaret sistemindeki bu ülkeler aleyhine iúleyen dengesizliklerin aynı
sorunun birbiri ile ba÷lantılı boyutları oldu÷u iddiasıdır. Aslında her iki sorunda
tamamen, güneyden sa÷lanan kaynak aktarımı sayesinde kuzeyin geniúleme sürecinin
finansmanının sa÷landı÷ı temel bir dinami÷in dıúavurumundan baúka bir úey de÷ildir.
Her ikisinin de temelinde geliúmekte olan ülkeler açısından olumsuz ilkeler üzerine inúa
edilmiú ticaret ve borç yönetimi sistemleri yatmakta ve bu sistemler geliúmekte olan
ülkelerde yoksulluk pahasına büyümenin sürdürülmesine neden olmaktadır. Dıú borç ile
dıú ticaret arasındaki iliúki ve mevcut iktisadi sitemin içinde barındırdı÷ı asimetri ve
dengesizlikler bugün ortaya çıkmıú olgular de÷ildir. Bunlar geçmiúten bu yana süre
gelen olgulardır. Kapitalist ülke ekonomilerinin pazar yaratma gayretleri ile sürekli
olaraktan 3. Dünya ekonomilerine dayattıkları serbestleúme hareketleri ve kalkınma
reçetelerinin bir ürünüdür.
1970’li yılların baúlarında geliúmekte olan 3. dünya ülkeleri aúırı bir istekle
birlikte sanayileúmiú 1. dünya ülkelerinin sa÷lamıú oldu÷u fonları kullanmak sureti ile
korkunç miktarlarda dıú borç yı÷ınları oluúturdular. Maalesef ödünç alınan bu
kaynakların pek az bir kısmı yatırım finansmanı ve güçlü ihracat endüstrilerinin
inúasında kullanıldı. Her ne kadar geliúmekte olan ülke ekonomileri baúlangıçta umut
verici bir tablo sergileseler de, borçlanmanın artıúı ile birlikte bu tablo yerini durgunlu÷a
bıraktı. Geliúmekte olan ülkelerin pek ço÷u düúük katma de÷er içeren mamul mallar ve
belirli temel mallardan oluúan bir sepet üzerine úekillenmiú ihracat kompozisyonuna
sahiptiler. Bu yapısal sorunun yanı sıra, bu malların piyasa fiyatları geliúmiú ülke
ekonomilerinin talebine ba÷lı bir seyir izlemekteydi ve 1970’li yıllarla birlikte geliúmiú
ülke ekonomilerinde baú gösteren enflasyon ve durgunluk sebebi ile malların fiyatları
düúmeye baúladı. Düúen ihracat gelirleri ile birlikte geliúmekte olan ülkeler dıú borç
finansmanı ba÷lamında kendilerini bir açmazın içinde buldular.
Dıú borç ödemelerini gerçekleútirmek için ihtiyaç duydukları dövizi ihraç malı
üretimlerini arttırmak sureti ile elde etmeye çalıúan geliúmekte olan borçlu ekonomiler
bir arz fazlasını do÷urdular. Bu arz fazlası ile birlikte ihraç malları fiyatlarındaki düúüú
31
daha da kötü bir hal almaya baúladı ve geliúmekte olan ülkeler aleyhine cereyan eden
ticaret hadleri oluúumunu da tetikledi ve sonuçta borç ödemeleri daha da zor bir hal aldı.
Gitgide artan borç yükü söz konusu ülke ekonomilerinin yatırımları cezp etme
yeteneklerini engelleyerek, onların daha karlı ihracat üretimine kaymalarının önünü
tıkamaya baúladı. Aúırı borç yükü ve zayıf ticaret performansı, geliúmekte olan ülkeleri
düúük gelir döngüsü içine hapsetti.
Ancak bu sorun 70’li ya da 80’li yıllara özgü bir mesele olmakla kalmamıútır.
Düúük gelir döngüsü günümüzde de pek çok geliúmekte olan ülke ekonomisinin düúük
katma de÷er içeren mamul mal ve temel mal üretimine dayalı ihracat gibi yapısal
sorunları sebebi ile devamlılık arz eder hale gelmiú bulunuyor. Geliúmekte olan
ülkelerin dıú borçları ile zayıf ticaret performansları arasındaki iliúki ciddi anlamda
birbirine ba÷ımlılık arz eden bir iliúki biçimidir: borcun kendisi ticaret kapasitesi
üzerinde temel bir kısıt iken, zayıf ticaret performansı da borç yükünü arttıran bir
unsurdur. Dolayısıyla geliúmekte olan ülke ekonomilerinin zayıf gelir döngüsünden
kurtulmaları, bu ülke ekonomilerinin zayıf ticaret performansı ve aúırı borçlanma
sorunlarını çözmeleri halinde mümkün olabilecektir.
1.2.1. Dıú Borç, Dıú Ticaret ve Düúük Gelir Döngüsü
Pek çok geliúmekte olan ülkede borç birikimi daha öncede belirtildi÷i gibi
1970’li yıllarda baúlamıútır. Söz konusu dönemde Birleúik Devletler altın-dolar
standardını terk ederek doların de÷erini düúmesine neden olmuútur. Fakat doların
de÷erinde meydana gelen bu düúüú ürettikleri petrolü dolar üzerinden fiyatlandıran
petrol ihracatçısı ülke ihracatlarının satın alma gücünü düúürmek gibi bir etkide
bulunmuútur. Bu devalüasyondan do÷an kaybı gidermek amacı ile petrol üreticisi
ülkeler petrol fiyatlarını yükseltmiúlerdir.
Geliúmekte olan ülkeler üretimlerini devam ettirebilmek için gereksinim
duydukları petrole ba÷ımlı oldukları için petrol fiyatlarında meydana gelen artıúlar
talepte bir daralma yaratmadı÷ı gibi petrol ihracatçısı ülkelerin petrol kazançlarında bir
32
atıú yaratmıútı. Zira petrol esnekli÷i yüksek olan bir ürün olması sebebi ile fiyat artıúları,
temel esneklik kuralı gere÷i, petrol gelirlerinde bir atıúı da beraberinde getirmiútir.
Petrol ihracatçısı ülkeler artan gelirlerini Batılı Bankalara yatırmıúlar ve bu bankalarda
elde ettikleri bu fazladan fonu geliúmekte olan ülke ekonomilerini fonlamakta
kullanmıúlardır. Geliúmekte olan ülkeleri fonlamak söz konusu dönem için mantıklı bir
davranıú biçimi olarak görülebilir çünkü bu ekonomiler kalkınmaktaydılar ve bu süreçte
kalkınmanın finansmanı için gereksinim duydukları kaynaktan yoksun oldukları için
uluslararası bankalar tarafından sa÷lanan bu fonlar onlar için bulunmaz bir lütuftu.
Çünkü büyümenin sürdürülebilmesi için gereksinim duydukları petrol ile sermaye malı
ve aramalını ithal etmek zorundaydılar. Ancak zayıf ekonomik yapıları sebebi ile bu
ithalatı finanse edecek geliri oluúturmaktan da yoksundular. Ayrıca dönem boyunca
devam eden düúük faiz oranları da geliúmekte olan ülkeleri borçlanmanın maliyeti
anlamında rahatlatmaktaydı. Fakat bu fonlar maalesef uzun dönemli büyümenin
finansmanı yerine çürümüú siyaset mekanizmasının yönlendirmeleri ile verimsiz yatırım
projeleri için ve pek çok etkin olmayan amaçlara yönelik kullanılmıú, yani kaynakların
etkinsiz da÷ıtımı bu sahada da kendini göstermiútir.
70’li yılların ortalarına do÷ru geliúmekte olan ülkeler dıú borç ödeme zorlukları
ile karúı karúıya kalmaya baúlamıúlardır. Düúük katma de÷er içeren mamul mal ve temel
mal üretimine ba÷ımlı ihracat yapıları sebebi ile borç ödemelerini gerçekleútirecek geliri
yaratacak yetenekten yoksun olmaları bu zorlukların altında yatan temel nedendir. Bu
zorlukları aúmak için giriúilen üretim artıúları ise eúanlı olarak pek çok ülkenin aynı
stratejiyi izlemesi sebebi ile durumu daha da zorlaútırmıútır. Aynı dönemde meydana
gelen ikinci petrol úoku ile birlikte kuzeyde meydana gelen enflasyon ve durgunluk,
güneyin ihraç ürünlerine yönelik talebi azaltmıú ve arzın talebi aúmasından ötürü ihraç
ürünleri fiyatları düúüúe geçmiú ve böylece ihracat gelirleri iyice azalmıútır.
Zaman içerisinde geliúmekte olan ülkeler kendilerini úöyle bir açmazın içinde
buldular: borçları ödemek ve ithalatı sürdürmek için daha fazla harcama yapmaları
gereken bir dönemde ihracattan daha az kazanır hale gelmiúlerdi. øthalatı sürdürebilmek
ve borç ödemelerini gerçekleútirebilmek için di÷er kredi açıcılardan ödünç verilebilir
33
fon temin etmek zorundaydılar. Bu sebeple borç, zayıf ticaret performansının hem
nedeni hem de sonucudur. Yüksek miktarda borç geliúmekte olan ülke ekonomilerinin
üzerinde üretken ihracat yapısını oluúturmaya, ithalatı sürdürmeye ve borç ödemelerini
gerçekleútirmeye yönelik döviz birikimin sa÷layacak ihracat artıúlarının önünde bir
engeldir. Geliúmekte olan ülke ekonomileri üretimlerini çeúitlendirmekten ve üretim
yapılarını yüksek katma de÷er içeren bilgi ve teknoloji üretimine kaydırmaktan sahip
oldukları zayıf ticaret performansı ve a÷ır borç yükleri sebebi ile mahrum
kalmaktadırlar. Ancak düúük gelir döngüsünün kırılmasının üretim ve ihracat yapısını
üretken kapasiteye ulaútırmak ile mümkün olabilece÷i gerçe÷inden hareketle mevcut
yapı GOÜ’ler önünde aynı gelir düzeyini sürdürebilmek için düúük katma de÷er içeren
ürün üretiminden baúka çare bırakmamaktadır. Ve bu sürecin do÷uraca÷ı kısır döngü
iktisatçılar açısından malumdur.
1.2.2. Dıú Ticaret Dinamiklerinin Dıú Borç Düzeyi Üzerine Etkileri
Dıú ticaret GOÜ’ler açısından büyümenin itici gücü olma potansiyeline sahiptir.
Dıú ticaretten elde edilecek kazançların artması ise bu ülkeleri açıkların finansmanı ve
borcun geri ödenmesi gibi hususlarda daha rahat konuma getirecektir. Ancak mevcut
ticaret sisteminin yapısı ve Güney’in bu sistem içerisindeki konumu bu ülkelerin borçfinans kapasitelerini geliútirmekten çok uzaktır. Güney’in düúük katma de÷er içeren
ihracata ba÷ımlılı÷ı güneyi fiyat úoklarına karúı kolay etkilenir ve ticaret haddi
azalıúlarına karúı aúırı duyarlı hale getirmektedir. øhracat kazançlarında meydana gelen
dalgalanmalar GOÜ’lerin borç servisi yükümlülükleri üzerinde belirsizliklere neden
olmaktadır. Bundan baúka mevcut uluslararası ticaret sistemi yapısı itibarı ile Kuzeyin
piyasalarını güneyin temel ihraç ürünlerine kapatmaktadır. Ayrıca mevcut sistem
güneyin gelir yaratma potansiyeli yüksek piyasalarını korumaya yönelik herhangi bir
uygulama giriúimini de engellemektedir. Sınırlı piyasa giriú imkânları ve yüksek katma
de÷er içeren karlı sektörlere yönelememekten ötürü geliúmekte olan ülkeler düúük gelir
ve yüksek borç tuza÷ı içinde sıkıúmaktadırlar (Caliari,2005:1-24).
34
1980’li yılların baúlarında GOÜ’leri vuran ve o günden bu yana süregelen borç
krizlerinin altında yatan temel neden, uluslararası ticaret sisteminin yapısal nitelikleri ve
GOÜ’lerin onunla eklemlenme biçiminden kaynaklanmaktadır. Geliúmekte olan ülkeler
özellikle finansal ve ticari serbestleúme sonrası süreçte uluslararası sisteme hızlı
entegrasyonları ile birlikte, ihracatın artıú hızının ithalatın gerisinde kalması sebebi ile
sürekli olarak ticaret açıkları vermiúlerdir. øhracat gelirlerinde meydana gelen geçici
úoklarla mücadelede gerekli sermaye akımlarının eksikli÷i durumunda, ekonomik
büyümenin sürdürülebilirli÷i sürdürülemez dıú borç oluúumu sebebi ile tehlikeye
girmektedir. Ticaret açıkları imtiyazlı fonlar3 ile karúılanamadıkları ölçüde dıú borç
yaratmaktadır. Bu açıkların oluúumunda ihracatın kompozisyonu belirleyici unsur
olması sebebi ile önem arz etmektedir. Zira bu ülkelerde ihracat gelirleri a÷ırlıklı olarak
tek bir do÷al kaynak, birkaç çeúit temel mal, katma de÷eri düúük imalat malları ve ya
tarımsal ürün gelirlerinden oluúmaktadır. Ayrıca bu ülke ekonomilerinin ticaret
açıklarının seyrine bakıldı÷ında temel mal fiyatlarında meydana gelen azalıúlar
beraberinde azalan ihracat gelirlerini ve ticaret açıklarını getirmiútir. Dolayısıyla temel
mal ihracatı ba÷ımlılı÷ı, ihracat gelirlerinde meydana gelen dalgalanmalar bu ülke
ekonomilerinin ticaret açıklarının altında yatan ve borç sorununu bu vesile ile do÷uran
yapısal sorunlar olarak görünmektedir (Caliari,2005:1-24).
Ticaret dinamiklerinin borç düzeyleri üzerine etkisi iki temel kanal üzerinden
iúlemektedir, ödemeler dengesi ve bütçe. Ticaret açıklarının borçlanma ile dengelenmesi
gereklili÷i do÷maktadır. Benzer úekilde devlet gelirleri do÷rudan ya da dolaylı olarak
e÷er yüksek oranda ticarete ba÷lı geliúiyorsa, ticaret hacminde meydana gelen
dalgalanmalar devlet gelirlerinde de dalgalanmalara neden olacaktır. Ayrıca ticaret
dinamikleri büyüme üzerinde meydana getirdikleri etkiler aracılı÷ıyla borç üzerine
etkide bulunabilir.
Dolayısıyla geliúmekte olan ülke ekonomilerinin ticaret kompozisyonları bu ülke
ekonomilerinin makul borç düzeylerini sürdürebilme yetenekleri açısından çok büyük
3
Dıú Yardım vb.
35
öneme sahiptir. Bu yüzden ticaret kompozisyonunun sahip oldu÷u bazı yapısal
özelliklere de÷inmek gerekir.
1.2.2.1. Temel Mal øhracatı
Geliúmekte olan ülkelerin ihracatlarının büyük bir kısmı temel mallardan
oluúmaktadır. Örne÷in 62 GOÜ’ nün ihracatları içerisinde petrol harici temel mal ihracı
tüm ihracat gelirlerinin yarısını oluúturmaktadır (Martin ve Alami, 2001:9). Temel mal
ihracatına yüksek oranda ba÷ımlı olmak borç sorununu iki úekilde etkilemektedir. ølk
olarak, geçti÷imiz son kırk yıl boyunca temel mal fiyatlarının seyri izlendi÷inde açık bir
úekilde görülmektedir ki bu mal grubunun fiyatları sürekli olarak bir düúüú e÷ilimi
içindedir. Örne÷in 1977 ile 2001 yılları arasında, dünya mal ticaretinde a÷ırlıklı olarak
yer alan 46 maldan 41’inin enflasyondan arındırıldıktan sonraki fiyatı düúmüútür.
Amerikan doları cinsinden ortalama düúüú miktarı % 2,8’dir Ayrıca temel mal
fiyatlarının son kırk yıl boyunca düúüú e÷ilimi içinde oldu÷unu bilenler açısından, temel
malya ba÷ımlılık ve yüksek borç düzeyleri arasındaki ilgileúim pek de úaúırtıcı olmasa
gerek. Çünkü azalan temel mal fiyatları, geliúmekte olan ülkelerin aynı miktarda ithalatı
gerçekleútirebilmek için daha fazla temel mal satmaları gerekti÷i anlamına gelmektedir.
Böylesi bir durum ise daha sonra ayrıntılı biçimde de÷inilecek olan azalan fiyatlar-arz
fazlası-azalan fiyatlar-dıú borç sarmalını tetikleyecektir. økincisi, temel mal fiyatları ani
ve keskin dalgalanmalara maruz kalmaktadır. Yalnızca fiyatlardaki düúüúler ile süreci
açıklamak olası de÷ildir. Ancak fiyatlarda meydana gelen ani dalgalanmalarında dahil
edilmesi ile birlikte sorun bir bütünlük arz eder hale gelecektir. Bu dalgalanmaların
bazıları reel úokların (iklim koúulları, yeni ülkelerin piyasaya girmesi vb.) etkisi ile
ortaya çıkarken, fiyatlarda meydana gelen ani dalgalanmaları açıklayan daha önemli bir
neden ise finansal piyasalarda ortaya çıkan spekülasyonlardır. Yeni finansal
enstrümanlar üzerindeki yetersiz regülasyonlar, büyük çaplı sermayenin piyasada
malların gelecek fiyatları üzerine spekülasyon yapmasına olanak tanımakta ve reel
ekonomi ile ilgisi bulunmayan nedenlerden ötürü piyasada dalgalanmalara neden
olmaktadır. Temel mal fiyatlarında meydana gelen tahmin edilemeyen dalgalanmalar
sebebi ile aúırı borçlu ülkeler kalkınma projelerinin finansmanı için uzun dönemli
36
planlar yapamamakta ve dolayısıyla tahmin edilebilir bir gelir akımı üzerine kurulu plan
yapma imkânından yoksun kalmaktadırlar.
Temel mal grubu ürünler yapıları itibarı ile fiyat dalgalanmalarına açıktır ve bu
dalgalanmalar gelirlerinin büyük kısmını belirli ürün gruplarının ihracatından elde eden
ülkeler üzerinde di÷erlerine nazaran çok daha büyük çapta iktisadi etkilere sahiptir.
Yıllık ortalama % 10 ila % 20 arasında seyreden bu dalgalanmalar özellikle temel
malların üretim düzeyinde meydana gelen dalgalanmalardan ve temel malların düúük
fiyat esnekli÷ine sahip olmasından kaynaklanmaktadır (Birdsall ve Hamoudi,2002:127).
Negatif bir fiyat úoku ortaya çıkınca, temel mal ihracatçısı konumundaki bir ülke
geçici olarak üretim düzeyini arttırabilir. Ancak temel mal a÷ırlıklı üretim ve ihracat
yapan ülkelerin ani olarak üretim düzeylerini de÷iútirmeleri pek kolay olmamaktadır.
Çünkü temel mal üretimi hem yüksek sabit maliyetler içermekte hem de zor ikame
edilebilmektedir. Fiyat úoku sonrasında ihracatta yeterli geniúleme sa÷lansa dahi düúük
talep esnekli÷i sebebi ile gelir artıúı beklenenin altında kalmaya mahkûm olacaktır.
Zaten temel mal ihracatına iliúkin ihracat istatistikleri incelendi÷inde de görülecektir ki
negatif fiyat úoklarına uyumlanmanın % 90’ı ihracat artıúlarından ziyade ithalat
azalıúlarından kaynaklanmaktadır (Porter ve Caitlin,2000:7)
Ayrıca fiyatlarda meydana gelen dalgalanmalar bu ülkeleri ödemeler dengeleri
üzerinde belirsizliklere neden olan ticaret haddi úoklarına karúı duyarlı hale getirmekte
ve de dolaylı olarak söz konusu ülkelerin mali durumları, büyüme oranları ve yoksulluk
düzeyleri üzerine de etkide bulunmaktadır. Ayrıca yapılan çalıúmalar göstermektedir
ki; fiyat dalgalanmaları, fiyat düúüúü etkilerinin fiyat artıúı etkilerden daha güçlü oldu÷u
úeklinde bir asimetri de içermektedir. Zira fiyat düúüúleri, fiyat artıúlarına kıyasla daha
hızlı bir oranda gerçekleúmekte ve daha uzun süre etkili olmaktadır (UNCTAD,
2003a:16). Bunların yanı sıra IMF tarafından hazırlanan bir çalıúmaya göre, düúük
gelirli ülkeler di÷er geliúmekte olan ülkelere nazaran fiyat úoklarından daha fazla oranda
37
etkilenmekte ve fiyat úokları bu ülkelerde daha sık oranda gerçekleúmektedir (IMF,
2003:7).
1.2.2.2. Düúük Katma De÷er ve Düúük Teknoloji øçerikli Mamul Mallar
Ticaret ve borçlanma arasındaki bir di÷er anahtar ba÷lantı, AGÜ ve GOÜ’lerin
katma de÷eri düúük mal üretimi ve ihracatı üzerine yo÷unlaúırken, ileri teknoloji ve
kalifiye emek içeren ürünlerin üretimi ve ihracatını dıútalamalarıdır.
Mamul malların ihracatı, temel mal ihracatına nispeten ihracat gelirlerini
arttırmak ba÷lamında daha yüksek bir potansiyel içermektedir. Ancak deliúmekte olan
ülkeler ihracatı hem mamul mallar ile çeúitlendirmeyi, hem de bu malları
üretebilecekken onlardan faydalanmayı zorlu bulmuúlardır. Aslında geliúmekte olan
ülkelerin mamul mal ihracatından kaynaklanan katma de÷erden payları ile dünya mamul
mal ihracatı içinde üretim ba÷lamında paylarının artıúı birlikte hareket etmemiútir.
Yapılan istatistikî çalıúmalarda göstermektedir ki söz konusu ülkelerin dünya ticareti
içerisindeki payları artarken dünya ticaretinden gelir anlamında aldıkları pay gitgide
azalmıútır. Yani bir di÷er ifade ile daha çok üretirken daha az kazanmaya baúlamıúlardır.
Örne÷in, 1980’lerin baúında geliúmiú ülke ekonomilerinin toplam mamul mal ihracatı
içindeki payları % 80’den 1999 yılı itibarı ile % 70’e gerilerken, bu ülkelerin mamul
mal ihracat gelirinden aldıkları pay aynı dönem itibarı ile % 73’ten % 77’ye
yükselmiútir. Bu durum yalnızca düúen fiyatlardan de÷il, düúen fiyatlara ek olarak söz
konusu ülkelerin üretimin yüksek katma de÷er içeren safhalarını yurt içinde
gerçekleútirememelerinden ve dolayısıyla katma de÷erin çok küçük bir kısmını yurt
içinde oluúturmalarından kaynaklanmaktadır (Caliari,2005:1-24).
Bu durumu geniúletmek gerekirse; ilk olarak, birkaç münferit örnek dıúında
geliúmekte olan ülkelerin mamul mal üretimi ve ihracatına yönelmeleri genellikle düúük
beceri ve düúük teknoloji içeren mallar úeklinde neticelenmiútir. Bu çerçevede üretilen
mallar ekseriyetle tekstil ve aksesuardan müteúekkil en düúük fiyatlı mamul mallar
olarak tabir edilen mal grupları olmuútur. økincisi, ileri teknoloji içeren mal ihraç
38
edebilen bazı geliúmekte olan ülkelerin bu malların üretimleri için gerekli, pahalı ve
yüksek katma de÷er içeren kısımlarını ithal etmek zorunda olmalarıdır. Bu durumda
yüksek katma de÷er içeren nihai çıktının yerini, katma de÷erin çok küçük bir kısmının
yereli ekonomi tarafından eklendi÷i bir nihai çıktı almaktadır ki bu ürünün milli gelire
katkısı da gelir yaratma ba÷lamında sınırlı kalmaktadır.
Bunların yanı sıra, bazı geliúmekte olan ülkelerin lehine iúleyen ve söz konusu
ülkelere tekstil ve de giyim eúyası üretiminde kapasite kazandıran Multi-Fiber
Antlaúması4 gibi özel antlaúmaların 2005 yılı sonu itibarı ile yürürlükten kalkması bu
ülkelerin rekabet etme kapasitelerinin daralmasına neden olacak ve süreç GOÜ’lerin
aleyhine iúlemeye baúlayacaktır.
ølave olarak, temel mal fiyatları için yukarıda de÷indi÷imiz terkip hatası-fiyat
dalgalanmaları- mamul mal fiyatları içinde geçerlidir. Nitekim birkaç yıl önce
UNCTAD tarafından “pek çok geliúmekte olan ülkenin katma de÷eri düúük mamul mal
ihracatlarını, sanayileúmiú ülkelerin atıl ve iyi korunan mamul mal piyasalarına ra÷men
arttırmaları sebebi ile mamul malların fiyatları da temel mallar gibi davranıú
sergilemeye baúlamıútır” úeklinde bir açıklamada bulunulmuútur (UNCTAD,2003a:17).
Tüm bu sayılan nedenlerin yanı sıra geliúmekte olan ülkelerin katma de÷eri
yüksek ürün ihracatı üzerine yo÷unlaúmalarının önünde kendi yapısal sorunlarının yanı
sıra dıúsal ve en az kendi yapısal sorunları kadar önemli engellerde mevcuttur. Mevcut
iktisadi sisteme bir úekilde eklemlenen bu ülkeler dahil oldukları sisteme ancak belirli
antlaúmalar, kaideler ve kurallar silsilesi çerçevesinde dahil olmuúlardır. Ve bu dahil
oluú baúlangıçta da de÷inilen asimetrileri ve dengesizlikleri do÷asında barındırmaktadır.
Bugünün sanayileúmiú batılı ülkeleri de dahil olmak üzere pek çok kalkınmıú
ülke, üretken yapılarını yüksek katma de÷er içeren ürünlerin üretimi ve ticaretini
sa÷layacak úekilde geliútirmek ve yenilemek üzerine inúa etmiúlerdir. Piyasanın kendi
baúına üretken yapıyı geliútirecek iktisadi ortamı sa÷lamadı÷ı kabulünden hareketle
4
Tekstil Ürünleri ve Kota Anlaúması
39
kalkınmıú ülkeler bu üretken yapıyı oluúturmakta pek çok politika ölçütünü uygulamaya
sokmuúlardır. Ne yazık ki mevcut ticaret kuralları ve uygulamaları aynı yöntemi
izlemek sureti ile üretken kapasitelerini geliútirmeyi ve kalkınmalarını tamamlamayı
arzulayan GOÜ’ler üzerine kısıtlar koymaktadır.
Bu uygulamalara örnek olarak, sanayileúmiú ülkeler tarafından uygulanan “tarife
artırımı” uygulaması verilebilir. Tarife artırımı uygulaması, ithal edilen malların
iúlenme derecelerine ba÷lı olarak tarife oranının arttırılması üzerine kurulu bir
uygulamadır. Örne÷in ithal edilen ham kahve belirli oranda bir tarifeye tabi tutulurken,
kavrulmuú kahve nispeten daha yüksek oranda bir tarifeye konu olacak ve kavrulmuú ve
paketlenmiú kahve ise çok daha yüksek bir tarife uygulamasına tabi olacaktır. Bu
uygulamanın amacı, geliúmekte olan ülkelerin üretken kapasitelerini geliútirmelerinin
önünü kesmek ve rekabet etme güçlerini kırmaktır (Muir,2002:18-20).
Bir di÷er zarar verici uygulama ise DTÖ tarafından kabul edilen ve uygulamaya
konulan “Ticaret ile Alakalı Yatırımlar Üzerine Uygulanacak Ölçütler Antlaúması”dır.
(Agreement on Trade-Related Investment Measures). Bu uygulama sayesinde
geliúmekte olan ülke yönetimlerinin yabancı yatırımcılar üzerine performans
gereksinimleri uygulama yetenekleri ellerinden alınmaktadır. Performans gereksinimleri
yabancı yatırımcıların davranıúları, yatırım úekilleri üzerine etkide bulunmayı sa÷layan
ölçütlerdir. Örne÷in yabancı yatırımcıya üretimde kullanaca÷ı girdinin belirli bir
kısmının yerel ekonomiden tedarik etme ve istihdamın belirli bir kısmının yerel
iúgücünden temin edilmesi zorunluluklarının getirilmesi birer performans gereksinimi
uygulamasıdır. Bu uygulamalar yabancı yatırımcı tarafından getirilen sermaye, yetenek
ve teknik bilginin belirli bir kısmının bir úekilde ulusal ekonomiye transferini sa÷lamaya
yöneliktir. Devlet yönetimlerinin bu tür faydalı uygulamaları devreye sokmak için
gerekli politik alandan yoksun bırakılmaları, gelecek dönem ihracatı için katma de÷eri
yüksek ürünleri üretme ve ihraç etmelerini sa÷layacak üretken kapasiteyi tesis
etmelerini engelleyecek ve borç döngüsünün süreklilik arz etmesine neden olacaktır
(Caliari,2005:1-24).
40
1.2.2.3. Azalan Ticaret Hadleri
Geliúmekte olan ülkelerin Borç-Finans kapasiteleri yalnızca azalan temel mal
fiyatlarından de÷il, aynı zaman düúük katma de÷er içeren mamul malların fiyatlarında
meydana gelen düúüúlerden de etkilenmektedir. Geçti÷imiz kırk yıl boyunca geliúmekte
olan ülkelerin ithal etti÷i ileri teknoloji içeren mamul malların ve petrolün fiyatları
sürekli olarak arttı÷ı için borçlu konumda olan az geliúmiú ve geliúmekte olan ülkeler
azalan ticaret hadleri sorunu ile karúı karúıya kalmıúlardır. øhracatlarının satın alma gücü
zamanla düúmüú ve böylece ithalatları nispeten daha pahalı hale gelmiútir. Dolayısıyla
ihracattan daha düúük gelir elde ederken ithalata daha yüksek miktarlar ödemek zorunda
kalan borçlu ülkeler yüksek katma de÷er içeren ürünlerin üretimi, borçların geri
ödenmesi vs. için ihtiyaç duydukları dövizden yoksun kalmıúlardır (Cuddington,
Ludema ve Jayasuriya,2001:8).
Gerek temel mal gerekse düúük katma de÷er içeren mamul malların fiyat
azalıúlarının altında yatan pek çok neden vardır. Temel mal fiyatlarına iliúkin sorun
sanayileúmiú ülke ekonomilerinin büyüme oranlarının azalmasına ba÷lı talep
azalıúlarından, dünya nüfus artıú oranlarındaki azalıúlardan ve temel mal kullanım
yo÷unlu÷unu azaltan teknolojik de÷iúimlerden kaynaklanmaktadır. Ayrıca temel mallar
gelir esnekli÷i ba÷lamında inelastik olmaları sebebi ile gelir artıúları ile birlikte hareket
etmeyen bir talep artıúı ile karúı karúıyadır. Yani azgeliúmiú ülkelerin ihraç ettikleri
temel malya yönelik talebin sanayileúmiú ülkelerden kaynaklandı÷ı gerçe÷i göz önünde
bulunduruldu÷unda, kuzeyde meydana gelen gelir artıúları kendisi ile aynı ölçüde bir
talep artıúı yaratmamaktadır.
Ancak durgun ya da azalan talebe ra÷men arz aynı seviyede kalmamakta, hatta
sürekli olarak bir artıú göstermektedir. Daha öncede de÷inildi÷i üzere geliúmekte olan
ülkeler sürekli olarak daha fazla döviz girdisi sa÷layabilmek için ihracat arz miktarlarını
arttırmaktadır. Ayrıca tarımsal üretim gibi düúük katma de÷er içeren alanlarda meydana
gelen teknolojik yenilikler bu ülkelerin üretimlerini çok daha fazla ve hızlı bir biçimde
arttırmalarına yardımcı olmaktadır. Oysaki bu ülkelerin ihtiyaç duydukları teknolojik
41
ilerleme yüksek katma de÷er içeren mal gruplarının üretiminde yatmaktadır. Tabiî ki bu
durum yalnızca temel mallar için de÷il düúük katma de÷er içeren mamul mallar içinde
geçerli bir hal almıútır. Temel mallar için sayılan nedenler mamul mallar içinde
geçerlilik kazanır hale gelmiútir. Bu durum geliúmekte olan ülkelerin benzer kaynak
temelli, emek yo÷un üretim içeren düúük katma de÷erli ürün üretimi üzerine
yo÷unlaúmalarından do÷an rekabetin bir sonucudur. (Muir,2002:16-18)
1.2.2.4. øthalat Ba÷ımlılı÷ı
Geliúmekte olan borçlu ülkeler üretim süreçlerinde muazzam önem arz eden bazı
girdilerin yerel olarak temininden yoksun olmaları sebebi ile bu girdileri ithal etmek
mecburiyetindedirler. Özellikle petrol ve ürünleri bu ülkelerin üretimlerinde çok önemli
role sahip bir girdidir, zira üretimin sürdürülebilmesi bu girdiye ba÷lıdır. Öte yandan,
yerli üretimi bulunmayan nihai mallar da önemli bir ithalat kalemidir ve nihai mal
ithalatını kısmaya yönelik giriúimler yurtiçi tüketim düzeyini düúürece÷i için
makroekonomik dengeleri de olumsuz yönde etkileyecektir. Bu sebeple ithalat düzeyi
veri iken, daha yüksek bir büyüme oranını yakalayabilmek için borçlu ülkelerin ihracat
düzeyleri dıú borç yükümlülüklerini ve arzulanan büyüme oranını finanse edebilecek
yeterlilikte olmalıdır. Dolayısıyla, a÷ır borç servisi yükümlülüklerini yerine getirmek
için gerçekleútirilen çabalar borçlu ülkeleri hedeflenen büyüme oranını gerçekleútirmeye
yetecek miktarda ithalattan mahrum bırakabilir. (Bauerfreund,1989)
Geliúmekte olan ülkelerin ithalata ba÷ımlılı÷ı bilinen bir gerçektir. Bu
ba÷ımlılık beraberinde ithalat fiyatlarına karúı bir duyarlılı÷ı da beraberinde getirmiútir.
Örne÷in az geliúmiú ülkeler de ithalat GSYøH’nin % 30’luk kısmını oluúturmaktadır.
Daha yoksul ülkeler de ise bu oran % 40’lara ulaúmaktadır. Geliúmekte olan ülkelerin
üretimleri için gereksinim duydukları sermaye malı ve ara malı üretiminden yoksun
olmaları, bu ülkelerin üretimlerini ithalata ba÷ımlı kılmaktadır. Nitekim yukarıda
de÷inildi÷i üzere katma de÷eri yüksek ara malı ithalatı ile birlikte ülke ekonomisi
üretilen nihai çıktıda çok düúük bir katma de÷er payına sahip olmaktadır. Bu
ba÷ımlılıktan do÷an duyarlılık yüksek esneklik içermektedir. Dolayısıyla ithalat
42
fiyatlarında meydana gelen ufak bir artıú beraberinde ithalat talebinde kendisinden daha
büyük bir daralma ve bunun sonucu olarak üretim ve de özellikle ihracata dayalı
üretimde de daha büyük çapta bir daralmaya neden olmaktadır. Bu daralmanın ilk
olumsuz etkisi ticaret açıklarının finansmanı için gerekli ihracat gelirlerinde bir azalma
úeklinde cereyan etmekte ve böylece açıkların finansmanı konusunda borçlanmayı
do÷urmaktadır.
1.2.2.5. Serbest Dıú Ticaret & Vergi Gelirleri
Ticaret
dinamiklerinin
borç
üzerindeki
bir
di÷er
etkisi,
ticaretin
serbestleútirilmesi sonrasında ithalat ve ihracat tarifelerinin kaldırılması ve ya
düúürülmesinden kaynaklanan vergi kayıplarıdır. Bu sebeple ortaya çıkan mali açıkların
kapatılması artan borçlanma ile sa÷lanabilmektedir (Baunsgard ve Keen,2004:1-20).
Ticaret vergileri geliúmekte olan ülkeler açısından önemli bir gelir kayna÷ıdır,
özellikle de düúük gelirli olanları için. Ticari liberalizasyon öncesi dönemde geliúmekte
olan ülkelerde, daha spesifik olarak Afrika ülkelerinde ticaret vergileri toplam gelirin %
30’luk dilimine tekabül etmekteydi. Kaldı ki bu oranın OECD ülkelerinde % 0.8 gibi
oranda gerçekleúti÷i hesaba katılırsa durumun ciddiyeti daha açık olarak görülebilir.
Ancak bazı çalıúmalar do÷rudan geliúmekte olan ülkeler açısından ticaret vergilerinde
meydana gelen azalıúların tamamen bir gelir kaybı olması gibi bir zaruretin olmadı÷ını
açıkça ifade etmektedir. Zira alternatif kaynaklar vergilenebilece÷i için alternatifi
olmayan bir durum söz konusu de÷ildir. Ço÷unlukla tavsiye edilen alternatif kaynak,
regresif etkiye sahip daha yüksek bir katma de÷er vergisi olmaktadır. Üstelik kimi
ülkelerde mevcut idari kapasite sorunları ve ekonominin yapısı alternatif vergi
reçetelerinin uygulanmasını imkânsız kılmaktadır (Baunsgard ve Keen,2004:1-20).
Ayrıca, sınaî ürünlerde tarifelerin kaldırılması vergi gelirlerini olumsuz
etkileyecektir. Çünkü ihracatın ithalata ba÷ımlı bir úekilde gerçekleúti÷i geliúmekte olan
ülkelerde, yurt içinde üretilemeyen ve dıúarıdan ithal edilen ithal sınaî ürünler üzerinden
alınan vergilerin kaldırılması, milli gelirleri içerisinde yer yer % 30’lara ulaúan paylara
43
sahip ithalatın vergilendirilmesinden do÷acak kazançlarında kaybolması anlamına
gelmektedir. Ticaret ve yatırım bariyerlerinin yaygın biçimde düúürülmesinden
kaynaklanan transfer fiyatlandırmaları ve vergi rekabeti kamu açısından bir gelir kaybı
oluúturmaktadır.
1.2.3. Dıú Borç Dinamiklerinin Dıú Ticaret Üzerine Etkileri
Ticaret dinamiklerinin dıú borç üzerine etkisi bulundu÷u gibi aksi durumda
geçerlidir: geliúmekte olan ülkelerde yüksek borç düzeyleri kalkınmaya yönelik ticaret
politikalarını uygulamak adına yapılan giriúimlerin önünde temel engel olmaktadır.
Borç fazlası ekonomiyi daha piyasa koúullarına uygun bir yapıya kavuúturacak
ve ihracat performansını geliútirecek, istikrarlı para politikası, ihracatın teúviki ve ticaret
bariyerlerinde belirli indirimler gibi ekonomik reformların uygulamaya sokulmasını
engellemektedir. Bunun yanı sıra borç fazlası, bir ekonominin ihracat üretimi ve
pazarlamasına yatırım yapma yetene÷ini, altyapı inúa etme kabiliyetini ve kalifiye
iúgücü oluúturmasını engellemektedir. Borç ayrıca bir ülkenin iktisadi istikrarlı÷ı
konusunda belirsizliklere neden oldu÷u için yerli ve yabancı yatırımları da
caydırmaktadır. Önemli iktisadi reformlarda tıkanma, ulusal paranın de÷er kaybetmesi,
borcun ödenemez hal alması ve ya vergi artırımları gibi tehlikeler yatırımcıları
ürkütmektedir. Ancak yatırımlar borçlu ülkelerin ticaret performanslarını geliútirmeleri
açısından hayati öneme sahiptir, çünkü yatırımlar ülkenin ihracat üretimi ve
pazarlamasını teúvik edici ve geliútirici özellikleri barındırmaktadır. Buna ra÷men
geliúmekte olan ülkeler sıklıkla ulusal paranın devalüasyonu, ihracat üretimini arttırmak
ve önemli yurtiçi sektörlere yönelik harcamalarını azaltmak gibi pek çok yapısal
ayarlamalara baúvurmaktadırlar. Bu yapısal ayarlamalar ise ço÷unlukla azalan ticaret
hadleri ile sonuçlanmaktadır. Bu noktada borcun ticaret üzerine etkilerini ayrıntılı
olarak incelemekte fayda vardır.
44
1.2.3.1. Dıú Borç, Dıú Ticaret ve Yatırımlar
Uluslararası ticarete dâhil olmanın ülkelere sa÷ladı÷ı pek çok fırsat mevcuttur.
Bu fırsatların kullanılabilmesi ve ülkenin ihracat ekseninin dinamik ürün ihracatına
kaydırılabilmesi için geliúmekte olan ülke ekonomileri ciddi anlamda altyapı, fiziki ve
beúeri kaynak yatırımlarına gereksinim duymaktadır. Üretken kapasitelerini arttırmadan,
yani arz üzerindeki kısıtları kaldırmadan, geliúmekte olan ülkeler uluslararası piyasalara
tam giriú hakkı elde etseler dahi daha büyük ihracat fırsatları bu ülkeler açısından bir
anlam ifade etmeyecektir. Zira üretken kapasite artıúlarının gerçekleúmedi÷i durumlarda
meydana gelecek ihracat artıúları önceki kısımlarda de÷inildi÷i üzere, temel mal ya da
katma de÷eri düúük mamul mal ihracat miktarında artıúlardan öteye geçemeyecektir. Bu
yüzden yüksek borç düzeyleri üretken kapasite artıúları için kullanılabilecek fonların
kullanımı önünde bir engel teúkil edecektir.
øhracat artıúları kaydeden ülkeler de, bu artıúlardan do÷an olası kazançlarını elde
tutabilme yetene÷ine haiz olmalıdırlar. Bu kazançları, verimli bir ihracat yapısına
kavuúmalarını sa÷layacak, mevcut yapıyı yenileme ve geliútirme faaliyetlerinde
kullanmalıdırlar. Bu sayede kendilerini uluslararası iktisadi sistem içerisinde daha
rekabetçi hale getirecek ve sürdürülebilir büyüme trendine girmelerini sa÷layacak
teknoloji, beúeri ve fiziki sermaye ve de kurumsal kaynaklarını arttırmaları mümkün
olacaktır. Bu mekanizma UNCTAD ve di÷erleri tarafından yatırım-ihracat ba÷lantısı
olarak tanımlanmıútır (UNCTAD,2004:116).
Sermaye birikimi ve teknolojik ilerleme sürdürülebilir büyümenin motorudur ve
bu motorun iúlemesi için gerekli olan kaynak uluslararası ticaret ve bu ticaretten
do÷acak kazançlardır. Bu yüzden sürekli bir iktisadi büyüme için tek baúına ihracatta
geniúleme yeterli olmayacaktır, bunun yanı sıra ithal edilen ham madde, ara malı ve
sermaye malının eme÷in verimlili÷ini sürekli bir biçimde arttıracak úekilde kullanımı
aracılı÷ı ile gerçekleúecek bir yatırım-ihracat ba÷lantısının mükemmel biçimde
oluúturulması gerekmektedir. E÷er yatırımlar, ihracat geniúlemesi ile ba÷lantılı hale
getirilebilirse; ihracat için yapılan yatırımların ihracatın verimlili÷ini arttırdı÷ı, ihracat
45
artıúlarının da beraberinde daha büyük çapta yatırımları getirdi÷i verimli bir döngü elde
edilecektir. Ayrıca bu süreç ihracatın daha dinamik ve yüksek katma de÷er içeren
ürünlerden müteúekkil bir yapı kazanması ile de ba÷lantılıdır. Borç servisi düzeyleri
etkili bir biçimde bu ba÷lantıyı engellemektedir (Dabee,2002:16).
Borç servisi düzeyleri aynı zamanda az geliúmiú ülkeler ba÷lamında dıú
yardımın etkinli÷ini azaltmaktadır çünkü dıú yardımlar bu gibi ülkelerde üretken
kapasite oluúturulmasından ziyade yine dıú borç servisi yükümlülüklerini karúılamak
için kullanılmaktadır. Nitekim geçmiú deneyimlerde göstermektedir ki mevcut iktisadi
sistemde hakim olan kredi vericiler söz konusu ülkelere bu tip yardımları bu ülkelerin
dıú borç servisi yükümlülüklerini çevirebilmelerini garantilemek maksadı ile tevdi
etmiúlerdir (Auboin,2004:19).
Yukarıda de÷inilen hususlar yatırımların ihracatı hızlandırması ve sürecin
birbirini tetikleyen mekanizmalar oluúturması ve böylece büyümenin sürdürülür
kılınması ba÷lamında anlamlıdır. Ancak burada göz ardı edilmemesi gereken husus
ihracat kazançlarından do÷acak ulusal yatırımların yanı sıra uluslararası yatırımların ve
özellikle do÷rudan yabancı yatırımların geliúmekte olan ülke ekonomilerinin iktisadi
seyrine muhtemel etkiler içerdi÷i gerçe÷idir. Zira bu tür yatırımların seyri ülkelerin
ödemeler dengesi kalemlerinden takip edilmekte ve ticari hesapları dengeleyici
özellikler arz etmektedir. Dolayısıyla bu yatırım kaleminin ticaret ve borçlanma iliúkisi
ile ilintisine de÷inmek gerekmektedir.
Geliúmiú ülkeler, kendi firmalarının geliúmekte olan ülkelerin piyasalarına
minimum sorumluluk altında giriúlerini sa÷layacak ve firmaların bu ülkelerde
yapacakları yatırımlar üzerine yerel yönetimlerin uygulayabilecekleri regülâsyonları
azaltarak ortadan kaldıracak biçimde yatırım kurallarını geniúletmek ve olabildi÷ince
esnek hale getirmek için çok uluslu düzeyde çabalamaktadırlar. Yabancı yatırımcıların
haklarını korumaya yönelik bu türden antlaúmalar yüzünden yerel hükümetler bu türden
sermaye hareketleri üzerindeki denetleme ve regüle etme yeteneklerini kaybetmekte ve
46
yerel ekonomiye zarar verecek bir biçimde tahmin edilemeyen sermaye çıkıúlarının önü
açılmaktadır.
1980’li yıllarda uluslararası finansal kuruluúlar tarafından geliúmekte olan
ülkelere aktarılan ödünç verilebilir fonlar zirve yaptıktan sonra gitgide azalmıú ve
neticede yerini ikame edecek alternatif bir kaynak arayıúı içerisine girilmiútir. Bu
sorunun
karúısına
çözümü
olarak
do÷rudan
yabancı
yatırımlar
konulmuútur
(Calvo,1996:123-139).
Belirli koúullar altında DYY (Do÷rudan Yabancı Yatırımlar) kalkınmanın
finansmanı için bir kaynak teúkil etse de; DYY her zaman istihdam artıúı, vergi gelirleri
artıúı ve katama de÷er gibi etkin bir kalkınmada anahtar rol oynayan unsurları
sa÷layacak
biçimde
gerçekleútirilmemektedir.
Çok
uluslu
yatırımcılar
kar
maksimizasyonuna odaklandıkları için regülasyondan ba÷ımsız bir yatırım ortamı
arzulamaktadırlar. Ancak geçmiú deneyimlerde göstermiútir ki yeterli regülasyonun
olmadı÷ı durumlarda bu úirketleri kararları mevcut iktisadi, finansal ve sosyal sorunları
olduklarından daha kötü hale getirebilmektedir. Aslında gerek kısa vadeli sermaye
hareketleri gerekse do÷rudan yabancı yatırımlar türevleri, geliúmekte olan ülke
ekonomilerinin geçti÷iz on beú yıl içerisinde yaúadıkları finansal krizlerde etkin bir rol
oynamıúlardır. Bugünün geliúmiú devletlerine bakıldı÷ında ise söz konusu devletlerin
kalkınma süreçlerinde yabancı yatırımlar üzerine uzun dönemli ulusal kalkınma
hedefleri ile uyumluluk arz eden bir biçimde regülasyonlar uyguladıkları görülmektedir.
Bir di÷er ifade ile terkip hatası bu hususta da geçerlidir5.
Üstelik finansal akımlar nihai olarak karúılanması zorunlu yükümlülükleri de
beraberlerinde getirmektedir. Bu durum yalnızca ödünç verilebilir fonlar için geçerli
5
Bu türden uygulamalar Alman iktisatçı List tarafından “merdiven itme” olarak nitelendirilmektedir.
Sanayileúmiú ülkelerin ve özellikle Amerika ve øngiltere’nin izlemiú oldukları bu tutumlar sayesinde
üçüncü dünya ülkelerinin kalkınmalarının önüne bilinçli bir biçimde geçtikleri su götürmez bir gerçektir.
Bu çalıúmada zaman zaman yer verilen politik uygulama örnekleri de göstermektedir ki geliúmekte olan
ülkelerin, katma de÷eri düúük ürün üretip katma de÷eri yüksek ürün ithal eden yani dıúa ba÷ımlı yapısı
geliúmiú ülkeler ve onların güdümündeki uluslararası finansal ve ticari kuruluúlar aracılı÷ı ile bilinçli ve
organize bir úekilde desteklenmektedir.
47
olmayıp, aynı ölçüde yatırımlar içinde geçerlidir. Yatırımlar durumunda temel
yükümlülükler yabancı sermayenin yerel ekonomide elde etti÷i karları kendi
memleketine döndürmesi ve yatırımların desteklenmesi amacıyla daha fazla ürün
ithalatının gerçekleútirilmesidir. Geliúmekte olan ülkelere dair risk algısının yüksek
olması sebebi ile yatırımcılar daha yüksek kar tazmin oranları talep etmektedir. DYY
úeklinde yerel ekonomiye sokulan her $1 anavatanına $ 0.3’lık bir kar götürmektedir.
Dolayısıyla borçlu ülkeler açısından borç döngüsü ba÷lamında tehlikeli olan bu durum
yurt içine yeni sermaye akımlarını mecbur kılmaktadır. Geliúmekte olan ülkeler
açısından döviz tedariki ticaret açıklarının finansmanı ve borcun çevrilebilmesi
ba÷lamında çok yüksek öneme sahiptir. Dolayısıyla yabancı sermayenin yerel
ekonomiyi terk etmesi getirisinden daha yüksek oranda bir götürü ile neticelendi÷i için
sermaye çıkıúının yeni sermaye giriúi ile ikame edilmesi kaçınılmaz bir hal almaktadır.
økinci yükümlülük borçlu ülkenin borç servisi yükümlülüklerini yerine getiremedi÷i
durumlarda, yatırımın do÷asından ve yüksek miktarlarda ülkeyi terk etmesinden
kaynaklanmaktadır. Çünkü sermaye akımları iktisadi iklimin elveriúli oldu÷u
dönemlerde giriú yaparken, ihtiyacın hat safhaya ulaútı÷ı sıkıúık dönemlerde hızla
kurumaktadır. Bu sebeple bu hareketler yerel ekonominin iktisadi dalgalanmaları
çerçevesinde süreklilik arz edecek bir biçimde dalgalanmalara yol açmaktadır.
1.2.3.2. Borç Krizleri, Aúırı Üretim, Düúük Fiyat ve øhracat Gelirleri
Biriken dıú borç geliúmekte olan ülkeleri ve özellikle temel mallara ba÷ımlı
ihracat yapan ülkeler üzerinde, borç servisi yükümlülüklerini yerine getirebilmek için
daha fazla döviz elde etmeleri yönünde bir baskı oluúturmaktadır. Daha fazla döviz elde
etme çabası ile söz konusu ülkeler temel mal üretimlerini aúırı derecede arttırmak
zorunda kalmaktadırlar. Aynı stratejinin aynı kaderi paylaúan pek çok ülke tarafından
hayata geçirilmesi bir üretim fazlasına neden olurken, bu üretim fazlası da beraberinde
temel mal fiyatlarında bir düúüúü beraberinde getirmektedir. Tahmin edilebilece÷i
üzere, daha düúük fiyatlar daha düúük ihracat gelirleri anlamına gelmektedir ve bu
durum kaçınılmaz olarak azalan fiyatlar, hacim artıúı ve daha yüksek borç düzeyini
içeren kısır döngüyü kuvvetlendirmektedir.
48
Aúırı üretimin sonucunda azalan temel mal fiyatları ortaya çıkmaktadır. Aslında
arz fazlasının pek çok de÷iúik ve karmaúık nedeni vardır. Öncelikle, ticaret sisteminin
mevcut kuralları dahilinde sanayileúmiú ülke ekonomilerinin yurt içi üreticilerine
sa÷ladı÷ı yüksek düzeyde sübvansiyon ve destekler sayesinde geliúmekte olan ülke
úirketleri rekabet güçlerini yitirmekte ve üretimleri bir arz fazlası yaratmaktadır. økinci
olarak, uluslararası finansal kuruluúlar tarafından da desteklenen ve geliúmekte olan
ülkelerin dıú borçlarını ödemek amacı ile daha fazla döviz kazanmaları gerekti÷i görüúü
üzerine inúa edilen miyop stratejinin eseri olarak üretim fazlası oluúmuútur. Üçüncü ve
en önemli neden olarak, herhangi bir fiyat istikrarı formunun (üretici-tüketici
antlaúmaları) ve ya tazmin edici fiyat planının (çiftçilerin kazanç kayıplarının tazmini
için ayrılacak fonların oluúturulması gibi) ihmali gösterilebilir. Her ne kadar bu
mekanizmaların bazıları belirli mal grupları için belirli dönemlerde uygulamaya
geçirilmiú olsa da azalan fiyatlardan yarar sa÷layan çok uluslu úirketlerin yo÷un lobi
faaliyetleri politik isteksizli÷inde devreye girmesi neticesinde kısa süre içerisinde bu
uygulamalar terk edilmiútir (Caliari,2001:2). Nitekim ülkemizin her stand-by antlaúması
ile birlikte vermiú oldu÷u benzer tavizler bu duruma delil olarak gösterilebilir.
1.2.3.3. Dıú Borç & Ulusal Politika
Açıkçası aúırı borcun geliúmekte olan ülke ekonomilerinin uluslararası ticaret
sistemine katılımları ba÷lamında meydana getirdi÷i en belirgin ancak tanımlanması en
zor kısıt, söz konusu ülkelerin ba÷ımsız politika tayin etme yetilerini ellerinden
almasıdır. Söz konusu kısıtlar geliúmekte olan ülkeler ile onların geliúmiú ticaret
ortakları arasında tezahür eden asimetrilerin ve dengesizliklerin derinleúmesine ve daha
belirgin hal almasına neden olmaktadır. Borç sorunu ve kuzey-güney arasındaki finansal
açıklar geliúmekte olan ülkeleri sık sık dıú finansmana baúvurmaya yöneltmiútir. Bu
durum uluslararası finansal kuruluúları ve iki yönlü kredi kuruluúlarını devreye sokmuú
ve bu kuruluúlar durum muvazenesinde borçlu ülkeler üzerinde tüm ekonomi çapında
geçerli köklü de÷iúim taleplerinde bulunmuúlardır. Bu sayede geliúmekte olan ülke
ekonomilerinin yatırım ve ticaret politikaları ve uluslararası yatırım ve ticaret
49
görüúmelerindeki durumları bahsedilen finans kuruluúlarının nüfuzu altına girmiútir
(Auboin,2004:21-24).
Özellikle Bretton-Woods ikizlerinin, yalnızca aúırı borçlu ülkeler üzerinde
uygulanabilir ve bu ülkeler aleyhine pek çok asimetri içeren politikaları geliúmekte olan
ülke ekonomilerinin ticaret sistemi içindeki rollerinin biçilmesinde tayin edici rol
oynamıútır. Ayrıca her ülkeye uygulanabilir tek bir politika önermesi bulunmadı÷ı
gerçe÷inden hareketle, bu finansal kuruluúların ısrarla geliúmekte olan ülkelerde aynı
politika reçetelerini uygulamaya geçirmeleri de; bizi söz konusu ülkeler aleyhine
derinleúen asimetrilerin kaçınılmaz bir úekilde süreklilik kazandı÷ı ve ülkelerin gitgide
daha fazla dıúa ba÷ımlı hale geldi÷i gerçe÷ine götürmektedir.
50
øKøNCø BÖLÜM
2.1980 SONRASI TÜRKøYE EKONOMøSøNDE DIù BORÇ SERÜVENø
Küresel ekonomi gerek yapısal gerekse iúlevsel anlamda petrol úoklarına
müteakip dönemde gözle görülür ve kapsamlı bir biçimde de÷iúime u÷ramıútır. Bu
döneme de÷in yo÷un úekilde sürdürülen korumacı anlayıú ve içe dönük sanayileúme
ekseninde úekillenen iktisat politikalarının yerini dıúa açık politikaların almaya baúladı÷ı
net bir biçimde gözlemlenmektedir. Nitekim bu amaca yönelik bir gayret, küresel
sermayenin hâkim sınıf olarak ön plana çıkardı÷ı geliúmiú ülke ekonomilerinin
uluslararası ticareti serbestleútirme ve geliúmekte olan ülke ekonomilerini bir biçimde
bu serbest ticaret sistemine eklemleme giriúimleridir. Aslında burada geliúmiú ülke
ekonomileri açısından temel saik tıkanma sürecine girmiú uzun dönemli iktisadi
büyümelerinin uzun vadede sürdürülebilirli÷ini sa÷lamaktan öteye geçmemektedir.
Ancak tek baúına ticaretin serbestleútirilmesi yeterli olamayaca÷ı için, serbest ticaret
uygulamalarına ek olarak sermaye hareketlerinin önündeki engellerinde tedricen
kaldırılmasına yönelik uygulamalarda bu dönemde uluslararası iktisadi yapıda yerini
almaya baúlar. Örne÷in bu tarihe kadar katı kur rejimi uygulayan ülkelerin döviz kuru
rejimleri esnek hale getirilmiútir. Tabiatı ile bu uygulamalar geliúmekte olan ülke
ekonomilerini derinden sarsan geliúmeler olarak iktisat yazınında yerini almıútır.
Söz konusu dönemde geliúmekte olan ülkelerin temel iktisat politikaları, ithal
ikamesine dayalı sanayileúme politikası ve temel döviz kaynakları ise birincil mal
ihracatı ve iúçi geliri transferleriydi. Bu ülkelerin gereksinim duydukları dıú finansman
ekseriyetle devletten devlete yardımlar ve uluslararası resmi kuruluúların destekleri
úeklinde karúılanmaktaydı. Büyümenin temel katalizörlerinden biri oldu÷u iktisat
yazınında úaúalı bir biçimde dile getirilen ve mutlak suretle bu ülkeler tarafından
çekilmesi gerekti÷i iddia edilen do÷rudan yabancı yatırımlar ise söz konusu dönemde
çok çok sınırlı kalmaktaydı. Bu dönemde mevzu bahis ülke gruplarının iktisadi krizleri
ço÷unlukla sık sık cereyan eden döviz darbo÷azları ve üretimin sürdürülebilmesi için
gerekli ithalatın gerçekleútirilememesinden kaynaklanmaktaydı.
51
Petrol úokları ile birlikte geliúmiú ülke ekonomilerinde ortaya çıkan stagflasyon
beraberinde geliúmekte olan ülke ekonomilerinin dıú ticaret dengeleri üzerinde olumsuz
etkilerde bulunmaya baúladı. Zira bu ülke ekonomilerinin dıú ticaretine yönelik talep
yine sanayileúmiú ülke ekonomilerinden kaynaklanmaktaydı ve burada bir durgunluk
demek
birincil
mal
ihracatçısı
konumundaki
ülke
ekonomilerinin
ihracat
performansında bir durgunluk anlamı taúımaktaydı. Fakat bu dönemde uluslararası ticari
bankaların GOÜ’lere yönelik açtıkları kredi miktarında ki artıúlar GOÜ’lerin dıú
finansman koúullarını de÷iútirdi÷i gibi finansman hacminin bir hayli geniúlemesine de
olanak tanıdı. Yine bu dönemde savaú ekonomisi uygulayan ABD’nin yanı sıra, petrol
úokları ile birlikte bir fon fazlası sa÷layan petrol ihracatçısı ülkelerin bu fon fazlasını
uluslararası mali piyasalara yönlendirmeleri geliúmekte olan ülke ekonomileri açısından
yeni borçlanma kanalları açtı. Aralarında Türkiye’nin de bulundu÷u pek çok geliúmekte
olan ülke döviz gelirlerini arttırmak ve ekonomilerini yeniden tesis etmek yerine dıú
borçlanma temposunu hızlandırarak iktisadi kalkınmalarını sürdürmeyi benimsediler.
Öte yandan artan borçlanma temposu GOÜ’lerin dıú açık ve kamu harcaması
finansmanı alanlarında derin bir nefes almasını sa÷ladı.
Ancak GOÜ’ler lehine esen bu rüzgârlar 1980’lerin baúına gelindi÷inde tersine
dönmeye baúladı. 1980’li yıllar ile birlikte enflasyonist bir süreç yaúar hale gelen
sanayileúmiú ülkeler, enflasyonla mücadelede katı istikrar politikaları uygulamaya
baúladılar. Bu politikaların neticesinde uluslararası faizler artarken, dünya hammadde
fiyatları düúüú trendi içine girdi. Dıú borç birikimi yüksek ekonomiler açısından bu
olgular dıú borç anapara ve faiz ödemelerini yerine getirmede güçlükler do÷urmaya
baúlar hale geldi. Çünkü bir yandan uluslararası faiz oranlarında meydana gelen artıúlar
borcun maliyetini arttırırken, di÷er yandan dünya hammadde fiyatlarında meydana
gelen azalıúlar, temel mal ihracatçısı konumundaki aúırı borçlu ülkelerin dıú ticaret
gelirlerini azaltmaktaydı. Do÷al olarak yaygın bir dıú borç krizi kaçılmaz bir biçimde
küresel ekonominin gündeminde yerini aldı.
Borç krizleri, kısa vadeli çözüm arayıúlarının yanı sıra orta ve uzun vadede dıú
borç servisini olanaklı kılacak düzenlemeleri de gündeme getirdi (Celasun, 2001, 163).
52
Yurtiçi tasarrufların arttırılması ve ihracata yönelik uzun vadeli düzenlemeler ön plana
çıkmaktaydı. Fakat bunların yanı sıra uluslararası iktisadi kuruluúlar bunlarla
yetinmeyip, yapısal düzenlemeleri içeren reform paketlerini de borçlu ülkelere
dayatmaktaydılar. Sorunun çözümüne yönelik uygulanan politikalar a÷ırlıklı olarak
ihracat e÷ilimli üretimi uyarırken, sosyal harcamalar azalmıú ve gelir da÷ılımı
bozulmuútur.
1990’lı yıllar bir önceki dönemde serbestleútirilen uluslararası ticaret sisteminin
yanı sıra yine aynı dönemde altyapısı oluúturulan uluslararası mali piyasaların
serbestleútirilme gayretlerinin hayata geçirildi÷i dönem özelli÷ini taúımaktadır. Bu
dönem boyunca uluslararası mali piyasalar beklentilerin çok üzerinde bir geniúlemeye
konu olurken uluslararası finansal iúlemler ve sermaye hareketleri de çok yüksek
akıúkanlık kazanmıútır. Türkiye vb. geliúmekte olan pek çok ülke bu dönem boyunca
ulusal mali piyasalarını, sermaye hareketleri üzerindeki kontrolleri ciddi boyutlarda
kaldırarak ya da tam konvertibiliteye geçerek dıúa açtılar. Bu sayede yüksek oranda dıú
kaynak kullanımının sa÷lanması beklenmekteydi. Söz konusu kaynak artıúının üretim,
istihdam ve gelir da÷ılımı üzerine olumlu etkilerde bulunması beklenmekteydi.
Beklentiler bu úekilde oluúurken, uluslararası mali akımlar ülke ekonomileri
üzerinde beklenen etkilerin aksine bu ekonomileri kısa vadeli fon hareketlerine karúı
aúırı duyarlı hale getirdi (Celasun, 2001, 164). Yine bu dönemde pek çok geliúmekte
olan ülke ekonomisi açısından kronik bir hal almaya baúlayan enflasyonun
düúürülememesi ise ulusal paranın güvenilirli÷ini yitirmesine neden olurken
dolarizasyon sürecini do÷urdu. Sermaye giriú çıkıúlarına karúı duyarlılı÷ı bir hayli artan
ekonomilerin dıúsal úoklara karúı kırılganlıkları arttı. Uluslararası ticari ve finansal
iliúkilerden do÷acak kazançları kalkınmalarının finansmanında kullanmayı amaçlayan
ancak uluslararası ekonominin uzun vadeli de÷iúim trendlerine ayak uydurmakta
zorlanan ve ekonomik yapılarını sürekli olarak bu de÷iúimlere göre uyarlama ve
yenileme yetilerinden yoksun olan pek çok azgeliúmiú ülke ekonomisi takip eden dönem
boyunca krize kilitlenmiú ve sürekli olaraktan dengesiz bir büyüme patikasına sahip
olmuúlardır.
53
1990’lar boyunca iktisadi yapının bu denli hızlı geliúmesinde, teknolojik
ilerlemelerin uluslararası mali piyasaların entegrasyon sürecini hızlandırmıú olması ve
küresel piyasalara entegre olan ülke sayısının hızla artıú göstermesi önemli etkenler
olarak ön plana çıkmaktadır. Bu hızlı bütünleúme süreci geliúmekte olan ülke
ekonomileri açısından sonun baúlangıcı olan dıú finansmana eriúimi kolaylaútırmıútır.
Çünkü bir ülkenin çekebildi÷i dıú finansman -özellikle kısa vadeli fon hareketlerizamanla bu ülke ekonomilerinde dıú borç birikim sürecini tetiklemekte ve dıú borç stoku
oluúumunu gayretlendirmektedir. Bu birikim süreci beraberinde düzenli olarak her yıl
yurtdıúına faiz ödemeleri ve kar transferlerine neden olmaktadır.
Bu dönem boyunca hızla artan dıú kaynak kullanımı geliúmekte olan ülke
ekonomilerini çeúitli úekillerde ve faklı boyutlarda etkilemiútir. Ancak önemli olan
husus bu kaynak kullanımının iktisadi performans ve refah üzerine ne úekilde etkilerde
bulundu÷udur. Zira dıú kaynak kullanımının etkin bir biçimde gerçekleútirildi÷i ve
teknolojik ilerleme ve de verimlilik artıúları ile neticelendi÷i durumlarda ekonomik
kalkınma süreci olumlu etkilenmektedir. Ancak kaynak israfının halk yardakçılı÷ının bir
sonucu olarak tezahür etti÷i ve kaynak kullanımının yalnızca yurtiçi tüketimi
özendirdi÷i durumlarda dıú kaynak kullanımı ekonomik performans ve iktisadi
kalkınma üzerinde sınırlı etkilerde bulunmaktadır.
2.1. 1980 Öncesi Borç Krizi
Yetmiúli yılların sonlarına do÷ru patlak veren dıú borç krizlerinin etkilerini
yo÷un biçimde yaúayan ve Ocak 1980’de yeni bir sermaye birikimi modeliyle “liberal”
iktisat politikalarına yönelen Türkiye’de, dıú finansman sa÷landı÷ı ve dıú borç servisi de
yerine getirildi÷i ölçüde, dıú borç resmi otoritelerce bir sorun olarak algılanmamıútır
(Sönmez, 2003: 305).
1982 yılında Meksika’da patlak veren uluslararası borç krizinden beú yıl önce
Türkiye’de ortaya çıkan borç krizi iktisat politikalarının seyri ve iktisadi uygulamalar
ba÷lamında bir dönüúüm niteli÷i taúımaktadır. Zira 1980 reform paketine kadar geçen
54
süreçte borç ertelemeleri ve yeni kaynak arayıúlarına girilmiú, dıú borç sorununa bu
úekilde de çözüm getirilememesi sonucunda 1980 yılı baúında köklü model de÷iúikli÷i
vasıtasıyla borç krizini önlemeye yönelik ekonomik düzenlemelere gidilmiútir.
1980 kararlarının temelini oluúturdu÷u yapısal dönüúüm ile birlikte Türkiye
ekonomisi dıú borçlar hususunda birtakım yeni unsurlar ile tanıúmıútır. Söz konusu
dönem boyunca ortaya çıkan yeni kaynak arayıúları ve bu arayıúlara zemin oluúturan
finansal serbestleúme ile birlikte iktisadi yapıya dâhil olan kısa vadeli sermaye
hareketlerinin dıú borçların hızla artıúına zemin hazırladı÷ı gözlenmektedir. Zira bu
dönem boyunca kısa vadeli sermaye hareketlerinin aúırı oynaklı÷ı ve hızlı bir biçimde
artıúı, oyunu kurallarına göre oynayamayan yani iç kaynak dengesini6 kuramayan Türk
ekonomisinin serbestleúme giriúimlerinin hüsranla sonuçlandı÷ı bir dönem olmuútur
(Kazgan, 2004:113). Yine aynı dönem içerisinde dıú borç artıúı ile dıú kaynak ihtiyacı
arasındaki ba÷ın koptu÷u ve cari açı÷ın finansmanı için gerekli kaynak ihtiyacının çok
çok üzerinde dıú borçlanmaya gidildi÷i gözlemlenmektedir (Sönmez, 2003: 306).
1980 eúi÷ine girilirken Türkiye ekonomisinin sahip oldu÷u dıú borçluluk
göstergeleri7 Tablo 2.1’de gösterilmektedir. Tablo 2.1 de÷erleri ilk gösterge dıúında
di÷er üç gösterge bazında ekonominin alarm verdi÷ine iúaret etmektedir. Tablodan da
görülece÷i üzere 1977 yılı eúik de÷erlerin aúılmaya baúlandı÷ı yıl olmuútur. ølk petrol
úokunu müteakiben uygulanan iktisat politikalarının- tüm dünyada petrol kısıntısına
gidilirken Türkiye’de petrol tüketiminin sübvanse edilmesi, aúırı de÷erli TL, negatif
faiz-arbitraj, tüketim ve sabit sermaye yatırımlarına yönlendirilen dıú kaynak kullanımı
ve sonuçta ithalata ba÷ımlılı÷ın körüklenmesi vb.- tökezledi÷i yıl olma özelli÷ine sahip
olmuútur 1977.
6
Kaynak dengesi ekonominin yatırım/GSMH ile Tasarruf/GSMH oranları arasındaki farktır.
IMF ve Dünya Bankası tarafından ülkelerin borçluluk düzeylerini ölçmede çeúitli göstergeler
kullanılmaktadır. Bu çalıúmada literatürde yo÷un olarak kullanılan dört gösterge dikkate alınacaktır.
Bunlar sırası ile toplam borcun GSMH’ye ve ihracat gelirlerine oranları, borç servisi ile faiz ödemelerinin
ihracat gelirlerine oranlarıdır. Bir ülkenin borçlu sayılabilmesi için bu göstergelerin sırası ile úu eúik
de÷erlerini aúmıú olmaları gerekmektedir. Eúik de÷eri, birinci göstergede % 50, ikincisinde % 275,
üçüncüsünde % 30 ve dördüncüsünde % 20’dir.
7
55
Tablo 2. 1. Dıú Borç Göstergeleri: 1977-1979
Dıú Borç Göstergeleri (1977-1979)
Toplam Borç Stoku/GSMH
Toplam Borç Stoku/øhracat
Borç Servisi/øhracat
Faiz Servisi/øhracat
1977
22.8
623.8
30.4
18.2
1978
26.5
608.6
28.6
17
1979
19.8
594.4
48.2
24.1
Kaynak: Hazine Müsteúarlı÷ı ve TCMB
Tabii ki bir di÷er önemli husus borcun vade yapısıdır. Nitekim bu dönemde
borçlanma düúük faizliyse de, kısa vadeli olması iúin vahametini artırdı. Çünkü bu
borçlar bir yandan tüketimi ve ithalatı pompalarken, bir yandan da sabit yatırımları ve
buna ba÷lı ithalatı pompalamıú; geri ödenmeleri ile ilgili ne iç, ne dıú gelir artıúı
yaratmıútı ve faizleri ile birlikte sürekli yenilenmiúti. Oysa ancak ülkenin iç ve dıú
dengeleri kredi güvenilirli÷ini sarsmıyorsa uluslararası sermaye bunların faizleri ve
anaparalarını yeniler, hatta ayrıca yeni kredi açar. Ancak büyük boyutlardaki kısa vadeli
sermaye giriúleri bir yandan iç ve dıú dengeleri bozar, kredi güvenilirli÷ini azaltır; bir
yandan da yenilenen eski krediler artı yeni krediler, borç stokunu 1–2 yıl içinde büyütür.
øç ve dıú dengesi bozulmuú borçlu ülke birde çı÷ gibi büyümüú kısa vadeli dıú borç
stokuyla yüklü oldu÷unda, alacaklı, rizikosunu azaltmak için borcu yenilemez. Borç
yenilenmeyince, bu kez hem faiz, hem anapara olarak kısa vadeli borçların ödenmesi
zorunlu olur. Ancak, Merkez Bankasında tereli büyüklükte rezerv birikimi yoksa borç
ödenemez. Aúırı de÷erli yerli paranın uzun süre caydırdı÷ı mal-hizmet ihracatı birden
artırılamadı÷ı, körükledi÷i ithalat hemen kısılamadı÷ı için, yeni borç alınamayınca
vadesi gelen borç ödenemez ve kriz patlar (Kazgan, 2004:111).
56
Tablo 2. 2. Vade Yapısına Göre Dıú Borçlar: 1977-1979
Dıú Borçlar/ Milyon Dolar ve (%)
1977
1978
1979
Orta ve Uzun Vadeli
%
4,819
42.1
6,618
48
10,048
73.9
Kısa Vadeli
%
Kaynak: Hazine Müsteúarlı÷ı ve TCMB
6,620
57.9
7,176
52
3,556
26.1
Kısa vadeli borcun toplam borç içindeki payı 1977’de % 57,9’a ulaúmıú,
1978’de % 52 düzeyinde seyretmiú ve borç ertelemeleri sayesinde 1979’da % 26,1’e
gerilemiútir. Tehlike çanlarının çaldı÷ı üç göstergede de payda kısmında ihracat
gelirlerinin yer aldı÷ı dikkate úayan bir husustur. Zira bu saptama basit anlamda ihracat
gelirlerinin yetersizli÷i hususunda yorum yapma imkânı tanır. Fakat bu saptama tek
baúına ihracat gelirleri ile alakalı olarak dıú borçlanmanın kriz öncesi dönemde modelin
bir parametresine dönüúmesini açıklamakta yetersiz kalacaktır.
Burada önemli olan tek baúına yetersiz kalan ihracat gelirlerinin de÷il, aynı
zamanda onu aúan ithalat faturasını da kapsayan dıú ticaret açı÷ı ve cari açı÷ın da analiz
edilmesi ve nedenlerinin araútırılmasıdır. Teorik ba÷lamda cari açı÷ın sermaye
hareketleri ve/veya rezervler aracılı÷ı ile finanse edildi÷i bilinen bir husustur. Sermaye
hareketleri ba÷lamında finansman üç alt kalem ile sa÷lanmaktadır: do÷rudan yabancı
yatırımlar, portföy yatırımları ve kısa ve uzun vadeli krediler. Dönem boyunca
do÷rudan yabancı yatırımlar toplamda 136 milyon dolar gibi önemsiz rakamlarda
seyretmiútir (Boratav, 2006:140). Ayrıca söz konusu dönem boyunca finansal
serbestinin olmadı÷ı gerçe÷i göz önünde bulunduruldu÷unda portföy yatırımlarından
bahsetmekte olanaksızdır. Dolayısıyla cari açık borçlanma ve rezervler vasıtasıyla
finanse edilmiútir. ølk petrol krizini takip eden dönem boyunca Türkiye ekonomisinin
hızlı büyümesi kamu kesimi yatırımlarına dayanmaktadır. Bu yatırımlar sonucunda
oluúan kamu aúı÷ı ise dıú borçlar ba÷lamında analiz edilmesi gereken bir di÷er husustur.
57
Çünkü oluúan bu açı÷ın finansmanında dıú borçların rolü ve iúlevi sorgulanması gereken
bir konudur.
Tabiî ki krizin oluúumunu hazırlayan dıú dinamikler ile ekonominin kendine
özgü yapısal özellikleri (iç etkenler) dikkate alındı÷ında krizin anatomisi tam manası ile
analiz edilebilmiú olacaktır. Altmıúlı yılların baúından itibaren uygulanan ithal
ikamesine dayalı sanayileúme stratejisi, içe dönük bir sermaye birikim modelini ve
ekonomik büyümeyi dayatmıútır. Bu ba÷lamda dayanıklı tüketim malları sektörünün
hızla geliúmesi, dıú girdilere ve ithalata ba÷ımlılı÷ı arttırmıútır. Yatırım malları alt
sektörünün aramalları alt sektörüne kıyasla nispeten daha yavaú geniúlemesi de ithalat
faturasını kabartan bir di÷er önemli husustur. ølk petrol úokuna kadar düúük düzeylerde
seyreden petrol fiyatları, ithal enerji kaynaklarına ba÷ımlı bir sınaî yapının do÷masına
neden olmuútur. Krizi hazırlayan süreçte sayılan bu dıú etkenlere bir de 1974 yılı ile
birlikte Türkiye aleyhine dönen ticaret hadleri eklendi÷inde tablo tamamlanmıú
olacaktır (Sönmez, 2003:309).
Tablo 2. 3. Dıú Ticaret Göstergeleri: 1977-1979
Milyon Dolar ve %
1977
Cari øúlemler Dengesi
-3,140
1,753
øhracat f.o.b.
øhracat/GSMH (%)
4.1
øthalat f.o.b.
-5,506
øthalat/GSMH (%)
12.6
øhracatın øthalatı Karúılama Oranı %
30.2
1978
-1,265
2,288
4.4
-4,369
8.9
49.8
1979
-1,413
2,261
3.7
-4,815
8.7
44.6
Kaynak: TCMB
Dönem boyunca dıú ticaretin geliúimi Tablo 2.3’te verilmiútir. Dönem boyunca
imalat sanayi iç talebe yönelik olarak üretimini gerçekleútirmiútir. Yapay olarak aúırı
de÷erli TL’yi pompalayan kambiyo rejimi ile uygulanan dıú ticaret politikası imalat
sanayini bu yönde desteklemiútir. Ancak bu politika sonuçta ihracat gelirlerinin
GSMH’ye oranının düúmesine neden olmuútur. 1974-1979 kesitinde ihracat artıú hızı
zaman zaman negatif de÷erler alırken, genellikle ithalat atıú hızının altında de÷erlerde
seyretmiútir. øthalat artıú hızı ise sürekli pozitif de÷erler almıútır. Bu artıúın nedenleri dıú
girdilere ba÷ımlı olan dayanıklı tüketim malları alt sektörünün hızla geniúlemesi ve
58
aramalları alt sektörünün yatırım malları alt sektörüne göre daha hızlı geliúmesidir.
øhracatın ithalatı karúılama oranı dönem boyunca düúüú e÷ilimi içindedir. Nitekim
1973’te % 63,1 iken 1979 yılına gelindi÷inde oran % 44,6’ya gerilemiútir. Dolayısıyla
dıú ticaret açı÷ı da kaçınılmaz bir biçimde tırmanmıútır. Petrol fiyatlarındaki tırmanıú
sebebi ile artan enerji faturası ve ülke aleyhine dönen ticaret hadleri açı÷ın artıúının
gerisinde yatan temel nedenlerdir. Cari denge dönemin baúlarında fazla verirken bu
fazla yerini hızla açıklara terk emiútir. Dönem sonuna gelindi÷inde ise cari açı÷ın
boyutu kaygı verici bir hal almıú ve GSMH’nin % 6,4’ü gibi bir orana ulaúmıútır. Cari
açık kalemi açısından önem arz eden bir di÷er husus ise Türkiye’nin sahip oldu÷u cari
açık de÷erlerinin petrol ithal eden ülkeler ortalamasının üzerinde seyretmiú olmasıdır.
1974-1979 dönemi iktisat politikalarının temel odak noktasını dıú borç sorunu
oluúturmuútur. Bunun temel nedenleri, dıú borçlanmanın hızla büyüyen cari açık ve
kamu açıklarının finansmanında kullanılan ana finansman aracı olması, yaúanmıú olan
dıú borç krizi ve dıú borç ertelemeleridir. Finansman kayna÷ı yönüyle hala ba÷ımlı
de÷iúken olan dıú borç henüz kendi içsel dinami÷ini yaratmamıútır. Fakat dıú borç
servisinin yerine getirilmesi zorunlulu÷unun iktisadi yapıda radikal de÷iúikliklere neden
oldu÷u ölçüde dıú borç makroekonomik yapının bir içsel de÷iúkeni halini
almıútır.(Sönmez,2003:319)
2.2. 24 Ocak østikrar Paketi ve Dıú Borç Sorunu
1980 yılına önemli boyutlardaki kamu açı÷ının ve cari açı÷ın finansman
sorunları eúli÷inde adım atan Türkiye ekonomisi mevcut finansman sorunlarını dıú
borçlanma ile çözme úansını yitirme noktasına gelmiú bulunmaktaydı. Nitekim artan
borç oranları ekonominin alarm zillerinin yeniden çalmasına neden olurken dönemin
ekonomi yönetimini yeni bir istikrar programının uygulamaya sokulmasına ve
beraberinde birtakım ciddi önlemlerin alınmasına ve de köklü de÷iúimlere zorluyordu.
24 Ocak 1980 kararları bu amaçlar çerçevesinde serbestleúme ekseninde úekillenen bir
paket olma özelli÷i taúımaktadır.
59
1980 yılına gelinen süreçte Türkiye ekonomisinin kronik hal alan bir di÷er
sorunu da enflasyondur. Her ne kadar bazı çevreler tarafından 24 Ocak kararları
kronikleúen enflasyon ve cari açık sorunlarını çözmeye yönelik kararlar paketi olarak
algılansa da bu kararlar gerek iç gerekse dıú serbestîyi tedricen sa÷lamaya yönelik bir
yapısal uyarlanma programıdır. Bu ekonomi politikasının belirleyici özelli÷i,
ekonomiye iliúkin karar süreçlerinde piyasanın kendi iúleyiúine göre oluúacak fiyatların
tek “yol gösterici” olmalarıdır. Her mal ve hizmet için, arz ve talebe göre oluúacak
fiyatlar, tüm ekonomik iúlemlerde geçerli olmalıdır. Bu yöntemle oluúacak olan fiyatlar,
tüketim, yatırım ve yeniden üretim kararlarını belirleyecek, üretici ve tüketiciler
davranıúlarını fiyatlara göre düzenleyecek ve en yararlı ya da kararlı buldukları
giriúimleri serbestçe yapacaklardır. (Kepenek ve Yentürk, 2004: 197)
Ekonomini küresel piyasalarla eklemlenmesine yönelik bu istikrar programı
özünde, dıú ticaretin serbestleútirilmesi, dıú açı÷ın makul düzeylere çekilmesi, ülkenin
kredibilitesinin sa÷lanması, piyasa mekanizmalarına iúlerlik kazandırılırken devletin
ekonomideki a÷ırlı÷ının azaltılması gibi temel unsurları barındırmaktadır. Bu noktada
úu saptamalar anlam kazanmaktadır:
a)
Modelin iúlerli÷inin sa÷lanabilmesi için kısa dönemde iç talebin
kısılmasının yanı sıra dıú borç servisinin düzenli bir biçimde yerine getirilmesi
gerekmektedir. Dıú borç servisinin yerine getirilmesi modelin olmazsa olmaz
göstergesidir.
b)
Model iç ve dıú serbestleúmeye odaklanmıútır. Finansal serbestleúme ile
beraber geliúen sermaye hareketleri ba÷lamında, dıú borçlanma iktisadi dengenin
sa÷lanması açısından önemli bir de÷iúken olma özelli÷i kazanmıútır.
c)
østikrar ve serbestleúme hareketleri çerçevesinde dıú borç ertelemeleri ve
yeni kaynak ihtiyacı hâsıl olmuútur (Sönmez, 2003, 320).
60
2.3. 1980–1989 Dönemi
1980-1989 döneminin dıú borçlar ba÷lamında temel motifi yeni dıú kaynak
tedariki ve dıú borç servisinin ifası olarak tanımlanabilir. Programının performansı ve
borç servisi ba÷lamında temel önceli÷in yeni dıú kaynak ulaúımına verildi÷i bir
dönemdir. Dıú borç servisinin sorunsuz bir biçimde sürdürülebilmesi de programın
öncelikli performans ölçütlerinden biridir. Dolayısıyla, dıú kaynak giriúi ile dıú borç
servisinin sürdürülebilirli÷i arasında fonksiyonel ba÷lantılar oldu÷u gibi, bu iki
de÷iúken programın uygulanmasında hem koúul hem de gösterge niteli÷ine sahiptir
(Sönmez, 2003:326).
Önceli÷in dıú borç servisinin sürdürülebilirli÷ine verilmesi sebebi ile döviz
gelirlerinin artıúı ilk adımda önem arz etmektedir. Bunun yanı sıra programın yeni dıú
borçlanma ihtiyacının düúürülmesine önem verdi÷i göz önünde bulunduruldu÷unda cari
açı÷ın daralması kaçınılmaz olmaktadır. Bunun yanı sıra iç transferin gerçekleútirilmesi,
bu ba÷lamda gerek kamu gerekse özel sektörün net tasarruf yapmasının yanı sıra mali
sistemin etkin bir tasarruf hareketlili÷ini sa÷laması gerekmektedir (Reisen ve Van
Trotsenburg, 1988:8). Bu ba÷lamda uygulanan ihracat odaklı politikaların dönem
boyunca ve özellikle politikaların sekteye u÷radı÷ı 1987 yılına kadar döviz geliri
artıúları ile neticelendi÷i gözlemlenmektedir. Nitekim 1980’de 5,9 milyar dolar olan
döviz geliri, 1989’da 22,5 milyar dolara ulaúmıútır. Bu sebeple söz konusu dönem için
denilebilir ki; toplam döviz gelirlerindeki artıúın itici gücü ihracattır. Bundan ötürü
dönem boyunca dıú ticaretin irdelenmesi iktisadi yapının daha net biçimde ortaya
konulmasına olanak tanıyacaktır.
øhracatın gidiúatı, dıúa açık ekonomik modelin muvaffakiyet göstergesi
olmasının yanı sıra, ihracattan sa÷lanan gelir de dıú ticaret açı÷ının ve ba÷lantılı olarak
cari açı÷ın yol açaca÷ı dıú finansman ihtiyacının belirlenmesinde temel de÷iúkenlerden
biri olmaktadır. Bu sebeple istikrar önlemleri çerçevesinde 1980 yılında ihracatı
arttırmak için öncelikle devalüasyon uygulamasına gidildi. Bir di÷er uygulama ise
ihracatın özendirilmesi için parasal desteklerin verilmesi ve ihracat fiyatlarının
61
düúürülmesi için iúgücü ücretlerinin azaltılmasıydı. Bu uygulamalar özellikle ithal
ikameci dönemde kurulan ve korumacılık nedeniyle dünya fiyatlarından daha yüksek
fiyatlarla üretim yapan kimi sektörlerin hızla ihracata yönelmesine neden oldu (Kepenek
ve Yentürk, 2004:292).
Tablo 2. 4. Seçilmiú Yıllarda Dıú Ticaret Göstergeleri: 1980-1989
(Milyon Dolar)
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
øhracat
2 910 122
4 702 934
5 745 973
5 727 834
7 133 604
7 958 010
7 456 726
10 190 049
11 662 024
11 624 692
øthalat
7 909 364
8 933 374
8 842 665
9 235 002
10 757 032
11 343 376
11 104 771
14 157 807
14 335 398
15 792 143
Dıú Tic. Açı÷ı
-4 999 242
-4 230 439
-3 096 692
-3 507 168
-3 623 429
-3 385 367
-3 648 046
-3 967 757
-2 673 374
-4 167 451
Dıú Tic. Hacmi Cari Açık
3 408
10 819 486
1 936
13 636 308
952
14 588 639
1 923
14 962 836
1 439
17 890 636
1 013
19 301 386
1 465
18 561 497
806
24 347 856
-1,596
25 997 422
-938
27 416 835
Kaynak: DPT
1980 yılını takiben ihracat ciddi bir artıú sergilemiútir. Bunun dıúında çok köklü
bir de÷iúim ihracatın bileúiminde ortaya çıktı ve imalat sanayi ürünleri ihracatının
toplam ihracat içindeki payı dönemin sonuna do÷ru % 80 dolaylarına çıkmıútır. Ancak,
bu imalat sanayi ihracatını alt sektörler itibarı ile inceledi÷imizde gıda, dokuma-giyim
ve bir ölçüde demir-çelik gibi düúük katma de÷erli ürün üretimini içeren sektörlerin
a÷ırlıkta oldu÷unu görürüz. Sanayi ürünleri ihracatındaki artıúı hazırlayan unsurlar
arasında reel ücretlere üzerindeki baskı, uygun kur politikası, emek verimlili÷indeki
hareketler, kapasite kullanımındaki artıú ve ihracatta vergi iadesi uygulaması dikkate
úayandır.
62
Tablo 2. 5. Seçilmiú Yıllarda øhracatın Bileúimi: 1980-1989
øhracatın Bileúmi
(%)
Tarım
57.4
47.2
37.3
32.8
24.5
21.6
25.3
18.2
20.1
17.3
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
Maden
6.6
4.1
3.0
3.3
3.4
3.1
3.3
2.7
3.2
3.5
Sanayi
36.0
48.7
59.7
63.9
72.1
75.3
71.4
79.1
76.7
78.9
Kaynak: DPT
ùekil 2. 1. Seçilmiú Yıllarda øhracatın Bileúimi, 1980-1989
øhracatın Bileúimi
(% )
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
1989
1988
1987
Maden
1986
1985
1984
1983
1982
1981
1980
Tarım
Sanayi
Dikkat çeken bir di÷er husus da ihracat artıúının dönem sonu itibarı ile hız
kesmiú olmasıdır. Nitekim dönem sonu itibarı ile ihracatın ithalatı karúılama oranı da
1988 yılında % 80 dolayına eriútikten sonra düúüú e÷ilimi içerisine girmiútir. ølerleyen
bölümlerde ayrıntılı bir biçimde anlatılacak olan bu durum giderek artan dıú ticaret
açıklarının 1980 eúi÷ine gelinen süreçte aldı÷ı yüksek de÷erlere do÷ru yine bu dönem
sonu itibarı ile tırmanıúa geçmiú olmasından farklı bir anlam taúımamaktadır. øhracatın
63
ithalatı karúılama oranlarının gösterildi÷i Tablo 2.6’dan hareketle bu oranının düúüúünü
iki úekilde açıklamak mümkündür; ya ihracat artıú hızının düúüúünden kaynaklanan bir
azalıú ya da ithalat artıú hızında meydana gelen bir artıútan kaynaklanan bir azalıú söz
konusudur (Kepenek ve Yentürk, 2004:292).
Tablo 2. 6. Seçilmiú Yıllarda øhracatın øthalatı Karúılama Oranı: 1980-1989
øhracatın øthalatı Karúılama
Oranı (%)
1980
36.8
1981
52.6
1982
65.0
1983
62.0
1984
66.3
1985
70.2
1986
67.1
1987
72.0
1988
81.4
1989
73.6
Kaynak: DPT
øthalatın seyri 1980 yılından sonra ciddi bir artıú e÷ilimi sergilemiútir. 1980’li
yılların sonuna do÷ru ise bir yavaúlama e÷ilimi dikkate de÷erdir. Dönem boyunca
uygulanan devalüasyon politikası aslında bir yandan ihracatı arttırmayı hedeflerken bir
yandan da dövizi pahalı kılmak sureti ile ithalatı düúürmeyi ve böylece dıú ticaret
açıklarını azaltmayı hedeflemiútir. Fakat burada dikkate de÷er bir di÷er unsur keyfiyet
yukarıda arz edildi÷i üzere iken, ithalatın akıl almaz bir biçimde sürekli artıú e÷ilimi
içinde olmasıdır.
Bu durumun açıklaması muhakkak ki ithalatın kompozisyonunda yatmaktadır.
øthalat kalemlerinden biri olan tüketim malı ithalatının özellikle 1980 sonrası dönemde
ithalatın serbest bırakılması ile birlikte hızla artması ithalat faturasını kabartan
unsurlardan biri olmuútur. Benzer úekilde hem aramalı hem de yatırım malı ithalatı
dönem boyunca sürekli artmıútır. Fakat aramalı ithalatı ile yatırım malı ithalatının artıú
64
hızlarına bakıldı÷ında yatırım malı ithalatının artıú hızı aramalı ithalatı artıú hızının
gerisinde kalmıútır (Tablo 2.7).
Tablo 2.7’den de görülece÷i üzere ara malı ithalatının, toplam ithalat içindeki
payının geliúimi 1980 sonrası dönemde köklü bir biçimde artıú sergilemiú ve % 80
civarına ulaúmıútır. Ancak yatırım malı ithalatının toplam içindeki payı % 20’lere kadar
gerilemiútir.
Tablo 2. 7. Seçilmiú Yıllarda øthalatın Bileúimi: 1980-1989
øthalatın Bileúimi (%)
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
Yatırım Malı
20.0
24.7
26.3
25.1
24.7
22.9
31.3
27.0
27.8
24.3
Aramalı
77.9
73.3
71.6
72.3
70.9
69.1
60.1
64.8
64.4
66.8
Tük. Malı
2.1
2
2.1
2.6
4.4
8
8.6
8.2
7.8
8.9
1980’lerden sonra önemli bir yerli yatırım malı sanayi kurulmadı÷ı göz önüne
alındı÷ında, yatırım malı ithalatının payının azalması ve aramalı ithalatının payının
artması, ithalat artıúının yeni teknolojilere ve yeni ürünlere dayalı olmaktan uzak
oldu÷unu göstermektedir (Kepenek ve Yentürk, 2004:293).
65
ùekil 2. 2. Seçilmiú Yıllarda øthalatın Bileúimi, 1980-1989
øthalatın Bileúimi (%)
90,0
80,0
70,0
60,0
50,0
40,0
30,0
20,0
10,0
0,0
1989
1988
1987
Aramalı
1986
1985
1984
1983
1982
1981
1980
Yatırım Malı
Tük. Malı
1980 yılını takiben artıú hızı duraksayan yatırım malı ithalatı, 80’li yılların ikinci
yarısında yeniden hızlanarak artmıú ve bu artıú kabaran bir ithalat faturasını da
beraberinde getirmiútir. Böylece bir yandan ihracat artıúında duraklama, di÷er yandan
toplam ithalatta görülen artıú, Tablo 2.4’ten de görülece÷i üzere dıú ticaret açı÷ını
1980’lerin sonlarına do÷ru giderek arttırmıútır. Bugünkü Türk ekonomisinin dıú
ticaretinin temel sorunlarından birisi burada yatmaktadır. Düúük katma de÷erli ürün
üreten ihracat kesimi ihracat gelirlerini arttırabilmek için sürekli olarak yeni
teknolojilere ve girdilere giderek artan oranda gereksinim duyarken, bu ihracatı
gerçekleútirmek için gerekli olan ara malı ve yatırım malı ithalatı da dıú ticaret açı÷ını
büyütmektedir.
øhracatı artırmaya odaklanmıú dıúa açık ekonomik model iktisadi büyümeyi
belirli ölçüde desteklemiú, 1986’da % 8,1’e ulaúan büyüme 1987 sonrasında hız keserek
1988-89’da % 1,5 ve % 1,6 düzeylerine inmiútir. 1980–1989 döneminin sonuna do÷ru
ihracat artıú hızında ve büyüme oranlarında meydana gelen bu azalıúlar ve durgunluk,
bu yönde kullanılan araçların etkinli÷ini yitirmiú olmasından kaynaklanmaktadır.
a-
1988 yılına dek yüksek döviz kuruyla ihracat teúvik edilirken, bu tarihten
sonra düúük döviz kuruna geçilmiú, TL yapay olarak de÷erlenmiútir. Nitekim reel
66
efektif döviz kurunun geliúimi gerek TÜFE, gerekse TEFE bazında 1988-89 kesitinde
TL’nin de÷erlendi÷ine iúaret etmektedir.
b-
Kapasite kullanımında sınıra ulaúılmıú, yeni üretim kapasitelerinin
yaratılamaması verimlili÷i olumsuz etkilemiútir. øhracattaki artıúa karúın dıúa yönelik
sanayinin temellerinin atılamamıú olması, ihracattaki tıkanıklıklar ve büyümedeki
yavaúlamanın etkenlerinden biridir. Bu ba÷lamda dıú talepten iç talebe yönelme oldu÷u
saptanmaktadır.
c-
øúgücü ücretlerinde 80’li yıllarda do÷an kayıpları telafi edici yönde
düzeltmeler yapılmıútır. Reel ücretlerdeki artıúın yanı sıra ticari ve tüketim
kredilerindeki geniúleme iç talebin uyarılmasına yol açmıútır. Dıú talepten iç talebe
kayıú ve büyümenin durma noktasına geliúi, dıúa açık büyüme modelinin sonuna
gelindi÷inin somut göstergesidir (Sönmez, 2003: 328).
Dıú finansman ihtiyacının seyrinin cari açı÷ın seyri ile paralellik arz etmesinin
yanında ihracatta meydana gelen artıúlar da toplam döviz gelirlerini arttırması sebebi ile
dıú borç servisinin yerine getirilmesini olanaklı kılmaktadır. Nitekim Tablo 4’ten de
görülece÷i üzere dönem boyunca sürekli artıú gösteren ihracat yalnız 1989 yılında
duraksamıú ancak aynı yıl ani bir sıçrama gösteren iúçi gelirleri sayesinde toplam döviz
gelirleri artmaya devam etmiútir.
Tablo 2.4 ve Tablo 2.8 dikkatli incelendi÷inde görülecektir ki dıú ticaret açı÷ı ve
cari açık dönem boyunca yüksek de÷erlerde seyretmelerine karúın, her iki açı÷ında
GSMH’ye oranlarında dönem baúı de÷erleri ile kıyaslandı÷ında ciddi düúüúler
gözlemlenmektedir. Dönem baúında dıú ticaret açı÷ının GSMH’ye oranı % 6,6 iken
dönem sonu itibarı ile % 3,9’a gerilemiútir ve hatta 1988 yılında % 2’ye kadar
düúmüútür. Cari açık cephesinde ise çok daha olumlu sonuçlar gözlemlenmektedir. Borç
krizi süreci sonunda % 4,9 gibi yüksek bir Cari Açık/GSMH oranı mevcut iken dönem
sonu itibarı ile oran % 0,98’a kadar gerilemekle kalmamıú ve bunun yanı sıra cari fazla
verilmiútir. 1980-1989 zaman kesitinde toplam dıú ticaret açı÷ı 32,3 milyar dolara, cari
açık ise 10,4 milyar dolara ulaúmıútır. Fakat bu olumlu geliúmeler dönem boyunca dıú
67
borç meselesinin ikinci plana itildi÷i anlamını taúımamaktadır; çünkü cari hesapların bir
alt kalemi olan faiz servisinin yanı sıra, anapara taksitleri yüklü bir dıú ödemenin
finansal yapılar üzerinde baskı yarattı÷ını açıkça ortaya koymaktadır.
Tablo 2. 8. Seçilmiú Yıllarda Dıú Ticaret Göstergeleri: 1980-1989
Dıú Ticaret Göstergelerinin GSMH'ye Oranları, %
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
øhracat/GSMH
4.2
6.2
7.6
9.2
11.7
11.7
9.8
11.6
12.8
10.7
øthalat/GSMH
11.3
11.8
11.7
14.8
17.7
16.6
14.5
16.1
15.8
14.5
Dıú Tic. Aç./GSMH
6.6
5.6
4.1
4.8
4.8
4.4
3.9
3.7
2.0
3.9
CøB/GSMH
4.9
2.6
1.3
3.1
2.4
1.5
1.9
0.9
-1.8
-0.9
Kaynak: DPT, Temel Makroekonmik Göstergeler
1980-1989 döneminde 20,7 milyar dolara ulaúan birikimli faiz8 servisinin cari
açık içindeki payı da % 197’ye ulaúmıútır. Fakat tek baúına faiz servisi, dıú kaynak
ihtiyacının tayininde yeterli olmayaca÷ı için; dönem boyunca 23,6 milyar dolar gibi
yüksek bir de÷ere ulaúan anapara servisini de hesaplara dâhil etmekte fayda
vardır.1980-1989 kesitinde IMF’ye yapılması gereken 2,2 milyar dolarlık ödemede
dikkate alındı÷ında, dönem boyunca birikimli dıú borç servisinin 46,5 milyar dolara
tırmandı÷ı görülmektedir. Netice itibarıyla borç anapara taksitleri ve faiz ödemelerini de
kapsayan cari açı÷ın finansmanı toplamda 36 milyar dolarlık bir finansman ihtiyacını
do÷urmaktadır (Tandırcıo÷lu, 2000: 4).
1980’li yılların baúlarında gerçekleútirilen yaklaúık 6,6 milyar dolarlık borç
ertelemesi, 1980-1984 kesitine ait borç servisinde toplam 4,7 milyar dolar tutarında bir
geçici azalma meydana getirmiú ve böylece gerek cari açı÷ın finansmanı gerekse yeni
finansman kayna÷ı yaratmada seksenli yılların ilk yarısında rahatlama sa÷lamıútır; fakat
ikinci yarıda borç servisi mutlak tutarının arttı÷ı görülmektedir (Sönmez, 2003: 330).
8
Birikimli Faiz Servisi dıú kaynak ihtiyacının belirleyen bir etkendir.
68
Dönem boyunca gereksinim duyulan kayna÷ın yaklaúık 8,2 milyar dolarlık kısmı net
sermaye akımlarından, 2 milyar dolarlık kısmı birikimli rezerv artıúından, 3,6 milyar
dolarlık kısmı kredi mektuplu DTH9’den ve 23,2 milyar dolarlık kısmı orta/uzun vadeli
borçlanmadan sa÷lanmıútır. DTH dâhil olmak üzere orta/uzun vadeli dıú borçlanmayla
sa÷lanan net dıú borç hâsılatının10 bakiyesi pozitif de÷er almaktadır. Ancak 1984 sonrası
kesitte 1986 ve 1987 yılları hariç net hâsılatın negatif de÷erler aldı÷ı gözlenmektedir.
Bu geliúmeler ıúı÷ında Tablo 2.9’a bakıldı÷ında zaten yüksek olan borç birikim
rasyosunun11 bu yıllarda birin üzerinde de÷erler aldı÷ı görülmektedir. Bunun manası ise
anapara taksitlerinin borçlanma geliri ile karúılanamaz hal aldı÷ıdır. Kaldı ki, 20,7
milyar dolara ulaúan toplam faiz servisi de dikkate alındı÷ında hükümetlerin dıú borç
servisini yerine getirmek için yeni dıú borçlanmaya baúvurdu÷u, ancak bu süreçte
dıúarıya net transfer yapıldı÷ı sonucuna ulaúılmaktadır. Baúka bir ifade ile, a÷ır dıú borç
servisi, özellikle 1980’lerin sonlarına do÷ru refinansman amaçlı yeni dıú borçlanmaları
kaçınılmaz kılmıútır.
Tablo 2.9’danda görülece÷i üzere 1980-1989 kesitine borç ertelemeleri ve yeni
dıú borç eklemeleri sonucunda oluúan borç servisi sorunu damgasını vurmuútur. Bu
dönemde toplam dıú borç stoku 28,3 milyar dolarlık bir artıú göstermiútir. 1980’lerin
ikinci yarısında ortaya çıkan bu borç artıúının altında yatan nedenler ve etkenler ve
ekonomik kesimlerin bu artıútaki rolleri önem arz etmektedir (Evgin, 2000: 45).
Gerçekte dıú borçlanma, iktisat politikasının do÷rudan sonucudur; belirleyici
olan iktisat politikasıdır (Kepenek ve Yentürk, 2004:260). 1980-1989 döneminde
serbest dıú ticarete dayalı bir iktisat politikası benimseyen Türkiye Ekonomisinin dıú
borç stok artıúı ba÷lamında öncelikli sorunu kabaran ithalat faturası olarak
gözlenmektedir. Zira artan ithalat faturası beraberinde finansman ba÷lamında dıú
borçlanmaya ivme kazandırmıútır. Bunun yanı sıra, borçlanmada meydana gelen artıú ve
9
1984 yılında kambiyo rejimine getirilen serbestlik ile etkin hale getirilen kredi mektuplu Döviz Tevdiat
Hesapları.
10
Borçlanma-Anapara Taksiti
11
Anapara Taksiti/Orta-Uzun Vadeli Dıú Borçlanma
69
do÷al olarak borç stokunda meydana gelen artıúlar borç ertelemelerinin ardından vadesi
gelen borç servislerinin refinansmanı ve cari açıkların finansman ihtiyacı yer
almaktadır.
1980-1989 kesitinde dıú borçlanmaya iliúkin úu saptamalar önemlidir:
a.
Dıú ticarette serbestleúme sonucunda artan ithalat faturası dıú
borçlanmaya ivme kazandıran unsurlar arasında yer almaktadır.
b.
Borç
ertelemelerinin
ardından
vadesi
gelen
borç
servislerinin
refinansmanı ve cari açıkların finansman ihtiyacı borçlanmayı ve buna ba÷lı olarak borç
stokunu arttırmıútır.
c.
Toplam borç içinde kamunun a÷ırlı÷ı dikkate de÷erdir. ùöyle ki kamunun
toplam borç stoku içindeki payı dönem boyunca %84,3 ile % 94,4 arasında de÷erler
almıútır.
d.
Kısa vadeli borçlanmada özel kesimin payı giderek artmıútır. Özel
kesimin hızla dıú borçlanma sürecine girmesinde, 28 ve 30 sayılı kararlar ile
ekonominin giderek finansal serbestleúme yörüngesine oturtulması önemli rol
oynamıútır. Kambiyo rejiminin serbestleútirilmesi ve ticari bankaların döviz tevdiat
hesabı açabilmelerinin olanaklı kılınması kısa vadeli borçlanmanın itici gücünü
oluúturmuútur.
e.
Orta/uzun vadeli borçlanmalar a÷ırlıklı olarak kamu kesimi tarafından
gerçekleútirilmektedir.
f.
Toplam borç stoku içinde kamunun payının yüksek olması sebebi ile iç
tasarruflar dıú borçlanmada kullanılır olmuútur. 1980-1989 kesitinde iç tasarruf
yetersizli÷i sebebi ile negatife dönen tasarruf-yatırım dengesi dıú tasarruf kullanımını
zaruri kılmıú ve böylece dıú borçlanmaya baúvurulmuútur.
g.
1982 borç krizinin ardından uluslararası mali kurumlar geliúmekte olan
ülke ekonomilerini dıú borçlanma konusunda özel kesim kaynaklarına yönlendirmiú ve
böylece alacaklı ba÷lamında dıú borçlanmada özel kaynakların payı artmıútır.
70
1980-1989 kesitinde dıú borçlanmanın geliúimi düúündürücü bir tablo
çizmektedir. Borçluluk göstergelerinden borç stoku/GSMH, Borç Servisi/øhracat ve Faiz
Servisi/øhracat de÷iúkenleri 1977-78 de÷erlerinin üzerine tırmanmıú ve son iki
göstergede eúik de÷erler aúılmıú bulunmaktadır. Borç Stoku/øhracat oranında iyileúme
gözlense de eúik de÷erin altına inilememiútir. Borç Stoku/GSMH oranı her ne kadar eúik
de÷erin altında seyretse de zaman içerisinde artıú göstermiútir. Fakat tablo her ne kadar
kötüye gidiúatı iúaret etse de; dönem boyunca dıú finansmana ulaúılabildi÷i ve borç
servisi aksaklıkları giderildi÷i ölçüde dıú borç krizi riski ekarte edilmiú görünmektedir.
Fakat borç birikim rasyosu ve net borçlanma hâsılatı ekonomideki kırılgan yapının
sürdü÷üne iúaret etmektedir. Sonuç olarak bu dönem sonunda yabancı kaynak giriúi
odaklı bir borçlanma stratejisi neticesinde sa÷lıklı dıú finansman/borçlanma merkezli bir
iktisat politikasının henüz oluúturulamadı÷ı gözlenmektedir.
71
4.6
0.65
95.1
39.1
4.7
0.71
Borç Servisi/øhracat
Faiz Servisi/øhracat
Borç Servisi/GSMH
Borç Birikim
Rasyosu*
(*) Yüzde
Kaynak: Hazine østatistikleri 2002
345
541
30.7
58.1
27.3
27
87.7
16.627
86.9
13.1
1936
2.732
1.443
1.289
-
1981
Toplam Borç
Stoku/GSMH
Toplam Borç
Stoku/øhracat
90.9
15.374
84.1
15.9
Toplam Borç Stoku
Orta/Uzun Vade*
Kısa Vade*
Kamu Borç Stoku*
3408
2.766
1.138
1.628
-
Cari Açık
Borç Servisi
Faiz
Anapara
IMF
1980
0.93
5.8
26.6
53.8
303
32.9
94.4
17.858
90.1
9.9
952
3.168
1.565
1.603
-
1982
0.98
7.4
25.6
64.9
319
29.6
91.1
18.814
87.6
12.4
1923
3.832
1.511
2.136
185
1983
1.47
6.1
21.5
50.5
282
34
86.4
20.823
86.4
15.4
1439
3.73
1.586
1.907
237
1984
1.28
6.2
21.2
51.1
311
37.4
84.4
25.66
81.3
18.7
1013
4.216
1.753
2.208
255
1985
Dıú Borç Göstergeleri, 1980-1989
(Milyon Dolar)
0.68
6.1
28.1
61.8
425
42
82.8
32.206
80.2
19.8
1465
4.685
2.134
2.173
378
1986
Tablo 2. 9. 1980-1989 Döneminde Dıú Ticaret Göstergeleri
0.95
6.3
23.1
53.4
391
46.1
84.2
40.326
81.1
18.9
806
5.517
2.387
2.687
443
1987
1.06
7.9
24.3
60
341
44.8
85
40.722
84.2
15.8
-1596
7.158
2.799
3.927
432
1988
1.21
6.6
24.7
60.9
354
38.4
84.3
41.751
84.3
13.8
-938
7.17
2.907
4.023
240
1989
72
2.4. 1990-1999 Dönemi
11 A÷ustos 1989 tarih ve 32 sayılı kararname ile baúlayan bu dönem, iktisat
politikaları ve dıú finansman ba÷lamında bir dönüm noktası teúkil etmektedir. 32 sayılı
kararname Türk kambiyo rejiminin serbestleútirilmesinde son aúamadır. Bu son aúama
ile birlikte ödemeler dengesi sermaye hesabı dıúa açılmıú, özel sektörün dıú finansmana
–borçlanmaya- do÷rudan ulaúımı sa÷lanmıútır. Söz konusu dönemde finansal sermaye
odaklı yeni birikim modeli iktisat politikasının merkezine oturmuútur. Nitekim bir
önceki dönemin dıúa açık büyüme modelinin dönemin sonlarına do÷ru tıkanması,
kamunun yetersiz vergi geliri elde etmesi, kırılamayan enflasyonist baskı sebebi ile
oluúan belirsizlik, yüksek kamu açıkları, faiz ödemelerinin yarattı÷ı mali baskı ve
yurtiçi tasarruf düzeyinin sermaye birikimi ve ekonomik büyümeyi finanse etmede
yetersiz kalıúı dıú finansman odaklı yeni modele geçiúte belirleyici olan temel iç
unsurlardır. Seksenli yıllarla birlikte reel sektörü aúan ve finansal sektörde de ivme
kazanan küreselleúme olgusu ise model de÷iúikli÷inin belirleyici dıú unsurudur.
32 sayılı kararname ulusal ekonominin iúleyiúinde radikal de÷iúimlere neden
olmuútur. 70’li yıllarda büyüme süreci; geniúleyici para, faiz ve döviz politikalarıbüyüme ve cari açık-cari açı÷ı destekleyecek sermaye giriúleri ve dıú borçlanma
úeklinde sürdürülmekte, dolayısıyla makro iktisadi politikalar temelde ulusal düzeyde
belirlenmekte iken; 1989 sonrasında ulusal makro iktisadi politikalar ve büyüme süreci
do÷rudan do÷ruya sermaye giriúleri-büyüme-cari açık iliúkisine ba÷ımlı kalmıú ve
birikim süreçleri tamamen yabancı sermaye hareketlerine ve küresel finans piyasalarına
terk edilmiú durumdadır (Yeldan, 2001:37). Bu dönemin iktisadi büyüme ba÷lamında
temel dinamiklerinden biri ithalat talebi ve bu talebi finanse etmeye yönelik kısa vadeli
sermaye akımlarının ülkeye çekilmesi olmuútur. Fakat bu süreç beraberinde ülke
ekonomisini iktisadi büyüme ba÷lamında dıú finansmana ba÷ımlı hale getirmektedir ki;
bu finansman biçiminin tehlikesi dikkate alındı÷ı takdirde büyüme stratejisinin ne denli
oynak zeminler üzerine inúa edildi÷i daha iyi anlaúılır.
73
Dıúsal
úokları
massetmede
kullanabilece÷i
politikalarından yoksun bırakılan ulusal ekonomide;
uygun
para/faiz
ve
kur
bir taraftan Merkez Bankası
geniúletici ve daraltıcı politikaların aracı olarak faiz haddini kullanma olana÷ını
yitirmiú, bir yandan da dıú ticarette, ulusal üretimin, dengenin sa÷lanması ve korunması
gibi amaçlar do÷rultusunda kur politikasının belirlenmesi olanaksızlaúmıútır. Kurların
tayininde finansal sermaye hareketleri belirleyici hal almaya baúlamıú ve bu süreçte
sermaye hareketleri ile mal hareketleri arasındaki ilgileúim kopmuútur. Kısacası para ve
maliye politikalarının etkinliklerini hızla yitirmeye baúladıkları bir dönemde faiz ve kur
ayarlanmaları neredeyse tamamen sıcak para giriúlerine endekslenmiútir. Dolayısıyla
iktisadi büyümenin sermaye giriúlerine ba÷ımlı halde dalgalanmaya ve iktisadi krizin
ekonomik yapıda bir gelenek halini almaya baúladı÷ı çok kırılgan bir döneme girilmiú
bulunulmaktadır. Finansal serbesti öncesi dönemde iktisadi büyümenin neden oldu÷u
cari açı÷ın finansmanı sermaye giriúine, bu ba÷lamda dıú borçlanmaya neden olurken,
serbesti sonrası dönemde ise sermaye giriúleri iktisadi büyümeyi yönlendirir ve cari
açı÷ı tetikler olmuútur (Boratav, 2001:7-17).
Söz konusu dönemi, yukarıda de÷inilen sorunlar çerçevesinde ödemeler dengesi
ve kamu maliyesinin yapısı dikkate alınarak analiz etmek gerekmektedir. Dönem
boyunca sürekli bir iktisadi istikrarsızlık ön plana çıkmakta ve bu istikrarsızlık
kayna÷ını ödemeler dengesi ve bütçe açıklarından almaktadır. 1994 yılında meydana
gelen kriz hariç dönem boyunca Türkiye ekonomisine, finansal serbestleúmeye uyumlu
biçimde, düúük döviz kuru12 ve yüksek pozitif faiz uygulaması damgasını vurmuú ve
ekonominin seyri bu yönde tayin edilmiútir. Sermaye hareketlerinin serbestleútirilmesini
takiben mal hareketleri ile döviz kuru arasındaki arz-talep ba÷lantısı kopmuútur.
Türkiye’nin dıú ticareti tam tersi yönde bir kur politikası gerektirirken dönem boyunca
TL, Dolar karúısında yapay olarak de÷erli tutulmuútur. Büyüme ve kamu açıklarının
finansmanı ba÷lamında önem arz eden net sermaye akımlarının ülkeye çekilmesi amacı
ile yüksek reel faiz uygulamasına gidilmesi ise faiz-kur makasının açılmasına neden
olmuútur. Böylece mal hareketlerinden ba÷ımsız sermaye akımları do÷muútur.
Bu
sayede hız kazanan kısa vadeli sermaye akımları neticesinde dıú borçlanmada ivme
12
Yapay olarak aúırı de÷erli TL.
74
kazanmıútır. Finansal kazançların ve büyük çapta sermayenin finansal serbestleúme
sonrasında vergiden ve denetimden muaf olması, yüksek oranlar vergi kaçakları sebebi
ile oluúan bütçe açıklarının finansmanı için yüksek getirili DøBS’lere baúvurulmuútur.
Bundan ötürü faiz yükü giderek artmıú, özel ticari banklar ola÷an bankacılık
faaliyetlerini ikinci plana atmak sureti ile bütçe açıklarını fonlamaya yönelmiúlerdir. Bu
sayede gerek dıúarıdan sa÷ladıkları sendikasyon kredileri ile bankalar gerekse
bankaların repo yaptıkları finansal kuruluúlar önemli kazançlar elde etmiúlerdir. Özel
ticari bankalardan sa÷lanan iç borçlanma, dıú borçlanmayı tetiklemiútir. Nitekim bu
dönem boyunca bankalar, yurtdıúından buldukları kısa vadeli sendikasyon kredilerine
uygulanan faiz+komisyon+kur farkı DøBS’lere Hazine tarafından ödenen faizin altında
kaldı÷ı sürece dıúarıdan borçlanmıúlardır. Bu sebeple dönem boyunca sürekli olarak
döviz pozisyonlarında büyük açıklar vermiúlerdir (Sönmez, 2003: 338-340).
Dıú ticarete dayalı büyüme modelinin yerini bu dönemde net sermaye akımlarına
dayalı büyümenin aldı÷ını daha öncede ifade etmiútik. Aslında 1990-1999 kesiti makro
ekonomik göstergeler ba÷lamında iki alt dönem olarak incelenmelidir. ølk alt dönem
1994 krizine kadar olan dönemi, ikinci alt dönem ise 94 krizi ve sonrasını kapsamalıdır.
Sermaye akımlarına dayalı gerçekleúen büyüme ilk alt dönem itibarı ile ortalama
% 6,1 olarak gerçekleúmiútir. Körfez krizinin gerçekleúti÷i 1991 yılı haricinde Türkiye
ekonomisi yüksek oranlı büyüme rakamlarına tanıklık etmiútir. Nitekim hızlı büyüme
ile net sermaye akımı ararsında çok yüksek ilgileúim mevcuttur. ùekil 2.3
incelendi÷inde bu durum daha net bir biçimde anlaúılacaktır. Grafikte de görüldü÷ü
üzere Körfez Krizinin gerçekleúti÷i yıl olan 1991’de negatife dönen sermaye akımları
GSMH büyümesini % 0,3 gibi bir de÷ere düúürmüútür. Oysaki di÷er yıllar için ortalama
büyüme oranı % 8 gibi yüksek de÷erlerde seyretmiútir.
75
ùekil 2. 3. Net Sermaye Akımları ve Büyüme: 1990-1993
10
8000
9
7000
8
6000
7
5000
6
4000
5
3000
4
2000
3
1000
2
0
1
-1000
0
Milyon $
%
Net Sermaye Akımları ve Büyüme
-2000
1990
1991
GSMH
1992
1993
Net Sermaye Akımı
Kaynak: Hazine Müsteúarlı÷ı verileri kullanılarak hazırlanmıútır.
1990-1993 kesitinde yurtiçine net sermaye akımlarının toplamı 14,3 milyar
dolara ulaúmıútır. Bu toplamın 9,782 milyar dolarlık kısmı cari açı÷ın finansmanı için
kullanılırken, 2 milyar dolarlık kısmı rezerv artıúı sa÷lamıú, rezerv artıúını aúan kısım ise
yurtiçinde yerleúik ajanların yabancı varlık alımlarında kullanılmıútır (Akyüz ve
Boratav,2002:22). Söz konusu dönem boyunca ülkeye yönelen yabancı kaynakların faiz
kur arbitrajı sayesinde % 16,9 gibi bir reel getiri elde etmiútir. Zira dönem boyunca
dolarda meydana gelen nominal artıú % 51,8 olarak gerçekleúmiútir. Faiz cephesinde ise
Hazine Bonosu ortalama bileúik faiz oranı % 77,5 olarak gerçekleúmiútir13 (Hazine
østatistikleri, 1980-2003). Bankaların bu dönem boyunca DøBS’lerin ana finansörleri
oldu÷u bilgisini pekiútirmek amacı ile banka bilânçolarında yer alan varlıkların oransal
da÷ılımına baktı÷ımızda menkul de÷erlerin % 10,6, reponun ise % 4,5 gibi de÷erler
aldı÷ını görüyoruz. Ayrıca ine bu dönem boyunca bankaların ellerinde bulundurdukları
13
Dolar Cinsinden Getiri=[(1+Hazine Bonosu nominal faiz haddi) / (1+Dolardaki nominal artıú oranı)]-1
76
DøBS’lerinin piyasada mevcut toplam DøBS içindeki payının % 84’e ulaútı÷ını
görmekteyiz. Burada dıú borçlanma açısından önem arz eden husus ise bankaların temin
ettikleri kısa vadeli sendikasyon kredilerinin a÷ırlıklı olarak DøBS finansmanında
kullanıldı÷ı gerçe÷idir. ølave olarak belirtilmesi gereken bir di÷er husus ise bankaların
bu vesile ile söz konusu dönem boyunca faiz-kur arbitrajından kaynaklanan ciddi karlar
elde ettikleridir. 24 Ocak 1980 dönüúümü ile özel kesimin dıúarıdan borçlanması
kademe kademe sa÷lanmıútır. Nitekim 28 sayılı kararla baúlayan süreç 32 sayılı karar ile
tamamlanırken, 1984 yılında çıkarılan 30 sayılı kararname ile birlikte ticari bankaların
yurtdıúından borçlanmalarının önü açılmaya baúlanmıú ve bu sayede dıú borçlar
içerisinde ticari bankaların payı giderek artmıú ve 1989 yılıyla birlikte hız kazanmıútır
(Sönmez,2003:340).
Tablo 2. 10. Borçlu Yapısına Göre Dıú Borçlar: 1987-1993
(Milyon Dolar)
Borçlulara Göre
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
Orta-Uzun Vade
Kamu
Özel Sektör
32,703
31,430
1,273
34,305
32,780
1,525
36,006
34,400
1,606
39,535
37,737
1,798
41,372
39,120
2,252
42,932
39,748
3,184
48,823
42,855
5,968
7,623
2,539
-871
2,873
2,211
6,417
1,830
-747
2,767
1,820
5,745
799
-733
3,118
1,828
9,500
855
-695
5,373
3,272
9,117
557
-553
5,216
3,344
12,660
572
-569
7,157
4,931
18,533
667
-668
11,127
6,739
Kısa Vade
TCMB
(Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hes.)
Ticari Banka Kredileri
Özel Kesim Kredileri
Kaynak: Hazine østatistikleri, 1980-2003
Tablo 2.10’dan da görülece÷i üzere 1988 yılı itibarı ile 2,767 milyar dolara
ulaúan ticari banka borçları 1984 yılından sonra artıúa geçmiú ve 1989 yılı ile birlikte
ciddi manada hızlanmıútır. 1993 yılına gelindi÷inde kısa vadeli borcun içinde ticari
bankalar 11,1 milyar dolarlık miktar ile % 402’lik bir artıú sergilemiútir. Ayrıca özel
sektörün dıú borç miktarı da 1,8 milyar dolardan 6,7 milyar dolara yükselerek % 39’luk
bir artıú sergilemiútir. Bu artıúlar nedeni ile kısa vadeli borcun toplam borç içindeki payı
% 18,5’tan % 27,5’e sıçramıútır. Özel kesimin dıú borçlar içinde yalnızca kısa vadede
artmakla kalmamıú aynı zamanda orta/uzun vadeli borcuda 1,5 milyar dolardan 5,9
milyar dolara tırmanmıútır.
77
Söz konusu dönem boyunca net sermaye akımlarının kompozisyonuna
baktı÷ımızda; 14 milyar dolarlık net sermaye akımının 7,5 milyar dolara yakın kısmı
portföy yatırımlarından sa÷lanırken, 2,9 milyar dolarlık kısmını do÷rudan yatırımlar
oluúturmaktadır. Di÷er yatırımlar baúlı÷ı altında geçen kısa vadeli sermaye hareketleri
dâhilinde 3,8 milyar dolar tutarında borçlanılarak net kaynak giriúi sa÷lanmıútır. Ancak
orta/uzun vadeli toplam net borçlanmanın negatife dönmesi, yani Türkiye’nin sa÷ladı÷ı
kredilerden daha yüksek miktarda borç anapara geri ödemesi gerçekleútirdi÷i ve net
borç ödeyicisi konumuna gelmesi yine bu döneme rastlar.
Tablo 2. 11. Seçilmiú Yıllarda Net Sermaye Akımları: 1990-1993
Finans Hesabı
Do÷rudan Yatırımlar
Portföy Hesabı
Di÷er Yatırımlar
1990
1991
1992
1993
Toplam
4,037
700
547
2,790
-2,397
783
623
-3,803
3,648
779
2,411
458
8,903
622
3,917
4,364
14,191
2,884
7,498
3,809
Kaynak: TCMB, EVDS
1989 yılında gerçekleútirilen tam finansal serbestleútirme hareketinden 1994
krizine gelinene kadar geçen süreçte dıú borçlanmanın seyri de alarm verir nitelik
kazanmıútır (Bkz. Tablo 12-13). Nitekim dönem boyunca toplam borç servisi 31,8
milyar dolar düzeyine ulaúmıútır. Dönem boyunca oluúan bu mebla÷ın 13,7 milyar
dolarlık kısmı faiz servisinden kaynaklanırken, faiz ödemeleri cari açı÷ın 1,397 katına
ulaúmıútır. Faiz servisi dıúında kalan kısmın 17,3 milyar dolarlık kısmı anapara geri
ödemesi ve 0,8 milyar dolarlık kısmı ise tahvil geri ödemesidir. Borç servisinin bir
önceki dönemde, 1980-1989, 45 milyar dolar dolaylarında gerçekleúti÷i gerçe÷inden
hareketle; yalnızca 1990-1993 kesitinde bu mebla÷ın % 70’i oranında bir borç servisi
düzeyine ulaúılmıú olması úüphesiz ki geliúmekte olan bir ekonominin makro dengeleri
açısından tehlike çanlarının çalmaya baúladı÷ını iúaret etmektedir.
78
Tablo 2. 12. Konsolide Bütçe Nakit Açı÷ı Finansmanı ve Dıú Tasarruf øhtiyacı: 1990-1994
Net Dıú Borçlanma
Net øç Borçlanma
1990
0.3
72.1
1991
5.7
45.1
1992
6.8
66.3
1993
16.7
41.5
1994
-44.2
114.4
Merkez Bankası (Net)
Di÷er
2.4
25.1
32.1
17.1
29.3
-2.3
42
-0.2
34.1
-4.3
Dıú Tasarruf
øhtiyacı/GSMH
3.2
2.1
2
4.9
-1.5
Kaynak: Hazine Müsteúarlı÷ı
Tablo 2.12 ve 2.13 bir arada incelendi÷inde 1993 yılı gerçekleúmelerinin dikkate
de÷er oldu÷u ilk planda göze çarpacaktır. Dönem boyunca % 2 civarında seyreden dıú
tasarruf ihtiyacı 1993 yılında 2,5 kat artarak % 4,9 düzeyine ulaúmıútır. Nitekim toplam
borç stoku artıú hızı da yine aynı yıl üç kat artarak toplam borç stokunu 67,356 milyar
dolara taúımıútır. Bu geliúmelere paralel bir biçimde konsolide bütçe nakit açı÷ının
finansmanında dıú borçlanmanın payı % 6,8’den % 16,7’ye sıçramıútır. Ancak iç
borçlanma ve Merkez Bankasından kaynak kullanımı dönem boyunca a÷ırlıklı olarak ilk
iki sırada yer almayı sürdürmüútür.
Finansal serbestleúmenin sa÷landı÷ı 1989 yılı sonrasında Türkiye ekonomisi
hızlı bir dönüúüme tanıklık etmiútir. Ancak kontrolsüz ve denetimden yoksun
gerçekleúen bu dönüúüm sonucunda ülke ekonomisi kaynak yaratma sürecinde
baúarısızlı÷a u÷ramıú; yurtiçi tasarruf artıúını sa÷layamamıú, a÷ırlıklı olarak dıú kaynak
kullanımına yönelmiútir. Nitekim denetimsiz serbestleúme hareketini takip eden
dönemde Türkiye ekonomisi kısa vadeli sermaye hareketleri ve portföy yatırımlarına
dayalı kısa vadeli borçlanma kanalı ve de menkul kıymet satıúına dayalı dıú kaynak
kullanımı kanallarını yo÷un biçimde kullanmıútır. Geliúmekte olan ülke ekonomilerine
tam serbestleúme sonrasında kendili÷inden gelece÷i ve bu ülke ekonomilerinin iktisadi
büyümelerinin finansmanını sa÷layaca÷ı küresel sermaye ve uluslararası finansal
kuruluúlar tarafından sürekli zikredilen do÷rudan yabancı yatırımlar, her ne kadar bir
önceki dönem de÷erlerinin üzerinde seyretmiú olsalar da yine bu dönemde Türkiye
ekonomisini pas geçmiútir. Resmi otoritelerin uyguladı÷ı ve kur-faiz arbitrajının kısa
79
vadeli sermaye hareketleri tarafından yo÷un biçimde sömürülmesine neden olan yüksek
faiz-aúırı de÷erli TL politikası dönem sonunda cari açı÷ın hızlı tırmanıúına zemin
hazırlamıútır.
Tablo 2. 13. Seçilmiú Yıllarda Dıú Borç Göstergeleri: 1990-1994
1990
Cari Açık
Borç Servisi
Faiz
Anapara
IMF
Tahvil Geri Ödemesi
Toplam Borç Stoku
Orta/Uzun Vade*
Kısa Vade*
Kamu Borç Stoku*
(Milyon Dolar)
1991
1992
1993
1994
2.625
7.297
3.264
3.938
48
-250
7.561
3.44
4.07
0
974
8.733
3.439
4.871
0
6.433
8.227
3.574
4.412
0
-2.631
9.993
3.923
5.448
0
47
51
423
241
622
49.035
80.6
19.4
50.489
81.9
18.1
55.592
77.2
22.8
67.356
72.5
27.5
65.601
82.8
17.2
78.7
78.6
72.5
76.2
74.7
Toplam Borç
Stoku/GSMH
Toplam Borç
Stoku/øhracat
Borç Servisi/øhracat
Faiz Servisi/øhracat
Borç Servisi/GSMH
32.2
33.2
34.7
37
50.1
376.4
55.9
25.2
4.8
369.4
55.2
25.3
5
452.3
56.5
23.4
5.4
431.5
60.3
23.3
4.5
356.7
51.8
21.7
5.5
Borç Birikim Rasyosu*
1.07
1.08
1.38
0.91
1.63
(*) Yüzde
Genellikle spekülatif amaçlı olan yüksek miktarda sermaye giriúi sonucu, hemen
hemen tüm geliúmekte olan ülkelerde oldu÷u gibi, Türkiye ekonomisinde de kamu
borçlanma gere÷i hızla artmıú, kamu kesimi gelirlerinin büyük bir kısmı borç faiz ve
anapara ödemelerine ayrılmıútır. Nitekim Türkiye ekonomisi de 1990’lı yıllarda kamu
harcamaları içinde en önemli payı faiz harcamalarına ayırmak zorunda kalmıútır. Aúırı
borçlanma giderek daha yüksek faiz oranı ile borçlanmaya ve borç faiz ödemelerini
80
gerçekleútirebilmek için yeniden dıú borçlanmaya gitmeyi zorunlu kılmaya baúlamıú ve
kamu dengesinin sa÷lanmasını engelleyen bir kısır döngü denetimsiz finansal
serbestleúme sonrasında ortaya çıkmaya baúlamıútır (Kepenek ve Yentürk, 2004:217).
Ödemeler dengesinin sermaye hesabı kaleminin dıú dünyaya denetimsiz bir
biçimde açılması ile birlikte ülke içine hızla akın eden spekülatif amaçlı sermaye
hareketlerinin aynı zamanda yüksek miktarlarda tezahür etmesi ile birlikte cari iúlemler
hesabında büyük oranlarda açıklar verilmiútir. Döviz bollu÷u beraberinde ithalat için
gerekli dövize ulaúımı kolaylaútırmıú, yerli parayı pahalı hale getirmiú ve tüm bunların
neticesinde ihracat gerileyip, ithalat ilerlerken dıú ticaret döviz kazandırıcı özelli÷ini
yitirmiútir. Dolayısıyla yüksek miktarlarda dıú ticaret açıkları ve cari açıklar oluúmuútur.
Sermaye hareketlerine ile paralel biçimde hızlı bir büyüme temposu tutturulurken,
enflasyon oranları da hızla tırmanmıú, kısa vadeli dıú borçlanma ve iç borçlanma ivme
kazanmıú, borçlanmadaki artıúlar sonucunda kamu açıkları aynı hızla artmıú ve borç
servisi baskısı iyice hissedilir olmuútur. Öte yandan dönem boyunca gözlemlenen
yüksek
büyüme
oranları
yatırımlar
tarafından
de÷il,
iç
talep
tarafından
úekillendirilmiútir. øç talebe dolayısıyla tüketime dayalı gerçekleúen büyüme
beraberinde ithalat ve dıú borçlanma artıúlarını getirmiútir. Dolayısıyla 1993 yılına
gelindi÷inde 6 kattan fazla artan cari açık ola÷andıúı seyir izler hale gelmiútir. Sermaye
hareketlerinden sa÷lanan döviz fazlası cari açı÷ın finansmanı yerine rezerv artırımında
kullanıldı÷ı, ekonominin üretken kapasitesi ve yatırımlar aúındı÷ı, reel kaynak
yaratılamadı÷ı ve de kamu kesimi borçlanma gere÷i arttı÷ı için dıú borçlanma artmıútır.
Özetle, Türkiye ekonomisi spekülatif sermaye tarafından úekillendirilmiú ve tüketime
dayalı bir ithalat fazlası ortaya çıkmıútır (Kepenek ve Yentürk, 2004; Sönmez,2003;
Yeldan,2001).
øç talebin bu denli yüksek oldu÷u durumlarda ekonomi yönetimleri genellikle
faiz oranlarını yüksek tutmaya çalıúırlar. Çünkü faizlerin yükselmesi beraberinde
tüketimi azaltıp iç tasarrufu arttıracaktır, böylece iç talep daralacaktır. Ancak 1993
yılına gelindi÷inde Türkiye’de ekonomi yönetimi kamunun kolay borçlanmasının önünü
açmak için yapay müdahalelerle faizleri düúük seviyelerde tutmayı tercih etmiútir. øthal
81
tüketime dayalı büyüme döviz talebini arttırırken dövizin TL karúısındaki de÷eri
beklenildi÷i gibi talep ile aynı yönlü artmamıútır. Bunun sebebi kamu otoritesinin
izledi÷i politika gere÷i TL’nin döviz karúısında de÷er kaybetmemesi gereklili÷idir.
Ancak 1994 yılına gelindi÷inde ekonomiyi derinden sarsan bir krizin ortaya çıkıúında ve
ekonominin göz göre göre bu istikrarsız gidiúata yöneltilmesindeki en büyük pay
kuúkusuz yanlıú iç talep politikası izleyen hükümetindir. Ekonomi yönetiminin iç
borçlanma ihalelerini iptal etmesi neticesinde tek kaynak olarak Merkez Bankası
kaynakları kalırken; piyasada arzı bollaúan yerli para döviz piyasasına yönelmiú ancak
asli görevini unutup hükümeti fonlamakla u÷raúan bankaların böylesi bir ortamda döviz
açık pozisyonlarını düzeltmek maksadı ile döviz talep etmeleri TL’nin aúırı de÷er
kaybına u÷ramasına ve faizlerin rekor düzeylere sıçramasına neden olmuútur. Neticede
hükümetin izlemiú oldu÷u politika iúlerli÷ini yitirmiú, aksine ekonomi aúırı yüksek kuraúırı de÷ersiz TL- ve yüksek faiz oranları tarafından úekillenen bir finansal krizin tam
ortasına bırakılmıútır. Krizle birlikte ithalatta meydana gelen azalmadan kaynaklanan
dıú ticaret açı÷ı ve cari açık azalıúları meydana gelmiútir. Krizle birlikte toplam borç
stokunda azalıú meydana gelirken ekonomide % 6,1 oranında küçülmüútür
(Celasun,1998:7-12; Sönmez,1994).
Kamu açıklarının azaltılması ve enflasyonun düúürülmesi 94 krizinden çıkıú için
hazırlanan istikrar paketinin temel hedefleridir. Bundan ötürü, kamu açıklarını
azaltmaya yönelik olarak daraltıcı maliye politikası izlenmiú, bu süreçte hükümet kamu
harcamalarını kısarken bir yandan da kamu gelirlerini arttırmak maksadı ile bir defaya
mahsus vergiler14 uygulamaya yönelmiútir. 1994 sonrasında ulusal ekonomide yaúanan
krize uyum süreci sıkı para politikaları ve ücretlerin bastırılması ile sa÷lanacak bir iç
talep daralmasına dayandırılmıú görünmektedir. Bu úekilde ekonomi bir yandan
so÷utulurken, di÷er yandan mal piyasalarına durgunluk içinde istikrar kazandırılmaya
çalıúılmıú ve bunlara ilave olarak yüksek faiz politikası izlemek sureti ile iç ve dıú
borçlanma olanakları geniúletilmeye çalıúılmıútır (Yeldan,2001:51).
14
Ekonomik Denge Vergisi, Net Aktif Vergisi, Ek Motorlu Taúıtlar Vergisi ve Ek Gayrimenkul Vergisi
gibi.
82
Krizi takip eden üç yıl boyunca kriz öncesi dönemde uygulanan sıcak paraya
dayalı büyüme politikası sürdürülmüú, ancak spekülatif nitelikli bu büyüme yine uzun
erimli olamamıú; Asya ve Rusya krizlerinin ortay çıkıúına ba÷lı olarak beliren talep
daralmasından olumsuz etkilenmiútir.
Tablo 2. 14. Seçilmiú Yıllarda Ödemeler Dengesi Kalemleri: 1995-1999
(Milyon Dolar)
1995
1996
1997
Cari Açık
øhracat
øthalat
Dıú Ticaret Açı÷ı
Net Sermaye Akımı
Rezerv Varlıklar
2,339
21,637
35,709
14,071
7,024
-4,658
2,437
23,224
43,626
20,402
6,982
-4,545
2,638
26,261
48,558
22,297
5,982
-3,344
1998
1999
-1,984 1,340
26,973 26,587
45,921 40,671
18,947 14,084
-1,539 6,433
-447
-5,206
Kaynak: TCMB
Tablo 2.14’ten de görüldü÷ü üzere 94 krizi sonrası dönemde ihracat ve ithalat
artmaya devam etmiú ancak özellikle 1995-1997 kesitinde ihracat artıú oranı, ithalat
artıú oranının ziyadesiyle gerisinde kalmaya devam etmiútir. Dönem boyunca cari açık
ortalama 2,5 milyar dolar düzeyinde seyretmiútir. Daha öncede belirtildi÷i üzere kriz
sonrası dönemde sermaye hareketlerine dayalı büyüme sürdürülmüútür. Bu duruma
dayanak olarak 1995-1997 kesitinde gerçekleúen net sermaye akımları toplamı
gösterilebilir. Nitekim dönem bu alt dönemde yaklaúık olarak 20 milyar dolar civarında
net sermaye akımı gerçekleúmiútir. Bu akımın 7,4 milyar dolarlık kısmı Tablo 14’ten de
anlaúılaca÷ı üzere cari açı÷ın finansmanında kullanılmıútır. Rezerv birikimine ayrılan
12,6 milyar dolarlık kısım ise bu yeni alt dönemde bir önceki döneme nispeten kayda
de÷er bir de÷iúikli÷e vurgu yapmaktadır. Çünkü bir önceki alt dönemde elde edilen net
sermaye akımlarının çok daha büyük bir kısmı cari açı÷ın finansmanına ayrılırken; bu
yeni dönemde a÷ırlık rezerv birikimine verilmiú gibi görünmektedir.
Tablo 2.15 borçlanmanın yapısı, türü ve vadesi hakkında ayrıntılı bilgiler
sunmakta, kısaca borçlanmanın profilini çizmektedir. 1997 yılına gelindi÷inde toplam
dıú borç stoku 84,2 milyar dolara ulaúmıúken, borçlanmanın vade yapısı orta/uzun
83
a÷ırlıklı bir görüntü sergilemekte ancak kısa vadeli borçlanmanın da toplam borç stoku
içindeki payının giderek arttı÷ı gözlenmektedir. Özel sektörün payının giderek artmaya
baúladı÷ı ve özellikle kısa vadeli borçlanmanın neredeyse % 95’inin özel sektöre ait
oldu÷u verilerin bize söyledi÷i bir di÷er husustur. Ayrıca orta/uzun vadeli borçlanma
içinde özel kesimin payı % 25 düzeylerine ulaúmıútır. Bu verilerden hareketle yapılacak
ufak bir matematiksel iúlem bize özel sektörün toplam borç stoku içindeki payının 1997
yılı itibarı ile % 40’a ulaútı÷ını gösterecektir. Ayrıca alacaklılar açısından da durum pek
farklı de÷ildir. Çünkü orta/uzun vadeli borç stokunun dörtte üçü özel alacaklılara aittir.
Tahvil stokunun payı ise beúte bire ulaúmaktadır. Kısa vadeli borçlarda dikkate
alındı÷ında oran % 80’e ulaúmaktadır. Dolayısıyla bu veriler toplam borç stoku içinde
özel sektörün payının giderek arttı÷ını, borçlanmanın ise esas olarak özel kaynaklardan
sa÷landı÷ını açıkça ortaya koymaktadır.
84
Tablo 2. 15. Seçilmiú Yıllarda Dıú Borç Profili: 1995-1999
(Milyon Dolar)
1995*
1996
1997
1998
1999
Dıú Borç Stoku
Kısa Vadeli Dıú Borçlar
Orta - Uzun Vadeli Dıú Borçlar
73,278
15,701
57,577
79,222
17,072
62,150
84,236
17,691
66,545
96,411
20,774
75,637
102,979
22,921
80,058
Kısa Vadeli Dıú Borçlar
Genel Hükümet
TCMB
Ticari Bankalar
Di÷er Sektörler
15,701
0
993
6,659
8,049
17,072
0
984
8,419
7,669
17,691
54
889
8,503
8,245
20,774
0
905
11,159
8,710
22,921
0
686
13,172
9,063
57,577
62,150
66,545
75,637
80,058
Orta - Uzun Vadeli Dıú Borçlar
A- Toplam Kamu
49,958
40,028
38,865
39,884
42,379
1- Genel Hükümet
36,116
34,737
35,666
37,633
2- Di÷er Kamu Sektörü
2,833
3,191
3,531
3,883
3- Kitler
157
445
651
743
B- TCMB
11,389
10,868
12,073
10,312
C- Özel
7,619
10,733
16,812
23,680
27,367
1- Finansal
3,354
5,535
6,879
7,482
A- Bankalar
2,270
3,757
4,274
4,768
B- Bankacılık Dıúı
1,084
1,778
2,605
2,713
2- Finansal Olmayan
7,379
11,277
16,801
19,885
*: 1995 yılına ait bazı bilgilerin tabloda yer almaması; 1996 yılı itibarı ile Hazine Müsteúarlı÷ının
Dıú Borç Tanımını de÷iútirimiú olmasından kaynaklanmaktadır
Kaynak: Hazine Müsteúarlı÷ı
Dönem boyunca bankacılık kesimi kamu borçlanmasının finansörü olma rolünü
sürdürmüú, bankaların devlet iç borçlanma senetleri portföyünün toplam aktiflerine
oranı % 37,7’ye ulaúmıútır. Aynı zamanda net getirinin -hazine bonosu- dolar cinsinden
%27,6’ya ulaútı÷ı bu dönemde faiz-kur arbitrajından yüksek kazançlar sa÷lanmıútır.
Bunun yanında, Türkiye ekonomisi yüksek miktarda dıú borçlanma ile gerek duydu÷u
finansmanı sa÷lamasına karúın net dıú borç ödeyicisi olma özelli÷ini bu dönem boyunca
da sürdürmüútür. Baúvurulan dönem boyunca dıúarıya aktarılan kaynak miktarı 7 milyar
doları aúmaktadır. Hızlı borçlanmanın, iktisadi büyümeyi finanse etme özelli÷ini
sürdürdü÷ü bu dönem boyunca; ortalama % 8’e yakın yüksek büyüme oranları
85
yakalanırken, dıú borç stoku % 30’luk bir artıú ile 84 milyar dolar düzeyine
tırmanmıútır.
Tablo 2. 16. Konsolide Bütçe Nakit Açı÷ı Finansmanı: 1995-1999
1995-1999, (%)
1995
1996
1997
1998
1999
Net Dıú Borçlanma
Net øç Borçlanma
-27.02
96.05
-10.60
84.11
-20.14
112.84
-27.18
120.49
5.04
106.75
Merkez Bankası (Net)
32.16
18.06
0.00
0.00
0.00
Di÷er
-1.20
8.44
7.30
6.69
-11.79
Kaynak: Hazine Müsteúarlı÷ı
Dönem boyunca net iç borçlanma bütçe nakit açı÷ının finansmanı hususunda
neredeyse tek kaynak olmuútur. Net dıú borçlanma ise bu dönem boyunca negatif
de÷erler almıútır. Dıú borçlanmanın bütçe nakit açı÷ının finansmanındaki payı % -10,6
ile % -27,02 arasında de÷iúmiútir. Bütçeden gerçekleútirilen dıú borç faiz servisindeki
artıú kaçınılmaz olarak net dıú borçlanmanın bütçe nakit açı÷ının finansmanında negatif
de÷erler almasına neden olmuútur (Tablo 2.16).
1997 Asya ve 1998 Rusya krizleri, ulusal ekonomiyi derinden etkilemiútir.
1998’den baúlayarak, ulusal mal pazarlarının talep daralmasına itildi÷ini ve dünya
finansal krizinin olumuz etkilerini göstermeye baúladı÷ını görmekteyiz. 1998’de Rusya
kaynaklı ihracat talebinin de daralması ve artan uluslararası güvensizlik ortamında kısa
vadeli sıcak para giriúleri faiz arbitrajına duyarlılı÷ını kaybetmiú ve siyasi
belirsizliklerin de artmasıyla birlikte ekonomi yeni bir finansal-reel krize sürüklenmiútir
(Yeldan, 2001:54). Güneydo÷u Asya ve Rusya krizleri neticesinde uluslararası
rezervlerde meydana gelen ciddi azalıúlar beraberinde uluslararası sermaye akımlarının
kısıtlanmasına yol açmıútır. Bu sebeple 1998-199 kesitinde Türkiye ekonomisi de di÷er
geliúmekte olan ülke ekonomileri gibi büyümesinin finansmanında gereksinim duydu÷u
sermaye akımları ba÷lamında zorluklar çeker hale gelmiútir.
98-99 kesitinde net
sermaye akımları 4,894 milyar dolar olarak gerçekleúirken; 1998 yılında portföy
yatırımları 6,7 milyar dolar civarında negatif bakiye vermiú yani portföy yatırımları hızlı
86
bir biçimde ülkeyi terk etmiútir. Bir önceki yıl GSMH’nin % 5,8‘ini oluúturan sermaye
giriúleri 1998 yılında % 1,8’e gerilemiútir (Akyüz ve Boratav, 2002:9).
Dıú finansman ihtiyacının GSMH’ye oranı her ne kadar ilk yıl yüzde birin altına
inse de ertesi yıl artarak % 3,2’ye yükselmiútir. Söz konusu dönem için önem arz eden
bir di÷er ayrıntı ise yerine getirilmesi gereken a÷ır dıú borç servisidir. Nitekim bütçe
nakit finansmanında negatif de÷er alan dıú borçlanma kalemi bu ba÷lamda anlam
kazanmaktadır. Ayrıca doksanlı yılların sonu itibarı ile 103 milyar dolara ulaúan dıú
borç stoku içinde gerek borçlu gerekse alacaklı ba÷lamında özel kesimin a÷ırlık
kazandı÷ını görüyoruz Zira söz konusu iki yıl için yerine getirilmesi zorunlu borç
servisi 35 milyar doları bulmaktadır. 1998 yılında durgunlaúan ve 1999 yılında
gerileyen ihracatın yanı sıra ithalatta meydana gelen ciddi azalıúlar 1998 yılında cari
fazla verilmesine yol açarken, ertesi yıl 1,340 milyar dolarlık cari açık verilmiú ve
neticede iki yıllık dönem sonunda 0,64 milyar dolarlık cari fazla verilmiútir. Net
sermaye akımlarına ba÷lı hareket eden iktisadi büyüme kaçınılmaz olarak ilk yıl %
3,8’e gerilemiú ve de ertesi yıl ekonomi % 6,1 oranında daralmıútır. Bu iki yıllık
döneme dair bir di÷er belirgin özellik ise talep yetersizli÷ine ba÷lı ekonomik
durgunluktur. Talep yetersizli÷ine dıú pazarlarda meydana gelen daralmanın eklenmesi
ile birlikte 1998 yılının ikinci yarısında faiz hadleri tırmanıúa geçmiú ve böylece iç
borçlanmanın maliyeti yükselmiútir.
Doksanlı yılların sonuna gelindi÷inde ülke ekonomisi makro dengeler
ba÷lamında ciddi sorunlar ile karúı karúıya kalmıútır. Nitekim baskısı bir türlü
düúürülemeyen enflasyon, kamu kesimi borçlanma gere÷inin sürekli artıúı ile büyüyen
ve ciddi bir sorun halini alan yüksek kamu açıkları ve de maliyeti hızla tırmanan iç
borçlanma ülke ekonomisini ciddi sıkıntılara gark etmiútir. Di÷er taraftan asli
fonksiyonlarını artık tamamı ile unutmuú olan ve yapısal bir sorun halini alan bankacılık
sektörünün DøBS’lerin baúlıca müúterisi olma konumundan kaynaklı döviz açık
pozisyonları da dönemin önemli sorunlarından birisi olmuútur. Ancak devlet
borçlanmasından kazanç sa÷layan yalnızca bankalar de÷ildir. Bankacılık dıúı özel
kesimde bu alanda 1980’li yıllara nispeten çok ciddi oranda faaliyet gösterir olmuútur.
87
Bu ba÷lamda imalat sanayinde faaliyet gösteren ilk beú yüz kuruluúun bilânçoları
incelendi÷inde,
firmaların
asli
faaliyet
alanı
dıúından
sapladıkları
–
tahvil,bono,repo,döviz-gelirlerinin vergi öncesi net bilânçolarına oranı 1982 yılında %
15,2 iken, 1999 yılında bu oran % 219’ a ulaúmıútır. 1998 ve 1999 yıllarında Hazine
Bonosunun dolar cinsinden sırası ile % 44,6 ve % 22 gibi yüksek reel getiriler sundu÷u
gerçe÷i de göz önünde bulundurulursa özel kesimin ne denli büyük rant elde etti÷i net
olarak anlaúılacaktır (Sönmez, 2003: 349).
Doksanlı yılların ikinci yarısında gerçekleúen küresel úokların etkisi ile azalan
sermaye akımları ve ticaret olanakları beraberinde ödemeler dengesi finansmanı
sorununu gündeme getirmiú ve bu sebeple bu dönemin sonlarına do÷ru dıú borçlanma
yeniden hız kazanmıútır. Faiz hadlerinde meydana gelen hızlı tırmanıúa ba÷lı olarak
artan iç borçlanma maliyeti, dıú borçlanmaya a÷ırlık verilmesi tasarımını gündeme
getirmiútir. Nitekim 1998’de % 76, 1999’da ise % 97 artıú sergileyen iç borç stoku
iktisadi denge ve kaynak tahsisi ba÷lamında ciddi çarpıklıklara yol açmıútır. Bu
sebepten ötürü, 1999 yılında IMF ile yapılan Stand-by anlaúması çerçevesinde iç
borçların dıú borçlarla ikamesi kararlaútırılmıú ve bu nedenle dıú borç stoku önemli
ölçüde artmıútır. Bu artısın nedeni bu yıl içerisinde dıúarıya çıkan kısa vadeli sermaye
transferlerinin karúılanması ve cari iúlemler dengesinin finansmanı amacıyla dıú
borçlanmaya a÷ırlık verilmesidir (Ünsal, 2004:98).
øç borç stoklarının artan kamu açıklarına paralel olarak büyümesi de 1990’lı
yıllar boyunca dıú borç stoklarının úiúmesine önemli katkılar sa÷lamıútır. Dönem
basında % 18’ler civarında seyreden iç borç stokunun GSMH’ye oranı 1999 yılında %
29.3’e ulaúmıútır. Büyüyen iç borç stoklarının çevrilmesi, ekonominin kırılganlıklarının
da etkisiyle her zamankinden daha yüksek bir reel faizi gerekli kılmıú, bu durum yapısal
bir sorun olan kamu kesimi açıklarını daha da büyütmüútür. Böylece Türkiye
ekonomisinde 1990’lı yıllar boyunca yalanan dıú borç birikim süreci, kamu
finansmanının bu yapısal özelli÷inin de etkisiyle
daha da belirginleúmiútir
(Sarı,2004:58).
88
Borç Servisi (Milyon Dolar)
Faiz
Anapara
Tahvil Geri Ödemesi
IMF
Kaynak: Hazine østatistikleri 2002
Toplam Borç / Gsmh
Kısa Vadeli Borç / Toplam Borç
Kısa Vadeli Borç / Orta Ve Uzun Vadeli
Borç
Toplam Borç / Mal øhracatı
Faiz Ödemeleri / Mal øhracatı
Faiz Ödemeleri / Toplam Cari øúl.
Gelirleri
Borç Servisi / Mal øhracatı
Borç Servisi (Imf Hariç) / Toplam Cari
øúl. Gelirleri
Borç Servisi / Toplam Cari øúlemler
Gelirleri
(Borç Servisi + Kısa Vad. Borç) /
Toplam Cari øúl. Gel.
27
27
59
27
28
64
73
30
28
12
59
86
26
26
11
54
38
439
23
30
28
12
55
21
362
22
50
17
28
23
10
55
27
339
20
43
21
1995
-11,897
-4,303
-7,594
-1,502
0
12
56
12
56
29
378
23
37
28
1994
-7,302 -7,561 -8,733 -8,227 -9,993
-3,264 -3,440 -3,439 -3,574 -3,923
-4,038 -4,121 -5,294 -4,653 -6,070
0
-25
0
-38
-310
-53
0
0
0
0
22
371
25
24
378
25
35
23
1993
65
33
18
32
19
1992
64
1991
1990
Dıú Borç Göstergeleri (%), 1990-1999
-11,418
-4,200
-7,218
-1,313
0
56
22
19
8
49
27
342
18
43
22
1996
Tablo 2. 17. Seçilmiú Yıllarda Dıú Borç Göstergeleri: 1990-1999
-12,418
-4,588
-7,830
-1,545
-28
52
21
18
8
47
27
321
17
44
21
1997
-16,504
-4,814
-11,690
-2,967
-231
60
26
27
8
61
27
357
18
47
22
1998
89
-18,314
-5,447
-12,867
-1,878
-286
78
35
35
10
69
29
387
20
56
22
1999
Yeni kaynak arayıúlarının hız kazandı÷ı bir dönemde dıú borçlanmaya iliúkin
göstergeler 1999 yılı sonu itibarı ile borçlulu÷un giderek artmıú oldu÷unu iúaret
etmektedir. Toplam dıú borcun GSMH’ye ve øhracat gelirlerine oranı sırası ile % 56 ve
% 387, dıú borç servisi ve faiz servisinin ihracata oranları da sırası ile % 69 ve % 20’dir.
Son oran dıúında tüm oranlarda eúik de÷erleri aúılmıú ve son oranda eúik de÷erine bir
hayli yaklaúmıútır. Dönem boyunca net 112,367 milyar dolar borç servisi yükümlülü÷ü
yerine getirilmiú; bir di÷er ifade ile Türkiye bu dönemde yurt dıúına net 112,367 milyar
dolar kaynak aktarmıútır.
1990-1999 kesitinde Türkiye ekonomisi 14 milyar dolara yakın cari iúlemler
açı÷ı vermiútir. Bu durumun istisnaları kriz yılı olan 1994 ve küresel krizlerin etkilerinin
yo÷un biçimde hissedilmeye baúlandı÷ı 1998 yıllarıdır. Dönem boyunca 33,8 milyar
dolar civarında net sermaye akımı gerçekleúirken, bu akımın % 41 kadarlık kısmı cari
açıkların finansmanında kullanılmıútır. Söz konusu dönem boyunca toplam dıú borç
yaklaúık olarak 54 milyar dolarlık bir artıú sergilemiútir. Daha öncede belirtildi÷i üzere
1980-1989 kesitinde dıú borçlanma a÷ırlıklı olarak cari açıklardan kaynaklanmaktaydı.
1990-1999 kesitinde ise cari açıkların çok çok üzerinde bir dıú borç artıúı mevcuttur.
Çünkü bu dönemde cari açı÷ın finansmanının yanı sıra ciddi borç artıúlarına yol açan
sermaye giriúleri söz konusudur. Kalan kısmı ise net hata noksan kalemine kayıtlı
yerleúiklerin kayıtlı ve kayıtdıúı sermaye çıkıúları ve rezerv birikimi oluúturmaktadır.
Özetle toplam dıú borç artıúının % 43’ü rezerv birikimi ile kayıtlı-kayıtdıúı sermaye
çıkıúından kaynaklanmaktadır (Tablo 2.18). Dolayısıyla finansal serbestleúme sonrası
dönemde dıú borçlanma ile net sermaye akımları ba÷lantılı hal almıú ve bu ba÷lamda dıú
borçlanma iktisat politikalarının vazgeçilmez bir kalemi halini almıútır.
1990-1999 döneminde yapısal olarak aúırı de÷erli ulusal para ve ucuz dövize
dayalı ithalat patlamaları dıú borçlanmayı da uyarmıútır. Özellikle sıcak para giriúlerinin
sa÷ladı÷ı aúırı de÷erlenme, bir yandan ithalat maliyetlerini ucuzlatıp iktisadi büyümeyi
finanse ederken di÷er yandan da finansal piyasalarda spekülatif kazançları
özendirmiútir. Ancak “spekülatif” nitelikli bu büyüme dalgası hiç bir zaman uzun erimli
90
olmamıú ve her bir geniúleme dönemi (1990-93; 1995-98) sırasıyla 1994 ve 1999
krizleri ile sonuçlandırılmıútır (Yeldan 2004:19).
Tablo 2. 18. Seçilmiú Yıllarda Ödemeler Dengesi ve Toplam Dıú Borç: 1990-1999
Cari Açık
Net Ser.
Akımları
Finans Hesabı
D. Yatırımlar
Portföy Hesabı
Di÷er
Yatırımlar
Net Hata
Noksan
Rezerv Varlıklar
Toplam Dıú
Borç
1990
1991
1992
(Milyon Dolar)
1993
1994
-2,625
250
-974
-6,433
3,569
4,037
700
-1,449
-2,397
783
2,458
3,648
779
547
623
2,790
1995
1996
1997
1998
1999
2,631
-2,339
-2,437
-2,638
1,984
-1,340
6,741
8,903
622
-2,425
-4,257
559
6,997
4,565
772
6,982
5,483
612
5,982
6,969
554
-1,537
-840
573
6,546
4,829
138
2,411
3,917
1,158
237
570
1,634
-6,711
3,429
-3,803
458
4,364
-5,974
3,556
4,301
4,781
5,298
1,262
-468
948
-1,190
-2,162
1,832
2,432
1,499
-987
-697
1,717
-944
1,199
-1,484
-308
-206
-4,658
-4,545
-3,344
-447
-5,206
49,035
50,489
55,592
67,356
65,601
73,278
79,330
84,191
96,388
102,987
Kaynak: TCMB Elektronik Veri Da÷ıtım Sistemi
ùekil 2.4 kısa vadeli finansal sermaye giriúlerine ba÷lı olarak geliúen GSYøH
büyümesinin
nasıl
spekülatif
(konjonktürel)
dalgalanmalar
içerdi÷ini
ortaya
koymaktadır. Burada kısa vadeli (sıcak) para giriúleri ile yurt içi gelirin büyüme hızının
eúanlı hareketi; GSYøH’deki dalgalanmaların, sermaye giriú ve çıkıúlarındaki iniúli
çıkıúlı spekülatif trende ne kadar ba÷ımlı oldu÷unu göstermektedir. Böylece ulusal
finans piyasaları do÷rudan do÷ruya kısa vadeli, spekülatif nitelikli yabancı sermaye
hareketlerine ba÷ımlı hale gelmiú ve ulusal kaynakların reel üretken sektörlere sabit
sermaye yatırımları aracılı÷ıyla dönüútürülmesi iúlevini terk ederek, paradan para
kazanma alıúkanlı÷ı içine sürüklenmiútir(Yeldan 2004:19).
91
ùekil 2. 4. Net Sermaye Akımları ve Büyüme
15
6000
4000
10
2000
0
(%)
1999Q3
1999Q1
1998Q3
1998Q1
1997Q3
1997Q1
1996Q3
1996Q1
1995Q3
1995Q1
1994Q3
1994Q1
1993Q3
1993Q1
-2000
1992Q3
0
1992Q1
Milyon $
5
-5
-4000
-10
-6000
-8000
-15
Zaman
Net Sermaye Akımı
GSMH
Finansal serbestleúme sonrası dönemde Türkiye ekonomisinde büyüme
do÷rudan do÷ruya finansal sermaye hareketlerine tabi durumdadır.
Söz konusu
dönemde uygulanan yüksek reel faiz-düúük kur politikaları, finansal yatırımcıların anlık
coúkuları ile birlikte menkul kıymetlerin fiyatlarında spekülatif nitelikli de÷erlenmelere,
aúırı derecede yüksek faiz hadlerine ve iktisadi kararların sanayi yatırımlarından ziyade,
giderek finansal sektörlere yönelmesine neden olmaktadır” (Grabel, 1995: 128).
2.5. 2000-2005 Dönemi
Türkiye ekonomisi Kasım 2000 ve ùubat 2001 krizlerinin neden oldu÷u iktisadi
bunalımı dıú borçlanma ve spekülatif büyüme aracılı÷ıyla aúmaya yönelmiútir. Bir di÷er
ifade ile 1980’lerin baúından bu yana süre gelen iktisadi kurguda herhangi bir de÷iúime
gidilmedi÷inden dıú borçlanma ihtiyacı süreklilik arz etmeye devam etmiútir. Bunun
92
yanı sıra bu dönemde dıú borçlanma serüveninin daha baskın bir seyir izlemesine neden
olan özel durumlarda ortaya çıkmıútır.
1999 yılı sonunda IMF ile yapılan Stand-by anlaúması çerçevesinde, döviz
kuruna dayalı üç yıllık enflasyonu düúürme programı uygulamaya konulmuútur. Sıkı
maliye politikası ve yapısal düzenlemelerle desteklenen programın en belirgin özelli÷i,
Türk lirasının döviz kuru sepeti karsısındaki de÷erinin günlük olarak bir yıllık dönem
için kamuoyuna açıklanmasıdır.
Döviz kurunun belirginli÷i ve bekleyiúlerdeki iyileúme kamu açıklarının
finansmanı gereklili÷iyle birleúince dıú borçlanma e÷ilimi artmıútır (Sarı, 2004:59). 17.
stand-by anlaúmasına zemin oluúturan 9 Aralık 1999 tarihli Niyet Mektubu'nda ortaya
konulan "anti-enflasyonist" programda bütçe/kamu kesimi temel fazlasını elde etmek
için, sıkı döviz kuru taahhüdüne uygun para politikası, daraltıcı bütçe/maliye politikası
ve buna uyumlu gelirler politikası, "yapısal reformlar" olarak nitelendirilen küresel
düzene uyarlanma yönünde sosyal güvenlikten telekomünikasyona ve tarıma uzanan bir
yelpazede serbestleúme, ticarileútirme, deregülasyon ve özelleútirme öngörülmüú, hatta
takvime ba÷lanmıútır (Hazine, 2000a: Ci1t.I).
2000 yılına geldi÷imizde Türkiye ekonomisinin úu özellikleri belirgin halde ön
plana çıkmaktadır. Kronik bir hala almakla birlikte yüksek düzeylerde seyreden
enflasyon, finansmanı ba÷lamında risk arz etmeyen bir cari açık, düzenli biçimde yerine
getirilen dıú borç servisi ve bir önceki yıl % 6,1 oranında daralmıú bir ekonomi. Hal
böyle iken IMF’nin tavsiyeleri (!) do÷rultusunda anti-enflasyonist yönü a÷ır basan kur
çıpasına dayalı iç talebi daraltmaya yönelik politikalar demeti uygulamaya konulmuútur.
Böylesi bir ortamda uygulamaya konulan bu politika demeti yerli paranın dolar
karúısında aúırı de÷erlenmesine yol açarken, hane halklarının ulusal paraya karúı
güveninin azalması ile birlikte hızlı bir dolarizasyon sürecini tetiklemiú, aúırı de÷erli TL
tıkanan ihracatın karúısında ithalatı patlatmıú ve dolayısıyla ülke ekonomisinin yüksek
dıú ticaret açı÷ı vermesine neden olmuútur. Tabiî ki artan tek baúına dıú ticaret açı÷ı
olmamıú, beraberinde cari açı÷ında öngörülenin çok üzerinde artmasına neden olmuútur.
93
Yalnız 2000 yılı için konuúacak olursak cari açı÷ın 9,8 milyar dolarlık rekor bir düzeye
ulaúmasının yanı sıra bu rakama 2,8 milyar dolarlık net hata noksan kalemini de
ekledi÷imizde ortaya 12,6 milyar dolarlık bir açık finansmanı sorunu çıkmaktadır ki bu
oran tüm 90’lı yıllar boyunca verilen cari açıkların toplamından yalnızca 1,3 milyar
dolar düúüktür. Yani ülke ekonomisi bir önceki on yıl boyunca yıllık ortalama 1,4
milyar dolarlık finansman gereksinimi ile karúı karúıya iken; 12,6 milyar dolarlık bir
finansmana tek bir yıl için gereksinim duymaktadır (Boratav, 2001:7-17).
Daha öncede belirtildi÷i üzere 90’lı yılların sonlarına do÷ru maliyeti iyice artan
iç borçlar karúısında faiz hadlerini aúa÷ı çekebilmek için dıú borçlanmaya yöneliú söz
konusu olmuútur. Hatta 1999 yılında IMF ile yapılan Stand-By anlaúması çerçevesinde
iç borçların dıú borçlarla ikamesi kararlaútırılmıú ve bu nedenle dıú borç stoku önemli
ölçüde artmıútır. Bunun yanı sıra uygulamaya konulan para politikası da bu süreci
tetiklemiú ve dıú borçlanmayı ivmelendiren bir di÷er unsur halini almıútır. Çünkü yeni
para politikası merkez bankasının net iç varlıklar kalemini sınırlandırırken, piyasanın
fonlanması görevini net dıú varlıklara yıkmıútır. Dolayısıyla Türkiye sahip oldu÷u net
uluslararası rezerv miktarını arttırmaya zorlanmıútır. Elinden piyasayı fonlama olana÷ı
alınan Merkez Bankasının sahip oldu÷u net uluslararası rezerv miktarını arttırabilmesi
için Hazine ve Ticari Bankaların küresel mali piyasalardan borçlanmak sureti ile temin
edecekleri dövizi Merkez Bankasına satmaları zorunlu hal almıútır. Programa iliúkin úu
hususlarda dıú borçlanma pahasına döviz rezervlerinin yüksek tutulmasını açıklar
niteliktedir; cari açı÷ın finanse edilebilir düzeyde seyretmesi, bütçe/kamu açıklarının
kapatılması ve bankacılık sisteminin döviz/TL cinsinden likit kalması, yani
yükümlülüklerini aksatmadan yerine getirmesi gibi (Sönmez,2003:353).
Bu sözde yeni model dıú borçlar ba÷lamında üç temel saptamaya olanak
tanımaktadır. ølk olarak, Merkez Bankası ve Hazine iç borcun dıú borçla ikame
edilmesini benimsemiútir. økincisi, atıl rezerv birikimi sa÷lamak amacı ile maliyeti çok
yüksek dıú borçlanmaya baúvurulmuútur. Son olarak, dıú borçlanma yurtdıúına sermaye
çıkıúlarını finanse etmekte kıllanılmıútır.
94
Para politikası yapmak ve uygulamakla mesul Merkez Bankasının IMF
tavsiyelerince ve hiç gere÷i yokken kraldan çok kralcı tutum izleyen iktidarın ikram
sevme özelli÷i sebebi ile politika uygulama alanından tam manası ile tasfiyesi, Kasım
2000’de cereyan eden likidite sıkıntısında bu uygulamanın ne denli büyük bir gaflet
oldu÷unu bir kez daha ortaya koymuútur. Zira bu uygulama öncesi dönemde bankalar
ileride geri almak üzere portföylerinde tuttukları DøBS’leri Merkez Bankasına
satabilmekte ve böylece likidite sıkıntılarını aúabilmekteydiler. Ancak bu kertede önemi
bir öncekini aúan bir di÷er hata ise bankalar cephesinden kaynaklanmaktadır. Nitekim
1989 sonrası dönemde asli görevlerini tamamen unutarak DøBS ticaretine odaklanan
bankalar, bu uygulamalarının yanına bir de yan kuruluúlarına usulsüz kullandırdıkları
aúırı krediler, yetersiz sermaye tabanına sahip olmaları, kredi riskini ölçme ve
de÷erlendirmede gerçekçi olmamaları, aúırı derecede vade uyumsuzlu÷una ve kısa
vadeli dıú kredi kullanımının yol açtı÷ı aúırı (net) açık döviz pozisyonuna sahip olmaları
sebepleri ile aúırı kırılgan bir yapıya bürünmüúlerdir. Özetle bu mevcut iktisadi iklimde
Merkez Bankası, ticari bankalara açtı÷ı kredi hacmini geniúletememiú; bankalar ise
borçlanma olanakları kısıldı÷ı için çok yüksek faiz üzerinden repo yapmıúlardır. likidite
krizi tümüyle yerli ve yabancı aktörlerin sıcak sermaye hareketlerinden oluúan;
borsadan yurtdıúına çıkıúlar, yenilenmeyen kısa vadeli dıú krediler, borç senetlerinin
dolara çevrilmesi ve di÷er yerli varlıkların dolara ve kısmen yurtdıúına yönelmelerinden
ve on gün içinde net dıú varlıklarda ve TCMB rezervlerindeki erimeden kaynaklanmıútır
(Boratav, 2001: 7-17; Yeldan 2004:19-20).
Bu süreçte dıú borçlanma ba÷lamında önemli bir di÷er geliúme 18 Aralık 2000
tarihli ek niyet mektubu ile bankalara tanınan mevduat güvencesinin sürdürülmesinin
yanı sıra yabancı bankaların Türkiye’deki özel bankalara açtıkları kredilerin tamamının
kamu tarafından güvence altına alınmıú olmasıdır. Bu davranıúla toplam borç stoku
içinde kamunun payı artmıú, özel banka borçları devlet borçlarına dönüúmüútür.
Finansal dengesizlik ve belirsizlik ortamında hükümet, IMF ve Dünya
Bankası'ndan takvime ve ekonomide gösterilecek performansa ba÷lı olarak sa÷layaca÷ı
finansal deste÷e endeksli iktisat politikasını sürdürmüú, 2001 yılına iliúkin makro
95
göstergeler ve bütçe hedefleri gerçekçi olmayan biçimde belirlenmiú¬tir Bu ba÷lamda
Kasım krizinde tavan yapan faizlerin % 30'lar düzeyine çekilmesinin ve/veya bu
düzeyin korunabilmesinin güç oldu÷u, finansal krize ba÷lı olarak bilânçoları bozulan
bankaların dıú kredi bulmalarının olanaksız hale geldi÷i, enflasyon hızındaki
yavaúlamaya karúın saptanan hedeflerin aúılmıú oldu÷u, bankaların kamu kâ÷ıtlarına
yönelmeleri için faizlerin yukarı çekilmesinin kaçınılmaz oldu÷u ve böylece
enflasyonist baskının artaca÷ı, dıú finansal piyasalardan borçlanmanın güçleúti÷i, krize
karúın kur üzerindeki baskının TL’deki aúırı de÷erlenmeyi sürdürdü÷ü, piyasanın
fonlanmasında Merkez Bankasının pasif konumunun sürdürülmesinin ve borçlanma
yoluyla
uluslararası
rezerv
birikiminin,
kısa
vadeli
sermaye
hareketlerinin
denetlenmedi÷i bir ortamda yüksek risk arz etti÷i dikkate alınmamıú ve/veya göz ardı
edilmiútir. Biriken sorunlar ve hatalı uygulamalar 19-22 ùubat 2001 tarihlerinde, bu kez
úiddetli finansal krizin ortaya çıkmasına yol açmıú, durumun giderek kontrolden çıkması
neticesinde uygulanan politikaya devam edilece÷i ancak dalgalı kur rejimine geçildi÷i
ilan edilmiútir (Sönmez,2003:354-356).
Tablo 2. 19. Seçilmiú Yıllarda Dıú Borçlar: 2000-2005
2000
(Milyon Dolar)
2001
2002
2003
2004
2005
Toplam Dıú Borç Stoku
Kısa Vade
Kamu
Tcmb
Özel
Orta-Uzun Vade
Kamu
Tcmb
Özel
118,503
28,301
1,000
653
26,648
90,202
47,621
13,429
29,153
113,592
16,403
0
752
15,651
97,189
46,110
23,591
27,488
129,701
16,424
0
1,655
14,769
113,277
63,619
20,340
29,319
144,260
23,013
0
2,860
20,153
121,247
69,504
21,504
30,238
160,789
31,880
0
3,287
28,593
128,909
73,831
18,114
36,964
168,808
37,103
0
2,764
34,339
131,705
68,247
12,654
50,804
Dıú Borç Servisi
Anapara
Faiz
21,939
15,638
6,301
24,623
17,489
7,134
28,852
22,450
6,402
27,808
20,821
6,987
30,481
23,339
7,142
36,398
28,439
7,959
Kaynak: Hazine østatistikleri
96
Dıú borçlanma maliyeti ba÷lamında kriz ülke ekonomisine a÷ır bir fatura
yüklemiútir. Bir önceki yıla göre toplam borç stoku 15,378 milyar dolar artmıútır.
Ayrıca IMF’den kullanılan kredilerde dahil edildi÷inde 2000 yılında 25,5 milyar dolar,
2001 yılında serbest bırakılan 11,3 milyar dolarlık kredi dilimi de hesaba katıldı÷ında
14,8 milyar dolarlık dıú borçlanmaya gerçekleútirilmiútir. Gerek IMF gerekse Dünya
bankasından sa÷lanan krediler dikkate alındı÷ında 2000-2002 kesitinde Türkiye
ekonomisinin 30 milyar dolara yakın dıú kredi kullanmıú oldu÷unu görmekteyiz. Di÷er
taraftan Türkiye ekonomisi 2000 ve 2001 yıllarında sırasıyla 21,9 ve 24,6 milyar
dolarlık a÷ır dıú borç servislerini yerine getirmiútir.
2000-2005 kesitinde dıú borçlanmanın profili dolar cinsinden ifade edilen toplam
dıú borç stokunun 1999 yılına kıyasla % 63,6 oranında artmıú oldu÷unu iúaret
etmektedir. Ayrıca kısa vadeli borçlanma bir önceki dönemde sergiledi÷i davranıúı
sürdürmüú ve toplam dıú borç stokunun 1/3’ü oranına ulaúmıútır. Yine aynı dönemde
Türkiye ekonomisi a÷ır borç servisi ödemelerini yerine getirmiútir. Bu alt dönemde
Türkiye ekonomisi toplam 170,1 milyar dolarlık borç servisi gerçekleútirmiú, bir di÷er
ifade ile ekonomiden kaynak aktarımı hız kesmeden devam etmiútir. Yine bu dönemde
dikkat çeken bir husus anapara geri ödemelerinin dıú borç servisi içindeki payının
a÷ırlık kazanmıú olmasıdır. Türkiye ekonomisi açısından tehlike arz eden bir husus özel
sektörün hızlı bir biçimde dıúarıdan borçlanması ve bu borçlanmayı kısa vadeler halinde
gerçekleútirmesidir. Nitekim kontrolü çok daha zor olan bu kalemin hızlı bir artıú
sergilemesi bilânçoları kırılgan hal alan özel kesim ajanlarının olası bir iktisadi
dalgalanmadan ola÷andıúı zararlar görmelerine neden olabilecektir. Özel sektörün kısa
vadeli borçlanma içindeki payı % 92’ye ulaúmıútır. Orta/uzun vadeli borçlanmada kamu
öncü olma özelli÷ini nispeten azalarak sürdürmüú ancak özel sektör bu vade yapısında
da hızlı bir borçlanma serüvenine girmiútir. Dönem sonu itibarı ile özel sektörün toplam
dıú borç stoku içindeki payı % 50,4’e tırmanmıútır.
97
Tablo 2. 20. Seçilmiú Yıllarda Dıú Borç Göstergeleri: 2000-2005
Toplam Borç Stoku / Gsmh
Toplam Borç Stoku / øhracat
Borç Servisi / øhracat
Faiz Servisi / øhracat
Borç Servisi / Gsmh
Faiz Servisi / Gsmh
(%)
2000 2001
2002
2003
59.3 78.0
426.7 362.5
79.0 78.6
22.7 22.8
11.0 16.9
3.2
4.9
71.7
359.7
80.0
17.8
15.9
3.5
60.3 53.7 46.8
305.3 254.5 229.7
58.8 48.3 49.5
14.8 11.3 10.8
11.6 10.2 10.1
2.9
2.4
2.2
2004
2005
Kaynak: Hazine østatistikleri
ùekil 2. 5. Toplam Dıú Borç Stoku ve Büyüme: 2000-2005
10
180,000
8
160,000
6
140,000
4
(%)
100,000
G
0
-2
2000
2001
2002
2003
2004
2005
80,000
Milyon $
120,000
2
60,000
-4
40,000
-6
20,000
-8
-10
0
GSMH
Toplam Dıú Borç Stoku
Baúvurulan dönem itibarı ile borçluluk göstergeleri 2005 yılına gelinene kadar
Türkiye ekonomisinin göstergeler bazında alarm verdi÷ini iúaret etmektedir. Daha
öncede bu çalıúmada dikkate alınacak rasyolar olarak tanımlanan Tablo 20’nin ilk dört
kaleminden Borç Servisinin øhracat Gelirlerine oranı dıúında tüm de÷iúkenler 2005
yılına kadar kritik eúik de÷erlerin üzerinde seyretmiútir. Tablo 2.19 ve Tablo 2.20’ye ait
98
veriler Türkiye ekonomisinin 2000 yılı sonrasında dıú borçlanmaya dayalı geliúti÷ini
desteklemektedir. ùekil 2.5 baúvurulan dönem itibarı ile GSMH büyüme hızı ile toplam
dıú borç stokunun geliúimi birlikte ifade etmektedir. Grafikten de görülece÷i üzere bu
dönem boyunca ekonomik büyümenin seyrini toplam dıú borç stokunda meydana gelen
de÷iúimler tayin etmiútir.
2001 krizini takip eden dönemde Türkiye ekonomisi yüksek reel faiz – düúük
kur fiyatlamasına dayalı son derece hassas bir denge üzerinde yapılandırılmıútır. “Bıçak
sırtı”na dayalı ve özünde istikrarsız olan bu tür spekülatif-büyüme, yüksek iúsizlik,
yüksek borçlanma ve dıúa ba÷ımlı sanayileúme özellikleri taúımaktadır (Yeldan,2006:1).
Bu süreçte sürekli olarak karúımıza çıkan cari iúlemler açı÷ı sorunu tartıúmaların
oda÷ına oturmuútur. Ancak tartıúmalar a÷ırlıklı olarak cari açı÷ın boyutları üzerinde
yo÷unlaúırken, cari açıkların finansman biçimi hususunda yeterli tartıúmaya
girilmemiútir. Zira ödemeler dengesi kendili÷inden dengeye gelen bir çift kayıt
muhasebe sistemi gibi iúlemesi sebebi ile herhangi bir kaleminde meydana gelecek açık,
bir di÷er kalemde verilecek bir fazla ile telafi edilecektir. øúte bu görüúten hareketle cari
iúlemler hesabında meydana gelecek bir açık, sermaye hesabı fazlası ile telafi
edilecektir. Ancak burada önemli olan nokta sermaye hesabı alt kalemlerinden
hangisinin bu açı÷ın finansmanında ön plana çıktı÷ı hususudur. Finansal sermaye
akımlarına dayalı döviz giriú ve çıkıúlarının takip edildi÷i sermaye hareketleri; do÷rudan
yabancı sermaye yatırımları, portföy akımları, kısa ve uzun vadeli dıú krediler
kalemlerinden mütevellittir. Do÷rudan yabancı sermaye yatırımlar alt kalemi dıúındaki
di÷er kalemler borç yaratıcı özelli÷i haizdirler.
2000-2005 kesitinde birikimli olarak 54,4 milyar dolar cari açık veren Türkiye
ekonomisi, aynı dönemde 69,9 milyar dolarlık net sermaye akımı çekmiútir. Ayrıca bu
dönem boyunca ödemeler dengesinin finans hesabından da görülece÷i üzere 64,8 milyar
dolar kadar bir finansal sermaye giriúi gerçekleúmiútir. Bu sermaye giriúine net hata ve
noksan kalemini ekledi÷imizde net sermaye akımlarına ulaúmaktayız. 54,4 milyar
dolarlık cari açık baúvurulan dönemde sa÷lanan net sermaye akımları ile finanse
edilmiútir.
99
Tablo 2. 21. Cari Açı÷ın Finansmanı ve Dıú Borçların Geliúimi: 2000-2005
Cari Açık
Net Serfmaye Akımları
Finans Hesabı
Yurtdıúında Do÷rudan Yatırım
Yurtiçinde Do÷rudan Yatırım
Portföy Hesabı-Varlıklar
Portföy Hesabı-Yükümlülükler
Di÷er Yatırımlar (Net)
Net Hata Noksan
Rezerv Varlıklar
Toplam Dıú Borç Stoku
2000
(Milyon $)
2001
-9,821
6,824
9,584
-870
982
-593
1615
8,450
-2,760
2,997
118,503
2002
2003
2004
2005
3,392
-16,316
-14,557
-497
3352
-788
-3727
-12,897
-1,759
12,924
-1,524
1,312
1,194
-175
1137
-2096
1503
825
118
212
-8,036
12,133
7,192
-499
1752
-1386
3851
3,474
4,941
-4,097
-15,604
19,946
17,752
-859
2883
-1388
9411
7,705
2,194
-4,342
-22,824
46,024
43,682
-1078
9813
-1233
14670
21,510
2,342
-23,200
113,592
129,701
144,260
160,789
168,808
Kaynak: Hazine østatistikleri
Resmi söylem, Neo-Klasik argümandan hareketle finansmanı gerçekleútirildi÷i
ölçüde cari açıkların sorun oluúturmayaca÷ı görüúünü benimsemiútir. Resmi söyleme
göre cari iúlemler dengesindeki bir açık zaten finansal sermaye, rezerv hareketleri ya da
net hata noksan kalemlerindeki fazlaya tekabül etmektedir. E÷er sermaye hareketlerinde
bir fazlalık olmasa idi (borçlanma olanakları olmasa idi) cari açık zaten
gerçekleúemezdi. Oysa burada sorun cari açı÷ın yol açtı÷ı borç arttırıcı finanse ediliúi
biçimidir (Yeldan,2006:3).
Türkiye ekonomisi özellikle 2001 krizi sonrasında iki temel çıpaya ba÷lı
geliúmiútir. Bunlardan ilki IMF çıpası di÷eri ise AB çıpasıdır. økinci çıpadan hareketle
resmi otoriteler ve piyasa uzmanları tarafından AB’ye katılım yolunda cari açıkların
ola÷an sayılması gerekti÷i belirtile gelinmiútir. Bu görüúe göre, AB’ye üyelik amaçlı
müzakereler Türkiye ekonomisinin uluslararası piyasalardaki güvenirli÷ini ve cazibesini
arttırmaktadır. Böylelikle Türkiye’ye do÷rudan yabancı sermaye giriúleri hızlanmakta
ve ulusal ekonominin yatırım temposu yükselmektedir. Söz konusu dıú kaynak, do÷aldır
ki ithalat hacmini de kamçılamakta ve cari iúlemler açı÷ına yol açmaktadır. Ancak,
kalıcı ve uzun vadeli döviz giriúlerine dayandı÷ı için burada bir sorun yoktur. Nitekim
100
Avrupa Birli÷i ile müzakerelerini tamamlayan yeni üyeler için de durum böyledir
(Yeldan,2006:4).
Cari açıkların seyrine dikkatli bakılırsa, özellikle 2003-2005 döneminde hızlı bir
artıúın söz konusu oldu÷u ilk planda göze çarpacaktır. 2003-2005 alt döneminde
Türkiye’ye 79 milyar dolar net sermaye giriúi sa÷lanırken, bu rakamın sadece % 17’si
borç yaratmayan dorudan yatırımlardan oluúmaktadır. Fakat ödemeler dengesi ayrıntılı
olarak incelenirse görülecektir ki bu % 17’lik borç yaratmayan kalemin dahi büyük
bölümü gayrimenkul alımı ve haraç mezat satılan KøT’lerin özelleútirme gelirlerinden
oluúmaktadır. Bu sebeple reel sektöre kaynak aktarımından -net sermaye artırımındanbahsetmek mümkün de÷ildir. Spekülatif amaçlı sermaye –portföy yatırımları- ise
do÷rudan yatırımlardan 6 kat daha fazladır.
Döviz piyasalarında yaúanan döviz arz fazlasının arkasında spekülatif amaçlı ve
kısa vadeli sermaye hareketleri yatmaktadır ve bu sermaye ulusal ekonominin dıú borç
stokuna olumsuz katkıda bulunmaktadır. Tablo 2.21’den de görülece÷i üzere söz konusu
dönemde ulusal ekonominin sahip oldu÷u dıú borç stoku 39,1 milyar dolar atıú
sergilemiútir ki daha öncede de÷inildi÷i üzere bu artıú ekseriyetle kısa vadeli ve özel
sektöre ait borç artıúıdır. 2001 krizi sonrası dönemde özellikle finansal olmayan
kuruluúlar hızlı bir biçimde dıú kaynak kullanımına yönelmiúleridir. Döviz kurunun
ucuzlu÷undan istifade ederek aúırı risk alan finansal olmayan kuruluúlar ulusal
ekonominin kırılganlı÷ını hızla tırmandırmaktadırlar. Zira denetim mekanizmasından
yoksun finans dıúı kesim dıú borçlanması bu periyotta % 400 artmıú ve ekonominin
makro dengelerini bozucu etkilerde bulunacak düzeylere eriúmiútir. Buradaki en büyük
tehlike ise, Türkiye’nin reel sektörün cari iúlemler açı÷ı ba÷lamında gerek duydu÷u
finansmanın esas olarak spekülatif nitelikli ve borç arttırıcı ö÷eler içermesidir.
Spekülatif nitelikli oldu÷u oranda dıúsal úoklara açık ve yabancı spekülatörlerin “kısa
dönemli kaprislerine” ba÷lı olan bu tür büyümenin uzun erimli olmadı÷ı ve yapısal
olarak istikrarsızlıklar içerdi÷i yakın tarihimizdeki deneyimlerle çok iyi bilinmektedir
(Yeldan,2006:5).
101
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
3.YÖNTEM ve UYGULAMA
Çalıúmanın bu bölümünde dıú borç-iktisadi büyüme iliúkisinin Türkiye için
geçerli olup olmadı÷ı ampirik olarak incelenecektir. Teorik kısımlarda da belirtildi÷i
gibi iktisat literatüründe dıú borç-iktisadi büyüme iliúkisini açıklamaya yönelik çeúitli
yaklaúımlar bulunmaktadır. Bu yaklaúımlarda, çeúitli aktarım mekanizmalarının geçerli
oldu÷u düúünülmektedir. Bu bölümde, Türkiye için dıú borç-iktisadi büyüme iliúkisinin
geçerli olup olmadı÷ı, e÷er geçerliyse dıú borçların iktisadi büyümeyi nasıl ve ne yönde
etkiledi÷i, böylece dıú borçların makroekonomik de÷iúkenler üzerindeki etkisi ve bunlar
arasındaki nedensellik iliúkileri irdelenecektir.
ølk olarak daha önceki bölümlerde detaylı biçimde incelenen dıú borç-iktisadi
büyüme iliúkisine iliúkin çalıúmalara ve bu çalıúmaların kullandıkları yöntem ve
modellere kısaca de÷inilecektir. Literatürde yer alan çalıúmalara özet halinde
de÷inildikten sonra bu çalıúmada kullanılacak yönteme iliúkin detaylı bilgi verilecektir.
Son olarak da kullanılan yöntem dâhilinde gerçekleútirilen sayısal analize iliúkin
sonuçlar verilecek ve yorumlanacaktır.
3.1. Dıú Borç-Ekonomik Büyüme Ampirik Modelleri
Dıú borçlar ekonomik büyümeyi birçok úekilde olumsuz etkileyebilmektedir.
Örne÷in borçlu ülke uluslararası piyasalardan borçlanabilmek için ilave risk priminden
ötürü daha yüksek faiz oranları teklif etmek zorunda kalmaktadır ki bu davranıú biçimi
yatırımlar üzerinde bir dıúlama etkisinin oluúumuna yol açmaktadır. Bunun yanı sıra
borç fazlası yerli ve yabancı yatırımcıların yatırım güdülerini olumsuz etkilemekte ve
böylece borçlu ülkenin ulusal sermaye oluúum sürecini yavaúlatmaktadır. Bir di÷er
olumsuz etki ise geliúmekte olan ülkelere has bir özellik olan kamu yatırımları ve özel
kesim yatırımları arasındaki etkileúimden kaynaklanmaktadır. Bu ülkelerde kamu
102
yatırımları özel kesim yatırımları ile tamamlayıcı özellik arz etmektedir. Zira özel kesim
yatırımları için gerekli altyapı vb. yatırım unsurlarının yoksunlu÷u bu ülkelerde
kamunun devreye girmesini ve gerekli yatırımları gerçekleútirmesini gerektirmektedir.
Ancak borç fazlası sorunu tıpkı özel kesim üzerinde oldu÷u gibi kamu kesiminde de
yatırım arzusunu olumsuz etkilemektedir. Hükümetler gerekli politikaları ve
uygulamaları, bu uygulamaların faydalarının önemli bir kısmının yabancı kurumlara
aktarılaca÷ı kaygısı ile uygulamaya koymaktan kaçınmaktadırlar. Son olarak borçlar, bir
önceki nedenle iliúkili olarak verimlilik azalıúlarına neden olurlar. Ülkenin sorumlu
oldu÷u dıú borç geri ödemelerinin ne kadarını kendi kaynakları ile karúılayaca÷ı
konusunda ortaya çıkan belirsizlikler yatırımcıları üretimde kullandıkları üretim
faktörlerine yatırım yapmaktan alıkoymaktadır.
Dıú borçların iktisadi etkileri hususunda yapılan çalıúmalarda ortak bir söylemin
varlı÷ından bahsetmek pek de kabil de÷ildir. Zira yapılan ampirik çalıúmaların bir kısmı
borç fazlası hipotezinin geçerlili÷ini savunurken, di÷er çalıúmalar ise borçların aslında
ekonomik büyüme üzerine iddia edildi÷i úekilde bir etkiye sahip olmadı÷ını ileri
sürmektedir. Örne÷in Bullow ve Rogoff (1990) dıú borçların geliúmekte olan ya da
azgeliúmiú ülkelerin büyüme performanslarındaki iniúlerin ya da daha açık bir ifade ile
ekonomik yavaúlamanın nedeni olmadı÷ını ancak dıú borçlanmanın ve dıú borç
stokunda meydana gelen artıúların ekonomik durgunlu÷un bir emaresi oldu÷unu iddia
etmektedir. Bullow ve Rogoff gibi borç fazlası hipotezine tam olarak karúı çıkmamakla
birlikte Cohen (1993) hipotezde iddia edildi÷i gibi kuvvetli bir iliúkinin olmadı÷ını,
etkileúimin sanılandan daha zayıf oldu÷u savını ileri sürmektedir. Cohen’e göre dıú borç
düzeyi yatırımda meydana gelen azalmaları açıklamakta yeterli açıklayıcılı÷a sahip
de÷ildir. Ona göre asıl sorun fiili net transfer akımlarından kaynaklanmaktadır. 1960’lı
yıllarda dıú yardımların ulusal yatırımlar üzerine etkisini inceleyen Chenery ve Syrkin
(1975) dıú finansmanın ulusal yatırımlar üzerine zayıf bir etkiye sahip oldu÷unu
söylemektedirler.
Cohen (1993) 1980’li yıllarda AGÜ’lerin borçları ile yatırımları arasındaki
korelâsyonu çözmek amacıyla, bu ülkeler için bir yatırım denklemi tahmin etmiútir.
103
Çalıúma 81 AGÜ üzerine EKK yöntemi kullanılmak suretiyle üç ayrı dönem, 1965–
1973, 1974–1981, 1982–1987, için gerçekleútirilmiútir. Cohen (1993) çalıúmasında dıú
borç düzeyinin yatırımda meydana gelen azalmaları açıklamada yeterli açıklayıcılı÷a
sahip olmadı÷ı sonucuna ulaúmıútır. Yazara göre asıl sorun fiili net transfer
akımlarından kaynaklanmaktadır. Deshpande (1997) çalıúmasında pek çok sebepten
dolayı dıú borcun yatırımlar üzerine negatif etkide bulundu÷u sonucuna ulaúmıútır.
Savvides (1992) çalıúmasında borç servisi sorunları ile karúılaúan AGÜ’lerde
yatırım oranları ve benzeri makro de÷iúkenleri etkileyen faktörlerin anlamlılı÷ını test
etmeye yönelmiútir. Yazar 43 az geliúmiú ülke için 1980–1986 dönemini analiz etti÷i
çalıúmasında øki Aúamalı Sınırlı Ba÷ımlı De÷iúken Modeline (2ASBDM) dayalı yöntem
ile aúa÷ıdaki denklemleri tahmin etmiútir. Çalıúmada Eúanlı Denklem Sistemi
kullanılmıútır. Yazar borç fazlasının ve yabancı sermaye akımlarında meydana gelen
azalıúların, yurtiçi yatırım oranı üzerinde negatif etkiye sahip oldu÷unu söylemektedir.
Bauerfreund (1989) hesaplanabilir genel denge modeli üzerine inúa etti÷i
çalıúmasında 1985 yılını temel yıl olarak almıú ve bu yıl için Türkiye ekonomisinin borç
fazlası hipotezini do÷rulayıp do÷rulamadı÷ını analiz etmiútir. Yazarın bu çalıúmasındaki
tezi; borç fazlası sorununu, çok sektörlü ve do÷rusal olmayan genel denge modeli ile
açıklamak olmuútur. Bauerfreund’un elde etti÷i sonuçlar 1985 yılında Türkiye’de dıú
borç ödeme yükümlülüklerinin yatırım düzeyini düúürdü÷ünü göstermektedir.
Yatırımlar üzerindeki etki pek çok araútırmacının yo÷unlaútı÷ı bir konudur.
Warner (1992) 1982–1989 yılları arasında 13 geliúmekte olan ülkede borç krizlerinin
yatırımlar üzerindeki etkisinin boyutunu EKK yöntemiyle ölçmüútür. Yazar pek çok
aúırı borçlu ülkede yatırım azalmalarının ardında yatan nedenin düúen ihracat fiyatları,
yüksek dünya faiz oranları ve geliúmiú ülkelerin durgun büyümeleri oldu÷unu öne
sürmüútür. Yazar borçlanmanın etkilerini ölçebilmek amacıyla bir borç krizi gölge
de÷iúkeni panel regresyonu oluúturmuútur. Sonuçlar göstermektedir ki borç krizi gölge
de÷iúkeni borç teorilerinin öngördü÷ü úekilde bir negatif etki göstermemiútir. Borç krizi
gölge de÷iúkeni pozitif ve istatistiksel olarak gayet anlamlı bir de÷ere sahiptir.
104
Fosu (1996) EKK yöntemini kullanmak sureti ile 1970–1986 dönemi için 29
Sahra-Altı Afrika (SAA) ülkesinden müteúekkil bir örneklemde ekonomik büyüme ile
dıú borç arasındaki iliúkiyi ampirik olarak test etmiútir. Fosu kullanılan borç yükü
de÷iúkeninden ba÷ımsız olarak dıú borcun GSYøH büyümesini, sermayenin marjinal
verimlili÷ini azaltmak sureti ile do÷rudan ve negatif etkiledi÷i onucuna varmıútır.
Smyth ve Hsing (1995) federal hükümet borçlarının ekonomik büyüme üzerine
bir etkisi olup olmadı÷ını ve ekonomik büyüme oranını maksimize edecek bir optimal
borç oranının varlı÷ını test etmiúlerdir. Yazarlar optimal borç oranı olarak %38.4’lük bir
oran esbit etmiúlerdir. Çalıúmanın içerdi÷i ilk dönem itibarı ile borç oranları artmaya
devam etmiú ancak optimal oranın altında de÷erlere sahip olması sebebi ile borç
finansmanı ekonomik büyümeyi artırıcı etkide bulunmuútur. Ancak çalıúmanın ikinci alt
döneminde optimal oranın üzerine çıkılmıú olması sebebi ile bu dönemde ekonomik
büyüme olumsuz etkilenmiútir.
Karagöl (2002) çalıúmasında 1956–1996 zaman dilimi için Türkiye örne÷inde
dıú borç-ekonomik büyüme iliúkisini zaman serisine dayalı incelemiútir. Yazar
Cunningham’ın (1992) modelini, dıú borç servisinin GSMH düzeyi üzerindeki uzun
dönem etkisini araútırmak amacı ile çok de÷iúkenli eúbütünleúme teknikleri kullanarak
kurdu÷u bir vektör hata düzeltme modeli ile geniúletmiútir. Yazar uzun dönemde tek
yönlü bir eúbütünleúme iliúkisinin varlı÷ına iúaret etmektedir. Bu eúbütünleúme iliúkisi
GSMH’yi emek, sermaye, beúeri sermaye ve dıú borç servisinin bir fonksiyonu olarak
tanımlamaktadır. Borç servisi gerek kısa gerekse uzun dönemde GSMH’yi negatif
etkilemesi sebebi ile önemli bir politika aracı olarak görülmektedir.
Cunningham (1993) geliúmekte olan 16 çok borçlu ülkede dıú borçların
ekonomik büyüme üzerindeki etkisini, ihracat büyümesi ile hasıla büyümesi arasındaki
iliúkiyi araútıran üretim fonksiyonunu geniúletmek sureti ile test etmiútir. çalıúma
döneminin tümü için, 1971–1987, ülkelerin borç yükünde meydana gelen artıúlar
ekonomik büyümeyi negatif yönde etkilemiútir. Alt dönemler için yapılan testlerde,
105
1971–1979 döneminde dıú borç ile ekonomik büyüme arasında kuvvetli ve negatif bir
iliúki tespit edilirken, 1980–1987 döneminde nispeten daha zayıf bir iliúki görülmüútür.
Orta-gelirli kalkınmakta olan ülkelerde dıú borçlanma ile ekonomik büyüme
arasında bir iliúkinin varlı÷ını araútıran Afxentiou (1993), Granger nedensellik testi ile
dıú borçlanma ve GSMH büyümesi arasında negatif iliúkinin varlı÷ını test etmiútir.
Çalıúmanın istatistiksel bulguları GSMH büyümesi ile borçlanma arsındaki nedensellik
iliúkisinin seçilen borç de÷iúkenine ba÷lı olarak geniú çapta çeúitlilik arz etti÷ine iúaret
etmektedir. Çalıúmanı istatistiksel olarak ortaya koydu÷u önemli bir sonuçta 20 orta
gelirli kalkınmakta olan ülkeden 7’sinde borç servis oranının (Toplam Borç Servisi/Mal
ve Hizmet øhracatı) büyümeyi yavaúlatıyor olmasıdır.
Afxentiou ve Serletis (1996 geliúmekte olan ülkelerde dıú borçlanma ile iktisadi
performans arasında bir etkileúimin ya da en azından bir nedensellik iliúkisinin varlı÷ını
test etmeye yönelmiúlerdir. Nedensellik testi sonucunda yazarlar dıú borç ile kiúi baúı
gelirin büyüme oranları arasında nedensel bir iliúkinin olmadı÷ını savunmaktadırlar.
Yani borç fazlası bir abartıdan öteye geçmemektedir. Test sonuçları borçlanmanın kiúi
baúı gelir büyümesinin spesifik bir belirleyicisi olmadı÷ını iúaret etmektedir.
Amoateng ve Amoako-Adu (1996) çalıúmalarında 35 Afrika ülkesinin dıú borç
servisleri, ekonomik büyümeleri ve ihracatları arasındaki iliúkiyi inceleme konusu
yapmıúlardır. Yazarlar nedensellik sınamasını hem iki de÷iúkenli nedensellik iliúkisi için
hem de üç de÷iúkenli müúterek nedensellik iliúkisi-iki de÷iúkenin üçüncü de÷iúkene
müúterek etkisi-için uygulamıúlardır. Çalıúmada ulaúılan ampirik bulgular örneklemin
bütününde 1971–1990 dönemi için; dıú borç servisini dıúladıktan sonra, ihracat geliri
büyümesi ile GSYøH büyümesi arasında iki yönlü ve pozitif bir nedensellik iliúkisi,
ayrıca GSYøH büyümesini dıúladıktan sonra ihracat geliri büyümesi ile dıú borç servisi
arasında negatif ve iki yönlü bir nedensellik iliúkisinin varlı÷ını göstermektedir. Elde
edilen bulgular dıú borç artıúlarının fakir ülkeler için daha düúük ihracat gelirleri
anlamına geldi÷ini göstermektedir.
106
Chowdhury (1994), Bullow ve Rogoff (1990)’ un dıú borçların ekonomik
büyümede meydana gelen azalıúların bir nedeni de÷il, ekonomik büyümedeki azalıúların
bir emaresi oldu÷u savını test etmiútir. Bunun yanı sıra Dornbusch (1988) ve Krugman
(1989)’ ın öne sürdü÷ü gibi dıú borçların ekonomik büyümeyi yavaúlattı÷ı yönündeki
hipotezlerini de test etmiútir. Yazar nedensellik testlerinin sonuçlarının Bullow ve
Rogoff’un dıú borçların iktisadi yavaúlamanın bir nedeninden ziyade emaresi oldu÷u
yönündeki savlarını desteklemedi÷ini söylemektedir. Ayrıca dıú borç birikim oranı ile
GSMH büyüme oranı arasında tezahür edecek olası bir geri besleme ya da iki yönlü
iliúkinin varlı÷ı örneklemi oluúturan ülkelerden yalnız ikisi için anlamlı bulunmuútur.
Metwally ve Tamaschke (1994) çalıúmalarında bir eúanlı denklem sistemi
kurmak suretiyle borç servisi, sermaye akımları ve ekonomik büyüme arasındaki
etkileúimi incelemiúlerdir. Regresyondan elde edilen sonuçlar yazarların de÷iúkenlerin
katsayılarına iliúkin beklentileri ile örtüúmektedir. Yazarlar borç servisi-ekonomik
büyüme iliúkisinin karúılıklı bir iliúki olması sebebi ile eúanlı denklem sistemi modelleri
ile tahmin edilmesi gerekti÷ini savunmaktadırlar. A÷ır borç servisinin ekonomik
büyümeyi engelleyece÷ini düúünen yazarlar, borç sorununu azaltacak potansiyel
büyümenin a÷ır borç
servisi ödemeleri yüzünden yakalanamayaca÷ını iddia
etmektedirler. Sermaye akımlarının borç-büyüme iliúkisinde önemli bir etmen oldu÷unu
savunan yazarlara göre, sermaye akımları borçlanma gereksinimlerini düúürece÷i gibi
büyümeyi de ivmelendirebilir.
3.2. Model
Bu çalıúma standart bir üretim fonksiyonu kullanmak sureti ile Türkiye
örne÷inde dıú borç ve GSMH büyümesi arasındaki iliúki üzerine yo÷unlaúmaktadır.
Cunningham (1993) 1971-1986 döneminde aúırı borçlu ülkelerde borç yükü ve iktisadi
büyüme arasındaki iliúkiyi incelemek için aúa÷ıda belirtilen modeli kullanmıútır. Model
özellikle yükselen piyasa ekonomilerinin dıú ticareti serbestleútirme giriúimlerine yo÷un
úekilde iútirak ettikleri 90’lı yıllarda yo÷un biçimde kullanılan ihracat-büyüme
modellerinin geniúletilmiú bir versiyonudur. Cunningham (1993) modeli úu úekilde
ifade edilmektedir:
107
Y=(K,L,DS)
(3.1)
Burada Y,K,L ve DS sırası ile GSMH’nin, Sermaye Stokunun, Eme÷in ve Borç
Servisinin ifadeleridir. Cunningham borç yükünün üretim fonksiyonunda yer almasına
iliúkin úöyle bir açıklamada bulunmaktadır: “Tıpkı ihracat modellerinde oldu÷u gibi;
ihracatın emek ve sermaye verimlilikleri üzerine birtakım etkiler içermesi sebebi ile
modele dâhil edilmesine benzer biçimde, borç de÷iúkeninin de modele dâhil edilmesi
birtakım tartıúmalara konu olabilir (Cunningham,1993:17)”. Bir ülke kayda de÷er bir
borç yüküne sahip olması sebebi ile bu borç yükünden do÷an borç servisini yerine
getirmekle yükümlüdür. Bu yükümlülük sahip oldu÷u emek ve sermaye faktörlerinin
üretim fonksiyonunda ne úekilde ve hangi oranlarda kullanılaca÷ına dair kararlara etki
etmektedir. Daha açık bir ifade ile verimlilik artıúlarından do÷an kazançlar e÷er
yurtiçinde kalmak yerine yabancı kaynaklara aktarılıyor ise emek ve sermaye
verimlilikleri artıúları azalacaktır. Yani, borç yükünde meydana gelecek artıúlar iktisadi
büyümeyi azaltacaktır.
Cunningham (1993) modelinin temel eksikli÷i üretim fonksiyonunu yalnızca
emek ve sermaye gibi iki girdiden müteúekkil kabul etmesidir. Model net bir biçimde
beúeri sermayeyi dıúlamaktadır. Romer (1996) fiziksel sermayenin üretim için önemli
oldu÷unu ancak beúeri sermayenin ise hayati önemi haiz oldu÷unu ifade etmiútir.
Türkiye’nin borç yükü ile GSMH’si arasındaki iliúkiyi analiz edebilmek maksadı ile
oluúturulan üretim fonksiyonuna belirli iúçilerin (kalifiye iúgücünün) sahip oldu÷u
beceri, alıúkanlık ve bilgiyi içermesinden ötürü beúeri sermaye de÷iúkeni de dâhil
edilmiútir. Bu yüzden geleneksel mallar gibi beúeri sermayede rekabete konu olma ve
dıúlanabilme özelliklerine sahiptir. Ayrıca modele beúeri sermayenin dâhil edilmesi
sermaye birikimine ayrılan kaynaklarda meydana gelen de÷iúimlerin hasıla etkilerinin
artmasına neden olacaktır. Beúeri sermeyeninde modele dâhil edilmesi ile birlikte
çalıúmada kullanaca÷ımız model úu hali almaktadır.
Y=(K,L,H,DS)
(3.2)
108
Burada Y,K,L ve DS sırası ile GSMH’nin, Sermaye Stokunu, Eme÷i, Beúeri
Sermayeyi ve Borç Servisini ifade etmektedir. (3.2) no’lu denklem hasılanın girdi
esnekliklerinin sabit ve teknik de÷iúmenin nötr oldu÷u varsayımlarını içermektedir.
Cunningham’ı (1993) takiben borç servisini Neo-Klasik üretim fonksiyonunun
ayrı bir girdisi olarak kabul etmek mümkün hal almakta ve Türkiye için iktisadi büyüme
aúa÷ıdaki gibi ifade edilebilmektedir:
LnY = β 0 + β1 LnK + β 2 LnL + β3 H + β 4 BS + ε
(3.3)
3.3. Ekonometrik Analizde Kullanılan De÷iúkenler ve Veriler
Çalıúmada dıú borç-iktisadi büyüme iliúkisini analiz edebilmek amacı ile
oluúturulan büyüme modelinde ba÷ımlı de÷iúkeni GSMH temsil ederken, fiziki sermaye
stoku, beúeri sermaye, iúgücü ve borç servisi de÷iúkenleri ba÷ımsız de÷iúkenleri ifade
etmektedir. Burada Cunningham (1993) modelini takiben modele borç servisi de÷iúkeni
gerek do÷rudan hasıla üzerine gerekse dolaylı olarak emek ve sermaye üzerine etkiler
içermesi sebebi ile dâhil edilmiútir.
Analizde kullanılan veriler Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB),
Elektronik Veri Da÷ıtım Sisteminden (EVDS), Devlet Planlama Teúkilatından (DPT),
Hazine Müsteúarlı÷ından derlenerek elde edilmiútir. Analizde üç aylık veriler,
(çeyreklik veriler) kullanılmıútır. Veri seti 1988 yılı birinci çeyre÷i ve 2005 yılı
dördüncü çeyre÷ini kapsamaktadır. Bazı de÷iúkenlere ait verilerin 1988 öncesi dönem
için elektronik ortamda mevcut olmaması analizin 1988 – 2005 dönemiyle sınırlı
kalmasına sebep olmuútur. Fakat çalıúmanın bu dönemle sınırlı kalmasının bize göre
bazı ilginç sonuçları olabilir. Nitekim 1989 dönüúümü iktisadi yapıda bir de÷iúimi
içinde barındırmaktadır. Dolayısıyla geçmiú çalıúmaların sonuçlarının inceleme
döneminde de geçerli olup olmadı÷ı veyahut bu yapısal dönüúümüm teoriden sapmalar
109
içerip içermedi÷i de ayrıca gözlemlenebilecektir. Aúa÷ıda ilgili verilerin tanımları
bulunmaktadır.
Milli gelir, 1987 yılı fiyatlarıyla reel GSMH serisinin mevsimsellikten
arındırılarak do÷al logaritmasının alınmasıyla oluúturulmuútur. 1987 yılı fiyatlarıyla
GSMH serisi EVDS veri tabanından elde edilmiútir.
Sermaye stoku de÷iúkeni DPT’den temin edilmiútir. Sermaye stoku birikimi ya
da sermaye stokuna ilaveler olarak da ifade edilen yatırımların iktisadi büyümeye
sermaye
stokuna
yaptıkları
ilaveler
bakımından
olumlu
katkılarının
olması
beklenmektedir. Yatırımlar veri bir zamanda üretim sürecinde kullanılan bir ülke
ekonomisinde mevcut fiziki mal arzı olarak tanımlanmıútır ve söz konusu dönemde
mevcut bina, makine, teçhizat ve stokları kapsamaktadır. Sermaye stoku verisi DPT
tarafından yayımlanan “Türkiye Ekonomisinde Sermaye Birikimi, Büyüme Ve
Verimlilik: 1972-2003” adlı yayında belirtilen yöntemle gerçekleútirilmiútir. Genellikle
yatırımların toplam talebin bir bileúeni olmasının yanı sıra sermaye stokunun büyüme
üzerine etkisi ve istihdama etkileri ba÷lamında hayati öneme sahip oldu÷u úeklinde bir
kabul mevcuttur (Ghali,1988). Bu yüzden bu çalıúma Türkiye ekonomisinin inceleme
döneminde mevcut sermaye stoku ve sermaye stokuna yapılan ilavelerden iktisadi
büyüme ba÷lamında olumlu etkilendi÷ini varsaymaktadır.
Bu çalıúmada emek de÷iúkeni olarak aktif iúgücü kullanılmıútır. Üretim
sürecinde eme÷in kullanım oranı önem arz etti÷i için iúgücü de÷iúkeni olarak aktif
iúgücü tercih edilmiútir. Emek de÷iúkeni için kullanılmak üzere veri tabanlarından aktif
iúgücü serisi yanı sıra toplam iúgücü ve çalıúılan saat endeksi serileri de toplanmıú ancak
çalıúmaya uygunlu÷u bakımından aktif iúgücü serisi tercih edilmiútir. Nitekim toplam
iúgücü serisi bir ekonomide veri dönemde mevcut iúsizleri de içerdi÷i için toplam
iúgücünün üretime katkısından bahsetmek çalıúmadıkları halde iúsiz nüfusunda üretime
katkısı oldu÷unu varsaymakla aynı manaya gelmektedir ki üretim teorisinin mantı÷ı ile
çeliúen bir durum ortaya çıkmaktadır. Çalıúılan saat indeksi ise Türkiye için yalnızca
sanayi ba÷lamında mevcuttur. Oysaki toplam üretim içerisinde hizmetler, tarım ve daha
110
pek çok sektörde yer almaktadır. Dolayısıyla çalıúılan saat indeksini eme÷i temsil eden
de÷iúken olarak kullanmak pek de olası gözükmemektedir.
Bireylerde içerilmiú bilgi ve yetenekler olarak ifade edilen beúeri sermaye
iktisadi büyümenin önemli kayaklarından birisidir. Beúeri sermaye birikiminin üretim
sürecinde eme÷in verimli÷ini arttırarak daha yüksek büyüme oranlarına vesile olaca÷ı
düúünülmektedir. Beúeri sermayenin modele dâhil edilmesi, ekonomik büyüme
ba÷lamında potansiyel olarak teorik modelleri ya da ampirik analizleri de÷iútirebilir.
Teorik düzeyde beúeri sermayenin dâhil edilmesi araútırmacının büyüme sürecinin
do÷asına bakıúını de÷iútirebilir. Modelde beúeri sermaye de÷iúkeni olarak DPT’den elde
edilen Okullaúma Oranları serisi kullanılmıútır.
Dıú borç servisinin iktisadi büyüme üzerine negatif etkiye sahip olması
beklenmektedir. Rockerbie (1996) ve Cunningham (1993)’a göre kayda de÷er bir borç
yüküne sahip ülkelerde bu borç yükünden do÷an borç servisi sahip olunan emek ve
sermaye faktörlerinin üretim fonksiyonunda ne úekilde kullanılaca÷ına etki edecektir.
Çünkü verimlilik artıúlarından yabancı ajanların fayda sa÷ladı÷ı iktisadi ortamlarda yerli
ajanlar emek ve sermaye miktarlarını arttırmaktan vazgeçeceklerdir. Kısacası borç
fazlası verimlilik artıúları, borç servisi gereksinmeleri ve zayıf ticaret performansı gibi
pek çok kanaldan iktisadi büyümeyi olumsuz etkileyebilmektedir. Ancak Bullow ve
Rogoff (1990)
ve Cohen (1993) gibi yazarlara göre de borç fazlası bir abartıdan
ibarettir. Dolayısıyla dıú borçların etkilerinden net bir biçimde söz etmek pek mümkün
görünmemektedir. Ayrıca ekonomik büyüme oranını maksimize edecek bir optimal borç
oranının varlı÷ının Türkiye için test edilmemiú olması da Borç Laffer E÷risinde
öngörülen iki bölgeden hangisinde bulunuldu÷una karar verilmesini güçleútirmekte ve
de borç yükünün açık etkisinin farklı çalıúmalarda farklı sonuçlar do÷urmasına neden
olabilmektedir. Farklı çalıúmalarda çok çeúitli borç de÷iúkeni kullanılmıútır. Toplam dıú
borç stoku, toplam borç stokunun hasılaya oranı, dıú borç servisi, dıú borç servis oranı
(Toplam Borç Servisi/Mal ve Hizmet øhracatı), borç servisinin cari iúlem gelirlerine
oranı vb. de÷iúkenler literatürde ço÷unlukla kullanılan de÷iúkenlerdir. Bu çalıúmada Dıú
111
Borç Servisi Oranı15 serisi borç de÷iúkeni olarak kullanılmıútır. Pek çok dıú borç
göstergesi arasında borç servis oranı Türkiye ekonomisi için veri dönemde sürekli
yüksek de÷erlerde seyretmesi sebebi ile tercihe konu olmuútur.
Bundan
sonraki
kısımlarda,
yukarıda
açıklanan
de÷iúkenlerle
yapılan
ekonometrik analizin sonuçlarını gösteren tablo ve úekillerde de÷iúkenlerin kısaltmaları
kullanılacaktır. Bunlar aúa÷ıdaki gibidir:
Y: Mevsimsellikten arındırılmıú 1987 yılı fiyatlarıyla reel GSMH’nin do÷al
logaritmasını
K: Fiziki Sermaye Stokunun do÷al logaritmasını
L: Aktif øúgücünün do÷al logaritmasını
H: Okullaúma Oranını
BS: Borç Servisi Oranını ifade etmektedir.
Yöntem
Kullanılacak
model,
de÷iúkenler
ve
verilerin
özelliklerinin
tanımlanmasının ardından ampirik iliúkinin ortaya konulması için kullanılacak
ekonometrik yöntemlere geçilebilir. Çeyreklik verilerin kullanıldı÷ı bu çalıúmada zaman
serisi analizi yapılacaktır. Bu amaçla ilk olarak,
serilerin dura÷anlık düzeyleri
belirlenecek ardından eúbütünleúme analizi açıklanacaktır. serilerin dura÷anlıklarını
incelemek için; ADF(Augmented Dickey Fuller) testi, Phillips-Perron testi ve KPSS(
Kwiatkowsky-Phillips-Schmidt-Shin) testi tanıtılacak ve her bir seri sırası ile bu testlere
tabi tutularak dura÷anlık analizine sokulacaktır. Test sonuçlarının farklılık arz etmesi
veya dura÷anlı÷a iliúkin úüphe uyandırması durumunda KPSS testi sonuçları hakem
tayin edilmek sureti ile geçerli sayılacaktır. Serilerin aynı dereceden dura÷an olmaları
15
Bu de÷iúken belirlenirken Afxentiou ve Serletis (1996) çalıúmasından yararlanılmıútır. Adı geçen
eserde yazarlar (GNP/POP) = Į + ȕZit + ut modelini kullanmıúlardır. Zi altı ayrı borç oranını ifade
etmektedir ki bunlar sırası ile faiz ödemelerinin GSMH’ye oranı (INT/GNP), faiz ödemelerinin ihracata
oranı (INT/EXP), toplam borç servisinin GSMH’ye oranı (TDS/GNP), toplam borç servisinin ihracata
oranı (TDS/EXP), toplam borcun GSMH’ye oranı (DEBT/GNP) ve toplam borcun ihracata oranı
(DEBT/EXP) olarak ifade edilmiútir.
112
durumunda Johansen ve Juselius (1990) tarafından geliútirilen eúbütünleúme testi
uygulanılarak de÷iúkenler arasındaki uzun dönemli iliúkinin ortaya konulması
mümkündür ancak bu çalıúmada kullanılan seriler ilerleyen kısımlarda ayrıntılı olarak
anlatılaca÷ı üzere bu kuralı ihlal etmektedir. Bu sebeple serilerin farklı dereceden
dura÷an olmaları durumunda geleneksel eúbütünleúme testleri uygulanamayaca÷ı için
Pesaran (2001) tarafından geliútirilen sınır testi (bounds test) yaklaúımı benimsenecektir.
3.4. Yöntem
3.4.1.Birim Kök Testi
Herhangi bir zaman serisi analizinde kullanılan de÷iúkenlerin dura÷an olup
olmadıklarının saptanması elde edilecek sonuçların do÷rulu÷u açısından büyük önem
taúımaktadır. Granger ve Newbold (1974)’un da gösterdi÷i gibi dura÷an olmayan zaman
serileri ile elde edilen regresyon sonuçlarının, de÷iúkenlerin stokastik trend içermesi
nedeniyle, modeldeki açıklayıcı de÷iúkenlerin açıklanan de÷iúken üzerindeki etkisini
abartılı olarak yansıtması mümkündür.
Zaman serisi analizi için seriler dura÷an olmalıdır. Ortalaması ile varyansı
zaman içinde de÷iúmeyen ve iki dönem arasındaki ortak varyansı bu ortak varyansın
hesaplandı÷ı döneme de÷il de yalnızca iki dönem arasındaki uzaklı÷a ba÷lı olan süreç
için dura÷andır denir. Kısacası e÷er bir zaman serisi dura÷ansa ortalaması, varyansı ve
ortak varyansı, bunları ne zaman ölçersek aynı kalır.( Gujarati,2001:713) . Zaman
serileri sahip oldukları ortak trend yüzünden, genellikle, artma e÷ilimi içerisindedirler.
Bu nedenle ;bir zaman serisinin di÷erine göre regresyonu hesaplandı÷ında, ikisi
arasında anlamlı bir iliúki olmasa bile, ço÷unlukla yüksek bir R2 de÷eri elde
edilebilmektedir.. Bu durum ise sahte regresyon (spurious regression) sorununu ortaya
çıkarır. Yani seriler arasında aslında bir iliúki yoktur ancak taúıdıkları ortak trend
sebebiyle beraber hareket ettiklerinden dolayı iliúki varmıú gibi görülür Bu nedenle
serilerin dura÷an olup olmamaları büyük önem taúımaktadır. øktisadi zaman serileri
genellikle dura÷an çıkmamaktadır. Eúbütünleúme analizi yapmak için seriler aynı
113
dereceden dura÷an olmalıdır. Bu sebeple serilerin dura÷anlı÷ı analiz edilip dura÷anlık
mertebeleri belirlenmelidir
Serinin dura÷an olması önemlidir. Dura÷an zaman serileri için úoklar geçicidir.
ùokların etkisi zamanla kaybolur ve seriler uzun dönem ortalama seviyelerine geri
dönerler. Dura÷an seriler;
-Uzun dönem sabit bir ortalama etrafında dalgalanmaları sebebi ile
ortalama denge seviyelerine dönme e÷ilimi gösterirler.
-Zaman içinde de÷iúmeyen sabit varyansa sahiptirler.
-Gecikme uzunlu÷u arttıkça azalan teorik korelograma sahiptirler.
Dura÷an olmayan seriler ise sürekli bileúene sahiptirler. Dura÷an olmayan bir
zaman serisinin ortalaması ve varyansı zamana ba÷lıdır. Dura÷an olmayan zaman
serileri ise;
- Serinin dönebilece÷i bir uzun dönem ortalaması yoktur
- Serinin varyansı zamana ba÷lıdır yani zaman sonsuza yaklaútıkça
varyansta sonsuza gider.
-Teorik ardıúık ba÷ımlılıklar azalmaz ancak sonlu örneklerde örnek
otokorelagramı yavaú bir úekilde azalır.(Enders,1995:212)
Dura÷anlık analiz etmek için ilk önce serinin grafi÷i incelenebilir. Grafik
incelemesi kesin sonuçlar vermez. Sadece fikir verebilir. Bu sebeple dura÷anlı÷ı analiz
etmek için çeúitli yöntemler geliútirilmiútir.( Dickey- Fuller, Geniúletilmiú DickeyFuller,
Phillips-Perron,
Ng-Perron,
Kwiatkowsky-Phillips-Schmidt-Shin
v.b.).
Literatürdeki ampirik çalıúmaların büyük bölümünde “Geniúletilmiú Dickey-Fuller”
(Augmented Dickey-Fuller, ADF) testi kullanılmaktadır. Bu çalıúmada Dickey- Fuller,
Geniúletilmiú
Dickey-Fuller,
Phillips-Perron,
Kwiatkowsky-Phillips-Schmidt-Shin
(KPSS) testleri açıklanmaya çalıúılacaktır.
De÷iúkenlerin dura÷anlık testlerinde kullanılacak modele karar verirken
serilerin grafiklerinden yaralanılmalıdır. E÷er grafikler incelendi÷inde belirgin bir trend
etkisi görülmüyorsa ADF testinde sabitli model kullanılmalıdır (Hamilton,1994: 501).
114
Ancak tek baúına grafikler serilerin trend içerip içermedikleri konusunda karar vermekte
yeterli olamayaca÷ı için çeúitli yöntemler aracılı÷ı ile trendin varlı÷ı sorgulanmalıdır.
3.4.1.1. Dickey Fuller ve ADF(Augmented Dickey Fuller) Testi
Dura÷anlık sınamalarında en çok kullanılan yöntem birim kök sınamasıdır.
Elimizde Y olarak gösterece÷imiz bir seri olsun. Y serisinin aúa÷ıdaki gibi oluútu÷unu
varsayalım.
y t = ρy t −1 + u t
(3.4)
Burada ut, klasik varsayıma uyan, yani ortalaması sıfır, varyansı de÷iúmeyen,
ardıúık ba÷ımlı olmayan, olasılıklı hata terimidir. Böyle bir hata terimi beyaz
gürültü(White noise) hata terimi olarak anılır (Gujarati,2001:718). Bu eúitlikte, söz
konusu de÷iúken kendi gecikmeli de÷erine göre açıklandı÷ından ve gecikme uzunlu÷u
sadece bir dönemle sınırlı kaldı÷ından; burada bir AR(1) süreçten söz edilmektedir. Yt-1
teriminin katsayısı bire eúitse birim kök sorunuyla yani dura÷an olmama ile karúı
karúıyayız demektir. Birim kökü olan bir zaman serisi, zaman serisi ekonometrisinde bir
rassal yürüyüú (random walk) diye bilinir. Rassal yürüyüú dura÷an olmayan zaman
serisi örne÷idir. Bu durum ise yt’ nin bir önceki dönem de÷erinden, sadece hata terimi
kadar farklı oldu÷unu yani serinin dura÷an olmadı÷ını göstermektedir. E÷er 3.4.
numaralı eúitli÷in her iki yanından da yt-1 çıkarılırsa;
∆y t = ( ρ − 1) y t −1 + u t
(3.5)
elde edilecektir. Burada (ȡ-1)=Ȝ olarak kabul edilirse 3.5 numaralı eúitlik úu
úekli alacaktır:
∆y t = λy t −1 + u t
(3.6)
115
Burada ȡ=1 olması Ȝ=0 anlamına gelmektedir. (3.4) ve (3.5) numaralı eúitlikler
aslında aynıdır. Sadece matematiksel bir dönüúüm yapılmıútır. Bu sebeple ȡ=1 olması
ile Ȝ=0 olması aynı durumu ifade etmektedir.
Dickey Fuller testi Ȝ nün sıfıra eúit olup olmadı÷ını test eder. Dickey Fuller
testinde temel hipotez (h0 hipotezi) Ȝ=0 biçiminde kurulur. Burada Ȝ=0 olması (veya
aynı anlama gelen ȡ=1 olması durumu ) serinin birim köke sahip oldu÷u anlamına gelir.
Yani temel hipotez reddedilemezse seri dura÷an de÷ildir. Ȝ=0 oldu÷u durumda ǻyt=ut
olacaktır. Burada ut klasik varsayımları sa÷layan hata terimi oldu÷undan, yt’nin, düzey
olarak de÷il fakat birinci farkı alındı÷ında dura÷an hale geldi÷i söylenebilmektedir. Bu
úekilde, birinci farkları alınarak dura÷an hale getirilen serilere, “birinci dereceden
entegre (bütünleúik)” seriler denir ve I(1) úeklinde gösterilir. E÷er söz konusu seri, d
sefer farkı alınarak dura÷anlaútırılabiliyorsa, d inci dereceden bütünleúik bir seridir
denir ve I(d) olarak gösterilir.
Dickey Fuller testinde alternatif hipotez ise Ȝ nün sıfıra eúit olmaması úeklinde
kurulur. E÷er alternatif hipotez kabul edilirse seri dura÷andır denir. Bu durumda seri
I(0) olarak gösterilir. Bu ifade serinin düzey halde dura÷an oldu÷unu belirtir.
Dickey fuller testini yaparken temel hipotez veya alternatif hipotez arasında
karar verirken karar kriteri olarak (3.6) numaralı denklemdeki yt-1 de÷iúkeninin t
istatistik de÷eri , belirli bir anlam seviyesiyle Dickey Fuller tablo de÷erlerinden uygun
olan tablo de÷erleri ile karúılaútırılır. E÷er t istatisti÷inin mutlak de÷eri Dickey Fuller
mutlak eúik t de÷erinden büyükse verilmiú zaman serisinin dura÷an oldu÷u ileri süren
önsavı reddetmeyiz. Öte yandan t istatisti÷i eúik de÷erin altında ise zaman serisi
dura÷an de÷ildir (Gujarati,2001:720).
Gerek kuramsal gerek uygulama nedenleri ile Dickey Fuller sınaması aúa÷ıdaki
kalıplardaki regresyonlar uygulanır;
116
ǻYt= ȜYt-1+ɰt
(3.7)
ǻYt= Į+ȜYt-1+ɰt
(4.8)
ǻYt= Į+Ǻt+ȜYt-1+ɰt
(4.9)
(3.8) numaralı denklemde sabit terim; (3.9) numaralı denklemde ise hem sabit
terim hem de trend yer almaktadır. Dickey Fuller yaptıkları Monte Carlo çalıúması ile
(3.7), (3.8) ve (3.9) durumları için %1 , %5 ve %10 anlamlılık düzeyleri için eúik
de÷erlerini tablolaútırmıúlardır.(Dickey ve Fuller:1979)
Dickey ve Fuller testi sonuçlarının güvenilirli÷i için ɰt hata terimi beyaz gürültü
hata terimi olmalıdır. Bunun için serinin ortalaması sıfır, varyansı sabit olmalı ve seride
oto korelasyon olmamalıdır. E÷er seride oto korelasyon varsa bu sorun testin tüm
güvenilirli÷ini ortadan kaldırmaktadır. Hata teriminde oto korelasyon varsa bunu
düzeltmek için denklemin sa÷ tarafına ba÷ımlı de÷iúkenin gecikmeli de÷erleri eklenir.
Bu úekilde ADF(Augmented Dickey Fuller – Geniúletilmiú Dickey Fuller) testine
ulaúılmıú olur. (3.7), (3.8) ve (3.9) numaralı eúitlikler ba÷ımlı de÷iúkenin gecikmeli
de÷erleri eklenerek aúa÷ıdaki gibi ifade edilir.
ǻYt= ȜYt-1+ɰt +și Ȉ ǻYt-i
(3.10)
ǻYt= Į+ȜYt-1+ɰt + și Ȉ ǻYt-i
(3.11)
ǻYt= Į+Ǻt+ȜYt-1+ɰt+ și Ȉ ǻYt-i
(3.12)
Uygun gecikme uzunlu÷u seçiminde temel amaç oto korelasyon sorununu
ortadan kaldıran minimum gecikme uzunlu÷una ulaúmaktır. Yukarıdaki eúitliklerde i
indisi oto korelasyon sorununu kaldıran gecikme sayısını belirtir Gecikme uzunlu÷unun
nasıl tespit edilece÷i konusunda belli kriterlerden faydalanılır. Bu kriterler arasında
uygulamalı analizlerde en çok kullanılanları Akaike Bilgi Kriteri (AIC), Schwarz Bilgi
Kriteri (SC) , Hannan-Quinn (HQ) bilgi kriterleridir ve Akaikenin Final Prediction Error
(FPE) kriteridir. Ampirik analizlerde bu kriterleri en küçük yapan gecikme de÷eri
gecikme uzunlu÷u olarak alınır.
117
ADF testinde karar verme süreci yukarda anlattı÷ımız Dickey Fuller testi ile
aynıdır. Yt-1 de÷iúkeninin hesaplanan t istatisti÷i, Dickey ve Fuller tablo de÷erleri ile
karúılaútırılır. Mutlak de÷er olarak hesaplanan t istatisti÷i, mutlak eúik tablo de÷erinden
daha küçük ise h0 temel hipotezi reddedilemez yani serinin birim köke sahip oldu÷u;
dura÷an olmadı÷ı söylenir. Hesaplanan t istatisti÷i mutlak de÷er olarak eúik tablo
de÷erinden daha küçük ise h0 temel hipotezi reddedilir. Yani bu durumda serinin
dura÷an oldu÷u söylenir.
3.4.1.2. Phillips-Perron Testi
Dura÷anlık analizinde kullanılan bir di÷er test ise Phillips-Perron testidir.
Dickey Fuller hata terimlerinin beyaz gürültü hata terimi yani, ba÷ımsız, normal
da÷ılıma ve sabit varyansa sahip oldu÷u kabul edilmektedir. Phillips ve Perron
geliútirdikleri yöntem ile Dickey Fuller prosedürü çerçevesinde kabul edilen bu
varsayımı biraz yumuúatmıúlardır(Kutlar;2000:171) Bu testte hata terimleri arasında
ardıúık ba÷ımlılık olmaması ve normal da÷ılıma sahip olmaları zorunlulu÷u
bulunmamaktadır. Phillips-Perron testi Dickey Fuller Testinin tersine bozucu terimler
arasında zayıf ba÷ımlılı÷a ve heterojenli÷e izin vermektedir. (Kutlar,2000:170).
Phillips Perron testi parametrik olmayan bir testtir. Phillips-Perron yaptıkları
çalıúmada bir zaman serisindeki yüksek derecedeki korelasyonun kontrol edilebilmesi
için parametrik olmayan bir yöntem önermiúlerdir. Phillips-Perron testi için kullanılan
regresyon eúitli÷i AR(1) sürecidir.
ǻYt= Į+ȜYt-1+İt
( 3.13)
ADF testinde oto korelasyon sorununu ortadan kaldırmak için denklemin sa÷
tarafına ba÷ımsız de÷iúkenin gecikmeli de÷erleri dahil edilirken; Phillips-Perron testi İ
terimindeki korelasyon için AR(1) sürecinden elde edilen Ȝ katsayısına ait t istatisti÷inin
düzeltilmesini
gerçekleútirmektedir.
Gerçekleútirilen
düzeltme
nonparametriktir.
Phillips-Perron testinde; sıfır frekansında de÷iúen varyans sorunu mevcut olan ve
118
bilinmeyen bir oto korelasyon fonksiyonuna sahip olan İ terimine iliúkin tahminler
kullanılmaktadır. Bu nedenle genel olarak tahmin edilen yöntem , de÷iúen varyans ve
oto korelasyona uygun olan Newey-West tahmincisidir
Yt=m*0+ m*1yt-1+m*2(t-T/2)+ İt
( 3.14)
(3.14) numaralı denklemde T gözlem sayısını gösterir, İt
E(İt)=0
oldu÷undan bozucu terimlerin oto korelasyon iliúkisi içinde olmaması veya homojen
olmaları için bir zorunluluk bulunmamaktadır (Kutlar,2000:171).
Phillips-Perron testi için t istatisti÷inin asimtotik da÷ılımı ADF testi için
kullanılan t istatisti÷i ile aynıdır ve dolaysıyla Dickey Fuller kritik eúik de÷erleri burada
da kullanılabilir. ADF testinde oldu÷u gibi bu test içinde eúitli÷e sabit terim, sabit terim
ve trend dahil etmek veya bunların hiçbirini dahil etmemek úeklinde bir tercih
yapılabilir. Temel hipotezi ve alternatif hipotezi ADF testi ile aynıdır. Temel hipotez
serinin birim köke sahip oldu÷u úeklinde kurulur iken; alternatif hipotez ise serinin
birim kök içermeyip dura÷an oldu÷u yönünde kurulur. De÷erlendirilme süreçleri ADF
testi ile aynıdır. . Mutlak de÷er olarak hesaplanan t istatisti÷i, mutlak eúik tablo
de÷erinden daha küçük ise h0 temel hipotezi reddedilemez yani serinin birim köke sahip
oldu÷u; dura÷an olmadı÷ı söylenir. Hesaplanan t istatisti÷i mutlak de÷er olarak eúik
tablo de÷erinden daha küçük ise h0 temel hipotezi reddedilir. Yani bu durumda serinin
dura÷an oldu÷u söylenir.
3.4.1.3. Kwiatkowsky-Phillips-Schmidt-Shin (KPSS) Testi
Dura÷anlık analizinde kullanılan bir di÷er test ise Kwiatkowsky-PhillipsSchmidt-Shin (KPSS) testidir. Schwert (1989), ADF testlerinin gücünün zayıf ve bu
testlerin gecikme uzunlu÷unun seçimine karúı duyarlı oldu÷unu belirtmiútir. KPSS
testinin gücü ise ADF testinden daha fazladır.
119
KPSS testinde temel hipotez; ADF ve Phillips-Perron testlerinden farklı olarak
kurulur. ADF ve Phillips –Perron testlerinde temel hipotez serinin birim köke sahip
oldu÷u biçimde kurulur iken, KPSS testi temel hipotezi serinin dura÷an oldu÷u
biçiminde kurulur. Alternatif hipotez ise serinin birim kökü oldu÷u yani dura÷an
olmadı÷ı úeklindedir. KPSS test istatisti÷i zaman serisinin dıúúal de÷iúkenlerle
regresyonundan elde edilen hata terimine ba÷lıdır. Karúılaútırma yaparken kullanılan
eúik de÷erleri ADF testinden farklıdır. ADF testinde Dickey ve Fuller tarafından
oluúturulan tablo de÷erleri eúik de÷erleri olarak kullanılırken, KPSS testinde ise
Kwiatkowsky-Phillips-Schmidt-Shin tarafından 1992 yılında yapılan çalıúmada yer alan
kritik de÷erler kullanılmaktadır. Kim ve Maddala (1998) serinin dura÷anlı÷ının
incelenmesinde KPSS testinin tek baúına kullanılmamasını önermektedir. KPSS testinin
ADF testi ile birlikte, ADF testinin sonuçlarını teyit edici úekilde kullanılmasını
önermiúlerdir.
3.4.2. Eúbütünleúme Analizi
øktisadi zaman serilerinin birim kök içermesi durumunda sahte regresyon
durumu ile karúılaúılır. Yani seriler arasında aslında bir iliúki yoktur ancak taúıdıkları
ortak trend sebebiyle beraber hareket ettiklerinden dolayı iliúki varmıú gibi görülür.
Yt=Į+ȕX t + İt
(3.15)
Yukarıdaki regresyonun anlamlı olması için Y ve X serilerinin dura÷an
olması ve İt hata teriminin beyaz gürültü hata terimi olması lazımdır. Yani sıfır
ortalamalı, sabit varyanslı ve ardıúık ba÷ımlılıkun olmadı÷ı hata terimi olmalıdır. E÷er
bu Y ve X serileri dura÷an de÷ilse ve bu iki de÷iúken sahip oldu÷u ortak trend sebebiyle
beraber hareket ediyorlarsa bu durumda sahte regresyon durumu vardır. Bir sahte
regresyon durumunda R2 de÷erleri yüksek bulunmakta ve hesaplanan t istatistikleri,
katsayı tahmincileri istatistiksel olarak anlamlı bulunmaktadır. Ancak bu regresyondan
elde edilen sonuçlar, ekonomik açıdan, hiçbir anlam içermemektedir.(Enders,1995:215).
120
Sahte regresyon sorununa çözüm bulmak için çeúitli yöntemler önerilmiútir.
Önceleri birim kök testlerinde serilerin düzeyde dura÷an olmadı÷ının ortaya
çıkmasından sonra sahte regresyon probleminden kaçınmak için yapılan iú, regresyon
analizinde serilerin dura÷an hale geldikleri düzeyde kullanılmaları olurdu. Ancak
Gujarati (1999: 725)’nin deyimiyle bu, kaú yaparken göz çıkarmaya benzemektedir.
Çünkü dura÷an hale getirmek için serilerin farklarının alınması, özgün düzeylerince
belirlenen uzun dönem iliúkisinin yitirilmesine neden olabilmektedir.
Bu sorunun çözümü Engle ve Granger (1987) tarafından geliútirilen
Eúbütünleúme (cointegration) testi sayesinde bulunmuútur. Eúbütünleúme testi düzeyde
dura÷an olmayan serilerin uzun dönemde birlikte hareket edip etmediklerini ortaya
koymaktadır. E÷er seriler arasında bir eúbütünleúme iliúkisi varsa yani uzun dönemde
birlikte hareket ediyorlarsa, düzey de÷erleriyle yapılacak analizde sahte regresyon
problemiyle karúılaúılmayacaktır.
Ancak gerek Engle ve Granger (1987) tarafından geliútirilen Engle-Granger
eúbütünleúme testi gerekse daha sonra Johansen (1988) ve Johansen ve Juselius (1990)
tarafından geliútirilen Johansen eúbütünleúme testi, ele alınan tüm serilerin düzeyde
dura÷an olmamasını ve aynı derecede farkı alındı÷ında dura÷an hale gelmelerini
gerektirmektedir. Yani serilerin bütünleúme derecelerinin aynı olması gerekmektedir.
Oysa ki pek çok ampirik çalıúmada kullanılan de÷iúkenlerin bazıları birinci farkı
alındı÷ında dura÷an hale gelirken bazıları da düzeyde dura÷an çıkabilmektedir. Bu
durumda Engle-Granger ve Johansen eúbütünleúme testlerinin kullanılması mümkün
de÷ildir. Burada da yardıma Pesaran vd. (2001) tarafından geliútirilen sınır testi (bounds
test) yaklaúımı yetiúmektedir. Sınır testi yaklaúımında serilerin hangi düzeyde dura÷an
olduklarına bakılmaksızın aralarında bir eúbütünleúme iliúkisinin var olup olmadı÷ı
araútırılabilmektedir.
Serilerin farklı derecelerden dura÷an olmaları beraberinde sahte regresyon
sorununu getirmektedir. Bu yüzden eúitlik (3.3) te yer alan iliúki ve benzeri türden
iliúkilerin ola÷an en küçük kareler yöntemi ile tahmin edilmesi uygun olmamaktadır. Bu
121
sorunun üstesinden gelebilmek maksadı ile eúitlik (3.3) te yer alan parametreler Pesaran
ve Shin (1995) ve Pesaran, Shin ve Smith (1996, 1999) tarafından ortaya atılan
Otoregresif Gecikmesi Da÷ıtılmıú Modeller (ARDL) yaklaúımı ile tahmin edilecektir.
Bu süreç de÷iúkenlerin düzeyde dura÷an ya da birinci farkları alınınca dura÷an olmaları
veya karúılıklı olarak eúbütünleúik olmalarından ba÷ımsız olarak uygulanabilmektedir.
Bu yüzden bu yaklaúım geleneksel eúbütünleúme analizleri, Granger (1986) gibi, ile
ilgili alıúılmıú önsınama süreçlerinden kaçınır ve geleneksel Hata Düzeltme Modelleri
(ECM) yaklaúımı ba÷lamında kolay anlaúılabilir olma avantajına sahiptir. ARDL
yöntemi de÷iúkenlerin dıúsallıklarına iliúkin kesin varsayımlarda bulundu÷u için model
Johansen (1988) ile ilgili daha standart yöntemi de kullanılarak tahmin edilebilmektedir.
Bu özellik sonuçlar üzerinde daha yararlı kontrol mekanizması sa÷alar ve dıúsallık
varsayımının do÷rudan test edilebilmesine olanak tanır.
Pesaran, Shin ve Smith (1996, 1999) tarafından ortaya atılan ARDL modeli pek
çok aúamadan oluúmaktadır. ølk olarak, modelde yer alan de÷iúkenler arasında uzun
dönemli bir iliúkinin varlı÷ı saptanmaktadır. Bu iúlem VAR modelinin reparameterisationı olarak da ifade edilebilen hata düzeltme mekanizması regresyonu
aracılı÷ı ile söz konusu uzun dönemli iliúkinin anlamlılı÷ının test edilmesi úeklinde
gerçekleútirilmektedir.
VAR (p) modeli úu úekilde ifade edilmektedir:
p
zt = b + ct + ¦ Φ i zt −i + ε t
(3.16)
i =1
z de÷iúkenler vektörünü ifade etmektedir. z’nin her bir elemanının en fazla
birinci dereceden dura÷an oldukları varsayımı altında basit Vektör Hata Düzeltme
Modeli úu úekilde yazılabilmektedir:
p −1
∆zt = b + ct + Π zt −1 + ¦ Γ i ∆zt −i + ε t
(3.17)
i =1
122
p
p
Burada
Π = −(Ι k +1 − ¦ Φ i )
ve
Γi = − ¦ Φ j , i = 1,... p − 1 uzun
dönem
j =i +1
i =1
çarpanların ve kısa dönem dinamik katsayıların (k + 1) *(k + 1) boyutlu matrisleridir.
De÷iúkenler arasında tek bir uzun dönemli iliúkinin varlı÷ı varsayımı altında Pesaran vd.
(1996,1999) (3.17) numaralı eúitlik üzerinde yo÷unlaúmakta ve zt’yi ba÷ımlı de÷iúken yt
ve de ba÷ımsız de÷iúkenler (forcing variables) x olarak ayırmaktadır. Bu varsayım
anahtar varsayımlardan bir tanesidir. Bu koúullar altında z’nin ayrıútırılması ile b,c,ī
matrisleri ve daha da önemlisi uzun dönem çarpan matrisi Ȇ’da uygun biçimde
ayrıútırılabilmektedir.
π 12 º
ªπ
∏ = « 11
»
¬π 21 ∏ 22 ¼
ªb º
b = « 1»
¬b2 ¼
ªγ 11,i
Γi = «
¬γ 21,i
ªc º
c = « 1»
¬ c2 ¼
γ 12,i º
γ 22,i »¼
x’in y için “uzun dönem forcing” oldu÷u kilit varsayım altında vektör π 21 = 0
olmaktadır. Bu durum y’nin düzey de÷erinden ∆x ’e bir geri beslemenin olmadı÷ı
anlamına gelmektedir. Sonuç olarak ∆y ve ∆x için koúullu model úu úekilde ifade
edilebilmektedir:
p −1
p −1
i =1
i=0
∆yt = b1 + c1t + π 11 yt −1 + π 12 xt −1 + ¦ γ 11,i ∆yt −i + ¦ γ 12,i ∆xt −i + ε1t
p −1
p −1
i =1
i =1
∆xt = b2 + c2t + ∏ 22 xt −1 + ¦ γ 21,i ∆yt −i + ¦ Γ 22,i ∆xt −i + ε 2t
(3.18)
(3.19)
Hata terimleri ile ilgili standart varsayımlar altında Pesaran vd. (1999,2001)
(3.19) numaralı eúitli÷i úu úekilde yeniden ifade etmektedir:
p −1
p −1
i =1
i =1
∆yt = a0 + a1t + φ yt −1 + δ xt −1 + ¦υi ∆yt −i + ¦ ϕi ∆xt −i + ω ' ∆xt + ut
(3.20)
123
Pesaran vd. (3.20) numaralı eúitli÷i ‘Kısıtlanmamıú Hata Düzeltme Modeli’
(UECM) olarak ifade etmektedirler. Dikkat edilirse (3.20) numaralı eúitlikte
de÷iúkenlerin düzey de÷erleri arasında uzun dönemli bir iliúkinin çıkması φ ve δ
parametrelerinin sıfırdan farklı olmaları durumunda mümkün olmaktadır, bu eúitli÷in
uzun dönemli çözümü:
yt = −
a0
φ
−
a1
φ
−
δ
xt
φ
(3.21)
Eúitlik 3.21 ba÷lamında Pesaran vd. (2001) y ve x arasında uzun dönemli bir
iliúkinin
olmadı÷ı
boú
hipotezini
φ =δ =0
birleúik
hipotezi
ba÷lamında
sınamaktadırlar. Hipotezi sınayabilmek için x’te yer alan de÷iúkenlerin I(0) oldukları
temeline dayalı olarak hesapladıkları alt sınır ve söz konusu de÷iúkenlerin I(1) oldukları
temeline dayalı olarak hesapladıkları üst sınırdan müteúekkil bir sınır testi
geliútirmiúlerdir. Pesaran vd. (2001) uygun deterministik de÷iúkenlerin Hata Düzeltme
Modeline dahil edilmesine iliúkin de÷iúen varsayımlar altında gerçekleútirdikleri geniú
çaplı olasılıklı simülasyonlar ile bu sınır testi için kritik de÷erler hesaplamıúlardır. E÷er
hesaplanan test istatisti÷i ( gecikmeli düzey de÷iúkenleri katsayılarının müútereken sıfıra
eúit olduklarına dayalı bilinen F sınaması) üst sınır de÷erinin üzerinde ise sonuç ikna
edicidir ve de÷iúkenler arasında uzun dönemli bir iliúkinin var oldu÷u anlamına
gelmektedir. E÷er test istatisti÷i iki sınır de÷eri arasında bir de÷ere tekabül ederse; bu
durumda de÷iúkenlerin zaman serisi özellikleri binmeden bir karar varmak mümkün
de÷ildir. E÷er test istatisti÷i alt sınır de÷erinin altında kalırsa, uzun dönemli iliúkinin
varlı÷ından bahsetmek mümkün de÷ildir.
3.5.Uygulama
Çalıúmanın bu kısmında yukarıda anlatılan model ve ekonometrik yöntemler
dâhilinde Türkiye örne÷inde 1988–2005 yılları arasında iktisadi büyüme ile dıú
borçlanma iliúkisi çeyreklik veriler kullanılmak sureti ile incelenecektir. ølk önce
124
modelde kullanılan de÷iúkenler yukarıda belirtildi÷i üzere çeúitli dura÷anlık testlerine
tabi tutulacak ve akabinde Cunningham (1994) modelini takiben oluúturulan büyüme
modeli Pesaran vd. (2001) tarafından ileri sürülen ARDL yaklaúımı ile Microfit 4.0 ve
E-views 5.0 ekonometri paket programları yardımı ile çalıútırılacaktır.
3.5.1. Dura÷anlık Analizi
Serilerin dura÷anlı÷ı ADF, Phillips-Perron ve KPSS testleri kullanılarak
incelenmeye çalıúılmıútır. ADF, Phillips-Perron ve KPSS testleri E-views ekonometri
paket programı yardımıyla gerçekleútirilmiútir. ADF testinde seçilen gecikme uzunlu÷u
ardıúık ba÷ımlılık sorununu ortadan kaldıran minimum gecikme uzunlu÷udur.
3.5.1.1. ADF Testi
ADF testi ile serilerin dura÷anlı÷ı incelenmeden önce serilerin grafiklerine
bakılmıútır. Grafik incelemesi serilerin dura÷anlı÷ı hakkında önbilgi mahiyetinde kabul
edilebilir. Ancak tek baúına serilerin grafikleri, serilerin dura÷anlıkları hakkında
konuúmak için yeterli de÷ildir.
ùekil 3. 1. Serilerin Grafikleri
9.4
10.6
10.5
9.2
10.4
9.0
10.3
10.2
8.8
10.1
8.6
10.0
9.9
8.4
9.8
8.2
9.7
88
90
92
94
96
98
Y
00
02
04
88
90
92
94
96
98
00
02
04
K
125
16.95
40
16.90
35
16.85
30
16.80
25
16.75
20
16.70
15
16.65
10
88
90
92
94
96
98
00
02
04
88
90
92
L
94
96
98
00
02
04
H
80
70
60
50
40
30
88
90
92
94
96
98
00
02
04
BS
Serilerin grafikleri incelendi÷inde Y,L ve H serilerinin dura÷an olmadı÷ı
yönünde úüphe uyanmaktadır. Di÷er taraftan K ve BS serilerinin grafikleri ise serilerin
dura÷an oldukları yönünde önbilgi vermektedir. Ancak kesin sonuç almak için ADF
testini yapılmalıdır. Tablo 3.1. ADF testinin sonuçlarını vermektedir.
Tablo 3 1. ADF BirimKök Testleri
De÷iúkenler
Düzey
Birinci Fark
Y
-3.38* (0)
-9.36*** (1)
K
-2.00
(8)
-2.56
L
-2.35
(1)
-3.49**
H
-3.18*** (1)
-3.10
(0)
BS
-3.11** (1)
-2.71*
(0)
*** : % 1 Anlamlılık Düzeyi, ** : % 5 Anlamlılık Düzeyi, *
(8)
(0)
: % 10 Anlamlılık Düzeyi
Not: 1) Parantez içindeki de÷erler SC (Schwartz Bilgi Kriteri) yardımı ile belirlenen gecikme sayısını
vermektedir.
2) ADF testinde her bir seriye trend içerip içermedi÷ine dair testler uygulanmıú ve bu testler
do÷rultusunda birim kök testleri uygulanmıútır. Y sabitli ve trendli model, K sabitli ve trendli model, L
sabitli ve trendli model, H sabitli ve trendli model, BS sabitli model ile test edilmiútir.
126
Tablo 3.1 incelendi÷inde tablonun sol tarafından K ve L serilerinin düzey
hallerinin dura÷an olmadı÷ı; tablonun sa÷ tarafından ise K ve L serilerinin birinci
farklarının dura÷an oldu÷u anlaúılır. Benzer biçimde tablonun sol tarafından hareketle
Y,H ve BS serilerinin düzey hallerinin dura÷an oldukları anlaúılmaktadır. E÷er bir seri
için hesaplanan test kritik de÷eri, mutlak de÷er olarak Dickey ve Fuller tarafından
hesaplanan kritik eúik de÷erinden küçük ise seriler birim köke sahip yani dura÷an de÷il
diye kurulan temel hipotez reddedilemez. Tersine seri için hesaplanan kritik de÷er
mutlak de÷er olarak, kritik eúik de÷erinden büyük ise boú hipotez reddedilir. Bu
durumda seri birim köke sahip de÷ildir yani dura÷andır. Bu çalıúmada Tablo 3.1’in sol
tarafında hesaplanan tablo de÷erleri K ve L serileri için mutlak olarak kritik tablo
de÷erlerinden küçük oldu÷u için birim kök oldu÷u biçiminde kurulan temel hipotez
reddedilemez ancak Y,H ve BS serileri için mutlak olarak kritik tablo de÷erlerinden
büyük oldu÷u için birim kök oldu÷u biçiminde kurulan temel hipotez reddedilir. Yani K
ve L serileri düzey halde dura÷an de÷il iken Y,H ve BS serileri düzey halde dura÷andır.
Tablo 3.1’in sa÷ tarafında ise hesaplanan tablo de÷erleri L serisi için mutlak de÷er
olarak kritik tablo de÷erlerinden büyük oldu÷u için boú hipotez reddedilir. Fakat Tablo
3.1’in sa÷ tarafında hesaplanan tablo de÷erleri, K serisi için mutlak de÷er olarak kritik
tablo de÷erlerinden küçük oldu÷u için boú hipotez reddedilemez. Yani L serisinin
birinci farkı dura÷an iken K serisinin birinci farkı dura÷an de÷ildir. ADF test
sonuçlarına göre Y,H ve BS I(0), LI(1) ve K I(2) serilerdir.
3.5.1.2. Phillips-Perron Testi
Y,K,L,H ve BS serilerinin dura÷anlıklarını incelemek için baúvurulan bir
di÷er test Phillips-Perron testidir. Phillips-Perron testi metodoloji kısmında açıklandı÷ı
gibi parametrik olmayan bir test olup, ADF testinin varsayımlarının yumuúatılmıú
úeklidir. Bu testte hata terimleri arasında ardıúık ba÷ımlılık olmaması ve normal
da÷ılıma sahip olmaları zorunlulu÷u bulunmamaktadır. Phillips-Perron testi Dickey
Fuller Testinin tersine bozucu terimler arasında zayıf ba÷ımlılı÷a ve heterojenli÷e izin
vermektedir.
127
Phillips-Perron test sonuçlarının de÷erlendirilmesi ADF testinde oldu÷u gibidir.
Hesaplanan tablo de÷erleri mutlak olarak kritik tablo de÷erlerinden küçük oldu÷u
durumda seride birim kök oldu÷u biçiminde kurulan temel hipotez reddedilemez. Yani
seriler dura÷an de÷illerdir.
Hesaplanan tablo de÷erleri mutlak olarak kritik tablo
de÷erlerinden büyük oldu÷u durumda ise birim kök oldu÷u biçiminde kurulan temel
hipotez reddedilir. Seriler dura÷andır. Tablo 3.2 Phillips-Perron test sonuçlarını
vermektedir.
Tablo 3 2. Phillips-Perron Birim Kök Testleri
De÷iúkenler
Düzey
Birinci Fark
Y
-3.23*
-12.49***
K
-1.74
-13.31***
L
-1.55
-3.75**
H
-1.91
-3.35*
BS
-1.74
-2.87*
*** : % 1 Anlamlılık Düzeyi, ** : % 5 Anlamlılık Düzeyi, *
: % 10 Anlamlılık Düzeyi
Phillips-Perron test sonuçları incelendi÷inde sonuçların ADF test sonuçları ile Y
serisi hariç tüm serilerde bir ihtilaf söz konusudur. Tablo 3.2 incelendi÷inde tablonun
sol tarafından hareketle Y ve K serileri düzey hallerinin dura÷an oldukları ancak L,H ve
BS serilerinin ise düzey hallerinin dura÷an olmadıkları anlaúılmaktadır. Tablo 3.2’nin
sa÷ tarafında ise serilere ait birinci fark de÷erleri görülmektedir. Tüm seriler için
hesaplanan tablo de÷erleri, mutlak olarak kritik de÷erlerden büyük oldu÷u için birim
kök oldu÷u biçiminde kurulan boú hipotez reddedilir. Yani serilerin birinci farkları
dura÷andır. Ancak Y ve K serileri düzeyde dura÷an oldukları için bu istatistikler söz
konusu seriler için nemli de÷ildir; bizim için önemli olan L,H ve BS serileridir. Nitekim
L,H ve BS serileri için hesaplanan test istatistikleri bu serilerin birinci farkları
dura÷andır. Sonuç olarak Phillips- Perron testi sonuçlarına göre Y ve K serileri I(0) iken
L,H ve BS serileri I(1)’dir.
128
3.5.1.3. Kwiatkowsky-Phillips-Schmidt-Shin (KPSS) Testi
Serilerin dura÷anlıklarını incelerken kullanılan bir di÷er test ise KPSS testi
yaklaúımıdır. KPSS testi yaklaúımı tek baúına kullanılan bir yaklaúım de÷ildir. ADF
veya Phillips-Perron testi yaklaúımını desteklemek için kullanılır. KPSS testi hipotezleri
ADF ve Phillips Perron testinden farklıdır. KPSS testinde boú hipotez serilerin dura÷an
oldu÷u yani birim kök olmadı÷ı úeklinde kurulur. Alternatif hipotez ise serilerin birim
kök içerdi÷i yani dura÷an olmadıkları úeklindedir. Tablo 3.3 KPSS testi sonuçlarını
gösterir.
Tablo 3 3. KPSS Birim Kök Testleri
De÷iúkenler
Düzey
Birinci Fark
Y
0.12
0.27***
K
0.85***
0.13
L
0.22***
0.05
H
0.12
0.04
BS
0.10
0.09
*** : % 1 Anlamlılık Düzeyi, **
: % 5 Anlamlılık Düzeyi, *
: % 10 Anlamlılık Düzeyi
Tablo 3.3 incelendi÷inde; tablonun sol tarafında yer alan düzey de÷erlerinden
hareketle K ve L serilerinin her ikisinde de hesaplanan tablo de÷erleri mutlak olarak
kritik de÷erlerden büyük oldu÷u için serilerin dura÷an oldukları biçiminde kurulan boú
hipotez reddedilir. Di÷er taraftan Y,H ve BS serileri için hesaplanan tablo de÷erleri
mutlak olarak kritik de÷erlerden küçük oldu÷u için serilerin dura÷an oldukları
biçiminde kurulan boú hipotez reddedilemez. KPSS test sonuçlarına göre K ve L serileri
I(1); Y,H ve BS serileri I(0)’dır.
3.5.1.4. Birim Kök Test Sonuçları
Tüm seriler ADF, Phillips-Perron ve KPSS testleri kullanılarak incelenmiútir.
Her üç yöntemin sonuçları incelendi÷inde Y ve L serileri için sonuçlar paralellik arz
129
etmektedir. Her üç test sonucuna göre Y serisi I(0), L serisi I(1)’dir. Ancak K,H ve BS
serileri için böylesi bir sonuca do÷rudan varılamamaktadır. Çünkü ADF sonuçlarına
göre K serisi I(2) iken Phillips-Perron sonuçlarına göre K serisi I(1)’dir. KPSS testinin
sonuçları da Phillips-Perron test sonuçları ile paralellik arz etmektedir. Daha öncede
belirtildi÷i üzere di÷er iki test sonuçlarının farklı sonuçlar vermesi durumunda KPSS
sonuçlarına bakılarak karar verilecektir. KPSS sonuçları da bize K serisinin birinci farkı
alındı÷ında dura÷an hale geldi÷ini söylemektedir. Yani K serisi I(1)’dir. Aynı úekilde H
serisi içinde iki test sonucu arasında ihtilaf söz konusudur. ADF sonuçları H serisinin
düzeyde dura÷an oldu÷unu söylerken, Phillips-Perron sonuçları H serisinin birinci farkı
alındı÷ında dura÷an hale geldi÷ini söylemektedir. KPSS testi ise ADF testinin
sonuçlarını desteklemektedir. Yani H serisi I (0)’dır. Son olarak BS serisi için yapılan
birim kök sınaması da H serisi ile aynı sonuçları verdi÷i için KPSS test sonuçlarına
bakılarak karar verilmiútir. KPSS sonuçları da BS serisinin I(0) oldu÷unu
söylemektedir.
Tablo 3 4.Birim Kök Test Sonuçları
De÷iúkenler
ADF
Phillips-Perron
KPSS
Sonuç
Y
Y → I (0)
Y → I (0)
Y → I (0)
Y → I (0)
K
K → I (2)
K → I (1)
K → I (1)
K → I (1)
L
L → I (1)
L → I (1)
L → I (1)
L → I (1)
H
H → I (0)
H → I (1)
H → I (0)
H → I (0)
BS
BS → I (0)
BS → I (1)
BS → I (0)
BS → I (0)
3.5.2. Eúbütünleúme Testi
Ampirik çalıúmalar makroekonomik zaman serilerinin büyük ço÷unlu÷unun
dura÷an olmayan seriler oldu÷unu ortaya çıkarmıútır. Birim kök içeren bu seriler
arasında sahte regresyon sorunuyla karúılaúıldı÷ından bu soruna çözüm bulmak için
çeúitli yöntemler önerilmiútir. Bunlardan bir tanesi serilerin farklarının alınıp regresyona
sokulmasıdır. Ancak bu durumda da yeni bir problemle karúı karúıya kalınmaktadır. Bu
yöntem uzun dönem dengesi için önemli olan bilgilerin kaybedilmesine yol açmaktadır.
130
Çünkü de÷iúkenlerin birinci farkları kullanıldı÷ından, bu de÷iúkenlerin arasında olması
muhtemel uzun dönemli iliúkiyi görme olasılı÷ı ortadan kalkmaktadır. Bu, eúbütünleúme
analizinin çıkıú noktası olmuútur.
Engle ve Granger (1987)’in geliútirdikleri eúbütünleúme yaklaúımı bu sorunu
ortadan kaldırmıútır. Bu yaklaúıma göre, düzeyde dura÷an olmayan birinci farkı dura÷an
olan zaman serileri düzey halleri ile modellenebilmekte ve böylece uzun dönem bilgi
kaybı engellenmiú olmaktadır. Ancak bu yaklaúım birden fazla eúbütünleúik vektör
olması durumunda geçersiz olmaktadır. Bu noktadan hareketle Johansen (1988)’in
geliútirdi÷i yaklaúımla, tüm de÷iúkenlerin içsel olarak kabul edildikleri VAR
modelinden yola çıkarak, de÷iúkenler arasında kaç tane eúbütünleúik vektör oldu÷u test
edilebilmektedir. Dolayısıyla, Engle ve Granger (1987) metodunda oldu÷u gibi, testi tek
bir eúbütünleúik vektör beklentisiyle sınırlandırmadan, daha gerçekçi bir sınama
gerçekleútirilebilmektedir. Fakat Engle ve Granger (1987), Johansen (1988) ve Johansen
ve Juselius (1990) tarafından gerçekleútirilen eúbütünleúme testleri için tüm serilerin
düzeyde dura÷an olmamaları ve aynı derecede farkı alındı÷ında dura÷an hale gelmeleri
gerekir. E÷er ilgili çalıúmada serilerden bir veya daha fazlası düzey halinde dura÷an
yani I(0) ise bu testler ile eúbütünleúme iliúkisi araútırılamaz. Pesaran vd. (2001)
tarafından geliútirilen sınır testi yaklaúımı bu sorunu ortadan kaldırmaktadır. Bu
yaklaúıma göre serilerin I(0) veya I(1) olmalarına bakılmaksızın seriler arasında
eúbütünleúme iliúkisinin varlı÷ı araútırılabilir. Ayrıca sınır testi yaklaúımı düúük sayıda
gözlemi içeren verilerle de sa÷lıklı sonuçlar vermektedir (Narayan ve Narayan, 2004).
Bunun için ilk önce kısıtlanmamıú hata düzeltme modeli (unrestricted error correction
model UECM) oluúturulur. Bu modelin bizim çalıúmamıza uyarlanmıú úekli aúa÷ıdaki
gibidir.
m
m
m
m
m
i =1
i =0
i =0
i =0
i =0
∆Yt = a0 + ¦ a1i ∆Yt − i + ¦ a2 i ∆K t − i + ¦ a3 i ∆Lt − i + ¦ a 4 i ∆H t − i + ¦ a5 i ∆BS t − i
(3.22)
+ a6Yt −1 + a7 K t −1 + a8 Lt −1 + a9 H t −1 + a10 BSt −1 + ut
131
Burada eúbütünleúme iliúkisi ( H 0 : a6 = a7 = a8 = a9 = a10 = 0 ) hipotezinin test
edilmesi yoluyla yapılmaktadır. Herhangi bir anlamlılık düzeyi için hesaplanan F
istatisti÷i Pesaran vd. (2001) çalıúmasında verilen alt ve üst kritik de÷erlerin dıúına
düútü÷ü takdirde de÷iúkenlerin bütünleúme derecelerini hesaba katmaksızın kesin bir
yorum yapılabilmektedir. Söz konusu F istatisti÷inin üst kritik de÷erin üzerinde olması
seriler arasında bir eúbütünleúme iliúkisi oldu÷unu, alt de÷erin altında kalması ise
eúbütünleúme iliúkisinin bulunmadı÷ını göstermektedir. F istatisti÷inin alt ve üst kritik
de÷erlerin arasına düúmesi halinde ise kesin bir yorum yapılamamakta, bu durumda
serilerin bütünleúme derecelerini hesaba katan di÷er yöntemlere baúvurulması zorunlu
olmaktadır.
Sınır testi yönteminin uygulaması sırasında ilk olarak yukarıdaki denklemde “m”
olarak ifade edilen gecikme uzunlu÷unun belirlenmesi gerekmektedir. Bu iúlem de ADF
birim kök testinde oldu÷u gibi genelde AIC veya SC kullanılarak yapılmaktadır. Ayrıca
burada da testin sa÷lıklı sonuç vermesi için hata terimleri serisinde ardıúık ba÷ımlılık
olmaması gerekmektedir. Seçilen kritik de÷erin en küçük oldu÷u gecikme uzunlu÷u ile
oluúturulan model ardıúık ba÷ımlılık problemi içeriyorsa bu durumda ikinci en küçük
kritik de÷eri sa÷layan gecikme uzunlu÷u alınır e÷er ardıúık ba÷ımlılık problemi hala
devam ediyorsa bu problem ortadan kalkana kadar bu iúleme devam edilir.
Tablo 3.5’te (3.22) numaralı denklemdeki gecikme uzunluklarının nasıl
belirlendi÷i görülmektedir. Bunun için maksimum gecikme uzunlu÷u 8 olarak alınmıú
ve her gecikme için AIC de÷erleri hesaplanmıútır. Ayrıca hata teriminde ardıúık
ba÷ımlılık bulunup bulunmadı÷ı da araútırılmıútır. Tabloda görüldü÷ü gibi en küçük
AIC de÷eri aslında 8 gecikme için söz konusudur. Fakat bu gecikme uzunlu÷u ardıúık
ba÷ımlılık sorunu içerdi÷i için ikinci en küçük AIC de÷erine sahip olan 4 gecikme
uygun gecikme uzunlu÷u olarak seçilmiútir. Bu gecikme sayısında hata teriminde
ardıúık ba÷ımlılık da yoktur. Bu nedenle sınır testi 4 gecikme ile yapılmıútır.
132
Tablo 3 5. Sınır Testi øçin Gecikme Sayısının Tespiti
m
AIC
Ȥ2BGAB
1
-4.036
2.98
2
-3.962
0.76
3
-3.948
4.66*
4
-4.636
5.28
5
-4.595
4.63*
6
-4.621
5.90*
7
-4.626
0.32
8
-4.694
30.88***
Ȥ2BGAB, Breusch-Godfrey ardıúık ba÷ımlılık sınaması istatisti÷idir. *, ** ve *** iúaretleri, sırasıyla, %10,
%5 ve %1 düzeyinde anlamlılı÷ı göstermekte ve hata terimleri serisinde ardıúık ba÷ımlılık oldu÷unu ifade
etmektedir. m, (4.22) numaralı denklemdeki gecikme sayısıdır.
Tablo 3.5’te (3.22) numaralı denklemin 4 gecikme ile tahmin edilmesinden
sonra ( H 0 : a6 = a7 = a8 = a9 = a10 = 0 ) hipotezini sınamak için hesaplanan F istatisti÷i
de÷eri ile Pesaran vd. (2001)’den alınan kritik de÷erler yer almaktadır. Bu kritik
de÷erler dört ba÷ımsız de÷iúken ve yüzde 5 anlamlılık düzeyi için geçerlidir. Tablo
4.6’da hesaplanan F istatisti÷inin üst kritik de÷erden yüksek oldu÷u görülmektedir.
Bunun anlamı ise ele alınan beú de÷iúken arasında bir eúbütünleúme iliúkisinin mevcut
oldu÷udur. Bu durumda bu de÷iúkenlerin düzey de÷erleri ile yapılacak analizde sahte
regresyon problemiyle karúılaúılmayacaktır.
Tablo 3 6. Sınır Testi F østatistik De÷eri
k
4
F østatisti÷i
7.06
%5 anlamlık düzeyindeki kritik de÷erler
Alt Sınır
Üst Sınır
2.86
4.01
k, (4.22) numaralı denklemdeki ba÷ımsız de÷iúken sayısıdır. Kritik de÷erler Pesaran vd. (2001:300)’deki
Tablo CI(iii)’ten alınmıútır.
133
Artık seriler arasında bir eúbütünleúme iliúkisi tespit edildi÷inden uzun ve kısa
dönem iliúkileri belirlemek için ARDL (Autoregressive Distribution Lag) modeli
kurulabilir.
3.5.2.1. ARDL Modeli ve Uzun Dönem øliúkisi
De÷iúkenler arasındaki uzun dönem iliúkisi, gecikmesi da÷ıtılmıú otoregresif
model (autoregressive distrubuted lag; ARDL) yöntemiyle incelenmiútir. Kullanılan
ARDL modeli aúa÷ıdaki úekilde ifade edilebilir.
m
m
m
m
m
i =1
i =0
i =0
i=0
i =0
Yt = a0 + ¦ a1iYt −i + ¦ a2 i K t −i + ¦ a3i Lt −i + ¦ a4 i H t −i + ¦ a5 i BSt −i + ut
(3.23)
ARDL modelinde gecikme uzunlukları daha sa÷lıklı tahminler vermiú olması
açısından SC (Schwarz Bayesian Bilgi Kriteri) kullanılarak belirlenmiútir. Bu iúlem
Kamas ve Joyce (1993)’un nedensellik analizlerinde gecikme uzunlu÷unun belirlenmesi
için önerdi÷i bir yöntemle yapılmaktadır. Her ne kadar bu uygulama ekonometri paket
programı tarafından otomatik olarak gerçekleútirilse de burada yönteme bir miktar
de÷inmek yararlı olacaktır. Bu yöntem çerçevesinde ilk önce belirlenen en büyük
gecikme uzunlu÷u üzerinden ba÷ımlı de÷iúken olan milli gelir de÷iúkeninin sadece
kendi gecikmeli de÷erlerine göre regresyonu gerçekleútirilmekte ve en küçük SC
de÷erine sahip olan gecikme sayısı seçilmektedir. Daha sonra ba÷ımlı de÷iúkenin
seçilen gecikme sayısı sabit tutulup birinci ba÷ımsız de÷iúken olan sermaye stoku
de÷iúkeninin olası tüm gecikmeleri ile regresyon modelleri oluúturulmakta ve en küçük
SC de÷eri dikkate alınarak bu ba÷ımsız de÷iúkenin gecikme sayısı belirlenmektedir.
Daha sonra ilk iki de÷iúken için seçilen gecikme uzunlukları sabit tutulup ikinci
ba÷ımsız de÷iúken olan emek de÷iúkeninin olası tüm gecikmeleri ile regresyon
modelleri oluúturulmakta ve yine en küçük SC de÷eri dikkate alınarak bu de÷iúkenin de
gecikme sayısına ulaúılmaktadır. Bu iúlem tüm de÷iúkenler için benzer úekilde
sürdürülmekte ve sonuçta en küçük SC de÷erini veren ARDL modeline ulaúılmaktadır.
Maksimum gecikme uzunlu÷unun 4 olarak alındı÷ı bu iúlem sonucunda (3.23) numaralı
134
denklemin milli gelir de÷iúkeninin 2, sermaye stoku de÷iúkeninin 1, emek de÷iúkeninin
2, beúeri sermaye de÷iúkeninin 1 ve borç servisi oranı de÷iúkeninin 0 gecikmeli de÷eri
ile tahmin edilmesi gerekti÷i sonucuna ulaúılmıútır. Yani tahmin edilecek model
ARDL(2,1,2,1,0) modelidir.
Tablo 3 7. ARDL Modeli Sonuçları ve Hesaplanan Uzun Dönem Katsayıları
De÷iúkenler
Sabit
Yt-1
Yt-2
K
Kt-1
L
Lt-1
Lt-2
H
Ht-1
BS
Katsayı
-14.3711
0.2247
-0.3403
3.9123
-3.6213
-0.6556
-1.4677
3.4073
0.0687
-0.0661
-0.0237
Sabit
K
L
H
BS
Hesaplanan Uzun Dönem Katsayıları
-12.8814
0.2609
1.1509
0.0023
-0.0213
R2 = 0.97663
DW østatisti÷i = 2.0963
Ȥ2JBN(2) = 1.8751 [.392]
−
R 2 = 0.97253
t-istatisti÷i
-4.4333 ***
2.0999 **
-3.4903 ***
4.7301 ***
-4.4087 ***
-0.8100
-0.9936
3.8433 ***
4.1965 ***
-3.7651 ***
-3.9849 ***
-4.9008
2.3831
5.9175
0.8000
-4.2814
***
**
***
***
F istatisti÷i = 238.1616
Ȥ2RRMKH(1) = 0.65051[.420]
Ȥ BGAB = 1.3271 [.249]
Ȥ2WDV(1) = 0.059088 [.808]
Not: Ba÷ımlı de÷iúken Y’dir. ARDL modelindeki gecikme sayıları, maksimum gecikme 4 olmak üzere,
SC vasıtasıyla belirlenmiútir. *** iúareti %1, ** iúareti %5 , * % 10düzeyinde anlamlılı÷ı göstermektedir.
Ȥ2BGAB, Ȥ2RRMKH, Ȥ2JBN, Ȥ2WDV, sırasıyla, Breusch-Godfrey ardıúık ba÷ımlılık, Ramsey regresyonda model
kurma hatası, Jarque-Bera normallik ve White de÷iúen varyans sınaması istatistikleridir. Parantez içindeki
sayılar kesin olasılık de÷erlerini göstermektedir.
2
(2)
Tablo 3.7’de ARDL (2,1,2,1,0) modelinin tahmin sonuçları ve bu sonuçlara
dayanılarak hesaplanan uzun dönem katsayıları yer almaktadır16. Tablodaki sonuçlar
16
ARDL modelinde uzun dönem katsayıları, ba÷ımsız de÷iúkenlerin katsayılarının gecikmeli ba÷ımlı
de÷iúkenin katsayılarının 1’den farkına bölünmesi yoluyla hesaplanır (bkz. Gujarati, 1999: 608). Örne÷in Tablo
4.7’deki uzun dönem H katsayısı úu úekilde hesaplanmıútır: [0.0687+(-0.0661)]/[1-{0.2247+(0.3403)}]=0.002331. Burada hesaplanan sayı ile Tablo 4.7’de görülen sayı arasındaki fark yuvarlamalardan
kaynaklanmaktadır.
135
milli gelir ile sermaye stoku, emek ve dıú borç servis oranı arasında uzun dönemde
anlamlı bir iliúki oldu÷unu göstermektedir. Katsayılar beklentilere uygun olarak
gerçekleúmiútir. Ancak aynı sonuçlar milli gelir ile beúeri sermaye arasında uzun
dönemli bir iliúkinin olmadı÷ını da söylemektedir. Nitekim beklentilere uygun bir
katsayıya sahip olmasına karúın beúeri sermaye de÷iúkenine ait katsayı istatistiksel
olarak anlamsızdır. Sonuçlara dair ilgi çeken bir husus analiz döneminde Türkiye’de
eme÷in iktisadi büyümeye katkısının sermayenin katkısını aúmasıdır. Nitekim emekte
meydana gelen bir birimlik de÷iúim, sermayede meydana gelen bir birimlik de÷iúimin
altı katı oranında milli geliri arttırmaktadır. Bir di÷er ve daha önemli sonuç ise dıú borç
servis oranına iliúkindir. Dıú borç servis oranı beklentiye uygun biçimde uzun dönemde
iktisadi büyümeyi olumsuz etkilemekte ancak etki beklenin altında kalmaktadır.
3.5.2.2.Kısa Dönem øliúkisi
De÷iúkenler arasındaki kısa dönem iliúkisi ise ARDL yaklaúımına dayalı bir hata
düzeltme modeli ile araútırılmıútır. Bu model aúa÷ıda görülmektedir.
m
m
m
m
m
i =1
i =0
i =0
i =0
i =0
∆Yt = a0 + a1ECt −1 + ¦ a2i ∆Yt −i + ¦ a3i ∆Kt −i + ¦ a4i ∆Lt −i + ¦ a5i ∆Ht −i + ¦ a6i ∆BSt −i + ut
(3.24)
Buradaki ECt-1 de÷iúkeni Tablo 3.7’de verilen uzun dönem iliúkisinden elde
edilen hata terimleri serisinin bir dönem gecikmeli de÷eridir. Bu de÷iúkenin katsayısı
kısa dönemdeki dengesizli÷in ne kadarının uzun dönemde düzeltilece÷ini gösterir. Bu
katsayının iúaretinin negatif olması beklenir. (3.24) numaralı modeldeki gecikme
uzunlukları da SC vasıtasıyla ve uzun dönem iliúkisinin araútırılması sırasında
kullanılan yöntemle belirlenmiútir. Maksimum gecikme uzunlu÷unun yine 4 olarak
alındı÷ı bu iúlem sonucunda kısa dönem iliúkisinin ARDL (2,1,2,1,0) modeli ile
araútırılması gerekti÷i sonucuna varılmıútır.
136
Tablo 3 8. ARDL Yaklaúımına Dayalı Hata Düzeltme Modeli Sonuçları
De÷iúkenler
Katsayı
Sabit
ECt-1
ǻYt-1
ǻK
ǻL
ǻLt-1
ǻH
ǻBS
-14.3711
-1.1157
0.3403
3.9123
-0.6556
-3.4073
0.0687
-0.0237
−
2
R = 0.65345
DW østatisti÷i = 2.0963
Ȥ2JBN(2) = 0.366632 [.832]
R 2 = 0. 59265
Ȥ2BGAB (2) = 1.3271 [.249]
Ȥ2WDV(1) = 34.134
[.0019]
t-istatisti÷i
-4.4333
-9.5072
3.4903
4.7301
-0.8100
-3.8433
4.1965
-3.9849
***
***
***
***
***
***
***
F istatisti÷i = 15.3538
Ȥ2RRMKH(1) = 0.1636[.996]
Not: Ba÷ımlı de÷iúken Y’dir. ARDL modelindeki gecikme sayıları, maksimum gecikme 4 olmak üzere,
SC vasıtasıyla belirlenmiútir. *** iúareti %1, ** iúareti %5 , * % 10düzeyinde anlamlılı÷ı göstermektedir.
Ȥ2BGAB, Ȥ2RRMKH, Ȥ2JBN, Ȥ2WDV, sırasıyla, Breusch-Godfrey ardıúık ba÷ımlılık, Ramsey regresyonda model
kurma hatası, Jarque-Bera normallik ve White de÷iúen varyans sınaması istatistikleridir. Parantez içindeki
sayılar kesin olasılık de÷erlerini göstermektedir.
Tablo 3.8, bu modelin tahmin sonuçlarını göstermektedir. Hata düzeltme
teriminin iúareti beklendi÷i gibi negatif ve istatistiksel olarak anlamlı çıkmıútır. Hata
düzeltme de÷iúkeninin katsayısı -1.514 olarak belirlenmiútir. Narayan ve Smyth (2006)
in de çalıúmalarında ifade etti÷i gibi hata düzeltme de÷iúkeninin katsayısının 1’den
büyük olması sistemin dalgalanarak dengeye geldi÷ini ifade etmektedir ve bu
dalgalanma her seferinde azalarak uzun dönemde dengeye dönüúü sa÷layacaktır. Sonuç
beklendi÷i gibi negatif ve istatistiksel olarak anlamlı çıkmıútır. Sonuçlara göre milli
gelir ile sermaye stoku arasında beklentilere ve iktisat literatürüne uygun biçimde
pozitif bir iliúki mevcuttur. Uzun dönem sonuçlarının aksine kısa dönemde sermaye
büyümenin temel itici gücü görünümündedir. ølginç olan bir di÷er sonuç ise eme÷in
katsayısının anlamsız olmasına ilave olarak bir dönem gecikmeli de÷erinin milli geliri
olumsuz etkilemesidir. Beúeri sermaye de÷iúkeni uzun dönem iliúkinin aksine kısa
vadede milli geliri olumlu etkilemektedir. Ancak iddia edildi÷i kadar yüksek oranlarda
etkiye sahip görünmemektedir. Borç servis oranı de÷iúkeni kısa dönemde de milli geliri
olumsuz etkilemekte ve uzun dönemde sahip oldu÷u etkiden sapmamaktadır. Bu sonuca
137
göre kısa dönemde dıú borç servis oranında meydana gelecek bir artıú büyüme üzerinde
negatif yönde bir etki yaratmaktadır.
138
SONUÇ
Geride kalan yarım yüzyıl boyunca geliúmekte olan ülkeler ço÷unlukla yüksek
faiz oranlarından büyük miktarlarda borçlanmalarda bulundular. Bu davranıúın
gerisinde, bu fonların geliúmekte olan ülkelerin daha yüksek yatırım ve büyüme
oranlarını yakalayarak hızlı bir kalkınma patikasına girecekleri yönündeki umut
yatmaktaydı. Ancak 1980’li yıllarla birlikte borç oranları çok yüksek düzeylere
ulaúınca, geliúmekte olan ülkelerin pek ço÷u için borç geri ödemelerinin ekonomik
performansı kısıtlayıcı olmasının ötesinde, bu ödemelerin yerine getirilmesinin dahi
neredeyse imkânsız oldu÷u açıklık kazandı. Dolayısıyla, 1980’lerde pek çok orta gelirli
ülke-özellikle Latin Amerika ülkeleri-a÷ır borç krizleri ile karúılaútılar ve 1990’ların
ortalarına gelindi÷inde Dünya Bankası ve IMF düúük gelirli ülkelerin-genellikle Sahra
Altı Afrika ülkeleri- borçlarını sürdürülebilir düzeylere getirebilmek için Aúırı Borçlu
Fakir Ülkeler Giriúimini baúlatmak zorunda kaldı. 1990’ların ikinci yarısına
gelindi÷inde, dünya çapında politika yapıcılar ve di÷erleri, yüksek dıú borçlanmanın
geliúmekte olan ülkelerde ekonomik büyüme ve kalkınmayı kısıtladı÷ı teziyle ilgilenir
hale gelmiúlerdi.
Bu çalıúmanın amacı 1980-2005 döneminde Türkiye örne÷inde dıú borç-iktisadi
büyüme iliúkisini analiz etmek olmuútur. Çalıúmanın temel hipotezi veri dönemde
Türkiye’nin sahip oldu÷u dıú borç yükünün iktisadi büyümesine negatif etkide
bulundu÷u úeklindedir. Çalıúmanın gerçekleútirilmesindeki temel güdü, söz konusu
iliúkinin uzun yıllardır ihmal edilmiú olması ve söz konusu dönem boyunca bu iliúkinin
tekil ülke bazında incelemeye tabi tutulmamıú olmasıdır.
Dıú borçlanma ekonomideki dar bo÷azların aúılmasında ve yurtiçi kaynak
yetersizli÷i durumunda kalkınmanın finansmanı ba÷lamında çok önemli bir
araçtır. Zira genel kabul geliúmekte olan bir ülkenin makul düzeylerde borçlanmasının,
gerek sermaye birikimi gerekse verimlilik artıúı üzerinden ekonomik büyümesini
olumlu etkileyece÷i yönündedir. Ancak dıú borçlanma beraberinde bir maliyet
do÷urmakta ve bu maliyetlerin karúılanabilmesi, giriúilen borçlanmadan sa÷lanan
139
faydanın maliyetinden daha yüksek olması ve uygun geri ödeme koúullarının
oluúturulmasını gerektirmektedir. Di÷er taraftan dıú borçların kullanıldı÷ı alanların ve
borçlanmadan sa÷lanan hasıla artıúlarının belirlenmesi uygulanan borçlanma yöntemi
ve politikalarının öncelikleri dahilinde olmalıdır. Bu nedenle dıú kaynak kullanımının
benimsendi÷i ekonomi politikalarının sürdürülebilirli÷i, borçlanmadan sa÷lanan
faydanın kullanılan kaynakların maliyetlerini aútı÷ı ölçüde gerçekleúmektedir. Bu
ba÷lamda iki petrol úokunu izleyen dönemde giriúilen yabancı kaynak kullanımının
do÷urdu÷u maliyetlerin, sa÷ladı÷ı faydayı aútı÷ı görülmektedir. Nitekim bu süreçte
büyüme patikasında görülen dengesizlikleri ve karúılaúılan krizleri açıklamakta bu durum
bir neden olarak kabul edilebilir. Zira özellikle kambiyo rejiminin serbestleútirilmesini
takip eden dönemde dıú borçlanmanın yükse faiz yükü altında ki kamu kesiminin
finansmanı amacı ile kullanıldı÷ı hususu makro düzeyde istikrarsız patikanın
açıklayıcılarından bir tanesi olarak görünmektedir.
Teorik düzeyde yapılan çalıúmalar dıú borcun büyüme üzerine etkisinin
büyümenin bütün kaynakları üzerinden iúleyebilece÷i görüúünü ileri sürmektedirler.
Ayrıca yüksek borç düzeylerinin büyümeyi toplam faktör verimlili÷i büyümesini
düúürmek sureti ile kısıtlayabilece÷i görüúüne vurgu yapan çalıúmalarda mevcuttur. Bu
sebeple bu çalıúmada öngörülen hipotez büyüme modelleri dahilinde incelenmiútir. Zira
daha öncede de÷inildi÷i üzere dıú borçlar büyümeyi do÷rudan etkileyebildi÷i gibi emek
ve sermaye üzerinden de dolaylı biçimde etkileyebilmektedir.
Bu maksatla çalıúmanın ampirik kısmında kurulan büyüme modeli de÷iúkenler
arasında uzun dönemli bir iliúkinin mevcudiyetini ve ölçüsünü tespit etmek maksadı ile
eúbütünleúme analizine tabi tutulmuútur. Ampirik kısımda Karagöl (2002) tarafından
kullanılan model veri seti uzatılmak sureti ile çalıútırılmıútır.
Çalıúmada kullanılan serilerin farklı derecelerden dura÷an olmaları sebebi ile
klasik eúbütünleúme yöntemleri terk edilmiú; bunların yerine Pesaran vd. (2001)
tarafından geliútirilen ve farklı dereceden dura÷an seriler arasında uzun dönemli iliúkiyi
140
tespit etmeye olanak tanıyan ARDL modellerine dayalı sınır testi tekni÷ine
baúvurulmuútur.
Sınır testi tekni÷inin uygulanabilmesi için öncelikle serilerin dura÷anlık
düzeyleri tespit edilmiú ve akabinde ARDL modellemesine geçilmiútir. Bu ba÷lamda
uygun gecikme derecesi tespit edilen modelden elde edilen F istatisti÷i uzun dönemli
iliúkinin var olmadı÷ı yönünde oluúturulan boú hipotezi reddetmemize olanak tanımıútır.
Bu sayede uygulamasını gerçekleútirdi÷imiz ARDL modelinin uzun dönem iliúki
sonuçları bize analiz döneminde Türkiye örne÷inde milli gelir ile dıú borç servis oranı
arasında negatif bir etkinin var oldu÷unu göstermiútir. Uzun dönem iliúkinin sonucuna
göre dıú borç servis oranında meydan gelecek bir artıú milli geliri % 2 oranında
düúürmektedir. Bu oran önceki çalıúmalar ile mukayese edilirse beklentilerin altında
oldu÷u görülecektir. Ancak bu çalıúmanın temel hipotezi bu iki de÷iúken arasında bir
iliúkinin var oldu÷u ve bu iliúkinin ters yönlü oldu÷u úeklinde kuruldu÷u için sonuçlar
tatmin edici görünmektedir.
Kurulan hata düzeltme modeli yardımıyla incelene kısa dönem iliúkisinin
sonuçları da uzun dönem iliúkisi ile paralellik arz etmiútir. Hata düzeltme teriminin
iúareti beklendi÷i gibi negatif ve istatistiksel olarak anlamlı çıkmıútır. Hata düzeltme
de÷iúkeninin katsayısı -1.514 olarak belirlenmiútir. Hata düzeltme de÷iúkeninin
katsayısının 1’den büyük olması sistemin dalgalanarak dengeye geldi÷ini ve bu
dalgalanma her seferinde azalarak uzun dönemde dengeye dönüúü sa÷layaca÷ını ifade
etmektedir. Borç servis oranı de÷iúkeni kısa dönemde de milli geliri olumsuz
etkilemekte ve uzun dönemde sahip oldu÷u etkiden sapmamaktadır. Bu sonuca göre
kısa dönemde dıú borç servis oranında meydana gelecek bir artıú büyüme üzerinde
negatif yönde bir etki yaratmaktadır.
Sonuçta ampirik bulgular dıú borç servisi ile iktisadi büyüme arasında negatif bir
iliúkinin mevcudiyetini tasdik etmektedir. Borç servisi de÷iúkeni gerek uzun dönemde
gerekse kısa dönemde milli gelir ile ters yönlü iliúki içinde olması sebebi ile etkin bir
politika aracıdır.
141
Dıú borçların milli gelir üzerine etkilerinin istatistiksel olarak anlamlı ve
beklentiye uygun olarak negatif gerçekleúmiú olmaları çalıúmanın amacına hizmet
ederken iliúkinin boyutunun beklenenin altında gerçekleúmiú olması çalıúmanın zayıf
yönü olarak algılanılabilir. Ancak söz konusu dönemde borçlanmanın hız kesmedi÷i
yalnızca úekil de÷iútirdi÷i hususu göz önünde bulundurulursa bu durum daha kolay
anlaúılabilecektir. Nitekim özellikle 1989 sonrası dönemde kamunun finansman
yöntemi olarak iç borçlanma yöntemini benimsemiú olması ve dıú borçlanma hususunda
özel sektörün ön plana çıkmıú olması bu ba÷lamda durumu açıklayıcı görünmektedir.
Di÷er bir deyiúle, dıú borç sorunu iç borç sorununa dönüúmüútür. Yani dıú borçlar
aslında iç borçların içinde katıútırılmıú halde bulunmaktadır.
Türkiye ekonomisi bu çalıúmanın inceledi÷i dönem boyunca dıú borçlanma
ba÷lamında düúündürücü bir tablo sergilemektedir. Söz konusu dönem boyunca
finansman kaynaklarına eriúimin mümkün oldu÷u ölçüde ve borç servisine iliúkin
aksaklıklar bertaraf edildi÷i sürece, dıú borç krizi ihtimali ortadan kaldırılmıú gibi
görünmektedir. Oysaki ülke ekonomisi hassas bir patikada bıçak sırtı bir denge üzerinde
yürütülmektedir. Ve uygulanan tüm politikalar cerahati tedaviden uzak, yalnızca sancıyı
bir daha ki nöbete (krize) kadar öteleyen ve yatıútıran türden politikalar olmaktan öteye
geçememektedir. Zira söz konusu dönem boyunca ülke ekonomisinin sahip oldu÷u
borçluluk göstergeleri dikkatlice incelendi÷inde; Türkiye ekonomisinin hiçbir zaman
borçlu ülke görünümünden kurtulamadı÷ı ilk etapta göze çarpacaktır. Ayrıca borç
birikim rasyosu ve net borçlanma hâsılatı gibi parametreler, Türkiye ekonomisin de söz
konusu dönem boyunca kırılgan yapının sürdü÷üne iúaret etmektedir.
Dıú borçlanma geliúmekte olan ülke ekonomileri açısından hayat suyu özelli÷i
taúıyabilece÷i gibi, Türkiye örne÷inde oldu÷u gibi kötüye gidiúatın temel unsurlarından
biri de olabilir. Nitekim bu çalıúmada ortaya konulan nümerik analizinde destekledi÷i
gibi dıú borç iktisadi büyüme üzerinde bir kısıt teúkil edebilen etkin bir politika aracıdır.
Dolayısıyla bu hususların göz önünde bulunduruldu÷u ve kendini tetikleyen-borcu borç
ile ödeme anlayıúına dayalı- bir borçlanma politikası yerine daha etkin bir borçlanma
politikası geliútirilmesi Türkiye ekonomisinin öncelikleri arasındaki yerini almalıdır.
142
KAYNAKÇA
Afxentiou, P.C. (1993), “GNP Growth and Foreign Indebtedness in Middle-income
Developing Countries”, International Economic Journal, 7(3), 81-92.
Afxentiou, P.C. and Serletis, A. (1996a), “Foreign Indebtedness in Low and Middle
Income Developing Countries”, Social and Economic Studies, 45 (1), 133-159.
Afxentiou, P.C. and Serletis, A. (1996), “Growth and Foreign Indebtedness in
Developing Countries: An Empirical Study Using Long-term Cross-Country
Data”, The Journal of Developing Areas, 31, Fall, 25-40.
Akyüz, Y. ve Boratav, K. (2002), "Türkiye'de Finansal Krizin Oluúumu", øúletme ve
Finans, 17 (197), 14-46.
Amoateng, K. and Amoako, A.B. (1996) “Economic Growth, Export and External Debt
Causality: The Case of African Countries”, Applied Economics, 28, 21-27.
Arıcanlı, T. and Rodrik, D. (1990), The Political Economy of Turkey: Debt,
Adjustment, and Sustainability. The Macmillan Press Ltd, London.
Auboin, M. (2004), “The Trade, Debt and Finance Nexus: at the Cross-roads of Microand Macroeconomics”, Discussion Paper No.6, Geneva: World Trade
Organization.
Bal, H.(1998), “Geliúme Sürecinde Dıú Finansman Kullanımı ve Türkiye”, Hazine
Müsteúarlı÷ı Araútırma ve ønceleme Dizisi, Sayı: 1, Ankara
Bal, H.( (2001), “Uluslararası Finansman,
Dıú Borç Yönetimi ve Türkiye”, Türkiye
Bankalar Birli÷i Yayın No: 222
143
Ba÷cı, H. (2001), “Kamu Borçları Yönetimi ve Türkiye için bir De÷erlendirme”,
Sermaye Piyasası Kurulu, Ankara, Yayın No.135.
Bauerfreund, O. (1989), “External Debt and Economic Growth: A Computable General
Equilibrium Case Study of Turkey 1985-1986”, Duke University Ph.D.
Baunsgaard, T., and Keen, M. (2004), “Tax Revenue and (or?) Trade Liberalization,”
IMF Working Paper (Washington: International Monetary Fund).
Birdsall, N. and Hamoudi, A. (2002), "Commodity Dependence, Trade, and Growth:
When 'Openness' is Not Enough". Center for Global Development, Working
Paper No. 7 Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=999988
Boratav, K. (2001), "2000/2001 Krizinde Sermaye Hareketleri", øúletme ve Finans, 16
(186), 7-17.
Boratav, K. (2006) Türkiye øktisat Tarihi 1908-2005, 10.Basım, Ankara, ømge
Kitabevi.
Borensztein, E. (1990), “Debt Overhang, Credit Rationing, and Investment”, Journal of
Development Economics, 32, 315-335.
Bullow, J. and Rogoff, K. (1990), “Cleaning Up Third World Debt Without Getting
Taken To the Cleaners”, Journal of Economic Perspectives, 4(1), 31-42.
Caliari, A. (2005), “Debt and Trade: Time to Make the Connections”, International
Jesuit Network for Development. http://www.jesuit.ie/ijnd/
Calvo, G.A., Leiderman, L. and Reinhart, C. (1996), “Inflows of Capital to
Developing Countries in the 1990s”, Journal of Economic Perspectives, 123139.
144
Cangöz, M.C. (1996), “Dıú Borçların Makro Ekonomik Dengelerle Etkileúimi”,
Hazine Dergisi, Sayı 4, 1-27
Celasun, M. and Rodrik, D. (1989), “Turkish Experience with Debt: Macroeconomic
Policy and Performance in J.D Sacks”, Developing Country and World Economy,
The University of Chicago Press, Chicago and London.
Celasun, M. (2001), “Geliúen Ekonomilerin Dıú Kaynak Kullanımı, Finansal Krizler ve
Türkiye Örne÷i”, Do÷u-Batı Düúünce Dergisi, Sayı:17 Kasım, Aralık, Ocak 200102.
Celasun, O. (1998), “The 1994 Currency Crisis in Turkey”, The World Bank
Development Research Department, Macroeconomics and Growth Group, World
Bank.
Ceyhun, F. (1992), “Turkey's Debt Crises in Historical Perspectives: A Critical
Analysis”, Metu Studies in Development, 19 (1), 9-49.
Chowdhury, K. (1994), “A Structural Analysis of External Debt and Economic
Growth: Some Evidence From Selected Countries in Asia and the Pacific”, Applied
Economics, 26, 1121-1131.
Ceyhun, F. (1992), “Turkey's Debt Crisis in Historical Perspectives : A Critical
Analysis”, Metu Studies In Development, 19(1), 9-49.
Claessens, S. (1990), “The Debt Laffer Curve: Some Estimates”, World Development,
Vol:18, No:12, 1671-1677
Cohen, D. and Sachs, J. (1985), “Growth and External Debt Under Risk of Debt
Repudiation”, NBER Working Paper Series , No: 1703.
145
Cohen, D. (1993), “Low Investment and Large LDC Debt in the 1980's”, The
American Economic Review, 83 (3), June, 437-449.
Cuddington, J.T., Ludema, R. and S.A. Jayasuriya, (2001) “Prebisch-Singer Redux” in
“Natural resources: neither curse nor destiny” by Daniel Lederman, William
Francis Maloney (2006).
Cunningham, R.T. (1993), “The Effects of Debt Burden on Economic Growth in
Heavily Indebted Nations”, Journal of Economic Development, 18 (1), June, 115126.
Dabee, B., (2002). The role of non-traditional exports in Mauritius. In Helleiner G, ed.,
2002.
Denizer, C. ve HE, D.(1999), “Capital Flows, Macroeconomic Management, and the
Financial System: The Turkish Case, 1989-97”, World Bank Working
Papers, wps:2141.
Derdiyok, T (1993), Türkiye'de Dıú Borç Yönetimi, Ankara: Hazine ve Dıú Ticaret
Müsteúarlı÷ı.
Deshpande, A. (1990), “The Debt Overhang and the Disincentive to Invest”, Journal of
Development Economics, 52, 169-187.
DPT (1990), 1980'den 1990'a Makroekonomik Politikalar, Türkiye Ekonomisindeki
Geliúmelerin Analizi ve Bazı De÷erlendirmeler, Ankara, 24 Temmuz.
DPT (2001) Borçlanma, øç ve Dıú Borç Yönetimi Özel øhtisas Raporu, Sekizinci
Beúyıllık Kalkınma Planı, Yayın No: DPT:2595-ÖøK:607
146
DPT (2002), Sayılarla Türkiye Ekonomisi, Geliúme/er (1980-2001), Tahminler (20022005), Ankara, A÷ustos.
DPT (2006) Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, 1950-2005.
Easterly,
W.
(1999), “The Ghost of Financing Gap”,
Journal of Development
Economics, Vol:60 (2), 423-438.
Edwards, S. (1984), “LDC Foreign Borrowing and Default Risk: An Empirical
Investigation:1976-1980”, American Economic Review, 74(4), 726-734.
Engel, R.F. and Granger, C.W.J. (1987), “Co-integration and Error Correction
Representation, Estimation and Testing”, Econometrica, 55 (2), 251-276.
Evgin, T. (2000), “Dünden Bugüne Dıú Borçlarımız”, Ankara: Hazine Müsteúarlı÷ı
Araútırma ve ønceleme Dizisi, 26
Feldstein, M, (1986), “International Debt Service and Economic Growth: Some Simple
Analytics”, National Bureau of Economic Research, 2076, 35 Pages.
Fosu, A.K. (1996), “The Impact of External Debt on Economic Growth in Sub-Saharan
Africa”, Journal of Economic Development, 21 (1), June, 93-118.
Fosu, A.K. (1999), “The External Debt Burden and Economic Growth in the 1980s:
Evidence From Sub-Saharan Africa”, Canadian Journal of Development Studies,
20, (2), 307-318.
Fry, M.J. (1986), “Terms-Of-Trade Dynamics in Asia: An Analysis of National Saving
and Domestic Investment Responses to Terms-Of-Trade Changes in 14 Asian
LDC”, Journal of International Money and Finance, 5, 57-73.
147
Fry, M.J. (1989), “Foreign Debt Instability: An analysis of National Saving and
Domestic Investment Responses to Foreign Debt Accumulation in 28 Developing
Countries”, Journal of International Money and Finance, 8, 315-344.
Fry, M.J. (1993), “Foreign Debt Accumulation: Financial and Fiscal Effects and
Monetary Policy Reactions in Developing Countries”, Journal of International
Money and Finance, Vol.12, 347-367
Geiger, L.T. (1990), “Debt and Economic Development in Latin America”, The
Journal of Developing Areas, 24, 181-194.
Granger, C.W.J. (1969), “Investigating Causal Relationship in Econometric Models and
Cross Spectral Methods”, Econometrica, 37(3), July, 424-438.
Greene, W.H.
(2000), Econometric Analysis,
Fourth Edition, Prentice Hall
International Inc., New Jersey.
Guillamount, P. (1980), “The Impact of Declining Terms of Trade and Inflation on
the Export Proceeds and Debt Burden of Developing Countries”, World
Development, Vol.8, 763-768.
Gujarati, D.N. (2001), Basic Econometrics, Mcgraw-Hill International Editions, Sixth
Edition.
Hazine Müsteúarlı÷ı østatistikleri, 1980-2002.
Hofman, B.and Reisen, H. (1991), “Some Evidence on Debt-Related Determinants of
Investment
and
Consumption
in
Heavily
Indebted
Countries”,
Weltwirtschafiiches Archive, 127(2), 280-297.
148
International
Monetary
Fund
(IMF)
(1989),
World
Economic
Outlook,
Supplementary Note: 1, Washington, USA.
International Monetary Fund (IMF), (1990) International Financial Statistics
Yearbook.
International Monetary Fund (IMF), (2000), Turkey; Selected îssues and Statistical
Appendix, Washington D.C., Staff Country Repon No: 00/14, Kasım.
Johansen, S. (1988), “Statistical Analysis of Cointegration Vectors”, Journal of
Economic Dynamics and Control, 12 (2/3), 231-254.
Johansen, S. and Juselius, K. (1990), “Maximum Likelihood Estimation and
Inference on Cointegration-With Applications to the Demand For Money”,
Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 52 (2), 169-210.
Kamin, S.B., Kahn, R.B. and Levine, R. (1989), “External Debt and Developing
Country Growth, Board of Governors of the Federal Reserve System”, International
Finance Discussion Papers, 352, 29 pages.
Karagöl, E. (2005), “Türkiye’nin Dıú Borçları Özel Yatırımları Uzun Dönemde
Olumsuz Yönde Etkiliyor Mu?”, øúletme-Finans. 228, Mart, 125-131.
Karagöl, E. (2004), “Is Debt Reduction Increases Economic Growth in Turkey”, The
Philippine Review of Economics, Volume.41, No. 2, (December).
Karagöl, E. (2002), “Debt Reduction Versus Domestic Policies in Turkey”, Yapı Kredi
EconomicReview,13(2),3-14.
Karagöl, E. (2002), “The Causality Analysis of External Debt Service and GNP: The
Case of Turkey”, Central Bank Review, 2 (1), 39-64.
149
Kazgan, G. (2004), Tazminattan 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi, østanbul: østanbul Bilgi
Üniversitesi Yayınları.
Kenen, P.P. (1990), “Organising Debt Relief: The Need for a New Institution”, The
Journal of Economic Perspectives, 4(1), Winter, 7-18.
Kepenek, Y. ve Yentürk, N. (2004), Türkiye Ekonomisi, østanbul, Remzi Kitabevi, 13.
Basım
Krueger, A.O. (1987), “Debt, Capital Flows, and LDC Growth”, American Economic
Review, 77, May, 159-164.
Krueger, A.O. (1987a), “Origins of the Developing Countries Debt Crisis”, Journal of
Development Economics, 27, 165 -187.
Krueger, A.O. (1995), “Partial Adjustment and Growth in the 1980s in Turkey”, In
Dornbush, R. and Edwards, S (1995) Reform, Recovery and Growth, NBER,
Chicago and London.
Krugman, P. (1988), “Financing vs. Forgiving a Debt Overhang”, Journal of
Development Economics, 29, 253-268.
Krugman, P. (1989) “Market Based Debt Reduction Schemes”, In J.A.Frankel, M.P.
Doley and P.Wickam (eds), Analytical Issues in Debt, IMF, Washington.
Levy, D. (1995), “Capital Stock Depreciation, Tax Rules, and Composition of
Aggregate Investment”, Journal of Economics and Social Measurement, 21, 45-65.
Martin, M..and Randa, A., (2001) Long-Term Debt Sustainability for HIPCs: How to
Respond to ‘Shocks’, Report to the Department for International Development,
London.
150
Metwally, M.M. and Tamaschke, R. (1994), “The Interaction Among Foreign Debt,
Capital Flows and Growth; Case Studies”, Journal of Policy Modeling, 16(6),
597-608.
Moudud, J.K (2000), “Harrod versus Thirlwall: A Reassessment of Export-Led
Growth”, The Levy Economics Institute of Bard College, Working Paper No: 316,
www.lew.org
Muir,K. (2002), Agricultural Poicy Reforms and Regional Market Integration in
Malawi, Narayan, P.K., Smyth, R. (2006) What determines migration flows from lowincome to
high-income countries? An empirical investigation of Fiji-US Migration 1972–
2001. Contemporary Economic Policy, vol. 24, No.2, pp. 332–342.
Olgun, H., Disbudak, U.and Okem, G.(1998), “Macroeconomic Interactions Among
Capital Inflows, Debt Servicing and Growth”, First Draft, Middle East Technical
University (METU) II Economic Conference Paper, 9-12 September, Ankara.
Öniú.Z and Özmucur, S. (1991), “Capita! Flows and External Financing of Turkey's
Imports”, OECD Development Center, Technical Papers, 36,1-95.
Özatay, F. (1996), “The Lessons From the 1994 Crisis in Turkey: Public Debt
(Mis)management and Confidence Crisis”, Yapı Kredi Economic Review, 7(1),
21-37.
Özmen, E (1998), “Is Currency Seigniorage Exogenous for Inflation Tax in Turkey?”,
Applied Economics, 30(4), 545-552 .
151
Pattillo, C, Poirson.H.and Ricci, L. (2002), “External Debt and Growth”, IMF Working
Paper/02/69.
Pesaran, M.H., Shin, Y., Smith, R.J. (2001), “Bounds testing approaches to the analysis
of level relationships”, Journal of Applied Econometrics, 16, pp.289-326.
Pesaran MH, Shin Y. (1999), “An Autoregressive Distributed Lag Modelling Approach
to Cointegration Analysis”. In S. Strom, A. Holly and P. Diamond (Eds.),
Econometrics and Economic Theory in the 20th Century: The Ragner Frisch
Centennial Symposium. Cambridge, Cambridge University Press. Available at:
www.econ.cam.ac.uk/faculty/pesaran/ADL.pdf.
Reisen, H. ve van Trotsenburg, A. (1988), Le Probleme Budgetaire et la Question du
Transferi, Paris: OECD.
Rockerbie, D.W. (1993), Credit Rationing and Macroeconomic Adjustment in Latin
America”, The Quarterly of Review of Economics and Finance, 33(4), Winter,
325-342.
Rockerbie, D.W. (1994), “Did Debt Crisis Cause the Investment Crisis? Further
Evidence”, Applied Economics, 26, 731-738.
Rodrik, D. (1988), "External Debt and Economic Performance", T. F Nas, M. Odekon
(ed.), Liberatization and the Turkısh Economy, Westport, Connecticut: Greenwood
Press, Inc., 161-183.
Romer, D. (1996) Advanced Macroeconomics, Second Edition, Boston: McGraw-Hill.
Sachs, J.D.(1986), “Managing the LDC Debt Crisis”, Brooking Papers on Economic
Activity, 2, 397- 431.
152
Sachs, J.D. (1989), “The Debt Overhang of Developing Counrtries”, in Calvo, G,A and
Others (eds), Debt Stabilization and Development: Essay in Memory of Carlos
Diaz Alejandro, Basil Blackwell, Oxford.
Sachs, J.D. (1990), “A Strategy for Efficient Debt Reduction”, The Journal of
Economic Perspectives, 4(1), 19-30.
Savvides, A. (1992), “Investment Slowdown in Developing Countries During the
1980s: Debt Overhang or Foreign Capital Inflows”, Kyklos, 45 (3), 363-378.
Sawada, Y. (1994), “Are the Heavily Indebted Countries Solvent? Tests of Inter
Temporal Borrowing Constraints”, Journal of Development Economics, 45, 325337.
Sawhney, B. and Dipietro, W. (1991), “Exports, Foreign Debt and Economic Growth:
Evidence From Cross-Section Data”, The Indian Economic Journal, JanuaryMarch, 38(3), 77-86.
Selowsky, M., Der Tak, Van H.G. (1986), “The Debt Problem and Growth”, World
Development, Vol.14, No,9, 1107-1124
Senses, F. (1987), “Short Term Stabilisation Policies in A Developing Economy: The
Turkish Experience in 1980 in Long-Term Perspective”, in Ramazanoglu, H.
(1987) Turkey in The World Capitalist System: A Study of Industrialisation,
Power and Class, Aldershot: Gower Publishing Co.Ltd.
Senhadji, A.S. (2003), “External Shocks and Debt Accumulation in a Small Open
Economy”, Review of Economic Dynamics, 6, 207-239
Sezgin, S. (1997) Country Survey X: Defence Spending in Turkey, Defence and Peace
Economics, 8, 381-409.
153
Smyth, D.J. and Hsing, Y. (1995), “In Search of An Optimal Debt Ratio for Economic
Growth”, Contemporary Economic Policy, 13(4), October, 51-59.
Sönmez, S. (1998), "Türkiye'de Kamu (Açı÷ının) Finansmanı ve Enflasyon Vergisi",
ODTÜ Geliúme Dergisi, 25 (2), 361-377.
Sönmez, S. (2003), “Türk øktisat Politikalarındaki ‘Çıpa’: Dıú Borçlanma”. øçinde: Köse,
A.H., ùenses, F. ve Yeldan, E. øktisadi Kalkınma Kriz ve østikrar, øletiúim
Yayınları, østanbul, 2003.
State Institute of Statistics (SIS). (1993), Statistical Indicators 1923-1991, Ankara
Turkey.
T.C.M.B Yıllık Rapor, 1999 (2000) Ankara
•
Yıllık Rapor, 2000 (2001) Ankara
•
Yıllık Rapor, 2001 (2002) Ankara
•
Yıllık Rapor, 2002 (2003) Ankara
•
Yıllık Rapor, 2003 (2004) Ankara
•
Yıllık Rapor, 2004 (2005) Ankara
•
Yıllık Rapor, 2005 (2006) Ankara
Tandırcıo÷lu, H. (2000). “Türkiye'de Dıú Ború Sorunu, Dıú Borçların Sürdürülebilirli÷i
ve Dıú Borçların Sınırlandırılması”, DEU Sosyal Bilimler Enstitüsü
Dergisi, Cilt 2, Sayı 2, Izmir.
Thirlwall, A.P. (1991), “The Terms of Trade of Primary Commodities, Debt and
Development, Economic Problems of the 1990's Europe”, The Developing
Countries and The United States, Edited by Paul Davidson andJ.A. Kregel,
Edward Eigar Publishing Company, 3-30
154
Ünsal, E. M., Makro øktisat, Siyasal Kitabevi, A÷ustos 2004, Ankara.
Warner, A.M. (1992), “Did the Debt Crisis Cause the Investment Crisis”, Quarterly
Journal of Economics, 107(4), November, 1161- 1186.
Were, M. (2001), “The Impact of External Debt on Economic Growth and Private
Investments in Kenya: An Empirical Assessment”, Paper is Presented at the
Wider Development Conference on Debt Relief, 17-18 August 2001, Helsinki.
World Bank Country Study (1990), Turkey: A Strategy for Managing Debt,
Borrowings, and Transfers under Macroeconomic Adjustment, The World Bank,
Washington, D.C.
Yeldan, E. (2001) Küreselleúme Sürecinde Türkiye Ekonomisi-Bölüúüm, Birikim ve
Büyüme. Ankara, 2001
Yeldan, E. (2001), “Türkiye Ekonomisi'nde 2000-2001 Krizinin Yapısal Kaynakları
Üzerine,” Do÷u-Batı Düúünce Dergisi, Sayı:17 Kasım, Aralık, Ocak 2001-02.
Yeldan, E. (2004), Küreselleúme Sürecinde Türkiye Ekonomisi Bölüúüm Birikim ve
Büyüme, 10. Basım, østanbul: øletiúim Yayınları.
Yeldan, E. (Mart 2004). Türkiye Ekonomisinde Dıú Borç Sorunu ve Kalkınma
Stratejileri Açısından Analizi. Bilkent Üniversitesi.
http://www.bilkent.edu.tr/yeldane/seluloz,Is2004-Dıs Borç-yeldan.pdf.
Yeldan, E. (Haziran 2006) 2001 Krizi Sonrasında Türkiye: Dıú Borçlanma ve
Spekülasyona Dayalı Büyüme Çözülürken Bilkent Üniversitesi.
http://www.bilkent.edu.tr/~yeldane/MalatyaKurultay_Haz2006
155
Yentürk, N. (2005), Körlerin Yürüyüúü Türkiye Ekonomisi ve 1990 Sonrası Krizler,
økinci Baskı, østanbul: østanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
ønternet Adresleri
www.dpt.gov.tr
www.hazine.gov.tr
www.imf.org
www.radikal.com.tr
www.tcmb.gov.tr
156
!"#$"
%&'
"(&""(%
"()"%*%%+,&
-. /010 2321
4. 56789668:67
-1
-21; ;;<=44
/ >?
/#/=>0 :@A8,.
!% "",.,&%%."+B,C')"
B! !&"
/
>4 ,"*."B
*,D
E
E",.,& "
:@A8
2BF00 "4
!G "=!G
">1E B4">>
40 %40
B401BH>4 %BH>4>
/
>> >'
00 588A
-4 :I5
/0F40 2'=
/
4 B>>4J*K
#/
4 0F?J-=
00J2
F>>F4J=
004100> ): 0
/4 >H34222
/&/-0?3040
G0400:585588@424
B2LM4F20=?3002G
4L"4>-424/030
-/6L>?M00M
:685588A
%4/
157
1980 Sonrası Türkiye Ekonomisinde Dıú Borçlar ve Büyüme
Ali Kat
ÖZET
Borç fazlası hipotezine göre; bir ülkenin gelecekte sahip olaca÷ı borç miktarı e÷er o ülúkenin
borç ödeme kabiliyetini aúarsa, beklenen borç servisi ülke hasılasının artan bir fonksiyonu
halini alacaktır. Zira zamanla borç fazlası kendisini yatırımlar üzerinden alınan aratan oranlı
bir vergi úeklinde hissettirece÷i için gerek yerli gerekse yabancı yatırımcıların yatırım úevkleri
kırılacaktır. Borç servisi yükünün yatırımlar ve sermaye birikimi üzerinde olumsuz etkiye
sahip oldu÷u kabul edilir. Bu durumun temel nedeni ülkenin sahip oldu÷u döviz rezervlerinin
büyük kısmının zamanla borç servisi yükümlülüklerini karúılamaya ayrılan kısmın giderek
artması ve ülkenin kredibilitesini düúürmek sureti ile yabancı sermaye miktarını azaltmasıdır.
Bu çalıúma Türkiye ekonomisinde veri dönemde dıú borç-iktisadi büyüme iliúkisini
incelemektedir. Çalıúma Türkiye ekonomisinin sahip oldu÷u dıú borç düzeyinin iktisadi
büyümesi üzerine negatif etkide bulundu÷u hipotezine dayanmaktadır.
158
Foreıgn Debt And Growth øn Turkısh Economy After 1980
Ali Kat
ABSTRACT
According to the Debt Overhang Hypothessis if the amount of debt owned by a country in the
future exceeds its repayment ability, expected debt service of that country will be an
increasing function of its product. Because debt overhang will act like a progressive tax on
ivestment and this will reduce investment incentives of both domestic and foreign investors. It
is argued that debt service burden has a negative impact on investment and capital
accumulation. The main reason is that the greater percentage of reserves (foreign currency)
goes to meet debt service and there will be a reduction in external capital because of a
decrease in creditworthiness. This thesis investigates the relationship between foreign debt
and economic growth of Turkish economy within the given period. Thesis relies on the
hypothesis that the amount of Turkish debt has a negative impact on its economic growth.
159