doktora tezi - Ankara Üniversitesi Açık Erişim Sistemi
advertisement
ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ KASTAMONU SARIMSAĞININ (Allium sativum L.) SELEKSİYON YOLUYLA ISLAHI VE SEÇİLEN KLONDA IŞINLAMA YOLUYLA MUTASYON YARATMA Gülay BEŞİRLİ BAHÇE BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ANKARA 2005 Her Hakkı Saklıdır ÖZET Doktora tezi KASTAMONU SARIMSAĞININ (Allium sativum L.) SELEKSİYON YOLUYLA ISLAHI VE SEÇİLEN KLONDA IŞINLAMA YOLUYLA MUTASYON YARATMA Gülay BEŞİRLİ Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı Danışman: Prof Dr. Ruhsar YANMAZ Bu çalışma, Kastamonu sarımsağından, klon seleksiyonu yoluyla çeşit geliştirmek ve çeşit adayında ışınlama yoluyla genetik değişim yaratmak amacıyla yapılmıştır. Araştırma, 1995-2000 yılları arasında Yalova koşullarında yürütülmüştür. Üç yıllık seleksiyon çalışmasında toplam 3 163 klon incelenmiştir. Yapılan incelemeler sonucunda bitki boyu, yaprak açısı, yaprak sayısı, yaprak eni, baş çapı, baş yüksekliği, baş ağırlığı, kabuk sayısı, diş sayısı, diş ağırlığı ve iri diş oranı özellikleri yönünden A 2, E 32, ve T 56 klonları umutvar bulunmuştur. Yalova ve Taşköprü/Kastamonu koşullarında yürütülen verim denemeleri sonucunda T 56 klonu çeşit adayı seçilmiştir. T 56 klonunun ortalama baş ağırlığı 25.2 g, diş sayısı 12-14 adet, diş ağırlığı 1.5 g, baş kabuk rengi beyaz-krem, kabuk sayısı 5-6 adet ve diş rengi krem-pembe renklidir.. Fiziksel mutagen olarak Kobalt-60 gama ışın kaynağı ve bu kaynağa ait 0, 20, 40 ve 60 Gy dozları kullanılmıştır. Mutasyon varlığı RAPD tekniği ile araştırılmıştır. Çalışma sonucunda, gama ışın kaynağının, vejetatif olarak çoğaltılan T 56 sarımsak klonunda varyasyon yaratmak amacıyla kullanılabileceği ortaya konulmuştur. 2005, 87 sayfa ANAHTAR KELİMELER: Sarımsak, klon, mutasyon, gama ışını, RAPD i ABSTRACT Ph. D. Thesis BREEDING OF KASTAMONU GARLIC (Allium sativum L.) BY SELECTION AND OBTAINING OF VARIATION BY INDUCED MUTATION ON SELECTED CLONE Gülay BEŞİRLİ Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Horticulture Supervisor: Prof Dr. Ruhsar YANMAZ The aim of this study is to improve a variety from Kastamonu garlic population by clonal selection method and to induce variation by radiation in selected clones. The study was conducted between 1995 and 2000 in Yalova. Total 3 163 garlic clones were investigated during the selection studies for three years. In the end of the selection studies, A2, E32 and T56 clones were found as promising for plant high, leaf number, leaf width, leaf angle, bulb diameter, bulb high, bulb weight, skin number , clove number, clove weight, clove colour and large clove rate per bulb properties. T56 clone was determined as a candidate variety as a result of the yield trials, which were carried out in Yalova and Kastamonu condition in 1998 and 1999. T 56 clone has average 25.2 g bulb weight, 1.5 g clove weight, 12-14 clove number, white-cream skin colour, cream-purple clove skin colour. Gamma rays radiation sources at 0, 20, 40 and 60 Gy doses were used as mutagen. Genetic variability results determined by RAPD markers showed that genetic variation can be induced for vegetatively produced T 56 garlic clone by radiation treatments. 2005, 87 pages Key Words: Garlic, clone, induced mutation, gamma rays, RAPD ii TEŞEKKÜR Ülkemiz sarımsak populasyonları arasında önemli bir yeri olan Kastamonu sarımsağından standart bir çeşit geliştirmek ve sarımsak ıslah çalışmalarında gama ışın kaynağının fiziksel mutagen olarak kullanılabilirliğini belirlemek üzere yapılan bu çalışmayı sayın hocam Prof.Dr. Ruhsar YANMAZ danışmanlığında yürüttüm. Bu çalışma, sebze ve tıbbi bitki olarak kullanımı insanlık tarihi kadar eski olan sarımsağın (Allium sativum L.) bir çok özelliğini tanımam için zahmetli fakat keyifli bir yolculuk olmuştur. Bu yolculukta, danışman hocam, ailem ve Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü personeli hep yanımda olmuştur. Kendilerine teşekkürü bir borç bilirim. Çalışmanın verim denemelerinin Taşköprü lokasyonu, Taşköprü Tarım İlçe Müdürlüğü personelinin gözetiminde yürütülmüştür. Varyasyon yaratmak amacıyla TAEKNTHAMRB bulunan gama ışın kaynağından yararlanılmıştır. Varyasyon oluşturulabilirliği RAPD tekniği ile Antalya Batı Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü Biyoteknoloji laboratuarında belirlenmiştir. Taşköprü Tarım İlçe Müdürlüğü personeli, Dr. K. Yaprak TANER, Dr. Ali ÖZTÜRK ve Münevver GÖÇMEN ile ekibine desteklerinden dolayı teşekkür ederim. Tezimin ikinci aşamasındaki çalışmalarımda beni yönlendiren Tez İzleme Komitesi üyeleri sayın Prof. Dr. Neşet ARSLAN (Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü) ve Prof Dr. Şebnem ELLİALTIOĞLU’na (Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü) teşekkürlerimi sunarım. Çalışmalarıma kaldığım yerden tekrar devam edebilme şansını yakalama aşamasında bana destek olan sayın hocam Prof. Dr. Birhan KUNTER’e teşekkür ederim. Ayrıca, tezin yazım aşamasında bana önemli ölçüde katkıları olan sevgili dostum Dr. Nurdan TUNA GÜNEŞ’e teşekkür ederim. Gülay BEŞİRLİ Ankara, Ekim 2005 iii İÇİNDEKİLER ÖZET ......................................................................................................................... i ABSTRACT .............................................................................................................. ii TEŞEKKÜR .............................................................................................................. iii SİMGELER DİZİNİ ................................................................................................. vi ŞEKİLLER DİZİNİ ................................................................................................... viii ÇİZELGELER DİZİNİ ............................................................................................. ix 1. GİRİŞ ...................................................................................................................... 1 2. KAYNAK ÖZETLERİ ......................................................................................... 4 2.1 Sarımsağın Tarihçesi ........................................................................................... 4 2.2 Sarımsağın Sınıflandırılması .............................................................................. 4 2.3 Sarımsak Yetiştirme Tekniği ve Islahı Konusunda Ülkemizde Yapılan 6 Çalışmalar …………………………………………………………………….... 2.4 Sarımsak Islahı Konusunda Yurt Dışında Yapılan Çalışmalar ...................... 9 2.5 Sarımsakta Mutasyon Çalışmaları ................................................................... 12 2.6 Sarımsakta Moleküler Teknikler ile Çeşit Ayırma Konusunda Yapılan 14 Çalışmalar …………………………………………………………………….... 3. MATERYAL ve YÖNTEM .................................................................................. 17 3.1 Materyal ............................................................................................................... 17 3.1.1 Seleksiyon çalışmaları ...................................................................................... 17 3.1.2 Varyasyon yaratma çalışmaları ...................................................................... 19 3.1.3 DNA parmak izlerinin belirlenmesi ............................................................... 19 3.1.4 DNA sentezlenmesi için kullanılan belirleyiciler ........................................... 21 3.2 Yöntem .................................................................................................................. 21 3.2.1 Bitkilerin yetiştirilmesi .................................................................................... 21 3.2.2 Seleksiyon çalışmaları ...................................................................................... 22 3.2.3 Seleksiyon aşamasında incelenen özellikler ................................................... 22 3.2.3.1 Bitkilerde incelenen özellikler ...................................................................... 23 3.2.3.2 Başlarda incelenen özellikler ........................................................................ 24 3.2.3.3 Dişlerde incelenen özellikler ......................................................................... 25 iv 3.2.3.4 İri diş oranı (%)……………………………………………………..…….... 26 3.2.4 Verim denemeleri …………............................................................................. 26 3.2.5 Varyasyon yaratma ……….............................................................................. 28 3.2.6 DNA parmak izlerinin belirlenmesi ……........................................................ 28 3.2.6.1 DNA izolasyonunun yapılması ..................................................................... 28 3.2.6.2 DNA’nın sentezlenmesi ................................................................................. 29 3.2.6.3 DNA verilerinin değerlendirilmesi .............................................................. 30 4. ARAŞTIRMA BULGULARI ............................................................................... 31 4.1 Başlangıç Materyalinin Özellikleri .................................................................... 31 4.2 Seleksiyon Çalışmalarından Elde Edilen Bulgular .......................................... 33 4.3 Verim Denemesi Bulguları .................................................................................. 64 4.4 Mutasyon Yaratma Çalışmalarından Elde Edilen Bulgular ........................... 68 4.5 DNA Analizi Sonuçları ........................................................................................ 69 5. TARTIŞMA ve SONUÇ ....................................................................................... 73 KAYNAKLAR ........................................................................................................... 78 EKLER ....................................................................................................................... 84 EK 1 Yalova ve Kastaonu İlleri İklim Verileri (1998-1999).................................. 85 EK 2 Yalova ve Kastamonu İlleri Toprak Analiz Sonuçları (1998-1999)............. 86 ÖZGEÇMİŞ ............................................................................................................. v 87 SİMGELER DİZİNİ A Aşağıayvalı Ağ Ağustos Ar Aralık ABKMAE Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü AFLP Amplified Fregment Lenght Polymorphism AK Alınabilir potasyum AP Alınabilir fosfor BA Baş ağırlığı BB Bitki boyu BÇ Baş çapı BKR Baş kabuk rengi BS Baş sıkılığı BY Baş yüksekliği o Santigrat derece C Cm Santimetre Ç Çiçeklenen D Readability DA Diş ağırlığı DAP Diamonyum fosfat DKR Diş kabuk rengi DNA Deoxyribonucleic acid DS Diş ağırlığı E Eşen EDTA Etilen Daimin Tetraasetik Asit Ek Ekim Ey Eylül G Gram GP Göreceli puan Gy Gray H Haziran vi İDO İri diş oranı K Klon Ka Kasım kg/da Kilogram/dekar KS Kabuk sayısı M Materyal Ma Mart My Mayıs MTS Minimum toplam sıcaklık N Nisan NTHAMRB Nükleer Tarım ve Hayvancılık Araştırma Merkezi Radyobiyoloji Bölümü O Ocak OM Organik madde OS Ortalama sıcaklık Ö Özellikler P Populasyon PCR Polymerase Chain Reaction RAPD Randomly Ampliyhied Polymorphic DNA RFLP Restriction Fragment Lenght Polymorphism SD Sınıf puanı Ş Şubat T Taşköprü TAEK Türkiye Atom Enerjisi Kurumu TDA Toplam diş ağırlığı TP Toplam puan YA Yaprak açısı YE Yaprak eni YS Yaprak sayısı UV Ultra viyole UPGMA Unweighted Pair Group Method with Aritmatic Mean vii ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 3.1 Kastamonu sarımsağının tarlada hasat sonundaki görünümü....................... Şekil: 3.2 A sarımsak populasyonu ............................................................................. Şekil: 3.3 Kastamonu Eşen sarımsak populasyonu ..................................................... Şekil: 3.4 Taşköprü Merkez sarımsak populasyonu ................................................... Şekil 3.5 Denemede kullanılan Kobalt-60 kaynağı .................................................... Şekil 3.6 Vejetatif çoğaltılan bitki türlerinde kullanılan klon seleksiyonu yöntemi ... Şekil 3.7 Sarımsakta DNA izolasyonu çalışmaları...................................................... Şekil 3.8 Sarımsakta DNA sentezlenmesi ve PCR ürünlerinin % 1.5’lik agaroz jelde ayrıştırılması ................................................................................................. Şekil 4.1 Denemede yer alan sarımsak klonları .......................................................... Şekil 4.2 Seleksiyon aşamasında sarımsak klonları .................................................... Şekil 4.3 Seleksiyonnun birinci yılında klonlarda baş özellikleri ............................... Şekil 4.4 Diş rengi ....................................................................................................... Şekil 4.5 Çiçeklenen sarımsak bitkileri ....................................................................... Şekil 4.6 Apomiktik dişler ........................................................................................... Şekil 4.7 Apomiktik dişlerin üretimde kullanılması sonucunda oluşan başlar ........... Şekil 4.8 Apomiktik dişlerden oluşan normal ve tek dişli sarımsak başları ................ Şekil 4.9 Yalova’daki verim denemelerinden görünüş ................................................ Şekil 4.10 Yalova ve Taşköprü’de verim denemelerinden elde edilen başlar ............ Şekil 4.11 Çeşit adayı T 56 klonu ............................................................................... Şekil 4.12 Apomiktik dişlerden oluşan normal başlar ................................................. Şekil 4.13 Işınlanan T 56 klonuna ait bitkilerin dikimden 40 gün sonraki gelişimleri. Şekil 4.14 RAPD-PCR Amplifikasyon ürünlerinde cluster (UPGMA) analizi kullanılarak oluşturulan sarımsak materyallerine ait dendogram .............. Şekil 4.15 Sarımsak materyallerine ait RAPD-PCR ürünlerinin %1.5 agaroz jelde ayrıştırılması .............................................................................................. viii 18 18 19 19 20 23 29 30 33 34 40 42 43 43 58 64 65 66 67 68 69 71 72 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1 Çizelge 3.2 Çizelge 3.3 Çizelge 3.4 Seleksiyon materyallerinin toplandığı yer ve üreticiler ........................... DNA analizi yapılan sarımsak materyalleri ............................................. Denemede incelenen sarımsak materyallerinin özellikleri ...................... Sarımsakta seleksiyon kriterleri, bunlara verilen sınıf (SP) ve göreceli puanlar (GP) ......................................................................................... Çizelge 4.1 Seleksiyon materyallerinin baş özellikleri ............................................... Çizelge 4.2 Sarımsak klonlarına ait ilk yıl bulguları (1995) ....................................... Çizelge 4.3 1995 yılı seleksiyon çalışmalarında yer alan klonlara ait bitkiler için belirlenen grup puanı X sınıf puanlarına göre alınan toplam puan değeri ................................................................................................... Çizelge 4.4 Sarımsak klonlarına ait ikinci yıl bulguları (1996)................................... Çizelge 4.5 1996 yılı seleksiyon çalışmalarında yer alan klonlara ait bitkiler için belirlenen grup puanı X sınıf puanlarına göre alınan toplam puan değeri ................................................................................................... Çizelge 4.6 Sarımsak klonlarına ait üçüncü yıl bulguları (1997) ............................... Çizelge 4.7 1997 yılı seleksiyon çalışmalarında yer alan klonlara ait bitkiler için belirlenen grup puanı X sınıf puanlarına göre alınan toplam puan değeri ...................................................................................................... Çizelge 4.8 Sarımsak Verim Denemesi sonuçları (1998-1999) .................................. Çizelge 4.9 Sarımsak bitkilerinin benzerlik indeksi (%) ............................................ Çizelge 4.10 Sarımsakta genetik varyasyonu gösteren polimorfik RAPD primerleri.... ix 18 20 21 27 31 35 44 47 56 59 63 65 70 72 1. GİRİŞ Sarımsak (Allium sativum L), taze iken yalancı gövdesi ve yaprakları, kuru iken başı oluşturan dişleri tüketilen bir sebze türüdür. Bu tür, tek başına yemek yapımında kullanılan bir tür olmamakla birlikte içermiş olduğu aroma tat ve koku maddeleri nedeni ile bütün dünyada olduğu gibi Türkiye’de de gelir düzeyine bağlı olmaksızın her mutfakta ayrı bir öneme sahiptir. Sarımsak, M.Ö. çok eski yıllardan bu yana bilinen bir bitkidir. Ancak keskin kokusundan dolayı Romalılar tarafından beğenilmemekle beraber asker ve işçilerin beslenmesinde kullanılan önemli bir besin maddesi olmuştur. İngiltere'ye 16. yy'lın ikinci yarısında giren sarımsak Kuzey Amerika'ya Eski Dünya'dan Cortez tarafından götürülmüştür (Thompson and Kelly 1957, Baytop 1999). Sarımsağın baş ve yapraklarının iştah açıcı, idrar söktürücü, antibakteriyel, solunum ve sindirim yolları antiseptiği, kurt düşürücü, tansiyon, kan şekeri ve lipidlerini düşürücü, öksürük kesici, enfeksiyon önleyici ve nezle tedavi edici özellikleri vardır (Başer vd. 1993, Hahn 1996). Sarımsağın besin değeri birçok araştırıcı tarafından incelenmiştir. 100 g kuru sarımsakta 5,.3 g protein, 0.2 g yağ, 63.8 g su, 28.0 g karbonhidrat, 1.1 g selüloz ve 140 kalori ile vitamin A, B ve C ile %0.10-0.20 uçucu yağ bulunmaktadır (Ekinci 1972, Baytop 1999). Türkeş (1978), değişik kaynaklara dayanarak 100 g kuru sarımsakta 62 kalori, 3.9 g protein, 0.9 g yağ, 9.1 g karbonhidrat, 82 g su, 150 mg Ca, 8000 IB vitamin A, 012 mg vitamin B ve iz halinde vitamin B2 bulunduğunu bildirmektedir. Keskin (1987)'ne göre 100 g kuru sarımsak, % 74.2 su, %4.4 azotlu maddeler, %0.2 yağ, %1.0 ham lif, %20.0 azotsuz maddeler, %1.18 kül içermektedir. Heinrich and Larry (1996) ise; 100 g kuru sarımsakta 0.20 mg Thiamine, 0.08 mg Riboflavin, 0.55 mg Niacin, 0.02 mg vitamin E, 24 mg Ca, 177 mg P, 440 mg K, 11 mg Na, 18 mg Mg, 2.0 mg Fe, 0.35 mg B, 0.15 mg Cu, 1.2 mg Zn, 0.33 mg Manganez ve 0.020 mg selenyum bulunduğunu vurgulamaktadır. Sarımsak potasyum miktarı yönünden sebzeler arasında maydanoz (727 mg) ve pancar yaprağından (570 mg) sonra üçüncü sırada yer almaktadır (Anonim 1988). 1 Sarımsak taze olarak tüketilebildiği gibi kurutularak ya da toz haline getirilerek de tüketilebilmektedir. Bu sebzenin besin değeri yönünden önemi arttıkça dünyada üretim alanı ve miktarında önemli miktarda artışlar olmuştur. 1990 yılında dünya toplam kuru sarımsak üretim miktarı 6.4 milyon ton iken, 2000 yılında 11.0 milyon ton olmuş ve artış devam ederek 2004 yılında 14.0 milyon tona ulaşmıştır (Anonim 2005). Toplam Dünya sarımsak üretiminde Asya kıtası ülkeleri önemli bir pay almaktadır. Çin tek başına dünya kuru sarımsak üretim miktarının %75.3 (10 578 000 ton)’ünü sağlamakta, Hindistan (%3.6) ve Güney Kore (%2.7) bu ülkeyi takip etmektedir. Diğer önemli sarımsak üreticisi ülkeler ise; ABD (%2.0), Rusya Federasyonu (%1.6), Mısır (%1.5), İspanya (%1.1), Arjantin (%0.9) ve Türkiye (%0.8)’dir. Ayrıca, Tayland, Ukrayna, Burma, Brezilya ve Kuzey Kore önemli sarımsak üretici ülkelerdir (Anonim 2005 ). Ülkemiz kuru sarımsak üretim miktarı 90 000 ton’dur. Kuru sarımsak üretim miktarı iller bazında incelendiğinde Kastamonu 16 808 ton üretim miktarı ile toplam üretimin %19’unu karşılamaktadır. Bu ili, Balıkesir (10 230 ton), Muğla (5 220 ton), Karaman (4 639 ton), Kahramanmaraş (4 181 ton), Antalya (3 614 ton), Kırklareli ve Hatay (3 020 ton) izlemektedir (Anonim 2004a). Sarımsak tüketimi ülkelerin yemek kültürüne bağlı olarak değişim göstermektedir. Örneğin, Kuzey Avrupa ülkeleri, ABD ve Kanada'nın sarımsak tüketim miktarı Güney Avrupa ülkeleri, Kuzey Afrika, Asya ve Güney Amerika ülkelerine göre daha azdır (Nonnecke 1989). Ülkemizde kişi başına sarımsak tüketimi; bölgelere ve şehirden şehre değişim göstermekle beraber 1.29 kg/yıl’dır (Anonim 2004a). Bölgeler arasında Güneydoğu Anadolu bölgesi ilk sırada yer alırken, sucuk ve pastırma sektörünün en fazla geliştiği Kayseri ili ise şehirler arasında ilk sırayı almaktadır. Sarımsağın tüketim miktarı mevsimlere göre de farklılık göstermekte ve turşu yapımının yoğun olduğu sonbahar mevsiminde ülkemizde sarımsak tüketimi daha fazla olmaktadır. Türkiye'de üretilen kuru sarımsağın çok az miktarı ihraç edilmekte ve diğer tarım ürünlerimizin ihracat miktarlarında görülen istikrarsızlık, kuru sarımsak ihracat miktarlarında da görülmektedir. Örneğin sarımsak ihracatı 1996 yılında 4 246 ton iken yıllar itibariyle sürekli azalma göstermiş ve 2003 yılında 146 ton olmuştur. Buna 2 karşılık, son yıllarda ülkemizde kuru sarımsak ithalatı yapılmaktadır. Önemli sarımsak üreticisi ülkelerden biri olan Türkiye’de bu durum dikkat çekicidir. 2003 yılında toplam 352 ton olan kuru sarımsak ithalatının tamamı Çin’den yapılmaktadır (Beşirli ve Erkal 2001, Anonim 2004a, Anonim 2005). Sarımsak üretiminde verim ve kalite kriterlerini etkileyen birçok faktör bulunmaktadır. Bu faktörlerden en önemlileri; sıcaklık, gün uzunluğu, yağış miktarı ve toprak tipi gibi ekolojik faktörler, hastalık ve zararlılar gibi biyolojik faktörler ve sosyoekonomik faktörlerdir Bunun yanında çoğaltma materyalinin genetik özellikleri de verim ve kaliteyi etkilemektedir (Jones and Mann 1963, Rabinowitch 2004). Türkiye, sarımsağın ikinci gen merkezi olarak tanımlanan Akdeniz havzasından Kafkaslara kadar olan bölgenin içinde yer alması nedeni ile büyük bir populasyon zenginliğine sahiptir (Etoh and Simon 2002). Türkeş (1978) ülkemizde 36 farklı sarımsak tipinin mevcut olduğunu, bu zenginliğin ana nedenlerinin Türkiye’nin sarımsağın ana vatanı sınırları içerisinde olmasının yanında tohumlukların fiziksel olarak karışmış olması ve doğal olarak meydana gelen mutasyonlar olabileceğini vurgulamaktadır. Ülkemiz sarımsakları konusunda tek detaylı araştırma olan çalışma ‘Türkiye Sarımsaklarının Seleksiyon Yolu ile Islahı Üzerine Araştırmalar’ adı ile başlatılmış olup, mevcut populasyonlar ve bunların morfolojik özelliklerinin belirlenmesi ile bitirilmiştir. Bu çalışma sonucunda, özellikle tarımsal ve ekonomik özellikleri bakımından önemli olan sarımsak populasyonlarında ıslah çalışmalarının yapılarak, geliştirilen çeşitlerin tescil ettirilmesi vurgulanmış ise de daha sonra bu çalışmalar ele alınamamıştır. Burada sunulan çalışmanın 3 ana hedefi bulunmaktadır. Bunlardan birincisi ülkemiz sarımsak üretiminde önemli bir yeri olan Kastamonu iline özgü sarımsağı seleksiyon yoluyla seçip, çeşit haline getirmek, ikincisi vejetatif olarak çoğaltılması nedeniyle genetik değişimin sınırlı olduğu sarımsakta mutasyon yoluyla değişim yaratabilme olanaklarını araştırmak, üçüncüsü ise; genetik değişimin RAPD markörleri ile belirlenmesidir. 3 2. KAYNAK ÖZETLERİ 2.1 Sarımsağın Tarihçesi Sarımsak (Allium sativum L.), bahçe bitkileri arasında eskiden beri bilinen bir türdür. Mısır ve Hindistan kültürlerinde 5 000 yıl, Babilliler zamanında 4 500 yıl ve Çinliler tarafından da 4 000 yıl önce kullanıldığı bilinmektedir (Simon 2001). Bu konudaki ilk kayıtlar eski Mezopotamya’da Sümerler’e (M.Ö. 2600-2100) aittir. Sümerler, sarımsağı bir kültür bitkisi olarak yetiştirip baharat ve ilaç olarak kullanmışlardır. Bilinen en eski eczacılık kitabı olan ‘Mezopotamya Farmakopesi’nde 250 kadar bitkisel ilaç arasında sarımsağın da bulunduğu belirtilmektedir (Erdemir ve Elçioğlu 1999). Sarımsak, Hindistan ve Çin’de M.Ö. I. ve II. yüzyıllarda tıbbi bitki olarak kullanılmış, Eski Yunanlılar ve Romalılar tarafından güç verdiği ve hastalıklardan koruduğu için askerlere yedirilmiştir. Özellikle eski Mısır, Roma, Çin, Japon, Hint ve İbrani toplumlarında sarımsağın ilaç olarak kullanıldığını bildiren yazıtlar mevcuttur. Mısır’da Kral Keops adına yapılan büyük piramitte bulunan bir yazıtta sarımsağa ait resimler ve bilgiler mevcuttur (Koch et al. 1996). Bu yazıtlarda, sarımsağın tıbbi bitki olarak hastalık tedavisinde kullanımının çok eski tarihlere dayandığı bildirilmektedir. M.Ö. 1550 yıllarında Mısır’da yazılmış olan “Ebers papirüslerinde” sarımsağın tıbbi bitki olarak kullanıldığı belirtilmekte ve değişik amaçlarla kullanılabilecek birçok reçete tarifi verilmektedir. Bu reçetelerden; yüksek tansiyon, baş ağrısı, mikrobik yaralar, solunum yolları problemleri ve bağırsak parazitlerine karşı preparat hazırlamada yaralanıldığı bildirilmektedir (Jones and Mann 1963, Bayraktar 1970, Ayyıldız 1996, Hahn 1996). 2.2 Sarımsağın Sınıflandırılması İlk taksonomistler sarımsağı bir Akdeniz bitkisi olarak tanımlamışlarsa da sarımsağın ana vatanı Linnaeus (1753)’ye göre Sicilya, Don (1827)’a göre Yunanistan ve Girit adası, Regel (1887)’e göre ise Tien-Shan dağlarının kuzeyi ve Orta Asya olduğu belirtilmektedir (Etoh and Simon 2002). Aynı araştırıcılar Vavilov (1951) ve Kazakova 4 (1971)’nın Orta Asya’nın sarımsağın birinci, Akdeniz den Kafkaslara kadar olan alanın ise ikinci gen merkezi olduğunu belirttiğini vurgulamaktadır. Sarımsağın orijin bitkisi Allium longicuspis Rgl.’dir. Bu tür Regel tarafından 1875 yılında tanımlanmıştır. Jones and Mann (1963), Vvedensky (1946)’ye göre sarımsağın endemik olarak bulunduğu yerin güneyde Türkmenistan, kuzey ve doğusunda Pamir ve Tien-Shan dağları tarafından çevrelenmiş olan Orta Asya olduğunu bildirmekte ve Etoh (1997) da bu görüşü desteklemektedir. Sarımsağın (Allium sativum L.) bağlı olduğu Allium cinsi, Liliaceae familyasına bağlı bir cins olarak tanımlanmıştır (Jonnes and Mann 1963, Bayraktar 1970, Ekinci 1972, Günay 1983, Kütevin ve Türkeş 1987, Başer vd. 1993). Ancak son 50 yılda bu konuda değişik yaklaşımlar olmuştur. Allium cinsi önce Amaryllidaceae familyası altında incelenmiş olmakla beraber son taksonomistler, bu cinsin Alliaceae familyası altında yer alması konusunda birleşmiştir (Robinowich and Browster 1990, Brewster 1994). Yapılan bu sınıflamaya göre sarımsak (Allium sativum L.); Monocotyledones sınıfı, Liliiflorae üst takımı, Asparagales takımı, Alliaceae familyası ve Allium cinsine bağlı bir tür olarak kabul edilmiştir. Dünyada Allium cinsine bağlı tanımlanmış 500 tür bulunmaktadır (Başer vd. 1993, Brewster 1994). Allium cinsi içinde yer alan türler kendi aralarında da bölümlere ayrılmaktadır. Baş veya soğanları sarımsak kokulu olan türleri kapsayan gruba giren türler genel olarak Kuzey Yarımküre’de Avrupa’nın doğusu ve Asya’nın batısını kapsayan bölgede yayılım alanı göstermektedir (Povlovic et al. 2003). Türkiye florasında, Allium cinsine ait 150 kadar tür bulunmakta olup, bunların 57 tanesi baş veya soğanları sarımsak kokulu olan gruba girmektedir (Davis 1984). Bunlardan yöresel olarak tüketilenler körmen, kaya sarımsağı, yabani sarımsak, yabani soğan, it soğanı ve çoban sarımsağı gibi isimlerle anılmakta ve besin maddesi ya da tedavi amaçlı kullanılmaktadır (Günay 1983). Sarımsağın içinde bulunduğu Allium sativum türünün iki alt türü vardır. Bunlar; A. sativum sub var. sativum ve A. sativum sub. var. ophioscorodon’dur. Bu türlerden 1. si 5 dünyada yaygın olarak ticareti yapılan ve bitkilerin sapa kalkma özellikleri dikkate alındığında yumuşak boyunlu (softneck) olarak isimlendirilen sarımsaklardır. 2. tür ise sert boyunlu (hardneck) sarımsakları kapsamaktadır. Ayrıca, yumuşak boyunlu sarımsaklar artichoke ve silverskin olarak iki alt gruba, sert boyunlu sarımsaklar ise rocambole, porcelain ve purple stripe olmak üzere 3 alt gruba ayrılmaktadır. Yumuşak boyunlu sarımsaklar, keskin kokulu ve muhafazaya dayanıklı olan sarımsaklardır (6-8 ay). Baş üzerinde ışınsal ya da ışınsal olmayan şekillerde dizilen dişler dış diş oluşturmaya da eğilimlidirler. Sert boyunlu sarımsakların koruyucu kabuk sayısı az ve muhafaza ömürleri daha kısa olup, daha hafif kokuludurlar. Yumuşak boyunlu sarımsaklara göre daha iri dişler ve gösterişli başlar oluşturan bu grup sarımsakların dişleri çiçek sapı etrafında dairesel olarak dizilirler, çiçek sapı ve çiçek tablasında dişçik oluştururlar. (Heinrich et al. 1996). 2.3 Sarımsak Yetiştirme Tekniği ve Islahı Konusunda Ülkemizde Yapılan Çalışmalar Ülkemizde bu konuda yapılan çalışmalar sınırlı sayıda olup en detaylı çalışma Türkeş (1978) tarafından yapılmıştır. Bu çalışmada Türkiye’nin bütün illerinden sarımsak örnekleri toplanarak, Yalova koşullarında morfolojik özelliklerinin belirlenmesinin yanında verim değerleri de incelenmiştir. Geniş kapsamlı olarak yapılan bu çalışma sonucunda Türkiye koşullarında uzun yıllardır üretilmekte olan 36 farklı sarımsak populasyonu saptanmış ve daha sonraki yapılacak ıslah çalışmaları ile bunların çeşit haline getirilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Türkiye’de sarımsak üretimi ve pazarlama durumunu ortaya koymak amacı ile yapılan çalışmada, ülkemizde sarımsak kültürünün çok eski yıllara dayandığı halde yerli populasyonlardan geliştirilmiş standart bir çeşit bulmanın mümkün olmadığı, ülkemizde taze, kuru ve sanayiye çok elverişli olan değişik tiplerin bulunduğu ancak bunların populasyon karakterinde olduğu bildirilmektedir. Ayrıca, çalışmada Kastamonu ve Balıkesir sarımsaklarının ekonomik özelliklerinden vurgulanmaktadır (Yücel 1973, Erkal vd. 1989). 6 dolayı önemli oldukları Kaynaş ve Türkeş (1991), bazı sarımsak tiplerinin hasat sonrası fizyolojisi üzerinde araştırmalar isimli çalışmalarında materyal olarak Kastamonu ve Balıkesir sarımsaklarını kullanmışlardır. Çalışma sonunda Kastamonu sarımsağının baş kalitesi ve depolanabilirlik özelliklerinin Balıkesir sarımsağından daha üstün olduğu bulunmuş ve Kastamonu sarımsağının önemli bir genetik kaynak olduğu vurgulanmıştır. Kaya (1992) Tekirdağ koşullarında yürüttüğü çalışmada Babaeski, Kastamonu, Kastamonu-Taşköprü, Balıkesir ve Konya sarımsak tiplerinin baş ve diş özelliklerini belirlemiştir. Araştırmada Kastamonu ve Kastamonu-Taşköprü sarımsaklarının özellikleri arasında farklılık bulunmamıştır. Deneme sonunda Kastamonu sarımsağının bitki boyu 63.4 cm, yalancı gövde kalınlığı 10.9 mm, yaprak sayısı 8.3 adet, baş ağırlığı 22.0 g, baş çapı 34.8 mm, baş yüksekliği 36.1 mm, diş sayısı 11.5 adet ve diş ağırlığı ise 1.8 g olarak belirlenmiştir. Kastamonu’da sarımsak üretimi ve pazarlama olanaklarının geliştirilmesine yönelik olarak yapılan bir çalışmada, Türkiye sarımsak üretim ve pazarlamasında ayrı bir öneme sahip olan Kastamonu sarımsağının özelliklerinin ortaya konulması ve standart bir çeşit haline getirilmesi için gereken ıslah çalışmalarının yapılmasının önemli olduğu belirtilmiştir (Anonim 1993). Türkiye’de yaygın olarak üretilen ve ekonomik önemi olan Kastamonu, Balıkesir ve Kırklareli tipleridir. Bu sarımsak tiplerinin tamamı Allium sativum L. sarımsak türüne aittir. Ancak Türkiye florasında değişik özellikleri yönünden kültüre alınıp ekonomik olarak üretimi yapılabilecek çok sayıda tür vardır. Bunlardan en önemlileri Allium macrochaetum subssp. macrochaetum ve Allium macrochaetum subssp. tuncelianum’dur (Başer vd. 1993). Beşirli vd. (1994), Yalova koşullarında 10 yerli populasyon ve 2 yabancı sarımsak çeşidinin morfolojik özellikleri ve verim değerleri yönünden incelemişlerdir. Yerli populasyonlardan birisi Kastamonu sarımsağı olup ortalama baş ağırlığı 22.8 g, baş 7 kabuk rengi krem-beyaz, diş ağırlığı 1.7 g, diş sayısı 12.1, toplam kuru madde miktarı %37.4 olarak belirlenirken verim değeri ise 1 140 Kg/da olarak bulunmuştur. Eriş (1994) sarımsaklarda baş ve diş oluşumu sırasında meydana gelen morfolojik değişimler ve ağırlık artışı seyrini incelemiştir. Tekirdağ koşullarında, Babaeski, Balıkesir, Konya ve Taşköprü sarımsakları ile yürütülen çalışmada, diş oluşumunun başlamasıyla beraber bitkilerde de ağırlık artışının olduğu belirlenmiştir. Çalişmada, Kastamonu sarımsağının ortalama yaprak ve diş sayısı sırası ile 8.0 ve 13.5 adet olarak belirlenmiştir. Köksal ve Günay (1996) sarımsakta farklı dikim şekillerinin verim ve baş oluşumuna etkilerini belirlemek amacıyla yaptıkları araştırmada normal dikim (ND), ters dikim (TD), rastgele dikim (RD) ve yatık dikim (YD) şekillerini denemişlerdir. Çalışma sonucunda TD sistemi dışındaki dikim sistemlerinde verim, baş ağırlığı, baş çapı ve boyu, baştaki diş sayısı ve diş ağırlığı özellikleri arasında istatistiki olarak önemli bir farklılığın görülmediği belirtilmiştir. TD sisteminin çıkışı diğer dikim sistemlerine göre bir hafta geciktirdiği ve bu sistemde çıkış oranı % 60 düzeyinde iken ND, RD ve YD sistemlerinde bu oranın % 98’lere ulaştığı bildirilmiştir. Kaynaş vd. (1997) sarımsakda dinlenme periyodu süresince içsel hormonların değişimini inceledikleri çalışmada Kastamonu sarımsağını bitkisel materyal olarak kullanmışlardır. Çalışmada, sarımsaklar 0, 5, 10, 20 ºC ve adi depo koşullarında 10 hafta süreyle tutularak ABA, IAA, stokinin ve gibberellin asit hormonlarının değişimi incelenmiştir. Çalışma sonunda, sarımsaklar 5 oC ve 10 oC depolandığında dinlenme süresi ve dormansinin kısa sürede sona erdiği belirlenmiştir. Beşirli vd. (1999) farklı sarımsak çeşitlerinde diş iriliğinin sarımsakta baş özelliği ve verim üzerine etkilerini araştırdıkları çalışma da Kastamonu sarımsağı, Fransız 1 ve Fransız 7 sarımsak çeşitlerini kullanmışlardır. Çalışmada küçük (0.50-1.50 g), orta (1.51-2.50 g) ve iri (2.51-3.50 g) olarak sınıflandırılan dişlerden iri dişlerin tüm çeşitlerde önemli ölçüde verim artışı sağladığı ortaya konulmuştur. 8 Sarımsak uzun yıllar vejetatif olarak üretilen bir bitki türü olmuştur. Bu nedenle çeşit gelştirme çalışmaları; klon seleksiyonu, mutasyon ve invitro teknikleri ile gerçekleştirilmiştir. Ancak son yıllarda sarımsakda tohum üretim çalışmaları önem kazanmıştır. Bu konuda, Bursa koşullarında yürütülen çalışma sonucunda yurtdışında yapılan bir çok çalışmaya paralel sonuçlar elde edilerek sarımsakta tohum üretimi gerçekleştirilmiştir (İpek vd. 2004). Araştırmacılar, ABD gen bankasından temin ettikleri 57 farklı sarımsak klonunun çiçeklenme özelliğini incelemişlerdir. Çalışmada çiçek sapı oluşturan 37 klondan 24 tanesinde tohum üretimi gerçekleşmiştir. Tohum üreten sarımsak klonlarının çoğunluğu A. sativum var. ophioscorodon alt türüne ait olmakla birlikte A. sativum var. sativum alt türüne ait olan klonlarda da tohum üretiminin gerçekleştiği görülmüştür. 2.4 Sarımsak Islahı Konusunda Yurt Dışında Yapılan Çalışmalar Abdel-Al (1973) Sudan koşullarında; Egyptian, Hudeiba ve Darfour sarımsak çeşitleri ile iki farklı lokasyonda yapmış oldukları adaptasyon çalışmasında baş ağırlığı ve verimin çeşitlere bağlı olarak değiştiğini bulmuşlardır. Her üç çeşidin ortalama baş ağırlığı sırasıyla; 21.4, 14.6 ve 20.1 g olarak bulunmuştur. Denemenin yapıldığı bölgenin batısında çeşitlerin performansı doğusuna göre daha yüksek bulunmuştur. Araştırıcılar yaptıkları çalışmada çeşitlerin ortalama veriminin, Egyptian çeşidinde 330 kg/da, Hudeiba çeşidinde 231 kg/da ve Darfour çeşidinde de 462 kg/da arasında değiştiğini belirlemişlerdir Morave et al. (1976), baş ağırlığı, diş ağırlığı, diş sayısı ve diğer fenolojik özelliklerin sarımsakta çeşit seçiminde kullanılabilecek özellikler olduğunu bildirmektedir. Araştırıcılar Çekoslavakya'da yerli ve diğer ülkelerden toplanan 51 farklı sarımsak materyali ile yaptıkları çalışmada çeşitlerin birçoğunda diş ağırlığı ile baş ağırlığı arasında pozitif bir ilişkinin olduğunu belirlemişlerdir. Birçok ülkede klon seleksiyon yöntemiyle geliştirilmiş çeşitler bulunmaktadır. Suciu et al. (1989) Romanya koşullarında yapmış oldukları çalışmalar sonucunda yerel bir 9 populasyondan klon seleksiyonu ile diş sayısı 11-15 adet, ortalama diş ağırlığı 3.5 g olan Timiş-R adında yeni bir çeşit geliştirmişlerdir. Lammerink et al. (1989) ve Lammerink (1990) Yeni Zelanda’da sarımsak veriminin genel olarak düşük olduğunu (700 kg/da) bu nedenle ticari çeşitlerin verimliliğini artırmak için klon seleksiyonu yapıldığını bildirmektedir. Araştırıcılar ticari bir çeşit olan Malborough White çeşidinden geliştirdikleri klonlarda diş iriliğini ortalama 1 g artırırken toplam verimde ise % 40 oranında artış sağlamışlardır. Lee et al. 1992, Kore koşullarında klon seleksiyon yöntemiyle Daeseo sarımsak çeşidini geliştirmişlerdir. Frasca et al. (1997) 36 klon ile başladıkları sarımsak seleksiyon çalışmalarında seleksiyon kriteri olarak baş çapı, baş ağırlığı, diş sayısı ve diş oluşturan yaprak sayısı özelliklerini kullanmışlardır. Arjantin koşullarında yürütülen çalışma sonucunda, diş oluşturan yaprak sayısı kriterinin çevresel koşullardan çok etkilendiği için seleksiyonda dikkate alınabilecek bir özellik olmadığı, baş çapı ve baş iriliğinin bir arada değerlendirmesinin iyi sonuç vermediği, buna karşılık baş ağırlığı ve diş sayısı özelliklerinin seleksiyon çalışmaları için doğru özellikler olduğunu belirlemişlerdir. Voss et al. (1997a), çoğunluğu Sovyet Rusya, Polonya, Avustralya, Amerika Birleşik Devletleri, Yugoslavya, İspanya, Almanya, Çin ve Güney Amerika'dan olmak üzere 25 ayrı ülkeden topladıkları 200'den fazla sarımsak materyalinin morfolojik özelliklerini belirlemişlerdir. İncelenen sarımsak tiplerinin çoğunluğu A. sativum var. sativum, A. sativum var. ophioscorodon alt türlerine ait olan bitkilerde çeşit özelliği olarak baş ağırlığı, baş çapı ve yüksekliği, baş rengi, diş sayısı ve dişlerin ağırlığı, çiçeklenmenin olup olmadığı, yaprakların genişliği ve uzunluğu, bitkilerin gelişim kuvvetleri, olgunluk zamanı, verim ve kuru madde özelliklerini incelemişlerdir. Araştırmacılar yaptıkları çalışma sonucunda, incelenen sarımsak tiplerinde ortalama diş sayısının 7-13, baş ağırlığının 15-55 g, diş ağırlığının 1.1-4.6 g olduğunu belirlemişlerdir. Yalnız Kaliforniya sarımsak çeşitlerinde diş ve baş özellikleri farklı olup, ortalama diş ağırlığı 3.7-6.5, diş sayısı 10-18 ve baş ağırlığı ise 60-105 g olmuştur. Denemede incelenen sarımsak tiplerinde kuru madde miktarı % 27-44 arasında değişmiştir. 10 Voss et al. (1997b)' a göre Akdeniz ikliminin hakim olduğu bölgede, deniz seviyesinden yüksek ve düşük sıcaklığa sahip alanlarda yetiştirilen sarımsak başları, deniz seviyesinde yetiştirilenlere göre daha iri olmaktadır. Araştırmacılar, diş iriliği olarak 1 g'dan 5 g'ma kadar 0.5 g aralıklar ile 9 değişik irilik sınıfı kullandıkları çalışma sonucunda, sarımsak üretiminde çeşide bağlı olmaksızın diş iriliği ile baş iriliği arasında pozitif ve doğrusal bir ilişkinin bulunduğunu bildirmektedir. Zepeda et al. (1997), Meksika’da klon seleksiyonu metodu ile yürüttükleri Sarımsak Islah Programı kapsamında 8 yeni sarımsak çeşidi geliştirmişlerdir. Çalışmada ana seleksiyon kriteri olarak bir başta bulunan diş sayısı esas alınmış, verim ve diş iriliğinin çeşit kalitesini belirleyen iki önemli faktör olduğu vurgulanmıştır. Pavlovic et al. (2003) ise Yugoslavya koşullarında 20 sarımsak ekotipini birbirinden fenolojik özelliklerinden yararlanarak ayırmada baş ve diş ağırlığı ve diş sayısı özelliklerini kullanmıştır. Virüs hastalıkları, Türkiye’de sarımsak üretimini tehdit etmemekle birlikte bir çok ülkede sarımsak üretimini olumsuz yönde etkilemektedir. Ayrıca klon seleksiyonu ve mutasyon ıslahı teknikleri ile özel amaçlı çeşit geliştirme olanağının bulunmaması buna karşılık doğada sarımsaklarda büyük bir varyasyonun olması araştırmacıları bu türün çiçek biyolojisini araştırmaya yönlendirmiştir. Bu konuda yurt dışında yapılan ilk çalışmalar Etoh (1985)’a göre Katayama (1936), Kononkov (1953), Gvaladze (1965), Koul (1970) ve Katarzhin (1978)’e aittir. Sarımsaklar çiçeklenme bakımından çiçeklenme göstermeyen klonlar, kısmen çiçeklenme gösteren klonlar ve çiçeklenen klonlar olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır (Etoh 1984, Bradley et al. 2001). Çiçeklenme genel olarak sert boyunlu sarımsaklarda görülür. Ancak, çeşit özelliği, yetiştirme koşullarında oluşan stres şartları ve depolama aşamasındaki sıcaklık rejimi yumuşak boyunlu sarımsaklarda da çiçeklenmeyi teşvik etmektedir. Pooler and Simon (1993), klon tipi, gün uzunluğu, yetiştirme sıcaklığı ve düşük sıcaklıkta depolamanın yumuşak boyunlu sarımsaklarda çiçeklenme üzerine etkilerini araştırmışlardır. 4 farklı sarımsak klonunun incelendiği çalışma sonunda, Klon 11 R81 her koşulda eşit miktarda çiçek oluştururken, diğer klonlarda 4 oC’de depolama sonunda çiçeklenme azalmıştır. Ayrıca bu klonlarda 16 saatlik gün uzunluğu ve 1018oC’de yetiştirme koşulları da çiçeklenmeyi azaltmıştır. Denemede en fazla çiçeklenme %’si tüm sarımsak klonlarında, 10 oC’de, kısa gün koşullarında (9-10 saat) ve depolama aşamasında düşük sıcaklık uygulaması yapılmayan başlardan elde edilmiştir. Kamenetsky et al. (2002), İsrail koşullarında dünyadaki önemli sarımsak koleksiyonlarından birini oluşturmuştur. Özellikle Orta Asya ve Kazakistan bölgelerine ait toplam 300 sarımsak tipinden oluşan sarımsakların verim, kalite özellikleri, biyotik ve abiyotik stres koşullarına gösterdikleri tepki ve çiçeklenme eğilimi özelliklerine göre farklılık gösterdiği belirlenmiştir. 2.5 Sarımsakta Mutasyon Çalışmaları Sarımsak vejetatif olarak çoğaltılan bir tür olması nedeni ile genel olarak genetik değişimin az olması beklenen bir türdür. Ancak, uzun yıllardır sarımsak yetiştiriciliği yapılan bölgelerde birbirinden farklı olan çok sayıda sarımsak tipi bulunmaktadır. Bazı araştırmacılar bu varyasyonun nedenini, sarımsağı kültüre alınmadan tohumla üretilebilen bir tür olarak tanımlarken bazıları ise; kromozomlarda değişik nedenlerle meydana gelen değişimlerin birikerek ortaya çıkması ve zaman içerisinde mutasyonlardan dolayı kromozom seviyesinde olan somatik hibridizasyonların meydana gelmesi şeklinde yorumlamıştır. Son yaklaşım, suni mutagenler kullanarak mutasyon yoluyla genetik varyasyon yaratılabileceği fikrinin gelişmesine neden olmuştur (Matus et al. 1999). Çiçeklenmeyen bitkilerden yeni tipler geliştirmek üzere yararlanılan en önemli ıslah metotlarından birisi mutasyondur. Mutasyon ıslahında fiziksel ve kimyasal kaynaklı birçok mutagen kullanılmaktadır. Son yıllarda nükleer teknikler mutagen olarak kullanılarak tohum ve çeşitli bitki kısımlarına radyasyon uygulanıp genetik varyasyon yaratılarak mutant adaylar arasından amaca uygun bitki seçimleri yapılabilmektedir. En önemli nükleer mutagenik ajan uzun yıllardır kullanılmakta olan X ışınlarıdır. Ancak X 12 ışınlarının vejetatif olarak çoğaltılan bitkilerde, vejetatif dokuların derinliklerine kadar işlememesi nedeni ile günümüzde gama ve beta ışınları kullanılmaktadır. Gama ışınları dokuların milimetrelerce derinliğine işlerken, Beta ışınları ancak santimetrelerce derinliğe işleyebilmektedir. Bu nedenle Kobalt-60 ve Sezyum-137 gama ışın kaynakları genetikle ilgili çalışmalarda geniş ölçüde kullanım alanı bulmaktadır ( Demir ve Turgut 1999, Anonim 2002). Kobalt, doğada stabil olarak bulunan ve kimyasal sembolü Co olan bir metaldir. Radyoaktiflik özelliği yoktur. İsveç bilim adamı George Brandt tarafından 1735 yılında keşfedilmiştir. Islah çalışmalarında mutagen olarak kullanılan Kobalt-60 ise; doğadaki Cobalt’tan üretilmiş stabil olmayan bir radyoaktif izotop’tur. Glenn T. Seaborg ve John Livingood tarafından, Kalifornia Üniversitesi’nde 1930’lu yılların sonunda bulunmuştur. Kobalt-60, mutagen olarak ıslah çalışmalarında kullanımının yanında gıdaların muhafazasında, sterilizasyon işlemlerinde ve tıbbi amaçlı kullanım alanlarına da sahiptir (Anonim 2004b). Bir çok ülkede, mutasyon ıslahı çalışmalarında farklı ışın kaynaklarını mutagen olarak kullanıp varyasyon yaratma çalışmaları 1950’li yıllarda başlamıştır (Anonim 2004c). Örneğin Çin’de, mutasyon çalışmalarında ışın kaynaklarından yararlanmak üzere araştırma yapmak amacıyla ilk Atomik Enerji Uygulama Enstitüsü 1957 yılında kurulmuş olup, günümüzde aynı ülkede bu konuda çalışan 20 adet araştırma enstitüsü bulunmaktadır. Yapılan mutasyon çalışmaları sonucunda 562’si tarımsal üretimde kullanılan ve 67’si süs bitkisi olmak üzere toplam 629 adet çeşit Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA) kayıtlarında yer almaktadır. Tarımsal üretimde kullanılan çeşitlerin 534 tanesi tohum ile çoğaltılan türlere ait iken, 28 tanesi vejetatif çoğaltılan bitki türlerine ait çeşitlerdir. Vejetatif olarak çoğaltılan çeşitler arasında Allium macrostemon sarımsak türüne ait Ninguan 1 isimli bir sarımsak çeşidi de yer almaktadır. Bu çeşidin geliştirilmesinde fiziksel mutagen kaynağı olarak gama ışın kaynağının 15 Gy’lik dozu kullanılmıştır. Ajansa kayıtlı olup, mutasyon ıslahı ile geliştirilen diğer yumrulu ve soğanli bitki turleri arasında patates ve iris türleri vardır. 13 2.6 Sarımsakta Moleküler Tekniklerle Çeşit Ayrımı Konusunda Yapılan Çalışmalar Birbirine genetik olarak çok yakın olan bitki çeşitlerini fenotipik özelliklerine göre ayırmak oldukça güçtür. Son yıllarda biyoteknoloji alanında yapılan önemli araştırma sonuçları, çok yakın genetik benzerlikler gösteren bitkiler arasındaki genetik farklılığın moleküler ve biyokimyasal tekniklerin kullanımı ile ortaya çıkarabileceğini göstermiştir. Bitkilerde genetik farklılıkların DNA seviyesinde ortaya konulması RFLP (Rectriction Fragment Length Polymorphism ) tekniğinin kullanılmaya başlanması ile sağlanmıştır. Ancak bu teknikle genetik olarak birbirine yakın benzerliği olan materyallerin birbirinden ayırt edilmesi güçtür (Göçmen vd. 1999). Bu tekniğe alternatif olarak 1990’lı yıllarda PCR (Polymerase Chain Reaction) esaslı RAPD (Randomly Amplyhied Polymorphic DNA) tekniği geliştirilmiştir (Williams et al. 1990). Bu yöntemle tesadüfi nüklotid diziliminden oluşan primerlerle, çok az miktarda bitki DNA’sı elde edilse bile çalışmak mümkün olmuştur. Diğer tekniklere göre uygulama kolaylığının olması sonuçların doğrudan genotiplerin birbirinden farklılık ya da benzerliğini yansıtması ve çevresel faktörlerden bağımsız olması ulaşılabilir çok sayıda belirleyici (markır) bulunması ve hemen her dokudan elde edilen DNA ekstraktının kullanılabilir olması bu metodun avantajlı kılan önemli noktalardır (Ye et al. 1998). DNA analiz yöntemleri botanik sınıflandırılması hala tartışılan sarımsakta genetik varyasyonun belirlenmesi amacı ile kullanılmaktadır. Al- Zahim et al. (1997), dünyanın farklı yerlerinden topladıkları 27 sarımsak tipi arasındaki genetik farklılığın belirlenmesinde RAPD metodundan yararlanmıştır. Araştırma sonucunda, mevcut koşullardaki RAPD tekniğinin sarımsak tipleri arasındaki genetik farklılığın belirlenmesinde diğer biyoteknoloji metotlarına göre daha başarılı olduğunu vurgulamışlardır. Song et al. (2000), dünyanın değişik bölgelerinden topladıkları sarımsakları tanımlamak amacı ile DNA analiz yöntemlerinden RAPD tekniğini kullanmışlardır. Yapılan çalışma 14 sonucunda 5 farklı sarımsak grubunun oluştuğunu belirlemişlerdir. Araştırmacılar en kalabalık grubun Çin, Kore ve Japon sarımsaklarını da içine alan 56, ikinci grubun Nepal, Vietnam ve Tayland sarımsaklarından oluşan 10, üçüncü grubun Polonya, Kazakıstan ve Kırgızistan sarımsaklarından 9, dördüncü ve beşinci grupların ise Avrupa sarımsak tiplerinden oluştuğunu vurgulamaktadır. Gruplar arasında DNA bazında görülen farklılığın bazı morfolojik özellikler yönünden de sözkonusu olduğunu vurgulayan araştırmacılar bu değişimin doğal mutasyonlar ile oluştuğunu belirtmektedir. Etoh and Gong (2001), sarımsak tohum üretim çalışmalarında kullanmak üzere polen canlılığı olan sarımsak klonlarını belirlemede kullanılabilecek markörleri belirlemek üzere RAPD tekniğini kullanmışlardır. Çalışmada 60 sarımsak klonu taranmış ve OPJ12 grubu primerler kullanılmıştır. araştırma sonucunda yalnızca OPJ121300 ve OPJ121700 markırlarının polen canlılığı olan sarımsak klonları ile amplifikasyon oluşturduğu belirlenmiştir. Peiwen et al. (2001), Tayland ve Çin koşullarında Güney Asya kökenli sarımsak klonları arasındaki genetik farklılığı ortaya koymak amacı ile yürüttükleri çalışmada RAPD tekniğini kullanmışlardır. Operon grubuna ait 55 primerin amplifikasyon oluşturmak amacı ile test edildiği denemede 5 primerin 31 sarımsak klonunu genetik olarak tanımlamada kullanılabileceğini belirleyen araştırmacılar RAPD tekniğinin sarımsakları tanımlama ve sınıflandırma çalışmalarında kullanılabilecek faydalı ve etkili bir teknik olduğunu bildirmektedir. Senula and Keller (2001), 113 sarımsak tipini birbirinden ayrıt etmek üzere 16 farklı morfolojik özelliği (yaprak uzunluğu, yaprak rengi, yalancı gövde çapı, yalancı gövde uzunluğu, yalancı gövde rengi, başın olgunluk grubu, baş şekli, baş sıkılığı, baş yapısı, çiçeklenmenin varlığı, çiçeklerin kılıftan kurtulma durumu, çiçek tablasında dişcik oluşma durumu, diş sayısı, diş rengi, diş ağırlığı ve diş boyutları) kullanmışlardır. Bu özelliklerine göre incelenen sarımsakların elde edilen gruplamanın RAPD-DNA parmak izi belirleme analiz metodu ile elde edilen sonuca parelellik gösterdiği belirtilmiştir. 15 Nabulsi et al. (2001), mutagen olarak gama ışın kaynağının kullanılması sonucu elde edilen 8 mutant sarımsak klonunun beyaz kök çürüklüğüne (Sclerotium cepivorum) dayanıklılığını moleküler düzeyde, şahit eşliğinde belirleme çalışmalarında RAPDDNA tekniğini kullanmışlardır. Çalışma sonucunda OPB-15 primerinin dayanıklı mutant sarımsak klonlarını belirlemede kullanılabileceğini saptayan araştırmacılar bu tekniğin, sarımsakta mutasyon ıslahı çalışmalarında dayanıklı bireylerin daha çalışmanın ilk aşamasında belirlenmesinde faydalı olduğunu bildirmektedir. İpek et al. (2003), önemli bir tıbbi bitki olan sarımsak genotiplerinin tanımlanmasında farklı DNA parmak izi yöntemlerini karşılaştırmışlardır. Yapılan çalışmada, birbirinden farklı olan 120 sarımsak genotipi izoenzim, RAPD ve AFLP metotlarını ile incelenmiştir. Çalışma sonucunda genotiplerin % 20’sinin birbirinin aynı olduğu belirlenmiştir. Araştırmacılar, farklı metotlarla elde ettikleri sonuçları karşılaştırarak, elde edilen bulguların birbirlerine benzerliklerini de belirlemişlerdir. Araştırma sonuçları, RAPD ve AFLP metotları ile elde edilen bulguların birbirine benzerliğinin % 96, RAPD ve izoenzim metotları bulgularının % 57 ve AFLP ve İzoenzin metodu bulgularının ise % 55 oranlarında birbirlerine benzerlik gösterdiğini bildirmişlerdir. 16 3. MATERYAL ve YÖNTEM Araştırma üç aşamalı olarak yürütülmüştür. 1. Seleksiyon çalışmaları 2. Varyasyon yaratma çalışmaları 3. Genetik varyasyonun RAPD markörleri ile belirlenmesi çalışmaları Araştırmanın seleksiyon aşaması 1995-1997 yılları arasında Yalova koşullarında, Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü (ABKMAE) sebze üretim parsellerinde yürütülmüştür. Seleksiyon sonucunda çeşit adayı olarak belirlenen klonlar ile tescil öncesi verim denemeleri Kastamonu ili Taşköprü ilçesi ile Yalova koşullarında 19981999 yıllarında gerçekleştirilmiştir. Verim denemesi sonuçlarına göre seçilen aday klonda, varyasyon yaratmaya yönelik ışınlama işlemleri Türkiye Atom Enerjisi Kurumu Ankara Nükleer Tarım ve Hayvancılık Araştırma Merkezi Radyobiyoloji Bölümü’nde (TAEK-NTHAMRB) yapılmıştır. Bu amaç için, 1998 yılında üretilen materyaller, Şubat 1999 tarihinde ışınlanmıştır. DNA parmak izlerinin belirlenmesi çalışmaları Mart 1999 tarihinde Batı Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü Biyoteknoloji laboratuvarında yapılmıştır. 3.1 Materyal 3.1.1 Seleksiyon çalışmaları Seleksiyon çalışmasında kullanılan materyal, Kastamonu’nun Taşköprü Merkez İlçe ve köylerinde üretimin yoğun olarak yapıldığı yerlerden toplanmıştır. Taşköprü Tarım İlçe Müdürlüğü yetkilileri ve sarımsak pazarında yapılan araştırmalar sonucunda materyalin temin edileceği üreticiler belirlenmiştir. Deneme materyalini oluşturan sarımsakların alındığı yer ve özellikleri Çizelge 3.1’de verilmiştir. Çizelgede her bir yöreye ait 20’şer klon görülmekle beraber ilk yıl A1, A 17, E 40, T 51, T 59 ve T 60 nolu klonlar araziden bilinmeyen şahıslarca alındığından sonraki aşamada, çalışmada yer almamıştır. 17 Çizelge 3.1 Seleksiyon materyallerinin toplandığı yer ve üreticiler Materyalin Adı Materyalin Alındığı Yer Üretici Adı Materyal Miktarı (Adet) Ayvalı Aşağıayvalı Köyü-Taşköprü Seyfettin Ünver 20 Eşen Eşen Köyü-Kastamonu İsmail Yabuloğlu 20 Taşköprü Tekke Mah. Çay Sok. No: Necip Atasoy 113-Taşköprü (Toptancı) 20 Seleksiyon çalışmalarında kullanılan sarımsaklar arasından baş özellikleri dikkate alınarak uygun olanlar seçilmiştir (Şekil 3.1, 3.2, 3.3 ve 3.4). Denemelerde şahit (Ş) olarak, ülkemizde Allium sativum var. sativum grubuna ait çeşit bulunmadığından Kastamonu sarımsağı populasyonu kullanılmıştır (Şekil 3.1). Şekil 3.1 Kastamonu sarımsağının tarlada hasat sonundaki görünümü Şekil 3.2 A sarımsak populasyonu 18 Şekil 3.3 Kastamonu Eşen sarımsak populasyonu Şekil 3.4 Taşköprü Merkez sarımsak populasyonu 3.1.2 Varyasyon yaratma çalışmaları Sarımsakta mutasyon yolu ile varyasyon yaratma olasılığı gama ışın kaynağı kullanılarak araştırılmıştır. Bu amaç için, TAEK-NTHAMRB’de bulunan Kobalt-60 kaynağından yararlanılmıştır (Şekil 3.5), (Anonim 2002b).Varyasyon yaratma çalışmalarında, seleksiyon çalışması sonucunda çeşit adayı olarak umutvar bulunan T 56 klonuna ait dişler kullanılmıştır. 3.1.3 DNA parmak izlerinin belirlenmesi DNA parmak izi belirleme çalışmalarında, T 56’ya ait 3 farklı dozda ışınlanmış (20 Gy, 40 Gy ve 60 Gy) dişler kullanılmıştır. Ayrıca Kastamonu sarımsağının diğer sarımsaklardan farklılığını ortaya koyabilmek amacıyla, 3 Kastamonu sarımsağı klonu (A 2, E 32 ve T 56) , Fr 1 ve Fr 7 sarımsak klonları ile ülkemiz tescil kayıtlarında Allium sativum olarak yer almasına rağmen bitki özellikleri ve baş yapısı yönünden farklılık gösteren Alata 1 sarımsağı da denemeye alınmıştır (Çizelge 3.2 ve 3.3) (Beşirli vd. 1994, Beşirli vd. 1999). 19 Şekil 3.5 Denemede kullanılan Kobalt-60 kaynağı Çizelge 3.2 DNA analizi yapılan sarımsak materyalleri Materyal no Materyal adı Materyalin orijini 1 (Şahit) T 56 (0 Gy) Taşköprü Merkez-KASTAMONU ‘Çeşit Adayı Klon’ 2 E 32 Taşköprü-Aşağıayvalı Köyü-KASTAMONU 3 A2 Merkez Eşen Köyü- KASTAMONU 4 Kastamonu pop. Taşköprü pazarı 5 20 Gy T 56, Kobalt-60 6 40 Gy T 56, Kobalt-60 7 60 Gy T 56, Kobalt-60 8 Alata 1 Alata Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü-Erdemli/ İÇEL 9 Fr 1 ABKMAE-Yalova 10 Fr 7 ABKMAE-Yalova 20 Çizelge 3.3 Denemede incelenen sarımsak materyallerinin baş ve dişlerine ait özellikler M. No BÇ (cm) BY (cm) BA (g) KS(adet/baş) DS(adet/baş) DA(g) 1 4.0 3.7 20.96 4-6 12-14 1.46 2 3.3 3.1 16.12 4-6 13 0.96 3 3.4 3.4 17.50 4-6 12.80 0.96 4 3.6 3.7 18.88 4-6 18.16 1.00 8 6.2 5.1 65.13 4.0 4.42 14.68 9 4.0 4.0 27.21 4-5 14.80 1.72 10 4.0 4.0 26.81 4-5 14.70 1.72 M: Materyal, BÇ: Baş çapı, BY: Baş yüksekliği, BA: Baş ağırlığı, KS: Kabuk sayısı, DS: Diş sayısı, DA: Diş ağırlığı 3.1.4 DNA sentezlenmesi için kullanılan belirleyiciler DNA sentezlenmesi için 10 bazlık tesadüfi nükleotid diziliminden oluşan aşağıda isimleri yazılan 31 RAPD (Randomly Amplyhied Polymorphic DNA-Rastgele çoğaltılmış DNA Farklılığı, Anonim 2001) belirleyicisi kullanılmıştır. Bunlar: OPE-8, OPE-9, OPE-10, OPE-11, OPE 12, OPE-14, OPE-15, OPE-18, OPF-14, OPF-15, OPF16, OPF-17, OPF-18, OPF-19, OPF-20, OPI-6, OPI-8, OPI-13, OPI-15, OPI-17, OPI18, OPI-19, OPI-20, OPO-08, O8T-10, 4A-20, 4A-24, 4A-25, 4A-27, 4A-28 ve 4A-29 (Al-Zahim et al.1997). 3.2 Yöntem 3.2.1 Bitkilerin yetiştirilmeleri Sarımsak dişleri daha önce Yalova koşullarında yapılan çalışmaların sonuçları da dikkate alınarak ABKMAE sebze parsellerinde Ocak sonu ve Şubat başı dönemlerinde dikilmiştir (Türkeş 1978). Kastamonu’da yürütülen denemelerde ise dişlerin dikimi Mart ayının ikinci ya da üçüncü haftalarında yapılmıştır. Araştırmanın verim denemelerinin yürütüldüğü yıllara ait iklim verileri Ek 1’de verilmiştir. Deneme alanı sonbaharda pullukla derin işlenmiş ilkbahar döneminde ikinci işleme sonunda dikim yapılmıştır. Dişler, 20 cm sıra arası ve 10 cm sıra üzeri mesafelerle dikilmiştir. 21 Denemenin yürütüleceği arazinin toprak analizleri yapılarak Ek 2’de verilmiştir. Yapılan öneriler doğrultusunda dikimden önce taban gübresi olarak 50 kg/da DAP, 25 kg/da potasyum sülfat ve 45 kg/da amonyum sülfat gübreleri kullanılmıştır. Önerilen azot dozu 3 farklı dönemde (dikim öncesi, bitkiler 5-6 yapraklı olduğu dönemde ve baş bağlama döneminde) uygulanmıştır. Kastamonu’da yürütülen verim denemelerinde ise yine toprak analizi sonuçlarına göre 15 kg/da DAP, 20 kg/da potasyum nitrat ve 30 kg/da amonyum sülfat uygulanmıştır. Gelişimini tamamlayıp hasat olumuna gelen başlar Yalova koşullarında Temmuz ayının son haftasında, Taşköprü’de ise Ağustos ayının ikinci haftasında yapılmıştır. Hasat edilerek doğal koşullar altında kurutma işlemleri tamamlanan başlar adi depo koşullarında dikim zamanına kadar muhafaza edilmişlerdir. 3.2.2 Seleksiyon çalışmaları Bu çalışmada ıslah yöntemi olarak vejetatif çoğaltılan bitki türlerinde kullanılan ve Şekil 3.6’da şematik olarak gösterilen klon seleksiyonu yöntemi sarımsağa uyarlanarak kullanılmıştır (Demir 1975). Kastamonu ilinde sarımsak üretiminin yoğun olarak yapıldığı alanlardan (Aşağıayvalı, Eşen Köyleri ile Taşköprü Merkez) seçilen ve özellikleri Çizelge 3.1’de verilen başlar dişlerine ayrıldıktan sonra her bir baş bir klon olacak şekilde şahit ile beraber dikilmiştir. Deneme alanındaki dikimler, her 10 klona bir şahit düşecek şekilde yapılmıştır. 3.2.3 Seleksiyon aşamasında incelenen özellikler Bitkisel özellikleri belirlemek üzere yapılan ölçümler, tüm klonlarda bitki gelişiminin ikinci yarısında yapılmıştır. Bu dönem Yalova koşullarında yıllara göre değişmekle beraber Haziran ayının ilk haftasına rastlamaktadır. Bu aşamada bitkilerde aşağıdaki gözlem ve ölçümler yapılmıştır. 22 Kastamonu sarımsak populasyonundan seçilen klonlar (54 adet) En iyi klonlar Ş ile dikilir, vegetasyon süresince ölçüm ve gözlemler yapılır (331 klon) 1. Yıl Ş Ş Ş Ş Ş En iyi klonlar Ş ile dikilir, vegetasyon süresince ölçüm ve gözlemler yapılır (2 750 klon) 2. Yıl Ş Ş Ş Ş Ş En iyi klonlar Ş ile dikilir, vegetasyon süresince ölçüm ile gözlemler ve verim denemesi için üretim yapılır (22 klon). 3. Yıl Ş Ş Ş Çeşit adayı klonlar Ş ile 2 lokasyonda, 2 yıl tekerrürlü verim denemelerine alınır. 4 ve 5. Yıllar Şekil 3.6 Vejetatif çoğaltılan bitki türlerinde kullanılan klon seleksiyonu yöntemi 3.2.3.1 Bitkilerde incelenen özellikler Bitki boyu: Toprak seviyesinden itibaren, yalancı gövde ile beraber yaprak uzunluğu dikkate alınarak 1 m’lik tahta metre yardımıyla ölçülmüştür Yaprak açısı: Her klonda, beşinci ve altıncı yaprakta ölçüm yapılmıştır. Ölçümde yaprakların düşey ile (yalancı gövde) oluşturdukları açı esas alınmıştır. Ölçümler bir açı 23 ölçer yardımıyla yapılmış olup elde edilen değerlerin ortalaması alınarak belirlenmiştir. Klonlar: 30.0 o – 40.0 o dar açılı 40.1 o – 50.0 o orta açılı 50.1o – 60.0o geniş acılı olarak sınıflandırılmıştır. Sınıflandırma sonunda orta ve geniş açılı olan klonlar seçilmiştir (Günay 1983). Yaprak sayısı: Bir klona ait her bitkide sayılarak belirlenmiştir. Klonlar; < 10 az 11 – 15 orta 15 < fazla olarak sınıflandırılmıştır. Sınıflandırma sonunda yaprak sayısı özelliği yönünden orta sınıfına giren klonlar seçilmiştir (Türkeş 1978). Yaprak eni: Her klona ait bitkinin beşinci ve altıncı yaprağının yalancı gövdeyle birleştiği noktaya 2 cm uzaklıktaki mesafede bir cetvel yardımıyla ölçüm yapılmıştır. Elde edilen ölçüm değerlerinin ortalamaları alınarak karşılaştırma yapılmıştır. Seleksiyonda enli yaprak oluşturan klonların seçimi esas alınmıştır (Brewster 1994). 3.2.3.2 Başlarda incelenen özellikler Yetiştirme döneminin sonunda hasat olumuna gelen bitkiler Ağustos ayın ilk haftasında hasat edilmiştir. Her bir klona ait bitkiler etiketlenerek, dikim zamanına kadar depolanmış ve dikim öncesi baş ve dişlere ait özellikler belirlenmiştir. Kabuk rengi: Renk ıskalasında beyaz rengin değişik tonları bulunmadığından, baş kabuk rengi görsel olarak belirlenmiştir. Ancak, bireysel yanılgıyı ortadan kaldırmak amacı ile 3 kişilik bir jüri tarafından renk tespiti yapılmıştır. Baş rengi belirlemede aşağıdaki puan sistemi kullanılmıştır; Krem 1 puan Kök bölgesi krem- Üst beyaz 3 puan Beyaz 5 puan 24 Sıkılık: Sarımsak başları görünüm ve elle duyusal olarak yapılan kontrol ile sıkı, orta sıkı ve gevşek olmak üzere sınıflandırılarak sıkı yapılı başlar seçilmiştir. Kabuk sayısı: Sarımsak başları değişik sayıda koruyucu kın yaprak ile kaplıdır. Başlarda koruyucu kabuk sayısı, sayılarak belirlenmiştir. Kabuk sayısı 1.0-4.0 az 4.1-6.0 orta 6.1-8.0 çok şeklinde sınıflandırılmış ve orta sayıda kabuk içeren klonlar seçilmiştir (Brewster 1994) Çap ve yükseklik: Baş çapı başın en geniş yerinden ölçüm yapılarak, yükseklik ise, dip kısmındaki kökleri iyice temizlendikten ve normal sap uzunluğunda sapları kesilmiş olan başlarda bir kumpas yardımı ile belirlenip cm cinsinden ifade edilmiştir. Ağırlık: Her bir klondan elde edilen başlar d=0.01 g’a kadar duyarlı dijital terazide tartılmış ve ağırlıklar g cinsinden belirlenmiştir. Başlar iriliklerine göre 15.0-20.0 g küçük 20.1-25.0 g orta 25.1 < iri olmak üzere sınıflandırılmış ve iri başlar seçilmiştir (Türkeş 1978). 3.2.3.3 Dişlerde incelenen özellikler Diş sayısı: Başı oluşturan dişler sayılarak diş sayısı belirlenmiştir. Diş sayısı bakımından klonlar; < 8.0 az 8.1-15.0 orta 15.1< fazla olmak üzere sınıflandırılmıştır (Türkeş 1978). Kabuk rengi: Horticultural Colour Chart (Wilson 1938) yardımıyla belirlenmiştir. Sarımsak diş kabuk rengi beyaz, pembe-krem (bej), sarı-krem, pembe-sarı ve mor-krem renklerinde olabilmektedir (Türkeş 1978, Simon 2001). Seleksiyonda Kastamonu 25 sarımsağının tipik rengi pembe-krem olduğu için bu renkte olan dişlere sahip olan klonlar seçilmiştir. Ağırlık: Her bir başı oluşturan dişler tek tek duyarlı terazi ile tartılmış ve < 1.0 g küçük 1.1-2.0 g orta 2.1 g< iri olarak sınıflandırılmıştır. İri diş miktarı fazla olan klonlara yüksek puan verilmiştir. 3.2.3.4 İri diş oranı (%) Bir başta 1.5 g’dan iri diş miktarı sayılarak belirlenip bu miktarın toplam diş sayısı içerisindeki %’si belirlenmiştir. İri diş miktarı bakımından klonlar; %40.0 az %40.1-50.0 orta %50.1 < iyi olmak üzere sınıflandırılmıştır. Seleksiyon kriterleri yönünden incelenen tüm klonların almış olduğu minimum ile maksimum değerler belirlenmiş ve klonlara ait tüm değerlerin ortalamaları hesaplanmıştır. Seleksiyon sonucunda ele alınan tüm bu özellikler yönünden incelenen klonların seçiminde, belirlenen özelliklerin toplu olarak değerlendirilebilmesi için ‘Tartılı Derecelendirme Metodu’ kullanılmıştır (Ayfer ve Çelik 1977, Büyükyılmaz ve Bulagay 1985, Şimşek ve Sürmel 1991, Balkaya ve Yanmaz 1999, Düzeltir ve Yanmaz 2005). Buna göre, sarımsak seleksiyonunda dikkate alınması öngörülen özelliklerin her birine önem derecelerine göre toplamları 100 puan olacak şekilde göreceli puanlar verilmiştir. Ayrıca, her bir özellik grubu da, içinde gösterdiği çeşitliliğe göre sınıflara ayrılmış ve bunlara da önem derecelerine göre (5-1) sınıf puanları verilmiştir (Çizelge 3.4). Puanlamalarda, en yüksek değere 5 puan ve en düşük değere 1 puan verilmiştir. 3.2.4 Verim denemeleri Seleksiyon sonucunda belirlenen 3 çeşit adayı klon (A 2, E 32 ve T 56) şahit ile birlikte 26 tesadüf blokları deneme desenine uygun olarak, her tekerrürde 100’er bitki olacak şekilde 4 tekerrürlü olarak dikilmiştir. Denemelerde verim bileşeni olarak baş çapı, baş Çizelge 3.4 Sarımsakta seleksiyon kriterleri, bunlara verilen sınıf (SP) ve göreceli puanlar (GP) Seleksiyon Kriterleri Baş Kabuk Rengi Baş Ağırlığı (g) Baş Sıkılığı Diş Sayısı Diş Ağırlığı (g) Diş Kabuk rengi İri Diş Oranı (%) Yaprak Açısı Yaprak sayısı Sınıflar SP Krem Krem-Beyaz Beyaz 15.0-20.0 az 20.1-25.0 orta 25.1< iyi Sıkı Orta Yarı gevşek >8.0 8.1-15.0 15.1< 1.0 küçük 1.1-2.0 orta 2.1 iyi Krem Pembe-Krem Mor-Krem <40.0 az 40.1-50.0 orta 50.1 < iyi 30.00-40.00 dar 40.10-50.00 orta 50.10-60.00 geniş < 10.0 az 10.1-15.0 orta 15.1 < fazla 1 4 5 1 3 5 5 4 1 3 5 1 1 4 5 3 5 4 1 3 5 1 5 3 1 5 2 GP 7 25 8 10 20 5 15 5 5 Toplam 100 yüksekliği, baş ağırlığı, diş ağırlığı, iri diş oranı ve verim değerleri belirlenmiştir. Verim bileşenlerinin karşılaştırılmasında Duncan çoklu karşılaştırma testi kullanılmış ve farklılık dereceleri % 0.5 düzeyinde değerlendirilmiştir. yapılmasında MSTAT-C paket programından yararlanılmıştır. 27 Varyans analizinin 3.2.5 Varyasyon yaratma Vejetatif olarak çoğaltma zorunluluğu olan sarımsakta mutasyon yolu ile varyasyon yaratmak çalışmaları, verim denemeleri sonucunda çeşit adayı olarak belirlenen T 56 klonu üzerinde yapılmıştır. Işınlama dozu olarak 0, 20, 40 ve 60 Gy’lik 4 farklı ışın dozu ele alınmıştır. Doz belirlemede, Rosario and Miranda (1991), Hayward et al. (1993), Micke and Donini (1993), Maluszynski et al. (2000), Pellegrini et al., (2001)’un çalışmaları esas alınmıştır. Denemede, bu klonun 2.5-3.5 g ağırlığındaki dişleri kullanılmıştır (Beşirli vd. 1999). Dişler 30’arlık gruplar halinde hazırlanarak dikim tarihinden 3 gün önce ışınlanmış ve dikilmiştir. 3.2.6 DNA parmak izlerinin belirlenmesi Gerek ışınlama sonrasında T 56 klonunda mutasyonla değişimin oluşup oluşmadığını gerekse Kastamonu sarımsağının diğer sarımsaklara göre moleküler düzeyde farklılığını ortaya koymak amacıyla DNA parmak izinin çıkarılması amacıyla RAPD tekniğinden yararlanılmıştır. Bu teknik, 6-10 nükleotid uzunluğundaki başlatıcı DNA’ların kullanımı ile genom üzerinde rastgele bölgelerin DNA amplifikasyonu esasına dayanan bir analiz yöntemidir (Anonim 2001). 3.2.6.1 DNA izolasyonunun yapılması 10 ayrı sarımsak materyaline ait bitkilerden 0.5-1.0 g ağırlığındaki taze yapraklar alınmış ve sıvı azotta ezilerek Doyle and Doyle (1990)'ye göre DNA izolasyonu yapılmıştır (Şekil 3.7). İzole edilen DNA'lar 150 μl TE bufferda (10 mM Tris-HCl, pH 7.4; 1 mM EDTA, pH 8.0) çözdürülerek +4 oC'de muhafaza edilmiştir. Her bir sarımsak materyaline ait DNA konsantrasyonu, % 0.5'lik agaroz jelde, konsantrasyonu bilinen λ DNA şahitliğinde DNA''ların yürütülmesi ile belirlenmiştir (Şekil 3.7). 28 Şekil 3.7 Sarımsakta DNA izolasyonu çalışmaları 3.2.6.2 DNA’nın Sentezlenmesi DNA’nın sentezlenmesi, 10 bazlık tesadüfi nükleotid diziliminden oluşan 31 RAPD (Randomly Amplyhied Polymorphic DNA) primerinin, PCR (Polymerase Chain Reaction) tekniği kullanılarak yapılmıştır. PCR için hazırlanan reaksiyon miktarı 25 μl'dir. Her bir reaksiyon karışımı 15 ng DNA, 10 ng primer, 2.5 mM MgCl2, 0.1 mM dNTP, buffer (50 mM KCl; 10 mM Tris-HCl, pH 9.0; %0.1 Tritonx-100) ve 1 ünite Tag polymerase (Promega)'dan oluşturulmuştur. PCR koşulları; ilk döngü 94 oC'de 3 dakika, 45 döngü; 94 oC'de 1 dakika, 35 oC'de 1 dakika, 72 oC'de 2 dakika, son döngü ise 72 o C'de 5 dakika olacak şekilde programlanmıştır (Şekil 3.8). PCR ürünleri % 1.5'lik agaroz jelde ayrıştırılarak jel edityum bromid ile boyanmış ve Ultra Viyole (UV) ışığında fotoğraflanmıştır (Açık vd. 1997, Al-Zahim et al. 1997, Polat vd. 1998, Göçmen vd. 1999). 29 Şekil 3.8 Sarımsakta DNA sentezlenmesi ve PCR ürünlerinin % 1.5’lik agaroz jelde ayrıştırılması 3.2.6.3 DNA verilerinin değerlendirilmesi Her bir primer için sarımsak materyallerinin oluşturduğu bant desenleri birbiri ile karşılaştırılarak, materyallerin birbirine benzerlik indeksleri % olarak hesaplanmıştır. Bu değerlere göre UPGMA (Unweighted Pair Group Method with Arithmatic Mean) metodu esas alınarak dendogram oluşturulmuştur (Rohlf 1992). 30 4. ARAŞTIRMA BULGULARI 4.1 Başlangıç Materyalinin Özellikleri Seleksiyon çalışmalarının başlangıç materyalini oluşturan A, E ve T sarımsak populasyonlarının baş ve diş özellikleri (baş yapısı, irilik, diş sayısı ve ağırlığı vb.) seleksiyon öncesinde her bir populasyonda 20 başta belirlenerek, ortalamaları alınmış ve Çizelge 4.1’de verilmiştir. Çizelge 4.1 Seleksiyon materyallerinin baş özellikleri M P A E T BÇ BY 3.7 3.1 5.9±0.40 4.8±0.65 5.4±0.29 4.1±0.38 4.9±0.34 3.8±0.53 BA 16.4 75.8±1.36 55.2±0.84 44.1±1.12 KS 5.3 5.2±0.16 5.5±0.16 5.6±0.16 DS 11.6 19.7±0.89 17.9±1.63 19.3±0.47 DA İDO 1.3 3.6±0.14 83.0±1.90 2.7±0.12 77.6±2.37 2.3±0.08 62.9±1.89 M: Materyal, P: Populasyon, A: Aşağıayvalı, E: Eşen, T: Taşköprü, BÇ: Baş Çapı, BY: Baş yüksekliği, BA: Baş ağırlığı, KS: Kabuk sayısı, DS: Diş sayısı, DA: Diş ağırlığı, İDO: İri diş oranı Başlangıç materyali seçilirken, Kastamonu sarımsağının tipik özelliklerine sahip olan krem-beyaz kabuklu, sıkı yapılı, fırlak diş oluşturmayan, dişleri krem pembe renkli olan başlar seçilmiştir (Türkeş 1978, Çizelge 4.1). Çizelge 4.1 incelendiğinde, Aşağıayvalı (A) sarımsak populasyonunda baş çapı diğer iki populasyona göre daha iridir. Baş çapı A populasyonunda ortalama 5.9 cm iken Eşen (E) populasyonunda 5.4 cm ve Taşköprü (T) pupulasyonunda ise 4.9 cm olarak bulunmuştur. Denemelerde şahit olarak kullanılan Kastamonu populasyonunda ise baş çapı denemeye alınan materyallerden daha azdır (3.7 cm). Baş yüksekliği yönünden en uzun başlar A populasyonunda belirlenmiştir ( 4.8 cm). Bunu sırası ile E (4.1 cm) ve T (3.8 cm) populasyonları izlemiştir. Kastamonu populasyonunda baş yüksekliği ise yine tüm ele alınan deneme materyallerinden daha düşüktür (3.1 cm). 31 Baş çapı/yükseklik oranı dikkate alınarak belirlenen şekil indeksi değeri tüm materyallerde 1’den büyük bulunmuştur (1.20-1.31). Bu da Kastamonu sarımsağının genel olarak basık yuvarlak bir şeklinin olduğunu göstermektedir. Baş ağırlığı yönünden, denemede ele alınan populasyonlar karşılaştırıldığında baş çapı ve baş yüksekliği özelliklerine paralel olarak en ağır başlar A populasyonunda bulunmuş (75.8 g) bunu sırası ile E (55.2 g), T (44.1 g) ve Kastamonu populasyonu izlemiştir (16,4 g) (Şekil 3.1, 3.2., 3.3. ve 3.4., Çizelge 4.1). Her sarımsak populasyonunda (kabuk, dişlerin sıralandığı disk, ve kök kalıntılarının ağırlığı hariç) net toplam diş ağırlığına bakıldığında A populasyonunda 69.5 g iken E populasyonunda 50.1g ve T populasyonunda bulunmuştur. Bu sonuca göre, A populasyonunda başların %7.4 oranında fire verdiği belirlenmiştir. En fazla kayıp E populasyonunda olmuş (%9.1) ve bunu T populasyonu izlemiştir (%7.6). Tüm sarımsak populasyonlarında, baş kabuk rengi başın kök bölgesinde hafif krem, diğer kısımlarda ise beyazdır. Dişteki leylak moru renginin bazı başların kabuk rengine de yansıdığı görülmüştür (Şekil 3.1, 3.2, 3.3 ve 3.4). Denemede ele alınan materyaller arasında baş kabuk sayısı yönünden çok büyük farklılıklar görülmemiştir. Tüm sarımsak materyallerinde kabuk sayısı 5.2-5.6 adet/baş arasında değişim göstermiştir. Diş sayısı yönünden de populasyonlar arasında farklılık gözlenmiştir (Çizelge 4.1). En az diş sayısı Kastamonu populasyonunda olmuş (11.6 adet), bunu 17.9 adet diş miktarı ile E populasyonu izlemiştir. Diş sayısı yönünden T populasyonu 19.3 adet ile üçüncü sırada yer alırken en fazla diş miktarı A populasyonunda belirlenmiştir (19.7 adet). Diş ağırlığı yönüyle populasyonlar karşılaştırıldığında, baş ağırlığında ortaya çıkan sıralama ile benzer sıralamanın olduğu görülmektedir (Çizelge 4.1). Diş ağırlığı özelliği 1.3-3.6 g arasında değişim gösterirken en küçük dişlerin Kastamonu populasyonuna ve en iri dişlerin de A populasyonuna ait olduğu belirlenmiştir (Şekil 3.1, 3.2, 3.3 ve 3.4). Diş rengi yönünden de populasyonlar arasında nüans farklılıkları olduğu belirlenmiştir. Tüm populasyonlarda zemin krem olurken pembeliğin değişim göstererek A 32 populasyonunda leylak moru, E populasyonunda morumsu kırmızı ve T populasyonunda manolya pembesi olduğu görülmüştür Toplam diş miktarı arasında 1.5 g’dan daha ağır olan diş sayısının toplam diş sayısına oranı ile belirlenen % İDO yönünden populasyonlar karşılaştırıldığında en fazla İDO’na sahip olan %83.0 ile A populasyonu olmuş (Çizelge 4.1), bunu sırası ile E ve T populasyonları izlemiştir (%77.6 ve %62.9). 4.2 Seleksiyon Çalışmalarından Elde Edilen Bulgular 1. Yıl bulguları Seleksiyon çalışmasının ilk yılı (1995) A populasyonuna ait 18 klonda 123 bitki, E populasyonunda 19 klonda 140 bitki ve T populasyonunda 17 klonda 115 bitki incelenmiştir (Şekil 4.1 ve Şekil 4.2). Toplam 378 bitkiye ait tüm bulgular toplu olarak Çizelge 4.2’de verilmiş ve ayrı başlıklar altında incelenmiştir. Şekil 4.1 Denemede yer alan sarımsak klonları 33 Bitki boyu: A sarımsak klonlarında bitki boyu özelliği 56.1-92.7 cm olurken E klonlarında oluşan bitkilerde bu özellik 56.1-80.1 cm arasında değişim göstermiştir (Şekil 4.2). T klonlarında bu değerler 51.3-82.1 cm olarak belirlenmiştir. Şahit bitkilerin ortalama boyu ise 59.0 cm olarak tesbit edilmiştir. Yapılan değerlendirmede, A klonlarının %99.2’si, E klonlarının %93.6’sı ve T klonlarının %61.30’unun şahit bitki boyunu geçtiği görülmüştür (Çizelge 4.2). A 1 T 48 E 25 Şekil 4.2 Seleksiyon aşamasında sarımsak klonları Yaprak açısı: Klonların YA özelliği 24.0o (T51/4 klonu) ve 60.0o (T50/1 klonu) arasında değişim göstermiştir. Denemede şahidin ortalama YA özelliği 50.0o olmuş, A klonlarının %97.6’sı, E klonlarının %97.9’u ve T klonlarının %89.6’sı şahitten küçük yaprak açısı değeri vermiştir. Yaprak sayısı: Seleksiyon çalışmasında incelenen tüm klonlarda yaprak sayısı 9-17 adet/bitki arasında değişim gösterirken şahitte ortalama yaprak sayısının 16 olduğu tespit edilmiştir (Çizelge 4.2). A klonlarının %95.1’i, E klonlarının %91.4’ü ve T klonlarının %93.0’ünün şahitten daha az yaprağa sahip olduğu belirlenmiştir. 34 Çizelge 4.2 Sarımsak klonlarına ait ilk yıl bulguları (1995) K ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO Şahit Min-Mak 55.2-64.5 35.8-58.1 12.0-18.0 1.2-1.9 2.8-4.7 3.2-4.5 18.3-30.2 4.0-7.0 8.0-27.0 0.8-5.2 0-92.0 Ort 59.0 50.5 16.0 1.5 4.2 3.7 25.0 6.0 16.0 1.4 44.0 A2 Min-Mak 74.0-77.0 34.5-46.0 13.0-15.0 1.6-2.1 3.9-4.5 3.4-4.1 24.5-34.9 5.0-6.0 5.0-13.0 0.7-5.4 82.0-100.0 Ort 73.5 40.7 13.5 1.8 4.2 3.7 29.4 5.5 9.3 3.2 94.3 A3 Min-Mak 70.0-85.2 35.5-42.0 13.0-15.0 1.6-1.9 2.7-4.6 2.7-3.9 11.2-34.9 5.0-7.0 6.0-13.0 0.6-2.8 22.0-92.0 Ort 77.6 39.9 14.0 1.8 3.8 3.4 23.3 5.8 10.7 2.0 63.7 A4 Min-Mak 66.3-82.7 34.0-49.0 14.0-17.0 1.3-2.0 3.7-4.7 3-2-4.3 21.6-37.4 5.0-7.0 4.0-12.0 0.7-6.7 64.0-100.0 Ort 75.7 40.7 15.1 1.8 4.3 3.7 29.7 5.7 9.0 3.2 88.4 A5 Min-Mak 64.4-86.1 35.0-46.5 11.0-14.0 1.1-2.0 3.6-5.2 2.9-4.4 16.2-40.9 5.0-6.0 4.0-17.0 0.5-6.3 21.0-100.0 Ort 76.9 39.6 13.1 1.7 4.2 3.7 27.3 5.4 10.3 2.9 77.3 A6 Min-Mak 66.0-80.3 32.0-41.0 12.0-16.0 1.3-2.0 2.4-4.5 2.5-4.0 7.3-34.3 5.0-6.0 7.0-12.0 0.8-3.0 0.0-100.0 Ort 72.9 37.0 13.5 1.6 3.5 3.2 18.8 5.5 9.3 1.7 63.0 K: Klonlar, ÖZ: Özellikler, Min: Minimum, Mak: Maksimum, BB: Bitki boyu (cm), YA: Yaprak açısı (derece), YS: yaprak sayısı (adet/bitki), YE: Yaprak eni (cm), BÇ: Baş çapı (cm), BY: Baş yüksekliği (cm), BA: Baş ağırlığı (g), KS: Kabuk sayısı, DS: Diş sayısı (adet/baş), DA: Diş ağırlığı (g), İDO: İri diş oranı (%). 35 Çizelge 4.2 Sarımsak klonlarına ait ilk yıl bulguları (1995) (devam) K ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO K ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO A7 Min-Mak 75.0-76.7 32.5-43.5 14.0-16.0 1.5-1.6 4.1-4.3 3.5-3.6 24.6-27.7 5.0-6.0 8.0-9.5 0.7-3.1 88.0-100.0 A 14 Min-Mak 68.2-83.0 40.0-47.0 13.0-16.0 1.6-2.0 2.7-4.8 2.3-3.9 22.1-40.5 5.0-6.0 4.0-16.0 0.4-7.4 36.0-100.0 A8 Ort 74.5 39.4 15.0 1.6 4.2 3.6 25.9 5.5 6.3 4.0 89.3 Ort 74.6 42.7 14.5 1.7 4.0 3.4 30.1 5.4 11.1 3.1 76.7 Min-Mak 59.0-75.6 32.0-49.5 13.0-15.0 1.4-1.9 3.7-4.6 3.0-4.1 16.7-36.4 6.0 8.0-15.0 0.7-2.6 42.0-92.0 A 15 Min-Mak 68.2-83.4 38.5-46.5 14.0-15.0 1.5-1.7 3.6-4.4 3.2-3.6 16.1-26.1 5.0-6.0 14.0-17.0 0.9-1.3 14.0-47.0 A 10 Ort 68.8 40.1 14.0 1.6 4.4 3.7 30.5 6.0 12.3 2.1 72.4 Ort 73.6 42.1 14.4 1.5 4.0 3.4 21.6 5.2 15.0 1.2 31.5 Min-Mak 76.5-87.6 31.5-41.5 10.0-14.0 1.6-2.2 3.9-4.5 3.6-4.0 20.1-37.2 5.0-6.0 6.0-15.0 0.5-5.0 40.0-100.0 A 16 Min-Mak 73.3-85.2 45.0-53.0 12.0-15.0 1.6-2.2 4.9-5.1 2.9-4.2 13.1-46.3 6.0-7.0 10.0-17.0 0.6-3.2 20.0-69.0 A 11 Ort 80.0 37.5 13.0 1.8 4.2 3.8 28.8 5.3 11.8 2.6 60.0 Ort 78.3 49.8 14.0 1.8 4.4 3.7 31.6 6.5 13.3 2.1 49.3 36 Min-Mak 64.2-82.1 32.0-42.0 12.0-14.0 1.3-2.1 3.5-4.8 3.1-4.2 17.6-36.7 5.0-6.0 2.0-14.0 0.4-10.5 27.0-100.0 A 18 Min-Mak 67.2-78.3 40.0-47.5 11.0-15.0 1.3-1.9 4.1-4.6 3.2-4.1 7.4-34.3 6.0 5.0-16.0 0.6-2.6 20.0-90.9 A 12 Ort 75.6 37.8 13.3 1.6 4.1 3.5 24.7 6.0 9.0 3.6 68.8 Ort 73.4 42.3 13.6 1.5 4.4 3.7 24.8 6.0 13.3 1.7 57.6 Min-Mak 65.6-77.5 30.0-46.0 12.0-15.0 1.3-1.8 2.6-4.8 2.6-4.0 7.0-36.3 5.0-6.0 9.0-18.0 0.7-2.5 0.0-71.0 A 19 Min-Mak 66.0-84.2 29.0-45.0 12.0-15.0 1.1-2.1 3.2-4.4 2.9-3.6 13.0-28.1 5.0-7.0 9.0-15.0 0.6-1.8 22.2-60.0 A 13 Ort 73.2 40.7 13.9 1.6 4.0 3.5 24.1 5.4 13.2 1.6 49.1 Ort 73.6 38.8 13.6 1.6 3.8 3.2 20.1 5.8 11.8 1.5 44.0 Min-Mak 62.0-73.3 30.0-44.5 11.0-15.0 1.4-1.6 3.4-4.4 3.1-4.1 16.7-29.6 5.0-6.0 5.0-13.0 0.5-2.9 45.0-100.0 A 20 Min-Mak 65.2-76.3 34.0-42.5 13.0-14.0 1.4-2.2 3.7-4.4 3.1-4.1 17.4-30.7 5.0 8.0-17.0 0.9-2.7 11.8-90.0 Ort 67.3 35.8 13.1 1.5 3.9 3.5 22.9 5.4 10.1 2.0 69.7 Ort 71.8 38.8 13.6 1.8 4.0 3.6 22.6 5.0 11.2 2.0 69.0 Çizelge 4.2 Sarımsak klonlarına ait ilk yıl bulguları (1995) (devam) K ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO K ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO E 21 Min-Mak 73.0-80.1 42.5-44.0 16.0-17.0 1.9-2.3 4.2-5.2 3.6-4.2 26.3-43.9 5.0-6.0 13.0-16.0 0.5-3.0 50.0-84.6 E 27 Min-Mak 62.3-76.1 37.5-45.0 13.0-15.0 1.3-2.1 3.6-4.6 3.0-4.0 18.0-33.5 5.0-6.0 8.0-16.0 0.6-3.3 43.7-100.0 E 22 Ort 76.6 43.3 16.5 2.1 4.7 3.9 35.1 5.5 14.5 2.3 67.3 Ort 70.3 41.4 14.4 1.8 4.3 3.6 28.0 5.4 12.4 2.1 72.9 Min-Mak 69.0-74.0 40.0-45.0 14.0-16.0 1.7-1.9 4.1-4.5 3.6-3.9 24.9-33.6 6.0 5.0-13.0 0.8-2.3 69.2-100.0 E 28 Min-Mak 67.6-79.8 34.0-39.5 14.0-16.0 0.8-1.9 3.8-4.5 3.0-4.0 17.1-30.9 5.0-6.0 6.0-16.0 0.5-3.9 21.4-100.0 E 23 Ort 72.4 42.2 15.2 1.8 4.3 3.7 27.9 6.0 10.4 2.1 79.0 Ort 73.2 36.4 14.8 1.6 4.2 3.6 25.4 5.6 12.5 2.0 64.8 Min-Mak 70.3-75.2 40.0-47.5 13.0-14.0 1.4-2.0 4.1-4.6 3.6-4.3 24.2-37.9 5.0-6.0 8.0-15.0 0.5-4.3 40.0-100.0 E 29 Min-Mak 58.3-92.7 36.0-45.0 13.0-16.0 1.3-2.1 3.3-4.8 3.0-3.9 13.7-34.3 4.0-5.0 14.0-19.0 0.4-1.6 14.3-66.7 E 24 Ort 72.8 45.0 13.8 1.9 4.4 3.9 30.3 5.8 12.5 2.4 72.2 Ort 75.2 39.8 14.5 1.7 4.2 3.6 24.2 4.9 16.8 1.4 38.2 37 Min-Mak 56.1-72.3 34.5-47.5 11.0-15.0 1.3-1.9 3.0-4.5 2.8-3.9 11.8-34.0 5.0-6.0 10.0-15.0 0.6-3.8 16.7-100.0 E 30 Min-Mak 62.7-69.0 41.0-45.0 14.0-15.0 1.5-1.6 3.6-4.2 3.2-4.0 19.6-27.5 6.0 4.0-12.0 0.5-6.2 42.0-75.0 E 25 Ort 72.3 40.6 12.9 1.7 3.9 3.5 25.7 5.4 11.9 2.1 65.0 Ort 65.9 43.0 14.5 1.6 3.9 3.6 23.6 6.0 8.0 3.9 58.4 Min-Mak 65.5-76.8 35.0-42.5 14.0-15.0 1.6-1.8 3.2-4.3 3.0-3.8 10.2-24.6 5.0-6.0 8.0-19.0 0.5-2.9 0.0-100.0 E 31 Min-Mak 56.5-74.4 30.0-46.0 11.0-17.0 1.3-1.9 2.9-4.7 2.7-3.9 10.0-35.9 5.0-6.0 8.0-18.0 0.9-2.3 10.0-80.0 E 26 Ort 71.1 39.9 14.4 1.7 3.9 3.5 21.4 5.6 13.1 1.5 45.7 Ort 65.3 39.4 14.1 1.5 3.7 3.2 19.6 5.8 12.7 1.4 37.3 Min-Mak 61.5-77.1 35.0-50.0 13.0-15.0 1.5-1.9 3.3-4.6 2.9-3.7 14.0-31.8 5.0-6.0 11.0-17.0 0.5-1.8 15.4-68.7 E 32 Min-Mak 60.0-75.0 34.0-47.0 13.0-16.0 1.4-2.0 3.9-4.7 3.3-3.9 22.5-36.7 5.0-6.0 9.0-17.0 0.4-2.3 47.0-89.0 Ort 69.6 42.4 14.3 1.7 4.0 3.4 23.2 5.6 14.3 1.4 44.9 Ort 68.8 39.5 14.4 1.6 4.3 3.6 28.7 5.6 14.7 1.8 58.7 Çizelge 4.2 Sarımsak klonlarına ait ilk yıl bulguları (1995) (devam) K ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO K ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO E 33 Min-Mak 62.5-74.6 33.5-41.5 12.0-15.0 1.6-2.0 3.5-4.7 3.1-4.1 16.6-32.8 5.0-6.0 13.0-17.0 0.5-1.9 14.0-57.0 E 39 Min-Mak 62.1-77.4 37.5-51.5 12.0-15.0 1.2-2.1 3.4-4.4 3.1-4.2 17.6-31.5 5.0-6.0 3.0-13.0 0.9-9.0 73.0-100.0 E 34 Ort 69.4 37.9 14.0 1.9 4.3 3.7 25.8 5.3 14.9 1.5 46.7 Ort 70.1 41.4 13.7 1.7 4.0 3.6 25.5 5.9 8.7 3.1 85.5 Min-Mak 64.6-74.5 32.5-43.5 13.0-14.0 1.5-1.8 3.8-4.4 3.3-3.8 21.9-33.6 5.0-6.0 13.0-16.0 0.7-1.9 35.0-64.0 T 41 Min-Mak 61.4-72.7 39.5-51.0 12.0-14.0 1.6-2.0 4.0-4.9 3.4-4.2 22.8-38.4 5.0-6.0 9.0-15.0 0.7-3.3 47.0-100.0 E 35 Ort 69.4 38.6 13.6 1.6 4.2 3.6 27.0 5.8 14.7 1.6 53.1 Ort 66.8 45.3 13.2 1.8 4.4 3.9 31.6 5.7 12.8 2.3 79.7 Min-Mak 65.3-69.8 38.0-45.0 12.0-14.0 1.5-1.7 3.2-4.2 2.7-4.0 14.1-28.5 5.0-6.0 11.0-16.0 0.6-2.0 15.0-73.0 T 42 Min-Mak 57.3-76.6 35.0-50.0 10.0-13.0 1.2-2.2 3.3-4.6 2.8-4.1 14.9-41.2 5.0-6.0 4.0-12.0 0.5-6.9 17.0-100.0 E 36 Ort 63.5 40.6 13.0 1.6 3.8 3.4 20.4 5.1 13.0 1.4 40.1 Ort 69.5 42.4 11.7 1.7 4.1 3.7 28.8 5.7 9.4 3.3 83.0 38 Min-Mak Ort 63.3-73.3 66.9 27.5-45.0 37.6 12.0-14.0 13.3 1.4-1.9 1.6 3.9-4.7 4.2 2.9-4.5 3.6 18.4-33.5 26.2 6.0 6.0 5.0-17.0 10.9 0.9-4.8 2.5 47.0-100.0 78.75.0 T 43 Min-Mak Ort 62.0-78.3 70.2 40.0-47.5 43.5 12.0-15.0 13.2 1.4-2.1 1.7 3.7-4.5 4.2 3.2-4.1 3.6 18.3-36.5 27.4 5.0-7.0 5.5 6.0-19.0 12.5 0.4-2.9 2.0 46.0-91.0 63.8 E 37 Min-Mak 62.2-68.4 40.0-41.0 10.0-14.0 1.2-1.6 3.9-4.7 3.2-3.5 17.3-21.8 5.0-6.0 10.0-15.0 0.5-1.9 23.0-80.0 T 44 Min-Mak 55.2-74.4 37.5-47.5 11.0-14.0 1.4-2.2 3.7-4.4 3.5-4.0 21.1-39.4 5.0-6.0 13.0-22.0 0.6-2.3 18.0-73.0 E 38 Ort 65.4 40.3 12.3 1.4 4.2 3.4 19.8 5.8 12.3 1.5 50.8 Ort 65.6 42.0 12.6 1.8 4.1 3.8 30.7 5.6 16.8 1.7 47.5 Min-Mak 62.3-78.9 32.0-49.0 13.0-16.0 1.4-2.0 3.4-4.7 3.1-4.4 17.1-41.9 5.0-6.0 12.0-20.0 0.5-2.5 25.0-86.0 T 45 Min-Mak 51.3-74.6 24.0-45.0 9.0-14.0 1.1-2.1 2.1-4.6 2.5-4.8 7.9-35.0 5.0-7.0 10.0-12.0 0.7-2.6 0-100.0 Ort 70.4 39.6 14.0 1.7 4.3 3.8 30.3 5.5 15.0 1.8 60.9 Ort 65.0 39.2 12.5 1.5 3.6 3.5 23.6 6.0 11.0 1.9 61.8 Çizelge 4.2 Sarımsak klonlarına ait ilk yıl bulguları (1995) (devam) K ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO K ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO T 46 Min-Mak 60.0-75.1 42.5-55.0 12.0-14.0 1.4-1.7 3.6-4.2 3.3-3.7 17.6-25.9 5.0-6.0 13.0-20.0 0.5-1.4 22.0-53.0 T 53 Min-Mak 62.3-82.1 37.0-46.0 12.0-15.0 1.3-1.8 3.3-4.3 3.2-4.0 19.2-31.7 5.0-6.0 8.0-17.0 0.5-3.3 19.0-100.0 T 47 Ort 66.8 47.0 13.0 1.6 3.9 3.6 23.3 5.8 16.6 1.3 35.9 Ort 71.3 42.4 13.8 1.6 4.1 3.7 27.1 5.4 14.4 1.8 57.4 Min-Mak 60.0-65.0 42.4-50.0 13.0-15.0 1.4-1.5 3.8-4.1 3.2-3.7 19.3-26.1 5.0-6.0 13.0-16.0 0.3-1.8 31.0-69.0 T 54 Min-Mak 66.5-74.8 42.5-50.0 13.0-14.0 1.3-1.8 3.7-4.3 3.2-3.9 21.8-31.5 6.0 8.0-16.0 0.7-3.6 38.0-100.0 T 48 Ort 62.5 46.9 13.8 1.5 4.0 3.5 22.4 5.3 14.0 1.5 41.8 Ort 70.4 45.4 13.4 1.6 4.0 3.6 27.0 6.0 12.0 2.2 79.0 Min-Mak 58.3-76.4 40.0-47.5 14.0-17.0 1.4-2.0 3.6-4.5 3.2-3.9 19.0-38.1 5.0-6.0 13.0-16.0 0.3-2.7 46.0-77.0 T 55 Min-Mak 62.2-64.8 35.0-42.5 12.0-13.0 1.5-1.7 3.8-4.2 3.5-3.7 23.2-24.6 5.0-6.0 14.0-18.0 0.5.-1.6 22.0-60.0 T 49 Ort 69.4 44.5 15.8 1.7 4.2 3.6 28.4 5.8 14.2 1.8 53.4 Ort 63.2 38.3 12.7 1.6 4.0 3.6 24.0 5.7 16.3 1.3 42.1 39 Min-Mak 60.0-78.2 32.0-50.0 9.0-15.0 1.5-2.0 2.9-4.7 2.7-4.2 9.3-38.3 5.0-6.0 7.0-19.0 1.0-2.4 7.7-79.0 T 56 Min-Mak 63.2-78.3 40.0-55.0 14.0-17.0 1.5-1.9 3.7-4.8 3.2-4.1 20.2-40.8 5.0-6.0 10.-16.0 0.4-2.3 33.0-100.0 T 50 Ort 68.4 38.7 13.1 1.8 4.1 3.7 27.5 5.9 13.5 1.8 53.8 Ort 68.2 47.0 15.0 1.6 4.2 3.7 27.9 5.9 13.7 1.9 60.7 Min-Mak 72.2-81.0 37.5-60.0 11.0-15.0 1.4-2.0 3.2-4.4 2.9-4.3 13.4-31.2 6.0 4.0-18.0 1.0-6.1 17.0-100.0 T 57 Min-Mak 64.5-79.7 40.0-52.5 12.0-15.0 1.2-1.7 3.6-4.5 3.1-3.8 19.9-31.2 5.0-6.0 3.0-19.0 0.5-9.3 29.0-100.0 T 52 Ort 75.7 44.3 13.8 1.7 3.9 3.7 24.1 6.0 12.5 2.2 61.1 Ort 72.2 44.5 13.6 1.5 4.2 3.6 28.0 5.1 11.3 3.3 73.9 Min-Mak 58.2-81.4 32.5-45.5 12.0-15.0 1.2-1.9 3.0-4.5 2.7-3.9 13.9-32.6 5.0-6.0 8.0-14.0 0.4-3.3 27.0-100.0 T 58 Min-Mak 58.6-77.8 31.5-50.5 10.0-16.0 1.2-1.9 3.1-5.1 2.8-4.2 16.9-41.3 5.0-6.0 11.0-21.0 0.8-2.0 9.1-52.0 Ort 72.6 40.8 13.7 1.6 3.9 3.5 24.7 5.6 10.1 2.2 70.7 Ort 64.9 39.2 13.5 1.3 4.1 3.5 25.4 5.8 15.3 1.4 30.7 Yaprak eni: Seleksiyon çalışmasının ilk yılında klonların YE özelliği de belirlenmiştir. Tüm klonlar bu özellik yönünden karşılaştırıldığında değişimin 1.1-2.3 cm arasında olduğu görülmüştür (Çizelge 4.2). YE özelliği şahitte 1.5 cm olmuş ve A klonlarının %69.4’ü, E klonlarının %67.9’u ve T klonlarının %62.6’sı şahitten daha enli yapraklara sahip olmuştur. Baş Çapı: A populasyonu klonlarında baş çapının 2.4-5.2 cm, E populasyonu klonlarında 2.9-5.2 cm ve T klonlarında ise 2.1-5.1 cm arasında değişim gösterdiği belirlenmiştir. Şahitte bu değerin 4.2 cm olduğu belirlenmiştir. Denemede A klonlarının %40.7’si, E klonlarının %32.9’u ve T klonlarının %36.5’i şahitten daha iri çaplı başlar oluşturmuştur (Şekil 4.3). Baş yüksekliği: Baş iriliğini belirlemede bir diğer kriter olan baş yüksekliği yönünden de klonların değişim sınırları belirlenmiştir. Değişim sınırları A klonlarında 2.3-4.5 cm, E klonlarında 2.7-4.5 cm ve T klonlarında 2.5-4.8 cm olmuştur. Şahit uygulamasında ortalama baş yüksekliği 3.7 cm olarak belirlenmiştir. Yapılan değerlendirmede A klonlarının %35.0’inin, E klonlarının %28.6’sının ve T klonlarının %34.8’inin şahitten daha yüksek başlara sahip olduğu belirlenmiştir. E 32 Klonu E 29Klonu E 34 Klonu E 33 Klonu Şekil 4.3 Seleksiyonnun birinci yılında klonlarda baş özellikleri 40 Baş ağırlığı: Baş ağırlığı en önemli seleksiyon kriteridir. Bu özellik bakımından klonlar karşılaştırılmış ve değişim sınırları A klonlarında 7.0-46.3 g, E klonlarında 10.0-43.9 g ve T klonlarında 7.9-41.3 g arasında bulunmuştur. Şahit uygulamasında ortalama baş ağırlığı ise 25.0 g olarak saptanmıştır (Çizelge 4.2). A klonlarının %51.3’ü, E klonlarının %54.4’ü ve T klonlarının %34.8’i şahitten daha ağır baş yapısı göstermiştir. Kabuk sayısı: Bu özellik şahit ve diğer klonlarda önemli bir değişim göstermemiş, genel olarak 5-6 adet olmuş, nadiren bazı klonlarda 7 adet olarak belirlenmiştir. Diş sayısı: Diş sayısı değişim aralığı A klonlarında 2-18, E klonlarında 3-19 ve T klonlarında biraz daha fazla olup 3-22 olarak bulunmuştur. Şahitte bu değer ise 16 adet/baş olarak belirlenmiştir (Çizelge 4.2). Genel olarak tüm klonlar şahitten daha az sayıda dişe sahip olurken, A klonlarının %4.9’unun, E klonlarının %11.4’ünün ve T klonlarının %13.0’nın şahitten daha fazla sarımsak dişine sahip olduğu belirlenmiştir. Diş ağırlığı: A klonlarında diş ağırlığı sınır değerleri 0.4-10.5 g, E klonlarında 0.4-9.0 g ve T klonlarında ise 0.3-9.3 g arasında olmuştur. Şahit uygulamasında bu değer 1.4 g olarak tesbit edilmiştir (Çizelge 4.2). A klonlarının %81.3’nün, E klonlarının %70.0’nin ve T klonlarının %70.4’ünün şahitten daha ağır dişlere sahip olduğu belirlenmiştir. Diş rengi: Diş rengi yönünden, Yalova koşullarında tüm klonların aynı rengi gösterdiği belirlenmiştir. Bu nedenle, çalışmanın ilk yılından itibaren bu özellik her bir klon için ayrı ayrı verilmemiştir. Klonlarda diş rengi krem zemin üzerine leylak moru renginde olmuştur (Winson 1938). Morluğun dişin kök bölgesinde yoğunlaştığı ve uç kısma doğru açıldığı belirlenmiştir (Şekil 4.4). İri diş oranı: Tüm populasyon klonları arasında bazı klonların %40’ın altında iri diş oranına sahip olduğu belirlenirken bir çok klonda bu oran %100 olarak belirlenmiştir (Çizelge 4.2). Şahit uygulamasında İDO, %50.5 olarak saptanmıştır. Yapılan değerlendirmede, A klonlarının %79.7’sinin, E klonlarının %68.6’sının ve T klonlarının % 71.3’ünün şahitten daha yüksek oranda iri dişlere sahip olduğu belirlenmiştir. 41 Diş rengi Şekil 4.4 Diş rengi Çiçeklenme: İlk yıl seleksiyon çalışmaları sırasında bazı klonlarda çiçeklenme olduğu belirlenmiştir (Çizelge 4.2, Şekil 4.5 ve 4.6). A populasyonunda çiçeklenme görülen klonlar; A 3, A 6, A 11, A 12, A 13 ve A 1’dur. E populasyonunda toplam çiçeklenen klon sayısı 7 adet olup bunlar, E 24, E 25, E 26, E 29, E 31, E 33 ve E 35 klonlarıdır. T populasyonu klonlarından ise T 45, T 49, T 50, T 55 ve T 58 klonları çiçeklenme göstermiştir. 42 Şekil 4.5 Çiçeklenen sarımsak bitkileri Şekil 4.6 Apomiktik dişler A, E ve T populasyonlarına ait klonların genel çiçeklenme miktarları kıyaslandığında en fazla çiçeklenmenin % 9.3 ile E klonlarında olduğu, bunu % 8.1 ile A klonlarının takip ettiği ve en az çiçeklenmenin % 4.4 ile T klonları arasında gerçekleştiği görülmüştür. Çiçeklenen bitkilerde çiçek tablasında, tohum yerine apomiktik dişlerin geliştiği görülmüştür. Her bir çiçek tablasında ortalama 7-12 adet diş oluşmuştur. Bu dişlerin ortalama ağırlığı 0.20 g olarak belirlenmiştir (Şekil 4.6). Seleksiyonun birinci yılı sonunda elde edilen ölçüm sonuçlarına göre tartılı derecelendirme metodu kullanılarak değerlendirme yapılmıştır. Seleksiyon kriterlerine göre klonlar için belirlenen grup puanı (GP) X sınıf puanlarına (SP) göre alınan puanlar ve bu puanların toplam puan değerleri Çizelge 4.3’de verilmiştir. Çizelge 4.3’e göre şahit olarak alınan Kastamonu populasyonunun almış olduğu toplam 298 puanı geçen A klonlarının % 88.6’si, E klonlarının % 86.4’ü ve T klonlarının % 89.6’si seleksiyon çalışmalarının ikinci yıl materyallerini oluşturmak üzere seçilmiştir. Şahit toplam puanını geçemeyen A klonlarına ait 14, E klonlarına ait 21 ve T klonlarına ait 12 olmak üzere toplam 45 klon elenerek çalışma dışı bırakılmış ve 336 klon ikinci yıl çalışmalarına aktarılmıştır. 43 Çizelge 4.3 1995 yılı seleksiyon çalışmalarında yer alan klonlara ait bitkiler için belirlenen grup puanı X sınıf puanlarına göre alınan toplam puan değeri K Şahit A2 A3 A4 A5 A6 A7 A8 A 10 A 11 A 12 A 13 A 14 A 15 A 16 A 18 A 19 A 20 YA YS BKR BA BS DS DA DKR İDO TP K YA YS BKR BA BS DS DA DKR İDO TP 15 10 28 75 40 10 80 25 15 298 E 21 25 10 28 125 40 30 90 25 45 418 18 25 28 116 40 43 100 25 75 471 E 22 21 19 28 115 40 46 92 25 57 443 16 25 28 94 40 47 91 25 57 393 E 23 21 25 28 116 40 46 93 25 55 451 16 21 28 91 40 45 95 25 68 431 E 24 18 25 28 93 40 45 86 25 51 403 9 25 28 97 40 38 91 25 58 413 E 25 12 25 28 75 40 42 60 25 36 330 9 23 28 56 40 40 76 25 39 318 E 26 15 25 28 96 40 35 72 25 22 347 15 20 28 125 40 33 100 25 70 456 E 27 15 25 28 106 40 37 87 25 56 420 13 25 28 110 40 48 94 25 57 440 E 28 5 21 28 106 40 42 80 25 41 389 15 20 28 100 40 45 90 25 30 393 E 29 12 23 28 88 40 21 72 25 26 325 11 25 28 82 40 41 91 23 46 388 E 30 25 25 28 75 40 40 90 25 30 378 18 25 28 87 40 41 77 25 33 363 E 31 13 21 28 66 40 37 64 25 25 307 8 25 28 75 40 44 88 25 49 383 E 32 11 23 28 114 40 32 84 25 35 393 17 19 28 115 40 37 90 25 52 422 E 33 8 25 28 96 40 33 71 25 32 358 21 25 28 65 40 34 68 25 15 322 E 34 9 25 28 110 40 42 80 25 39 398 18 25 28 125 40 36 86 25 35 378 E 35 10 25 28 66 40 44 62 25 23 316 15 25 28 116 40 37 77 25 37 373 E 36 8 25 28 103 40 35 91 25 53 409 10 9 25 25 28 28 45 65 40 40 50 38 68 76 25 25 33 57 322 363 E 37 E 38 10 10 20 23 28 28 50 118 40 40 50 30 80 85 25 25 37 45 346 404 K: Klon, YA: Yaprak açısı (derece), YS: Yaprak sayısı (adet/bitki), BKR: Baş kabuk rengi, BA: Baş ağırlığı (g), BS: Baş sıkılığı. DS: Diş sayısı (adet/baş), DA: Diş ağırlığı (g), DKR: Diş kabuk rengi, İDO: İri diş oranı (%), TP: Toplam puan. 44 Çizelge 4.3 1995 yılı seleksiyon çalışmalarında yer alan klonlara ait bitkiler için belirlenen grup puanı X sınıf puanlarına göre alınan toplam puan değeri (devam) K E 39 T 41 T 42 T 43 T 44 T 45 T 46 T 47 T 48 T 49 T 50 T 52 T 53 T 54 T 55 T 56 T 57 T 58 YA YS BKR BA BS DS DA DKR İDO TP 20 64 28 65 40 32 77 25 47 431 28 117 28 50 40 25 60 25 25 455 28 125 28 44 40 25 66 25 22 444 28 92 28 43 40 25 40 25 25 401 28 115 28 18 40 25 27 25 25 383 28 108 28 50 40 25 53 25 20 390 23 25 28 75 40 26 80 25 21 343 25 25 28 75 40 40 80 25 22 360 21 13 28 95 40 42 84 25 39 387 13 23 28 114 40 44 80 25 45 405 17 25 28 105 40 40 73 25 40 375 27 25 28 97 40 48 90 25 51 415 20 25 28 108 40 30 75 25 41 394 25 25 28 111 40 41 88 25 58 441 11 25 28 75 40 23 80 25 25 333 21 21 28 106 40 35 85 25 41 403 21 25 28 112 40 32 92 25 56 433 45 13 17 28 75 40 30 70 25 20 318 2. Yıl bulguları Seleksiyonun ikinci yılında, tartılı derecelendirme metodu ile yapılan değerlendirme sonucunda, seleksiyonun birinci yılında seçilen klonların, 1.5 g’dan iri olan dişlerinin tamamı dikilmiştir. A populasyonuna ait seçilen 110 klona ait 846, E populasyonuna ait seçilen 124 klona ait 1 023 ve T populasyonuna ait seçilen 102 klona ait 881 olmak üzere toplam 2 750 bitki şahit kontrolünde incelenmiştir. Denemeye alınan 2 750 bitkinin her birinin özellikleri belirlenmiş, ancak sonuçlar çizelge haline getirildiğinde çok uzun çizelgelerin oluştuğu görülmüştür. Bu durumu önlemek üzere, tartılı derecelendirme metodu esas alınarak şahidi (353 puan) geçen klonlar seçilmiştir. Buna göre seleksiyonun ikinci yılında 20 A klonuna ait 114, 22 E klonuna ait 145 ve 34 T klonuna ait 171 bitkinin, bitkisel ve baş özellikleri Çizelge 4.4’te özetlenmiştir. Bitki boyu: Bitki boyu özelliği A klonlarında 44.4-77.0 cm arasında değişim gösterirken E klonlarında 59.0-80.0 cm ve T klonlarında 55.0-82.0 arasında değişim göstermiştir (Çizelge 4.4). Şahit uygulamasının ortalama bitki boyu ise 64.5 cm olarak belirlenmiştir. A ve T klonlarının %73.7’si ve E klonlarının %83.4’ü şahitten daha uzun boylu bitkiler oluşturmuştur. Yaprak acısı: Klonların yaprak acısı 28.5 o - 54.0o arasında değişim göstermiştir. Şahitin ortalama yaprak açısı 40.7 o olmuştur. A klonlarının %54.4’ü, E klonlarının % 24.8’i ve T klonlarının %17.0’si şahitten daha geniş yaprak açısı oluşturmuştur. Yaprak sayısı: Yaprak sayısı özelliği bakımından klonlar arasında çok fazla bir değişim gözlenmemiştir. Tüm klonların yaprak sayısı 9-15 adet olmuştur (Çizelge 4.4). Bu değer şahit uygulamasında ortalama 15 adet/bitki olarak tesbit edilmiştir. A klonlarının %96,5’inde ve E ile T klonlarının tamamında yaprak sayısı şahitten daha az olarak belirlenmiştir. 46 Çizelge 4.4 Sarımsak klonlarına ait ikinci yıl bulguları (1996) K Şahit A 2/2 A 2/5 A 4/1 A 4/2 A 4/6 ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO K Min-Mak 53.0-70.0 33.0-50.0 12.0-21.0 1.5-2.2 3.5-3.9 2.9-3.4 14.2-26.8 5.0-6.0 8.0-12.0 0.4-8.3 60.0-100.0 A 4/8 Ort 64.5 40.7 15.0 1.8 3.7 3.0 18.0 5.5 11.6 1.5 60.0 Min-Mak 71.5-72.0 40.0-42.5 11.0-15.0 2.2-2.5 3.6-4.8 3.1-3.5 22.1-37.3 5.0-6.0 4.0-13.0 0.5-5.2 67.0-100.0 A 4/9 Ort 74.2 41.0 13.3 2.4 4.1 3.2 27.2 5.7 9.0 3.3 88.9 Min-Mak 61.0-65.0 40.0-41.0 11.0-14.0 1.9-2.1 4.0-5.5 2.9-3.3 17.9-22.7 5.0-6.0 6.0-10.0 0.6-3.1 43.0-100.0 A 7/6 Ort 62.5 40.4 11.8 2.0 3.9 3.0 20.2 5.5 8.5 2.3 66.3 Min-Mak 67.5-72.0 38.0-43.0 11.0-14.0 1.8-2.1 3.3-3.8 3.1-3.7 17.8-28.7 5.0-7.0 3.0-9.0 0.5-6.0 78.0-100.0 A 7/7 Ort 70.0 40.7 12.3 2.0 3.6 3.4 22.4 6.2 5.0 4.7 96.3 Min-Mak 67.0-75.0 39.5-43.0 10.0-13.0 1.7-2.0 3.4-4.1 3.0-3.3 19.6-26.8 5.0-7.0 7.0-11.0 0.6-2.8 50.0-100.0 A 8/7 Ort 69.5 40.7 12.6 1.8 3.7 3.3 22.5 5.9 9.1 2.2 75.5 Min-Mak 67.0-72.0 38.0-42.5 13.0-14.0 1.9-2.1 3.8-4.1 3.1-3.7 20.2-30.4 5.0-7.0 7.0-11.0 0.6-2.6 56.0-100.0 A 8/9 Ort 69.4 40.4 13.6 2.0 4.0 3.5 25.4 5.6 10.4 2.1 76.1 ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO Min-Mak 66.0-69.0 42.0 12.0 1.6-2.2 3.1-4.8 3.2-3.6 18.4-27.6 5.0-7.0 10.0-12.0 0.7-2.1 60.0-90.0 Ort 68.4 40.7 12.0 2.0 4.3 3.3 24.6 5.8 11.6 1.8 71.1 Min-Mak 65.0-69.0 39.0-40.5 12.0-15.0 1.9-2.1 4.0-4.5 3.0-3.3 21.3-25.0 4.0-6.0 11.0-12.0 0.4-2.1 56.0-70.0 Ort 67.1 40.2 13.7 2.0 4.2 3.1 22.8 5.2 11.8 1.7 59.8 Min-Mak 63.0-70.0 40.0-50.0 12.0-15.0 1.9-2.2 3.5-3.9 2.9-3.4 17.2-26.8 5.0-6.0 8.0-12.0 0.4-8.3 60.0-100.0 Ort 65.7 42.0 13.3 2.1 3.7 3.2 20.3 5.3 9.0 3.5 86.2 Min-Mak 59.0-69.0 40.0-42.5 12.0-14.0 1.9-2.1 3.4-4.2 3.4-4.0 16.7-29.7 4.0 2.0-9.0 0.8-13.7 50.0-100.0 Ort 64.0 40.5 13.0 2.0 3.9 3.6 23.7 4.0 5.3 5.9 79.2 Min-Mak 62.0-74.0 35.5-42.5 12.0-13.0 1.9-2.2 3.5-4.8 2.9-3.7 18.2-33.3 5.0-7.0 7.0-10.0 0.7-3.5 60.0-100.0 Ort 67.6 39.8 12.3 2.1 4.1 3.4 23.7 5.7 9.1 2.3 78.9 Min-Mak 57.0-59.0 39.0-41.0 11.0-12.0 1.4-1.8 3.4-3.7 2.8-3.2 16.7-19.3 5.0-7.0 5.0-8.0 0.4-3.5 100.0 Ort 58.0 40.0 11.5 1.6 3.7 3.1 18.0 6.0 6.5 2.4 100.0 K: Klonlar, ÖZ: Özellikler, Min: Minimum, Mak: Maksimum, BB: Bitki boyu (cm), YA: Yaprak açısı (derece), YS: yaprak sayısı (adet/bitki), YE: Yaprak eni (cm), BÇ: Baş çapı (cm), BY: Baş yüksekliği (cm), BA: Baş ağırlığı (g), KS: Kabuk sayısı, DS: Diş sayısı (adet/baş), DA: Diş ağırlığı (g), İDO: İri diş oranı (%). 47 Çizelge 4.4 Sarımsak klonlarına ait ikinci yıl bulguları (1996) (devam) K ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO K ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO A 8/11 Min-Mak 59.0-69.0 40.0-44.0 12.0-13.0 1.7-2.2 3.4-4.4 3.0-3.7 15.9-28.8 5.0-7.0 5.0-17.0 0.4-3.7 40.0-100.0 A 14/7 Min-Mak 63.0-66.0 39.0-46.0 11.0-12.0 1.9-2.2 3.1-3.7 2.8-3.6 17.1-20.5 5.0-6.0 3.0-6.0 0.6-5.6 83.0100.0 A 8/13 Ort 66.4 42.3 12.1 2.0 3.9 3.4 22.3 5.3 8.4 2.6 84.2 Ort 66.7 41.3 11.5 1.9 3.4 3.2 19.0 5.3 5.5 3.6 92.4 Min-Mak 61.0-68.0 38.2-43.0 12.0-13.0 1.6-1.8 3.3-4.2 2.9-3.6 18.6-25.4 4.0-5.0 5.0-10.0 0.6-4.1 75.0-100.0 A14/8 Min-Mak 69.0-77.0 39.0-52.0 11.0-14.0 2.0-2.3 3.8-4.5 3.4-3.8 19.0-37.7 5.0-6.0 7.0-13.0 0.9-13.0 75.0-100.0 A 12/1 Ort 64.9 39.8 12.2 1.7 3.9 3.4 22.5 4.4 9.2 2.5 88.1 Ort 72.5 47.0 12.5 2.2 4.2 3.6 27.8 5.5 9.3 3.1 93.9 Min-Mak 44.4-64.0 38.0-49.0 11.0-13.0 1.6-2.2 3.5-4.2 2.1-3.7 18.0-33.0 4.0 7.0-15.0 0.5-2.8 42.0-100.0 A 18/3 Min-Mak 59.0-69.0 40.0-44.0 11.0-15.0 1.8-2.2 3.7-4.4 2.9-3.7 20.2-32.9 5.0-6.0 4.0-13.0 0.4-4.8 50.0-100.0 A 12/5 Ort 54.1 41.3 11.9 1.8 3.9 3.0 24.6 4.0 11.6 2.1 71.1 Ort 65.6 41.7 12.4 2.0 4.0 3.3 23.8 4.4 10.0 2.5 69.5 48 Min-Mak 62.0-70.0 39.0-42.0 12.0-14.0 1.8-2.2 3.9-4.3 3.0-3.5 18.1-25.7 5.0-7.0 7.0-14.0 0.6-3.0 50.0-100.0 E 23/1 Min-Mak 62.0-70.0 40.0-52.0 12.0-13.0 1.8-2.2 3.4-4.0 3.0-3.4 21.3-28.2 4.0-5.0 5.0-13.0 0.6-3.5 54.0-100.0 A 12/7 Ort 65.8 40.5 12.4 2.0 4.1 3.2 22.8 6.0 11.0 2.1 67.0 Ort 62.2 40.3 12.8 1.7 3.6 3.2 21.0 5.8 8.8 2.4 79.7 Min-Mak 66.0-73.1 40.0-52.0 11.0-14.0 1.9-2.2 3.2-4.4 3.0-3.7 16.7-27.2 6.0 7.0-15.0 0.4-4.4 50.0-100.0 E 23/3 Min-Mak 62.0-70.0 40.0-52.0 12.0-13.0 1.8-2.2 3.4-4.0 3.0-3.4 21.3-28.2 4.0-6.0 2.0-9.0 0.8-13.7 50.0-100.0 A 13/7 Ort 70.3 46.5 12.6 2.1 4.0 3.5 23.7 6.0 10.3 2.4 76.3 Ort 66.9 44.6 12.9 2.0 3.7 3.2 24.6 4.3 11.4 2.2 68.7 Min-Mak 60.0-70.0 36.0-42.0 11.0-13.0 1.8-2.0 3.3-4.1 3.2-3.4 19.8-28.7 5.0-6.0 5.0-14.0 0.7-3.7 43.0-100.0 E 23/6 Ort 66.3 39.0 12.0 2.0 3.8 3.3 24.6 5.3 9.7 2.7 71.0 Min-Mak 67.0-70.0 40.-48.0 11.0-14.0 1.9-2.0 3.5-3.9 2.8-3.5 15.2-21.1 5.0-7.0 4.0-10.0 0.4-3.6 78.0-100.0 Ort 66.9 44.6 12.9 2.0 3.7 3.2 24.6 4.3 11.4 2.2 68.7 Çizelge 4.4 Sarımsak klonlarına ait ikinci yıl bulguları (1996) (devam) K E 24/2 E 24/6 E 27/1 E 27/2 E 27/6 E 27/7 ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO K Min-Mak 59.0-69.0 39.0-44.0 11.0-14.0 1.6-2.1 3.4-4.4 2.3-3.7 16.6-39.7 5.0 6.0-10.0 0.6-3.1 60.0-100.0 E 32/1 Ort 63.5 41.0 12.3 1.9 3.9 3.1 23.7 5.0 8.8 2.5 86.6 Min-Mak 61.0-68.0 39.0-40.0 11.0-12.0 1.8-2.1 3.5-3.9 3.1-3.7 20.3-23.2 5.0-6.0 7.0-11.0 0.7-2.9 73.0-100.0 E 32/2 Ort 63.8 39.5 11.8 1.9 3.7 3.4 21.5 5.5 8.0 2.5 89.0 Min-Mak 64.0-72.0 39.0-48.1 11.0-13.0 1.9-2.2 3.4-3.8 3.0-4.2 20.1-27.6 6.0-7.0 2.0-12.0 0.6-12.3 42.0-100.0 E 32/4 Ort 67.6 42.0 12.3 2.0 3.6 3.3 23.2 6.4 8.9 3.6 78.1 Min-Mak 66.0-75.0 39.0-48.0 12.0-14.0 1.9-2.2 3.5-4.5 3.0-3.7 18.8-29.9 6.0-7.0 3.0-11.0 0.7-5.8 64.0-100.0 E 32/5 Ort 69.0 41.3 12.7 2.0 4.0 3.4 22.8 6.3 7.8 3.3 79.6 Min-Mak 59.0-64.0 39.0-41.0 12.0-13.0 1.7-1.9 3.4-4.1 3.5-4.1 18.6-21.5 5.0-6.0 3.0-11.0 0.7-6.9 67.0-100.0 E 32/6 Ort 61.8 39.9 12.3 1.8 3.9 3.7 20.2 5.8 6.5 3.9 88.6 Min-Mak 67.0-75.0 38.0-43.0 12.0-13.0 1.9-2.1 3.8-4.1 3.4-3.6 16.8-23.4 4.0-6.0 4.0-12.0 0.5-4.3 55.0-100.0 E 32/7 Ort 70.4 40.0 12.6 2.0 4.0 3.5 19.7 5.6 7.6 2.7 85.2 ÖZ Min-Mak 70.0-78.0 32.0-39.0 12.0-13.0 1.6-2.2 3.7-4.6 3.2-3.7 20.3-32.4 5.0-7.0 5.0-17.0 0.5-5.1 50.0-100.0 Ort 73.0 35.8 12.3 1.9 4.1 3.4 26.2 6.0 12.4 2.2 68.9 Min-Mak 66.0-80.0 33.0-51.5 12.0-14.0 1.7-2.4 3.3-5.0 3.1-3.7 24.1-38.5 4.0-6.0 8.0-16.0 0.5-4.2 43.0-100.0 Ort 72.9 37.4 12.3 2.0 4.2 3.6 30.8 4.9 13.3 2.3 69.9 Min-Mak 60.0-73.0 34.0-39.0 11.0-13.0 1.4-2.1 3.7-4.2 3.2-3.5 22.5-30.0 5.0-7.0 12.0-15.0 0.6-2.3 50.0-92.0 Ort 67.5 36.4 11.2 1.8 4.0 3.2 25.9 6.0 13.2 1.9 68.1 Min-Mak 68.0-75.0 36.0-64.0 10.0-12.0 1.7-2.4 3.5-4.4 2.8-3.8 20.6-30.4 5.0 4.0-13.0 0.6-5.2 55.0-100.0 Ort 70.7 39.7 11.7 2.0 3.9 3.3 25.5 5.0 10.0 3.3 79.4 Min-Mak 67.0-76.0 31.0-39.0 11.0-13.0 1.7-2.4 3.9-4.5 3.0-3.7 25.3-30.6 4.0-6.0 10.0-18.0 0.4-2.6 41.0-100.0 Ort 71.6 35.1 11.9 2.0 4.1 3.4 27.9 5.0 14.9 1.8 63.3 Min-Mak 68.0-78.0 29.0-38.0 9.0-12.0 1.5-2.3 3.6-4.4 3.0-3.7 23.1-34.0 5.0-7.0 8.0-16.0 0.6-3.8 43.0-100.0 Ort 73.2 34.2 11.7 1.9 4.1 3.4 29.3 5.2 12.1 2.4 74.4 BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO 49 Çizelge 4.4 Sarımsak klonlarına ait ikinci yıl bulguları (1996) (devam) K E 32/8 E 32/9 E 33/2 E 33/6 E 34/1 E 34/2 ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO K Min-Mak 64.0-80.0 30.0-44.0 11.0-13.0 1.4-2.5 3.5-5.2 2.9-3.7 18.1-39.3 5.0-7.0 7.0-16.0 0.3-4.6 43.0-100.0 E 34/7 Ort 73.6 36.5 11.8 1.9 4.1 3.4 26.3 5.5 11.2 2.3 77.0 Min-Mak 64.0-82.0 33.0-44.0 11.0-14.0 1.6-2.6 3.6-4.8 2.7-4.0 23.2-38.8 4.0-7.0 5.0-16.0 0.4-4.5 47.0-100.0 T 41/3 Ort 73.6 38.1 11.6 2.0 4.2 3.4 29.5 5.1 12.3 2.4 75.6 Min-Mak 63.5-68.5 37.0-40.0 10.0-12.0 1.8-2.3 3.7-4.3 3.1-3.7 20.2-23.7 4.0-6.0 13.0 0.5-3.5 83.0-100.0 T 41/4 Ort 66.0 39.5 11.5 2.1 4.0 3.4 22.0 5.5 13.0 1.5 68.6 Min-Mak 63.0-68.0 40.0-42.5 10.0-12.0 2.0-2.05 3.9-4.6 3.0-3.4 12.3-22.5 6.0 13.0 0.4-1.9 62.0-78.0 T 42/1 Ort 65.5 41.3 11.5 2.1 4.0 3.2 21.9 6.0 13.0 1.7 69.7 Min-Mak 67.0-80.0 35.0-49.0 11.0-14.0 1.7-2.7 3.5-4.7 3.1-3.9 19.8-39.2 4.0-6.0 5.0-15.0 0.3-3.7 67.0-100.0 T 42/5 Ort 73.5 42.0 12.3 2.2 4.0 3.5 27.7 5.2 10.3 2.6 90.3 Min-Mak 59.0-70.0 29.0-42.0 11.0-12.0 1.5-2.2 3.4-3.9 3.1-3.5 18.9-21.8 4.0-6.0 7.0-13.0 0.6-2.9 54.0-100.0 T 42/6 Ort 66.2 34.7 11.3 1.9 3.7 3.2 20.7 5.3 9.5 2.1 78.6 ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO Min-Mak 60.5-69.5 34.0-39.0 11.0-13.0 1.7-2.2 3.6-4.1 2.8-3.5 21.1-27.3 5.0-7.0 9.0-13.0 0.4-1.9 42.0-89.0 Ort 65.3 36.8 11.8 2.0 3.8 3.2 21.6 5.8 11.3 1.7 66.8 Min-Mak 65.0-71.5 37.0-42.5 10.0-13.0 2.1-2.6 3.7-4.6 3.1-3.5 23.7-34.0 5.0-6.0 7.0-15.0 0.8-4.5 60.0-100.0 Ort 69.3 38.7 11.4 2.3 4.0 3.3 28.5 5.6 10.4 2.6 80.1 Min-Mak 55.0-69.0 29.0-42.5 9.0-13.0 1.4-2.2 3.2-3.8 2.8-3.4 20.7-25.8 5.0-7.0 7.0-12.0 0.6-2.1 42.0-100.0 Ort 61.9 36.3 11.4 1.9 3.6 3.1 22.8 6.0 9.9 2.2 71.8 Min-Mak 61.0-64.0 33.5-37.0 10.0-13.0 1.6-1.8 3.6-3.9 2.9-3.2 18.7-24.7 6.0 11.0-13.0 0.6-1.8 54.0-73.0 Ort 62.3 35.8 12.3 1.7 3.7 3.0 21.2 6.0 11.7 1.7 60.3 Min-Mak 62.0-69.0 32.0-42.5 10.0-13.0 1.8-2.2 3.4-4.1 2.8-3.3 16.9-25.9 6.0-7.0 10.0-14.0 0.6-2.1 58.0-71.0 Ort 64.4 36.9 12.8 2.1 3.9 3.1 22.4 6.8 11.6 1.8 65.4 Min-Mak 62.0-73.0 32.0-44.5 11.0-12.0 1.8-2.3 3.5-3.8 2.7-3.4 18.8-25.9 4.0-7.0 9.0-13.0 0.4-2.5 46.0-100.0 Ort 67.1 36.4 11.7 2.1 3.7 3.0 21.7 6.3 11.6 1.8 65.3 50 Çizelge 4.4 Sarımsak klonlarına ait ikinci yıl bulguları (1996) (devam) K T 42/7 T 43/1 T 43/2 T 43/3 T 43/7 T 45/1 ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO K Min-Mak 60.0-65.0 34.0-35.0 12.0-14.0 1.6-2.2 3.4-3.7 2.8-3.4 19.7-20.9 6.0-7.0 12.0-15.0 0.3-1.6 46.0-58.0 T 45/3 Ort 63.0 34.5 12.7 1.8 3.5 2.9 20.3 6.7 13.3 1.5 50.4 Min-Mak 67.0-75.0 30.0-38.5 11.0-13.0 2.0-2.5 3.4-3.7 3.0-3.7 18.5-21.6 5.0-6.0 7.0-10.0 0.9-2.8 56.0-71.0 T 45/4 Ort 71.3 33.8 11.8 2.1 3.5 3.1 20.1 5.5 8.3 2.3 61.0 Min-Mak 65.0-73.0 32.5-42.5 10.0-12.0 1.5-2.3 3.7-3.8 3.2-3.7 21.9-25.9 4.0-6.0 6.0-13.0 0.5-3.9 46.0-100.0 T 45/8 Ort 70.0 38.3 11.3 2.0 3.8 3.5 24.2 5.7 9.7 2.5 75.4 Min-Mak 59.0-64.0 33.5-38.0 11.0-12.0 1.7-2.1 3.2-3.7 2.8-3.4 15.0-21.6 6.0 7.0-9.0 0.5-2.5 56.0-88.0 T 48/1 Ort 62.0 36.3 11.7 1.9 3.4 3.1 18.1 6.0 8.0 2.0 76.3 Min-Mak 63.0-73.0 28.5-41.0 12.0-14.0 1.7-2.4 3.4-4.0 2.8-3.6 17.0-29.2 4.0-6.0 5.0-13.0 0.6-4.1 46.0-100.0 T 52/1 Ort 69.5 32.4 12.6 2.1 3.7 3.2 23.5 5.0 9.6 2.5 78.2 Min-Mak 65.0-69.5 31.0-39.0 11.0-13.0 1.3-2.1 3.4-3.9 2.8-3.4 16.0-21.8 6.0-8.0 7.0-11.0 0.7-2.2 57.0-78.0 T 52/2 Ort 66.7 35.1 12.7 1.8 3.6 3.1 19.2 6.7 9.3 1.9 67.6 ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO Min-Mak 59.0-65.0 30.0-54.0 12.0-14.0 1.7-2.3 3.2-3.6 2.8-3.3 15.8-21.9 7.0 5.0-9.0 0.6-3.5 56.0-100.0 Ort 63.0 39.7 12.3 2.1 3.5 3.1 19.8 7.0 7.0 2.6 85.2 Min-Mak 65.0-69.0 34.5-38.0 10.0-13.0 1.2-2.3 3.8-4.2 2.7-3.4 23.2-25.8 5.0-7.0 12.0-15.0 0.5-2.0 47.0-75.0S Ort 67.4 34.8 12.5 1.9 4.0 3.0 24.1 5.8 13.3 1.7 59.3 Min-Mak 64.0-71.0 30.0-32.5 12.0-14.0 2.0-2.3 3.3-3.6 3.1-3.5 17.1-24.2 6.0-7.0 9.0-12.0 0.5-1.8 53.0-67.0 Ort 68.7 31.7 12.3 2.2 3.5 3.2 20.6 6.3 10.3 1.7 58.2 Min-Mak 64.0-73.0 30.0-40.5 12.0-13.0 1.9-2.2 3.7-4.3 3.4-3.9 26.1-28.2 5.0-6.0 7.0-12.0 0.5-3.1 58.0-90.0 Ort 67.6 35.9 12.6 2.1 3.8 3.4 23.9 5.6 9.4 2.4 76.8 Min-Mak 68.0-80.0 32.0-39.0 11.0-13.0 1.8-2.2 3.1-3.9 2.9-3.3 18.2-23.7 6.0 6.0-13.0 0.6-2.9 54.0-100.0 Ort 74.4 36.5 12.0 2.0 3.5 3.1 20.2 6.0 9.4 2.1 77.4 Min-Mak 67.0-75.0 35.5-42.5 11.0-13.0 2.0-2.5 3.5-4.0 3.0-3.5 19.6-26.3 4.0-5.0 5.0-9.0 0.6-5.7 83.0-100.0 Ort 71.0 39.2 11.5 2.1 3.8 3.4 22.7 4.8 6.3 4.0 93.1 51 Çizelge 4.4 Sarımsak klonlarına ait ikinci yıl bulguları (1996) (devam) K T 52/5 T 52/6 T 52/9 T 53/2 T 53/3 T 53/4 ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO K Min-Mak 65.0-75.0 38.5-42.5 10.0-14.0 1.9-2.3 2.3-4.3 3.2-3.6 18.8-25.1 5.0-7.0 5.0-10.0 0.4-3.8 70.0-100.0 T 53/6 Ort 71.6 40.2 12.2 2.1 3.5 3.4 22.6 5.8 7.6 2.8 86.2 Min-Mak 65.0-78.0 38.0-45.5 11.0-14.0 1.7-2.3 3.3-4.4 3.2-3.8 18.8-30.6 4.0-6.0 3.0-10.0 0.8-7.0 60.0-100.0 T 53/7 Ort 70.8 40.8 11.7 2.0 3.8 3.5 23.4 5.8 5.3 4.7 90.6 Min-Mak 68.0-82.0 38.5-42.5 12.0-13.0 1.6-2.2 3.5-4.2 2.8-3.8 16.7-27.6 5.0-7.0 2.0-11.0 0.6-10.0 70.0-100.0 T 54/1 Ort 73.3 40.2 12.1 2.0 3.8 3.4 22.3 5.7 7.1 3.6 86.6 Min-Mak 66.0-70.0 39.0-40.5 11.0-13.0 1.9-2.1 3.3-3.9 3.1-3.6 17.9-22.6 3.0-6.0 9.0-11.0 0.6-2.1 56.0-100.0 T 54/7 Ort 68.0 39.7 11.3 2.0 3.6 3.3 19.9 4.7 10.0 1.8 70.8 Min-Mak 59.0-58.0 37.5-39.0 11.0 1.9 3.8 3.0-3.7 18.9-19.3 6.0-7.0 11.0-13.0 0.5-1.5 24.0-56.0 T 56/1 Ort 58.5 38.3 11.0 1.9 3.8 3.3 19.1 6.5 12.0 1.4 61.2 Min-Mak 64.0 30.0-39.0 12.0 1.7-1.9 3.6-3.8 2.8-3.1 16.9-18.6 6.0-7.0 10.0 0.6-1.8 0.0-60.0 T 56/3 Ort 64.0 34.5 12.0 1.8 3.7 3.1 17.8 6.5 10.0 1.7 60.0 ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO Min-Mak 68.0-62.0 42.5-43.5 11.0-12.0 2.1-2.3 4.0-4.3 3.2-3.4 25.5-29.3 5.0-7.0 13.0-17.0 0.7-2.1 50.0-59.0 Ort 65.0 42.8 11.7 2.2 4.2 3.3 28.0 5.0 15.3 1.7 54.2 Min-Mak 56.0-73.0 39.0-42.5 11.0-12.0 1.8-2.3 3.7-4.3 3.0-3.3 20.3-28.2 4.0-6.0 11.0 0.4-1.5 38.0-58.0 Ort 68.2 40.0 11.6 2.1 3.9 3.2 22.9 5.0 12.0 1.7 67.4 Min-Mak 66.0-77.0 28.5-43.0 9.0-14.0 1.9-2.3 3.5-4.5 2.8-3.4 18.9-31.4 5.0-6.0 7.0-13.0 0.7-3.3 50.0-100.0 Ort 68.6 39.2 11.6 2.1 4.0 3.2 24.1 5.7 10.7 2.2 83.0 Min-Mak 65.0-72.0 36.0-42.0 10.0-13.0 1.8-2.3 3.7-4.1 2.8-3.4 20.1-28.6 5.0-6.0 7.0-15.0 0.8-3.4 46.0-100.0 Ort 68.8 38.5 11.2 2.1 3.9 3.2 24.4 5.6 10.2 2.2 74.9 Min-Mak 62.0-70.0 36.0-40.5 11.0-13.0 1.8-2.3 3.5-4.0 2.8-3.4 17.8-28.1 5.0-6.0 5.0-14.0 0.8-3.7 50.0-100.0 Ort 66.1 38.4 11.9 2.0 3.8 3.2 22.5 5.1 8.3 2.7 85.9 Min-Mak 66.7-72.0 36.0-40.0 11.0-12.0 1.7-2.1 3.6-4.3 3.0-3.6 18.9-26.4 4.0-6.0 8.0-14.0 0.8-4.3 80.0-100.0 Ort 67.6 38.2 11.2 1.9 4.0 3.4 22.1 4.2 6.0 3.6 96.0 52 Çizelge 4.4 Sarımsak klonlarına ait ikinci yıl bulguları (1996) (devam) K T 56/5 T 56/6 T 57/1 T 57/4 T 57/8 ÖZ Min-Mak Ort Min-Mak Ort Min-Mak Ort Min-Mak Ort Min-Mak Ort BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO 67.0-73.0 40.0-42.5 10.0-12.0 2.1-2.4 3.9-4.2 3.3-3.5 23.7-32.4 5.0-6.0 5.0-9.0 0.7-3.8 88.0-100.0 68.8 41.3 11.0 2.2 4.1 3.4 27.4 5.3 7.3 3.4 93.8 62.0-68.0 30.5-37.5 11.0-12.0 1.7-1.9 2.8-3.6 2.6-3.1 15.7-19.4 5.0-6.0 5.0-9.0 0.9-3.6 56.0-100.0 64.6 33.9 11.8 1.8 3.2 2.9 17.7 4.8 6.4 2.6 91.1 58.0-67.0 35.5-37.5 11.0-12.0 1.8-2.2 3.6-3.9 2.2-3.4 17.8-25.7 5.0-7.0 8.0-16.0 0.9-2.1 47.0-75.0 62.0 36.7 11.7 2.0 3.6 3.0 22.3 5.0 13.0 1.7 58.5 60.0-72.0 37.5-42.5 11.0-12.0 1.8-2.3 3.6-4.0 2.8-3.4 20.1-26.5 4.0-6.0 9.0-14.0 0.8-2.4 21.0-90.0 64.6 40.3 11.3 2.1 3.9 3.2 22.9 5.0 11.6 1.9 65.6 58.0-75.0 34.0-39.0 11.0-12.0 1.9-2.2 3.5-4.1 2.9-3.5 18.5-25.7 5.0-6.0 7.0-11.0 0.6-2.8 55.0-100.0 64.2 36.8 11.5 2.0 3.8 3.2 21.1 5.3 9.7 2.1 74.1 53 Yaprak eni: A klonlarında yaprak genişliği 1.4-2.5 cm, E klonlarında 1.4-2.7 cm ve T klonlarında ise 1.2-2.6 cm arasında olmuştur. Şahit uygulamasında ortalama yaprak genişliğinin 1.8 cm olduğu belirlenmiştir. A klonlarının %76.3’ü, E klonlarının %66.9’u ve T klonlarının %82.5’i şahitten daha geniş yapraklar oluşturmuştur. Baş çapı: Klonların baş çapı büyüklüğü 2.3-5.2 cm aradında değişim göstermiştir. Şahit uygulamasında ortalama çap büyüklüğü 3.7 cm olarak belirlenmiştir. A klonlarının %63.2’si, E klonlarının %69.7’si ve T klonlarının %48.0’i şahitten daha büyük çaplı başlar oluşturmuştur. Baş yüksekliği: Bu özelliğin değişim sınırları tüm klonlarda 2.3-4.2 cm olmuştur. Şahit uygulaması ortalama baş yüksekliği 3.0 cm bulunmuştur. A klonlarının %82.5’i, E klonlarının %85.5’i ve T klonlarının %73.6’sı şahitten daha yüksek başlar oluşturmuştur. Baş ağırlığı: Klonların baş ağırlığı özelliği 15.0-39.7 g arasında değişim göstermiştir. Şahit uygulamasında ortalama baş ağırlığı 18.0 g olarak bulunmuştur (Çizelge 4.4). A klonlarının %89.5’i, E klonlarının %95.9’u ve T klonlarının %93.6’sı şahit ortalama baş ağırlığından daha ağır başlar oluşturmuştur. Kabuk sayısı: kabuk sayısı bakımından klonlar arasında değişim sınırları farklı olmamıştır. Tüm klonlarda kabuk sayısı değişim sınırı 4-8 olurken şahit uygulamasında ortalama kabuk sayısı 5.5 olarak belirlenmiştir. Diş sayısı: Tüm klonlarda en az diş sayısı 2 olurken, en fazla diş sayısı 18 olmuştur. Şahit uygulamasında ortalama diş sayısı 11.6 olarak bulunmuştur. A klonlarının %24.6’sı, E klonlarının %43.4’ü ve T klonlarının %26.3’ü şahit diş sayısından daha fazla diş oluşturmuştur. Diş ağırlığı: Diş ağırlığı değişim aralığı tüm klonlarda 0.3-13.7 g arasında değişim göstermiştir. Şahit uygulamasında ortalama diş ağırlığı 1.5 g olarak saptanmıştır. A 54 klonlarının %92.1’i, E klonlarının %91.0’i ve T klonlarının %87.0’si şahitten daha ağır dişli başlar oluşturmuştur. İri diş oranı (%): Klonların iri diş oranı %0.0-100 arasında değişim göstermiştir. Şahit uygulamasında % iri diş oranı %60.0 olarak tespit edilmiştir. A klonlarının %79.8’i, E klonlarının %73.8’i ve T klonlarının %69.0’u şahitten daha yüksek oranda iri diş oluşturmuştur (Çizelge 4.4). Seleksiyonun ikinci yılında da tüm klonların arazide belirlenen bitkisel özellikleri ve daha sonra başta belirlenen özellikleri tartılı derecelendirme metoduna göre değerlendirilmiştir. Çizelge 3.2’de verilen seleksiyon kriterleri yönünden irdelenen 430 klon ve şahite ait özellikler için belirlenen grup puanı (GP) X sınıf puanlarına (SP) göre alınan puan ve toplam puan değerleri Çizelge 4.5’te verilmiştir. Çizelge 4.5’e göre şahit toplam 353 puan almıştır. Şahidi geçen ve en yüksek puan alan klonlar üçüncü yıl seleksiyon çalışmaları için seçilmiş ve 1997 yılı seleksiyon çalışmalarına aktarılmıştır. Seçilen klonlar; A populasyonundan A 2, A 4, A 7, A 8, A 12, A 14 ve A 18 klonları; E populasyonundan E 23, E 24, E 27, E 29, E 32 ve E 34 klonları ve T popalasyonundan ise T 41, T 42, T 43, T 48, T 52, T 53, T 54, T 56 ve T 57 klonlarıdır. 55 Çizelge 4.5 1996 yılı seleksiyon çalışmalarında yer alan klonlara ait bitkiler için belirlenen grup puanı X sınıf puanlarına göre alınan toplam puan değeri K YA YS BKR BA BS DS DA DKR İDO TP K YA YS BKR BA BS DS DA DKR İDO TP A2/2 A2/5 A4/1 A4/2 A4/6 A4/9 A7/6 A7/7 A8/7 A8/9 A8/11 A8/13 A12/1 A12/5 A12/7 A13/7 A14/7 Şahit 5 18 15 15 15 16 17 16 15 14 15 23 9 14 17 21 12 15 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 25 92 50 83 75 104 95 46 88 75 25 75 75 82 75 89 92 42 40 40 40 40 40 40 40 35 40 40 40 40 40 40 40 40 40 40 50 43 40 33 43 44 50 36 35 44 30 30 42 47 46 39 43 30 80 93 95 100 90 89 84 94 100 91 100 95 92 86 88 89 93 100 25 25 25.0 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 75 75 67.5 75 71 75 69 75 68 75 75 64 75 71 63 71 65 75 440 386 425 412 446 433 379 423 417 363 404 411 419 407 426 415 380 353 A18/3 E23/1 E23/3 E23/6 E24/2 E24/6 E27/1 E27/2 E27/6 E27/7 E32/1 E32/2 E32/4 E32/5 E32/6 E32/7 E32/8 E32/9 23 17 21 20 15 5 19 12 15 13 5 9 5 8 5 5 10 9 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 88 65 89 50 83 75 82 67 50 45 103 119 95 108 125 108 93 110 39 40 40 40 40 40 40 40 40 40 40 40 40 40 40 40 40 39 45 42 47 40 43 35 41 43 40 38 37 43 50 43 27 43 43 44 90 88 89 95 93 95 94 93 90 92 87 88 88 80 83 93 91 92 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 68 75 66 75 75 75 66 75 75 75 68 64 69 75 62 72 72 69 430 405 430 398 428 403 422 408 388 381 417 439 425 433 420 439 426 441 K: Klon, YA: Yaprak açısı (derece), YS: Yaprak sayısı (adet/bitki), BKR: Baş kabuk rengi, BA: Baş ağırlığı (g), BS: Baş sıkılığı. DS: Diş sayısı (adet/baş), DA: Diş ağırlığı (g), DKR: Diş kabuk rengi, İDO: İri diş oranı (%), TP: Toplam puan. 57 Çizelge 4.5 1996 yılı seleksiyon çalışmalarında yer alan klonlara ait bitkiler için belirlenen grup puanı X sınıf puanlarına göre alınan toplam puan değeri (devam) E33/6 E34/1 E34/2 E34/7 T41/3 T41/4 T42/1 T42/5 T42/6 T42/7 T43/1 T43/2 T43/3 T43/7 T45/1 T45/3 T45/4 T45/8 T48/1 YA 15 YS 25 BKR 28 BA 75 BS 40 DS 50 DA 80 DKR 25 İDO 75 TP 413 T52/1 K YA 5 YS 25 BKR 28 BA 45 BS 40 DS 42 DA 88 DKR 25 İDO 75 TP 373 14 25 28 102 40 45 95 25 75 448 T52/2 12 25 24 83 40 33 100 25 75 421 9 25 28 58 40 43 90 25 75 396 T52/5 13 21 28 75 40 38 96 25 75 411 5 25 28 75 40 50 80 25 75 403 T52/6 15 25 28 92 40 33 100 25 75 433 9 21 28 114 40 41 93 25 75 449 T52/9 11 25 28 82 40 36 97 25 75 419 8 23 28 86 40 46 91 25 68 416 T53/2 12 25 28 42 40 50 87 25 75 383 5 25 28 58 40 50 80 25 75 386 T53/3 5 25 28 25 40 50 80 25 75 353 7 25 28 68 40 50 82 25 75 400 T53/4 5 25 28 25 40 50 80 25 75 353 5 25 28 75 40 50 85 25 60 393 T53/6 25 25 28 125 40 23 87 25 65 443 5 25 28 58 40 50 80 25 55 366 T53/7 13 25 28 75 40 50 84 25 75 415 5 25 28 50 40 40 90 25 68 378 T54/1 9 25 28 81 40 48 91 25 72 419 12 25 28 92 40 43 93 25 65 423 T54/7 9 25 28 95 40 42 92 25 69 421 5 25 28 42 40 37 93 25 75 370 9 25 28 75 40 44 89 25 71 404 5 25 28 32 40 47 86 25 75 363 8 25 28 58 40 37 93 25 75 390 5 25 28 75 40 50 80 25 68 396 5 25 28 58 40 50 80 25 75 386 9 25 28 85 40 42 92 25 75 421 K 58 T56/1 T56/3 T56/5 T56/6 T57/1 T57/4 T57/8 8 25 28 68 40 39 94 25 71 397 5 25 28 75 40 30 100 25 75 403 15 20 28 113 40 35 100 25 75 451 5 25 28 25 40 34 96 25 75 353 5 25 28 75 40 30 87 25 65 380 16 25 28 89 40 50 89 25 66 429 5 25 28 67 40 47 90 25 70 401 Seleksiyonun ikinci yılında, çiçeklenme gösteren klonların çiçeklenmeye eğiliminin genetik bir özellik olup olmadığını incelemek amacıyla dikilmiştir. Ancak bu klonlara ait bitkilerin hiç birinde ikinci yıl çiçeklenme görülmemiştir. Buna karşılık çiçek tablasında oluşan dişçiklerin dikilmesiyle çoğunluğu arpacık şeklinde tek dişli başlar elde edilmiştir (Şekil 4.7, Beşirli vd. 2000). Şekil 4.7 Apomiktik dişlerin üretimde kullanılması sonucunda oluşan başlar 3. Yıl bulguları 1997 yılı seleksiyon çalışmalarına dahil edilen toplam 249 klonda değerlendirme yapılmış, ancak değerlendirme sonucunda incelenen özelliklerin birbirine çok yakın olması nedeniyle her bir klonun özelliklerine ait değerlerin aritmetik ortalaması alınarak Çizelge 4.6’te verilmiştir. Sonuç olarak klon sayısı 22’ye indirilmiştir. 22 klona ait tartılı derecelendirme sonuçları Çizelge 4.7’de verilmiştir. 59 Çizelge 4.6 Sarımsak klonlarına ait üçüncü yıl bulguları (1997) K Şahit A2 A4 A7 A8 A12 ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO K Min-Mak 60.0-72.0 37.5-52.5 11.0-15.0 1.4-2.3 3.6-4.0 2.8-3.4 18.1-26.5 4.0-6.0 9.0-14.0 0.8-2.4 21.0-90.0 A 14 Ort 63.0 42.5 13.4 1.9 3.8 3.1 20.0 5.8 12.0 1.4 60.0 Min-Mak 60.0-72.0 37.5-52.5 10.0-12.0 1.8-3.3 2.6-4.0 2.8-3.4 20.1-28.5 4.0-6.0 9.0-14.0 0.6-2.4 41.0-95.0 A18 Ort 71.5 42.5 11.0 2.5 3.6 3.2 22.5 5.4 10.0 2.1 80.0 Min-Mak 60.0-82.0 27.5-42.5 11.0-15.0 1.8-2.3 3.6-4.0 2.8-4.4 18.1-23.5 4.0-6.0 7.0-12.0 0.8-3.4 37.0-93.0 E 23 Ort 75.0 40.0 13.0 1.9 3.7 3.4 20.8 5.0 8.0 2.0 66.7 Min-Mak 40.0-72.0 32.5-45.5 11.0-15.0 1.6-2.3 2.6-4.0 2.8-3.4 19.1-25.5 4.0-6.0 9.0-14.0 0.7-2.4 33.0-95.0 E 24 Ort 59.0 40.0 13.0 1.9 3.4 3.2 21.1 5.0 8.0 2.4 80.0 Min-Mak 50.0-72.0 33.5-46.5 11.0-14.0 1.8-2.3 3.6-4.6 2.8-4.4 12.8-26.5 4.0-6.0 9.0-14.0 0.8-3.2 27.0-90.0 E 27 Ort 68.0 38.5 13.0 2.0 3.9 3.5 18.3 6.0 10.0 1.4 60.0 Min-Mak 42.0-72.0 30.5-48.5 11.0-12.0 1.8-2.3 3.6-4.0 2.8-3.4 16.2-30.5 4.0-6.0 9.0-17.0 0.8-2.9 18.0-80.0 E 29 Ort 62.0 41.0 13.0 1.9 3.9 3.6 22.3 5.5 15.0 1.4 50.0 ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO Min-Mak 60.0-84.0 27.5-42.5 10.0-13.0 1.6-2.3 2.6-4.0 2.4-3.4 14.8-26.5 4.0-6.0 4.0-12.0 0.8-5.4 11.8-94.0 Ort 66.0 41.0 12.0 1.9 3.3 3.2 19.8 5.7 6.0 3.1 66.7 Min-Mak 45.0-72.0 28.5-42.5 10.0-14.0 1.2-2.3 3.6-5.0 2.8-4.2 10.1-28.5 4.0-6.0 9.0-14.0 0.5-3.8 21.0-74.0 Ort 59.0 41.5 13.0 1.8 3.9 3.0 20.2 5.4 13.0 1.4 50.0 Min-Mak 60.0-72.0 23.5-42.5 9.0-12.0 1.6-2.3 3.2-4.0 2.8-3.4 12.1-26.5 4.0-8.0 4.0-14.0 1.5-4.4 100.0 Ort 68.0 40.5 11.0 1.9 3.5 3.3 15.2 7.0 6.0 2.4 100.0 Min-Mak 48.0-72.0 28.5-42.5 10.0-12.0 1.2-2.3 2.6-4.0 2.8-3.4 10.1-29.5 4.0-6.0 4.0-14.0 1.5-4.2 100.0 Ort 62.0 39.0 11.0 1.9 3.6 3.2 21.5 5.7 7.0 2.9 100.0 Min-Mak 60.0-82.0 33.5-42.5 11.0-14.0 1.3-2.3 2.6-4.2 2.8-3.8 10.2-26.5 4.0-6.0 6.0-14.0 0.6-5.2 21.0-90.0 Ort 66.0 40.5 12.0 1.9 3.5 3.3 18.8 5.0 8.0 2.1 60.0 Min-Mak 60.0-77.0 36.5-42.5 8.0 1.8-2.3 3.4-4.0 2.8-3.4 14.8-30.5 4.0-7.0 9.0-14.0 0.8-2.9 21.0-70.0 Ort 69.0 39.0 8.0 2.2 3.6 3.2 20.8 5.8 12.0 1.6 58.3 K: Klonlar, ÖZ: Özellikler, Min: Minimum, Mak: Maksimum, BB: Bitki boyu (cm), YA: Yaprak açısı (derece), YS: yaprak sayısı (adet/bitki), YE: Yaprak eni (cm), BÇ: Baş çapı (cm), BY: Baş yüksekliği (cm), BA: Baş ağırlığı (g), KS: Kabuk sayısı, DS: Diş sayısı (adet/baş), DA: Diş ağırlığı (g), İDO: İri diş oranı (%). 61 Çizelge 4.6 Sarımsak klonlarına ait üçüncü yıl bulguları (1997) (devam) K E 32 E34 T 41 T 42 T 43 T 48 ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO K Min-Mak 50.0-82.0 27.5-42.5 10.0-15.0 1.2-2.1 3.6-4.0 3.0 -3.9 18.1-26.5 4.0-6.0 9.0-14.0 0.8-2.6 66.0-90.0 T 52 Ort 66.0 35.0 12.0 1.9 3.8 3.5 21.6 5.0 12.0 1.7 83.3 Min-Mak 40.0-73.0 23.5-42.5 10.0-12.0 1.5-2.0 3.2-4.0 2.6-3.8 12.9-27.5 4.0-6.0 5.0-14.0 0.9-2.4 53.0-90.0 T 53 Ort 60.0 29.0 11.0 1.8 3.7 3.3 21.8 5.0 7.0 1.9 80.0 Min-Mak 60.0-710 25.5-42.5 11.0 1.4-2.3 3.6-4.0 2.8-3.4 17.1-28.5 6.0 9.0-14.0 0.5-4.4 21.0-90.0 T 54 Ort 65.0 35.5 11.0 2.0 3.2 3.1 21.4 6.0 11.0 1.8 72.7 Min-Mak 60.0-72.0 37.5-42.5 11.0-12.0 1.8-2.2 3.6-4.0 2.7-3.4 20.1-26.5 4.0-6.0 9.0-14.0 0.4-2.8 18.0-90.0 T 56 Ort 66.0 34.5 12.0 2.1 3.8 3.0 22.6 6.0 12.0 1.8 60.0 Min-Mak 50.0-78.0 20.5-32.5 11.0-14.0 1.6-2.1 2.6-4.0 2.4-3.8 16.8-26.5 4.0-6.0 4.0-14.0 0.7-4.4 56.0-90.0 T 57 Ort 69.0 28.5 13.0 2.1 3.6 3.3 22.4 5.4 7.0 2.9 83.3 ÖZ BB YA YS YE BÇ BY BA KS DS DA İDO Min-Mak 60.0-84.0 34.5-42.5 9.0-12.0 1.8-2.4 3.6-4.0 2.8-3.9 14.8-27.5 5.0-7.0 6.0-14.0 0.8-4.8 46.0-93.0 Ort 75.0 38.5 10.0 2.1 3.7 3.5 22.9 6.0 8.0 2.4 66.7 Min-Mak 62.0-72.0 33.5-42.5 10.0-12.0 1.6-2.4 3.6-4.0 2.8-3.4 20.1-26.5 4.0-6.0 6.0-14.0 0.4-3.2 66.0-90.0 Ort 68.0 40.0 11.0 2.2 3.8 3.2 20.2 5.6 10.0 1.6 85.0 Min-Mak 60.0-83.0 30.5-42.5 10.0-12.0 1.2-2.5 3.2-4.0 2.8-3.8 15.2-26.5 6.0 4.0-13.0 0.7-2.4 53.0-90.0 Ort 67.0 37.5 11.0 1.8 3.7 3.3 21.6 6.0 8.0 2.4 85.0 Min-Mak 64.0-72.0 39.5-42.5 8.0-12.0 1.8-2.6 3.8-4.4 2.9-3.7 19.8-28.5 4.0-6.0 9.0-14.0 0.8-2.4 61.0-90.0 Ort 68.0 40.0 10.0 2.2 4.0 3.3 25.2 5.8 12.0 1.5 85.0 Min-Mak 60.0-74.0 37.5-45.5 11.0-14.0 1.4-2.3 3.6-4.8 2.4-3.7 20.1-26.5 4.0-6.0 7.0-16.0 0.4-2.4 20.0-70.0 Ort 68.0 39.0 12.0 2.1 3.9 3.4 24.3 6.0 14.0 1.6 60.0 62 Min-Mak 60.0-68.0 32.5-45.5 11.0-15.0 1.4-2.5 3.6-4.8 2.9-4.6 12.0-26.5 4.0-7.0 5.0-14.0 0.8-5.3 21.0-90.0 Ort 64.0 37.5 13.0 2.1 3.9 3.7 23.4 6.0 7.0 3.1 85.7 Bitki boyu: Bu özellik yönünden klonların değişim aralığı 40.0-84.0 cm olmuştur. Şahit uygulamasında bitki boyu 63.0 cm olarak belirlenmiştir. Bitki boyu özelliği yönünden şahiti A klonlarının %57.1’i, E klonlarının %66.6’sı ve T klonlarının % 88.9’u geçmiştir (Çizelge 4.6). Yaprak açısı: Klonların yaprak açısı değişim aralığının 23.5 o -42.5 o arasında olmuştur. Şahit uygulamasının ortalama yaprak açısı değeri ise 42.5o olarak tesbit edilmiştir. Yaprak açısı yönünden A klonları şahite yakın değerler alırken E ve T klonları daha dar açılı yapraklar oluşturmuştur. Yaprak sayısı: Bu özellik yönünden klonlar çok büyük farklılık göstermemiştir. Değişim aralığı 8-15 arasında olmuştur. Ortalama yaprak sayısı yönünden klonlar ve şahit uygulaması karşılaştırıldığında en fazla yaprağın 13.4 adet ile şahitte olduğu görülmüştür (Çizelge 4.6). Yaprak eni: Klonların yaprak eni değişim aralığı 1.2-2.6 cm arasında olmuştur. Şahitin ortalama yaprak eni 1.9 cm bulunmuştur. Klonların %50.0’sinin yaprak genişliğinin şahitinkinden daha geniş olduğu tesbit edilmiştir. Baş çapı: Baş çapı özelliği yönünden klonların değişim aralığı 2.6-5.0 cm. şahit uygulamasında ortalama baş çapı ise 3.6 cm olmuştur. Baş yüksekliği: Klonların baş yüksekliği değişim aralığı 2.4-4.6 cm olmuştur. Şahitin baş yüksekliği ise 3.1 cm olarak belirlenmiştir. Baş ağırlığı: Klonların baş ağırlığı 10.1-30.5 g arasında değişirken şahit uygulamasının ortalama baş ağırlığı daha 20.0 g bulunmuştur. Kabuk sayısı: Kabuk sayısı bakımından şahit uygulaması ile klon ortalamaları arasında çok büyük farklılık görülmemiştir. Bu özellik klonlarda 4-8 arasında değişim gösterirken şahitte 5.8 adet olarak belirlenmiştir. 63 Diş sayısı: Diş sayısı klonlarda 4-16 arasında değişim göstermiştir. Şahitin ortalama diş sayısı ise 12 adet olarak saptanmıştır. Diş ağırlığı: Tüm klonların ortalama diş ağırlığı şahit uygulamasının diş ağırlığından (1.4 g) fazla bulunmuştur. Klonlarda diş ağırlığı değişim aralığı 0.4-5.3 g olmuştur. İri diş oranı (%): Klonların iri diş oranı %11.8-100 arasında değişim göstermiştir. Şahit ortalama iri diş oranı ise %60.0 olarak belirlenmiştir (Çizelge 4.6). Seleksiyonun üçünçü yılında da tüm klonların arazide belirlenen bitkisel özellikleri ve daha sonra başta belirlenen özellikleri tartılı derecelendirme metoduna göre değerlendirilmiştir. Çizelge 3.4’de verilen seleksiyon kriterleri yönünden irdelenen 22 klon ve şahite ait özellikler için belirlenen grup puanı (GP) X sınıf puanlarına (SP) göre alınan toplam puan değerleri Çizelge 4.7’de verilmiştir . Çizelge 4.7’den görüleceği gibi 1997 çalışmaları sonucunda şahit olarak alınan kastamonu sarımsağı 373 puan almıştır. Tüm klonlar aldıkları toplam puanlar yönünden karşılaştırıldıklarında en yüksek puanları A 2, E 32 ve T 56 klonları almıştır. Çeşit adayı olarak 430 ve üzeri puan alan klonlar seçilmiştir. 1995 yılında apomiktik olarak oluşan dişlerin 1996 yılında dikilmesi ile arpacık görünümlü başlar elde edilmiştir. Bu başların 1997 yılında dikilmesi ile hem normal sarımsak başları oluşmuş hem de arpacık görünümlü başlar elde edilmiştir (Şekil 4.8) 64 Çizelge 4.7 1997 yılı seleksiyon çalışmalarında yer alan klonlara ait bitkiler için belirlenen grup puanı X sınıf puanlarına göre alınan toplam puan değeri K YA YS BKR BA BS DS DA DKR İDO TP Şahit 25 25 28 25 40 50 80 25 75 373 A2 25 25 28 75 40 50 100 25 75 443 A4 5 25 28 75 40 30 80 25 75 383 A7 5 25 28 75 40 30 100 25 75 403 A8 5 25 28 25 40 50 80 25 75 353 A 12 A 14 A 18 E 23 E 24 E 27 E 29 E 32 E 34 T 41 T 42 T 47 T 48 T 52 T 53 T 54 T 56 T 57 25 25 28 75 40 50 80 25 45 393 25 25 28 25 40 30 100 25 75 373 25 25 28 75 40 50 80 25 45 393 25 25 28 25 40 30 100 25 75 373 5 25 28 75 40 30 100 25 75 403 25 25 28 25 40 30 100 25 75 373 5 5 28 75 40 50 80 25 75 383 5 25 28 125 40 50 80 25 75 453 25 28 75 40 30 100 25 75 398 5 25 28 75 40 50 80 25 75 403 5 25 28 75 40 50 80 25 75 403 5 25 28 75 40 50 80 25 75 403 5 25 28 75 40 30 100 25 75 403 5 5 28 75 40 30 100 25 75 383 5 25 28 75 40 50 80 25 75 403 5 25 28 75 40 30 100 25 75 403 5 5 28 125 40 50 80 25 75 433 5 25 28 75 40 50 80 25 75 403 K: Klon, YA: Yaprak açısı (derece), YS: Yaprak sayısı (adet/bitki), BKR: Baş kabuk rengi, BA: Baş ağırlığı (g), BS: Baş sıkılığı. DS: Diş sayısı (adet/baş), DA: Diş ağırlığı (g), DKR: Diş kabuk rengi, İDO: İri diş oranı (%), TP: Toplam puan. 65 Tek diş 1997 Normal baş 1997 Şekil 4.8 Apomiktik dişlerden oluşan normal ve tek dişli sarımsak başları Seleksiyonun üçüncü yılında hem seleksiyon çalışmaları yürütülmüş hem de seçilen başların kardeş klonları ile verim denemesinde kullanılmak üzere küçük parsellerde üretim çalışmaları yapılmıştır. 4.3 Verim Denemesi Bulguları Seleksiyon çalışmaları sonucunda çeşit adayı olarak belirlenen A 2. E 32 ve T 56 klonları şahitle beraber Taşköprü ve Yalova olmak üzere iki farklı yerde iki yıl (19981999) süreyle verim denemelerine alınmıştır (Şekil 4.9). Elde edilen bulgular Çizelge 4.8’de verilmiştir. 66 Şekil 4.9 Yalova’daki verim denemelerinden görünüş Çizelge 4.8 Sarımsak verim denemesi sonuçları (1998-1999) Özellikler Yer BA (g) BÇ (cm) BY (cm) DA (g) İDO (%) Verim (kg/da) Taşköprü Yalova Ortalama Taşköprü Yalova Ortalama Taşköprü Yalova Ortalama Taşköprü Yalova Ortalama Taşköprü Yalova Ortalama Taşköprü Yalova Ortalama Şahit 15.13 18.28 16.71 b* 3.45 b** 3.69 a 3.57 3.40 3.92 3.66 1.02 e 1.15 d 1.08 37.10 37.64 37.37 c 910.07 1097.25 1003.66 b A2 15.08 18.29 16.68 b 3.31 c 3.69 a 3.50 3.51 3.98 3.75 1.19 cd 1.40 b 1.30 42.87 48.63 45.75 b 904.80 1094.92 999.86 b Klonlar E 32 14.07 16.69 15.38 c 3.08 d 3.63 a 3.35 3.35 3.97 3.66 1.19 cd 1.29 c 1.24 45.25 51.61 48.43 ab 843.87 999.67 921.76 c T 56 17.31 20.09 18.70 a 3.41 bc 3.58 a 3.49 3.65 4.08 3.87 1.25 cd 1.56 a 1.41 55.77 49.11 52.49 a 1041.57 1205.25 1123.41 a Ortalama 15.40 b 18.34 a 3.31 3.63 3.48 b 3.99 a 1.16 1.35 45.25 46.77 925.08 b 1099.27 a * Ortalama değerlerin yanındaki farklı harfler klonlar içindeki farklılığın önem derecesini 0.05 hata sınırları içerisinde ifade etmektedir. ** Aday klonlar ve lokasyon yeri arasında interaksiyon vardır. 67 Çizelge 4.8 incelendiğinde. klonlar arasında verim öğeleri yönünden farklılıkların bulunduğu görülmektedir. Baş ağırlığı ve baş yüksekliği yönünden lokasyon önemli bulunmuş ve Yalova koşullarında Taşköprü koşullarına göre daha iyi sonuçlar alınmıştır. Şahit olarak alınan Kastamonu populasyonu ile çeşit adayları klonlar, baş ağırlığı özelliği yönünden karşılaştırıldığında en iyi sonucu 18.7 g ile T 56 klonu vermiştir. Bunu ikinci sırada yer alan şahit ve A 2 klonu izlerken, en küçük başlar 15.4 g ile E 32 klonundan elde edilmiştir. Klonların baş çapı özellikleri incelendiğinde lokasyon ve klonlar arasında interaksiyon belirlenmiştir. Yalova koşullarında şahit ve çeşit adayı klonların tamamı baş çapı yönünden iyi sonuçlar vererek (3.58-3.67 cm) ilk grupta yer almıştır. Bu özellik yönünden klonlar, Taşköprü lokasyonunda farklı sonuçlar vermiştir. Taşköprü lokasyonunda şahit ve T 56 klonu en iyi sonucu vererek ikinci gruba girerken A 2 klonu üçüncü ve E 32 klonu ise dördüncü grubu oluşturmuştur (Çizelge 4.8). Şekil 4.10 Yalova ve Taşköprü’de verim denemelerinden elde edilen başlar Denemede baş yüksekliği üzerine lokasyon etkisi önemli bulunmuştur. Yalova koşullarında yetiştirilen sarımsakların ortalama baş yüksekliği 4.0 cm olmuş ve ilk sırada yer almıştır, Taşköprü koşullarında yetiştirilen sarımsakların baş yüksekliği ise 3.5 cm olarak bulunmuştur. Diş ağırlığı özelliğinde yer ve çeşit interaksiyonu önemli bulunmuştur. T 56 klonu 1.5 g diş ağırlığı ile Yalova koşullarında en iyi sonucu vererek ilk grupta yer alırken Taşköprü koşullarında 1.3 g diş ağırlığı ile üçüncü grupta yer 68 almıştır. A 2 klonu 1.4 g diş ağırlığı ile Yalova koşullarında istatistiki olarak ikinci grupta yer alırken, Taşköprü koşullarında 1.2 g diş ağırlığı ile üçüncü grupta yer almıştır. E 32 klonu hem Yalova hem de Taşköprü koşullarında üçüncü. şahit uygulaması ise Yalova koşullarında dördüncü ve Taşköprü koşullarında en düşük diş ağırlığını vererek beşinci grupta yer almıştır. Çeşit adayı klonlar, iri diş oranı özelliği yönünden karşılaştırıldıklarında aralarındaki farklılık önemli bulunmuştur. Toplam iri diş oranı en fazla (%52.49) T 56 klonundan elde edilirken bunu E 32 (% 48.4), A 2(%45.8) ve şahit (%37.4) izlemiştir. Birim alandan alınan verim miktarı hem lokasyon hem de klonlar arasında farklılık göstermiştir. En yüksek verim 1099.3 kg/da ile Yalova koşullarından elde edilirken, Taşköprü lokasyonunda bu değer 925.0 kg/da bulunmuştur. Çeşit adayı klonlardan da 1123 kg/da ile T 56 klonunun en yüksek verimi verdiği bunu şahit (1003 kg/da), A 2 (999.9 kg/da) ve E 32 (921.8 kg/da) klonlarının izlediği belirlenmiştir (Çizelge 4.8). Tüm sonuçlar değerlendirildiğinde T 56 klonun en iyi sonuçları verdiği belirlenmiştir (Şekil 4.11). Şekil 4.11 Çeşit adayı T 56 klonu 69 1995 yılında apomiktik olarak oluşan dişlerden (Şekil 4.6) 1997 yılında elde edilen tek dişlerin (Şekil 4.8) dikimi ile 1998 yılında normal başlar oluşmuştur (Şekil 4.12). Apomiktik dişlerden oluşan normal başlar 1998 Şekil 4.12 Apomiktik dişlerden oluşan normal başlar 4.4 Mutasyon Yaratma Çalışmalarından Elde Edilen Bulgular Kobalt-60 kaynağından yararlanarak mutasyon yoluyla genetik değişim yaratmak amacıyla 4 farklı ışın dozu (0. 20, 40 ve 60 Gy) kullanılmıştır. Işınlama sonrası saksılara dikilerek gelişimleri incelenen sarımsaklarda dikimden 7 gün sonra çıkışların başladığı görülmüştür. Çimlenme oranını belirlemek üzere, dikimden 60 gün sonra yapılan sayımda, şahit uygulamasında %65.8 oranında çimlenme gerçekleşirken, bu miktar uygulanan ışın dozunun artışına bağlı olarak düşüş göstermiştir. Elde edilen bulgulara göre, çimlenme oranı 20 Gy’lik dozda 43.5. 40 Gy’lik dozda %21.2 ve 60 Gy’lık dozda ise %6.1 olarak belirlenmiştir. Artan doz etkisine bağlı olarak gelişmenin yavaşladığı, ilerleyen günlerde ise 60 Gy uygulamasındaki bitkilerin sarararak öldüğü tespit edilmiştir (Şekil 4.13). 70 T 56 klonu 0, 20, 40, 60 Gy 12/02/2000 Şekil 4.13 Işınlanan T 56 klonuna ait bitkilerin dikimden 40 gün sonraki gelişimleri 4.5 DNA Analizi Sonuçları Seleksiyon sonucunda geliştiren çeşit adaylarından 3’ü ile Kastamonu populasyonu ve aday çeşit T-56’nın 20. 40 ve 60 Gy dozla ışınlanmış olan bitkilerinden elde edilen yaprak örneklerinde RAPD tekniği kullanılarak DNA analizi yapılmıştır. Ayrıca daha önce belirtildiği gibi Alata 1, Fr 1 ve Fr 7 çeşitleri de karşılaştırma amacıyla denemeye ilave edilmiştir. DNA analizleri sonucunda, Operon grubuna ait, tesadüfi nükleotid dizilimlerinden oluşan 31 primer test edilmiştir. Test edilen 31 RAPD primerinin 16 tanesinde (OPE-8, OPE-9, OPE-14, OPE-15, OPE-18, OPI-6, OPI-8, OPI-15, OPI-18, OPI-19, OPI-20, 4A-20, 4A-24, 4A-27, 4A-28, 4A-29) polimorfik DNA bantları elde edilmiştir. 5 primerde (OPE-11, OPE-14, OPF-16, OPF-19, OPI-13) monomorfik DNA bantları oluşturmuştur. 10 primerde ise (OPE-10, OPE-12, OPF-15, OPF-17, OPF-18, OPF-20, OPI-17, OPO-08, O8T-10, 4A-25) DNA amplifikasyon gerçekleşmemiştir. Çalışma sonucunda elde edilen DNA bant verilerinin değerlendirilmesi ile sarımsak materyallerinin birbiri ile olan genetiksel benzerlik oranları % olarak Çizelge 4.9'da gösterilmiştir. 71 Çizelge 4.9 Sarımsak bitkilerinin benzerlik indeksi (%) M No T 56 E 32 A2 Şahit 20 Gy 40 Gy 60 Gy Alata 1 Fr1 Fr7 T 56 100 100 100 90 89 85 38 79 71 E 32 A2 100 100 90 89 85 38 79 71 100 90 89 85 38 79 71 Şahit 20 Gy 40 Gy 60 Gy Alata 1 Fr1 90 89 85 38 79 71 94 91 40 81 75 93 38 77 80 38 80 77 54 44 79 Fr7 - UPGMA bilgisayar programı kullanılar elde edilen benzerlik indeksi değerleri sınıflandırılmış ve sarımsak materyalleri arasındaki genetik benzerlik ilişkileri Şekil 4.14'de verilen dendogram üzerinde gösterilmiştir. Elde edilen dendogram incelendiğinde 3 farklı grup oluşmuştur. Çalışmada ayrıca sarımsak için genetik varyasyonu açıklayan en uygun olan RAPD primerleri belirlenmiş ve denemede yer alan sarımsak materyallerine ait RAPD-DNA parmakizleri çıkarılmıştır. İncelenen primerlerden OPE-8 ve OPE-14 primerler ile yapılmış RAPD-PCR ürünlerinin %1.5'lik agaroz jelde ayrıştırılması sonucu oluşan monomorfik ve polimorfik DNA bantları Şekil 4.15'te verilmiştir. 72 1 2 3 4 5 6 7 9 10 8 40.00 50.00 60.00 70.00 80.00 90.00 100.00 Şekil 4.14 RAPD-PCR Amplifikasyon ürünlerinde cluster (UPGMA) analizi kullanılarak oluşturulan sarımsak materyallerine ait dendogram Yapılan bu çalışmada, 10 sarımsak materyali arasında genetik varyasyon RAPD-PCR tekniği kullanılarak gösterilmiştir (Çizelge 4.10). Çizelgede, sarımsak materyalinin amfikasyon oluşturarak bant teşekkül ettiği markörler + işareti ile belirtilmiştir. 73 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 OPE-8 5 6 7 8 9 10 OPE-14 Şekil 4.15 Sarımsak materyallerine ait RAPD-PCR ürünlerinin %1.5 agaroz jelde ayrıştırılması (Primerler; OPE-8 ve OPE 14) Çizelge 4.10 Sarımsakta genetik varyasyonu gösteren polimorfik RAPD primerleri Sarımsak materyalleri Primerler T 56 OPE-8450 OPE-8700 OPE-8800 OPE-81200 OPE-81600 OPE-14600 OPE-141600 OPE-15750 OPE-15900 OPI-6300 OPI-6500 OPI-6700 OPI-19450 OPI-191400 OPI-191600 OPI-191800 4A-20 300 4A-24600 4A-27500 4A-281100 4A-291000 + E 32 + A2 + Şahit 20 Gy 40 Gy 60 Gy + + + + Alata 1 Fr 1 Fr 7 + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 74 + + + 5. TARTIŞMA ve SONUÇ 1995-2000 yılları arasında yürütülen çalışma üç aşamalı olarak yürütülmüştür. Çalışmanın birinci aşamasında, Kastamonu Taşköprü ilçesinde sarımsak potansiyeli bakımından önemli olan merkezlerden toplanan 60 klon ile Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü Yalova koşullarında 1995-1997 yılları arasında seleksiyon çalışmaları tamamlanmıştır. Çalışmada seleksiyon kriteri olarak yaprak açısı, yaprak sayısı, baş kabuk rengi, baş ağırlığı, baş sıkılığı, diş sayısı, diş ağırlığı, diş kabuk rengi ve iri diş oranı özellikleri kullanılmiştır. Klonların bu özellikleri “Tartılı Derecelendirme” yöntemine göre değerlendirilmiştir. Seleksiyon çalışmaları sonucunda 3 klon (A 2, E 32 ve T 56) umutvar bulunarak çeşit adayı olarak seçilmiştir. Bu klonlar ile 1998-1999 yıllarında Taşköprü ve Yalova koşullarında verim denemeleri yürütülmüştür. Verim denemeleri sonucunda T 56 klonu çeşit adayı olarak belirlenmiştir. Yürütülen verim denemelerinde aynı materyallerin Yalova koşullarındaki baş kalite özellikleri ve verim değerleri Taşköprü koşullarına göre daha yüksek bulunmuştur. Bunun nedeni, tamamen iki lokasyon arasındaki iklim ve toprak özelliklerinin farklılığına bağlanamaz (Ek 1 ve 2). Çünkü Taşköprü lokasyonu ülkemizin en önemli sarımsak üretim bölgesi olma özelliğine sahiptir (Anonim 2004a). Sarımsakta verim bileşenleri çevre koşulları kadar üretim materyalinin dikim öncesi muhafaza koşulları ve yetiştirme sırasında uygulanan kültürel işlemlerden de etkilenmektedir. Bizim deneme koşullarımızda sarımsaklarda seleksiyon değerlendirmeleri için dikimden önce başlar dişlere ayrılmış ve ölçüm yapılmıştır. Dikim materyali dikim zamanına kadar diş halinde saklanmak zorunda kalınmıştır. Bu durumda Kastamonu’daki dikimler Yalova’ya göre 1 ay daha geç yapılmıştır. Dolayısıyla Yalova koşullarında dikimde 1 ay, Kastamonu koşullarında ise 2 ay diş halinde saklanmış materyal kullanılmıştır. Ayrıca Kastamonu koşullarında deneme yerinin hazırlanması ve dikim aşamasında da problemlerle karşılaşılmıştır. Bunun sonucu olarak da bu lokasyondan elde edilen verim 75 değerleri düşük bulunmuştur. Jones and Mann (1963), Nonnecke (1989), Rabinowich and Brewster (1990), Swaider and McCollum (1992), Brewster (1994), Bachmann (2001), Bodnar et al. (2004) sarımsak başlarının dikimden çok kısa süre öncesine kadar dişlerine ayrılmaması gerektiğini aksi durumda dişlerde su kaybı olduğunu ve bu durumun baş oluşumu ve gelişimini olumsuz etkilediğini bildirmektedir. Bu sonuçlar dikkate alınarak sarımsakta yapılacak ıslah çalışmalarında materyalin klon özelliği taşıması nedeniyle baş ve diş özelliklerini belirlemek için yapılacak ölçümlerin dikim materyali baş olarak ayrılıp, diğer materyal içinden tesadüfi olarak seçilecek materyal üzerinde yapılmasının yeterli olacağı kanaatine verılmıştır. Çeşit adayı klonun bitki boyu 68.0 cm, yaprak açısı 40.0o, yaprak adeti 10, yaprak eni 2.2 cm, baş çapı 4.0 cm, baş yüksekliği 3.3 cm, baş ağırlığı 27.7 g, kabuk sayısı 6 adet, toplam diş ağırlığı 26.4 g ve iri diş oaranı %85.0 olarak saptanmıştır. Baş kabuk rengi başın kök bölgesinde krem, üst kısmında beyazdır (Şekil 4.11). Diş kabuk rengi pembe krem renkli olup pembeliğin dişin kök bölgesinde yoğunlaştığı saptanmıştır. T 56 klonunda dekara verim miktarının iki lokasyon ortalaması olarak 1 123 kg/da olduğu tesbit edilmiştir. Günay (1983) sarımsakta dekara verimin 500-1 500 kg Kütevin ve Türkeş (1987) 500-1 200, Beşirli vd. (1994), 845-1360 kg ve Vural vd. (2000) 800-1400 kg arasında değiştiğini bildirmektedir. Ülkemizde sarımsağın en yoğun yetiştirildiği yer olan Kastamonu’da populasyon ortalaması olarak verimin 650-750 kg/da olduğu düşünüldüğünde geliştirilen çeşit adayı klonun veriminin populasyonun üstünde olduğu görülmektedir. Sarımsakları birbirinden ayırt etmede morfolojik karakterler önemli ölçüde kullanılmaktadır. Morave et al. (1976), 51 farklı sarımsak tipini birbirinden ayırt etmede baş ağırlığı, diş ağırlığı diş sayısı ve diğer morfolojik özellikleri kullanmıştır. Senula ve Voss et al. (1997a), 200’den fazla sarımsak materyalini sınıflandırırken çeşit özelliği olarak baş ağırlığı, baş çapı ve yüksekliği, baş rengi, diş sayısı, diş ağırlığı ve yaprak eni özelliklerini kullanmıştır. A sativum var satıvum alt türüne giren sarımsaklarda baş ağırlığının 15-55 g, diş ağırlığı 1.1-4.6 g, diş sayısı 7-13 adet olarak belirlenmiştir. Bu sonuçlar, A sativum var. sativum’a giren bir sarımsak çeşit adayı olan T 56’dan elde edilen veriler ile benzerlik göstermektedir. 76 Farklı ülkelerde klon seleksiyonu yöntemi kullanılarak çok sayıda sarımsak çeşidi geliştirilmiştir. Suciu et al. (1989), Romanya koşullarında bu yöntemi kullanarak diş sayısı 11-15 adet, diş ağırlığı 3.5 g olan Timiş-R isimli bir sarımsak çeşidi geliştirmişlerdir. Lammerink et al. (1989) Yeni Zelanda koşullarında ve Lee et al. (1992) Kore koşullarında, Garcia et al. (1994) ve Zepeda et al. (1997) Meksika koşullarında toplam 15 sarımsak çeşidini klon seleksiyonu metodu ile geliştirmişlerdir. Sarımsak vejetatif olarak çoğaltılan bir bitki olmakla beraber doğada çok sayıda farklı sarımsak tipinin bulunması, araştırmacıları doğal mutasyonların gerçekleşmiş olabileceği ve mutasyon tekniği ile varyasyon yaratılabileceği görüşüne itmiştir. Bu noktadan hareketle sarımsak ıslahında mutasyon ıslahı alternatif bir ıslah yöntemi olarak kullanılmaya başlanmıştır (Soeranto 2002), Nitekim Çin’de bu yolla bir sarımsak çeşidinin geliştirildiği bildirilmektedir (Anonim 2002a, 2002b). Bu düşünceden hareketle çalışmanın ikinci aşamasında sarımsakta gama ışın kaynağını kullanarak varyasyon oluşturma olanakları araştırılmıştır. Yapılan verim denemeleri sonucunda umutvar bulunup çeşit adayı olarak belirlenen T 56 klonuna ait dişler 0. 20, 40 ve 60 Gy dozlarında Kobalt-60 ışın kaynağı kullanılarak ışınlanmıştır. Işınlama sonrası bitkilerin gelişimi incelenmiş, doz miktarı arttıkça gelişimin yavaşladığı ve daha ileri gelişim aşamasında yüksek doz uygulaması yapılan bitkilerin öldüğü tespit edilmiştir (Taner vd 2004). Tez çalışması kapsamı dışında ışınlanmış sarımsak materyalinde tarla koşullarında morfolojik özelliklere dayalı değerlendirmeler devam etmektedir. Çalışmanın üçüncü aşamasında mutasyon ile varyasyonun oluşturulabilirliği moleküler düzeyde ortaya konulmak istenmiş ve bu amaçla RAPD-DNA parmak izi belirleme yönteminden yararlanılmıştır. Elde edilen DNA bant verileri, sarımsak materyalleri arasındaki benzerliğin, incelenen primerler açısından % 38-100 arasında değişim gösterdiğini ortaya koymuştur. Daha önce de belirtildiği gibi, RAPD belirleyicilerle yürütülen denemelerde, yöntemin çalışıp çalışmadığını kontrol etmek amacıyla farklı sarımsak çeşitleri de denemeye alınmıştır. 77 Kastamonu populasyonundan seçilen T 56, E 32 ve A 2 nolu klonlar ile şahit olarak alınan Kastamonu sarımsak populasyonunun genetik olarak birbirlerine benzerlik oranlarının, polimorfik bulunan 16 RAPD primeri ile yapılan testlemelerde %100 olduğu belirlenmiştir, Buna karşılık T 56 klonunda, farklı dozlardaki ışınlama sonucunda elde edilen örneklerde ise benzerlik oranı yaklaşık %85-94 olarak belirlenmiştir. Bu da ışınlama ile bireyler arasında bir değişimin meydana geldiği izlenimini vermektedir. RAPD belirleyiciler ile yapılan çalışmalar sonucunda, ülkemizde Allium sativum türü olarak tescil edilmiş olan ve şu anda ülkemizdeki tek tescilli sarımsak çeşidi olarak bilinen Alata-1 sarımsağının aslında Allium sativum L. türü olmadığı ortaya konulmuştur. Ortalama baş ağırlığı 60 gramın üzerinde olan bu sarımsak çiçeklenme gösterir ise, çiçek sapı etrafında ağırlığı 12-16 g olan 4-6 adet diş oluşturmaktadır. Bitkide çiçeklenme görülmez ise soğan görünümlü tek dişli başlar oluşmaktadır. Çiçeklenme görülen başların çiçek tablasında tohum oluşumu gerçekleşmemektedir. Yapılan değerlendirmeler sonucunda bu sarımsağın Allium ampeloprasum L. türü olduğu kanaatine varılmıştır ( Jones and Mann 1963, Brewster 1994). Alata 1 sarımsak çeşidinin morfolojik özellikleri ve DNA parmak izleri bir arada değerlendirilerek, Tohum Tescil kayıtlarında gerekli değişikliğin yapılması önerilmektedir. Açık vd. (1997), Al-Zahim et al. (1997), Song et al. (2000), Etoh and Hong (2001), Peiwen et al. (2001) ve (İpek. et al. 2003) sarımsak klonlarının moleküler düzeyde tanımlaması ve sınıflandırmasını yapmak üzere RAPD tekniğinin kullanmışlar ve bu çalışmaların yapıldığı yıllarda kullanılmakta olan diğer teknikler ile elde edilen sonuçların kıyaslamasını yaparak sarımsağın genetik olarak tanımlanmasında RAPD tekniğinin güvenilir olarak kullanılabileceğini vurgulamışlardır. Yapılan Doktora çalışması ile elde edilen sonuçları aşağıdaki şekilde özetleyebiliriz: 1. Ülkemiz için ekonomik öneme sahip olan Kastamonu sarımsağından ilk kez “klon seleksiyon yöntemi” ile bir çeşit adayı geliştirilmiştir. 2. Yine ülkemizde ilk kez sarımsakta gama ışın kaynağını kullanarak varyasyon yaratılabileceği sonucu ortaya konulmuş, daha sonra yapılan çalışmalar ile etkili 78 doz belirleme çalışmaları tamamlanmıştır (Taner vd. 2004). Elde edilen bulgular kullanılarak ıslah çalışmalarına devam edilmektedir. 3. Seleksiyon sonunda geliştirilen T 56 klonunun diğer sarımsaklardan farklılığı moleküler düzeyde de ortaya konulmuştur. Yapılan çalışma sırasında bazı sarımsak klonlarının çiçeklenme eğiliminde olduğu ve çiçeklenme sonrası çiçek tablasında diş oluşturduğu ortaya konulmuştur. Çiçek tablasında diş oluşturma olayının kalıtsal olup olmadığını, yani çiçeklenen bitkilerden alınan dişlerin ileriki generasyonlarda çiçeklenme eğiliminde olup olmadığını araştırmak amacıyla yürüttüğümüz çalışmada bu durumun kalıtsal yapıyla ilgil olmadığı, çevre koşullarının bu olayı uyardığı ortaya koyulmuştur (Beşirli vd. 2000). Bu sonuçtan hareketle sarımsakların çiçeklenmelerinin uyarılması ve daha sonra da tohum bağlamalarının sağlanabileceği düşünülmektedir. Nitekim son yıllarda yapılan çalışmalar türlere göre değişmekle birlikte bazı dışsal uygulamalarla sarımsaktan tohum elde edilebileceğini göstermiştir (Etoh 1985, Yeong et al. 2000, Etoh and Simon 2002, Kamenetsky et al. 2004, Rabinowitch 2004, İpek vd. 2004). Bu nedenle bundan sonra yapılacak sarımsak çalışmalarında sarımsağın çiçek yapısının incelenmesi, bu amaçla ülkemiz sarımsaklarının çiçeklenmeye eğilimlerinin belirlenmesi, çiçeklenmeyi uyarıcı faktörler ve etkilerinin ortaya konulması, tohum üretimi ve klasik ıslah metodlarının kullanımı ile sarımsakta çeşit geliştirilmesi çalışmalarının yürütülmesi faydalı olacaktır. 79 KAYNAK LİSTESİ Abdel-Al. Z.E. 1973. Experimental investigation on the yield and quality of garlic. Acta Horticulturae, Second Eastern Afrika Horticultural Symposium. Açık, L., Samancı, B. Yapar ve M., Kubar, A. 1997. Genetic analysis of certain Allium species with RAPD-PCA. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi, 10, 136-142, Al-Zahim, M., Newbury, H.J. and Ford-Llyod, B.V. 1997. Classification of genetic variation in garlic (Allium sativum L.) revealed by RAPD. Hort Science Vol. 32 (6), October. Anonim. 1988. Besinlerin bileşimleri. Türkiye Diyetisyenler Derneği, Yayın No: 1, 1618 s., Ankara. Anonim. 1993. Kastamonu’da sarımsak üretimini ve pazarlamasını geliştirme araştırması (yayınlanmamış). Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi. 176 s., Ankara. Anonim. 2000c. Mutation Breeding Review. No: 12, 14 p. Anonim. 2001. Bitki biyoteknolojisi. II. genetik mühendisliği ve uygulamaları (Editörler: Özcan, S., Gürel, E., Babaoğlu, M), Genetik markörler ve analiz metodları (Yıldırım, A., Kandemir, N.), s: 334-363, Selçuk Üniversitesi Basımevi, Konya. Anonim. 2002a. Plant Breeding and Genetics Newsletter. No: 9, International Atomic Energy Agency, ISSN 1564-2569, Vienna. Anonim. 2002b. Bitki ıslahında mutasyon ve doku kültürü teknikleri (Yayınlanmamış kurs notu). Türkiye Atom Enerjisi Kurumu Ankara Tarım ve Hayvancılık Araştırma Merkezi Nükleer Tarım Radyobiyoloji Bölümü, 111 s., Ankara. Anonim. 2004a. DİE Tarımsal yapı (üretim, fiyat, değer). 2002, yayın No: 2885, Ankara. Anonim. 2004b. U.S.A. Environmental protection agency, radiation information, Cobalt, U.S.A. Anonim. 2004c. Mutation breeding review. International Atomic Energy Agency, (IAEA), No: 14, Wien, Austria. Anonim. 2005. FAO Web sitesi. Erişim Tarihi: 25.08.2005 Ayfer, M ve Çelik, M. 1977. Akça, Ankara ve Williams armut çeşitleri ile S. Ö. anaçlarının uyuşumları üzerinde araştırmalar. TÜBİTAK VI Bilim kong. Bahçe bitkileri seksiyono, 111-122 s. Ayyıldız, E. B. 1996. Sarımsak. Bilim ve teknik. Sayı: 341, 50-53 s., TÜBİTAK. Bachmann, J. 2001. Organic garlic production. Appropriate technology transfer for rural areas, 9 p., U.S.A. Balkaya, A. ve Yanmaz, R. 1999. Karadeniz bölgesi taze fasulye (Phaseolus vulgaris L.) populasyonlarından teksel seleksiyon yolu ile seçilen çeşit adayları. Türkiye III. ulusal bahçe bitkileri kongresi, 504-508s., Ankara. Başer, H. C., Koyuncu, M. ve Koşar. M. 1993. Türkiye’de yetişen bazı Allium türlerinin (sect. Allium) kükürtlü bileşikleri yönünden incelenmesi. TBAK 1066 (Yayınlanmamış TÜBİTAK projesi sonuç raporu), 82 s., Eskişehir. Bayraktar, K. 1970. Sebze yetiştirme (Ders Kitabı). Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi yayınları No: 169, Ege Üniversitesi matbaası, 479 s., İzmir. 80 Baytop, T. 1999. Türkiye'de bitkiler ile tedavi (Geçmişte ve bugün). ilaveli 2. baskı, Nobel Tıp Kitapevleri Ltd. Şti., 480 s., İstanbul. Beşirli, G., İnan, Y. ve Türkeş, T. 1994. Sarımsak çeşit tesbit denemesi. Bilimsel araştırma ve incelemeler yayın No: 41, 14 s., Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Yalova. Beşirli, G. Yanmaz, R. ve Güçlü, D. 1999. Sarımsak yetiştiriciliğinde diş iriliğinin baş iriliği ve verime etkisi. Türkiye III. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi Bildiri Kitabı 715-719 s., Ankara. Beşirli, G., Yanmaz, R. ve Güçlü, D. 2000. Sarımsakta apomiktik yolla oluşan dişlerin üretimde kullanılabilirliği. Sebze Tarımı Sempozyumu Bildiri Kitabı, 361-364 s., Isparta. Beşirli, G. ve Erkal, S. 2001. Sekizinci beş yıllık kalkınma planı bitkisel üretim özel ihtisas komisyonu, sebzecilik alt komisyonu soğan, sarımsak, pırasa raporu. Yayın No: DPT: 2647-ÖİK:655, 100-189 s., Ankara. Bodnar, J., Schumacher, B. And Uyenaka, J. 2004. Garlic production. Ministry of agriculture and food, Ontario, 8 p. Canada. Bradley, K., Reiger, M. and Collins, G. 2001. Genetic similarites of Australian garlic cultivars. II IS edible Alliaceae, Acta Hort. 555, 159-160 p. Brewster, J. L. 1994. Onion and other vegetable Alliums. CAB International, 236 p., UK. Büyükyılmaz, M. ve Bulagay, A. N. 1985. Armut standart çöğür anacı seçimi. I. Bahçe 14 (1-2) 19-30 s., Yalova. Demir, İ. 1975. Genel bitki ıslahı. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No: 217, Ege Üniversitesi Matbaası, Bornova, İzmir. Demir, İ. ve Turgut. İ. 1999. Genel bitki ıslahı. E. Ü. Ziraat Fakültesi. 451 s.. İzmir. Devis, P. H. 1984. Flora of Turkey and the East Aegean ısland. Vol. 8. Edinburg. Doyle, J. J. And Doyle j, I. 1990. Isolation of plant DNA from fresh tissue. Focus 12; 13-15p. Dickerson, G. W. 2004. Garlic production in New Mexico. College of agriculture and home economics New Mexico State University, U.S.A. Düzeltir, B. ve Yanmaz, R. 2004. Çekirdek kabağında (Cucurbita pepo L.) seleksiyon yoluyla ıslah. V. Sebze tarımı sempozyumu, 63-68 s., Çanakkale. Ekinci, A. S. 1972. Özel sebzecilik. 304 s., Ahmat Sait Matbaası, İstanbul Erdemir, A.D. ve Elçioğlu, Ö.Ş. 1999. Sarımsak ve kyolic. Nobel Tıp Kitapevleri, Millet Cad. No: 111, 127 s., Çapa-İatanbul. Eriş, B.Ş. 1994. Sarımsaklarda (Allium sativum L.) baş ve diş oluşumu I. Morfolojik değişimler ve ağırlık artışları, (Yüksek lisans tezi, yayınlanmamış). Trakya Üniversitesi, 73 s., Edirne. Erkal, S., Osmanlıoğlu, E., Şafak, A., Türkeş, T., Ergun, M.E. ve Yücel, A. 1989. Türkiye sarımsak üretimi ve pazarlamasının ekonomik yönden değerlendirilmesi üzerinde bir araştırma (Sonuç raporu). 31 s., (Yayınlanmamış), Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Yalova. Etoh, T. 1985. Studies on the sterility in garlic Allium sativum. Memoirs of the Faculty of Agriculture Kagoshima University, March. 1985, Vol. XXI (Whoole number 30), 77-132 p., Japan. Etoh, T. and Hong C. 1997. True seeds in garlic. I. International symposium on edible Alliaceae, Acta Hort. 433, 247-255 p., ISHS. 81 Etoh, T. and Hong, C. 2001. RAPD markers for fertile garlic. II. Inter. Symposium on Edible Alliaceae, Acta Hort. 555, 2009-212 p., ISHS. Etoh, T. and Simon, P. W. 2002. Diversity. fertility and seed production of garlic. Capter:5. 101-111p.. in Allium crop scince: recent advaces (eds: Rabinowitch. H. D. And Currah. L.. CAB International. UK. Frasca, A.L., Rigoniy, C., Silvestri, V. and Burba, J.L. 1997. Genetic variability estimation and correlation in white clonal type garlic (Allium sativum L.) characters. I. Int.Symp. Edible Alliaceae. Acta Hort. 433. ISHS, 279-283p. Garcia, H.E., Zepeda, H.A. and Covarrubias, L.M. 1994. Quality and yield evaluation in eight clonal selections of garlic (A. sativum L.). Horticultural Abstract. Volume 64. No: 63 Göçmen, M., Polat, İ., Özçelik, N. ve Ekiz, H. 1999. Domateslerde (Lycopersicum esculentum Mill.) DNA parmak izlerinin RAPD markörlerle belirlenmesi. 469473 s., Türkiye III. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi, Ankara. Günay, A. 1983. Sebzecilik. Cilt II. Çağ Matbaası,243 s., Ankara. Günay, A. ve Demir, K. 1996. Sarımsakta farklı dikim şekillerinin verim ve baş oluşumuna etkileri. GAP I. Sebze tarımı sempozyumu, 64-68 s. Şanlıurfa. Hahn, G. 1996. History, folk medicine and legendary uses of garlic. 1-19 p., Garlic (The science and therapeutic application of Allium sativum L. and related species). second edition. ed. by Koch, H. P., Pharm, M., Lawson, L. D. 329 p., Williams&Wllkins Baltimore, USA. Hayward, M.D. Bosemark, N.O. and Romagosa, I. 1993. Plant breeding principles and prospects. CIHEAM. Chapman&Hall, 550 p. Heinrich, P.K. and Larry, D.L. 1996. Garlic. The science and therapeutic application of Allium sativum L. and related species(second edition), 329 p. Williams and Willkins, 351 West Camden Street, Baltimore, Maryland 21201-2436 USA. İpek, M., İpek. A. and Simon, P. W. 2003. Comparison if AFLPS, RAPD markers, and isozymes for diversity assessment of garlic and detection of putative dublicates in germplasm collections. Journal of the American Society for Horticultural Science, 128:246-252. İpek, M., İpek, A.,ve Gökçe, A.F. 2004. Sarımsakta (Allium sativum L.) tohum üretimi ve ıslahında gelişmeler. V. Sebze Tarımı Sempozyumu, 273-277 s., Çanakkale. Jones, H.A and Mann, L.K. 1963. Onions and their Allies. Leonard Hill. 285 p., London. Kamenetsky, R. Londan, I.. Khassanov,.F. and Rabinowitch, H.D. 2002. Fertility restoration results in unleashing ancient diversity in garlic. XXVIth. International horticultural congress and exhibition, Toronto. Kamenetsky, R., Shafir, I.L.. Zemah, H. Barzilay, A. and Rabinowitch, H.D. 2004. Environmental control of garlic growth and florogenesis. J. Amer. Soc. Hort. Sci. 129(2). 144-151 p. Kaya, A. 1992. Bazı yerli sarımsak çeşitlerinin baş ve diş özelliklerinin belirlenmesi. Yüksek lisans tezi (basılmamış). 60 s., Trakya Üniversitesi, Tekirdağ. Kaynaş, K. ve Türkeş, T. 1991. Bazı sarımsak çeşitlerinin hasat sonrası fizyolojisi üzerinde araştırmalar. Sonuç raporu (basılmamış), 44 s., Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Yalova. Kaynaş, K. Beşirli, G. ve Özelkök, S. 1997. Changes in endogenous hormones in garlic bulbs during storage. II. International symposium on Edible Alliaceae, Australia. 82 Keskin, H. 1987. Besin kimyası. T.C. İstanbul Üniversitesi Sıra No: 3450, Mühendislik Fakültesi No: 72. Cilt I. 5. Baskı, Güleryüz Matbaacılık Tic. Ltd. Şt. 651 s., Istanbul Koch, H.P., Pharm, M., Hahn, G., Lawson, L.D., Pentz, R., Reuter, H.D. and Siegers, C.P. 1996. Garlic (The science and therapeutic application of Allium sativum L. and related species), second edition. edited by Koch, H. P., Pharm, M., Hahn, G., Lawson, L. D., 329 p., Williams & Wllkins, USA. Kütevin, Z. ve Türkeş, T. 1987. Sebzecilik, genel sebze tarımı prensipleri ve pratik sebzecilik yöntemleri. 154-156, 309 s., İnkilap Yayınları, İstanbul. Lammerink, J. and Wallace, A.R. 1989. Effect of clonal selection on yield of garlic. Horticultural Abst., Vol. 59/12, 9907. Lammerink, J. 1990. Better garlic yield through selection and seed clove grading. Horticultural abst. Vol: 60/4, 2420. Lee, K.S., Han, K.Y., Lee, Y.S. and Suh. J.K. 1992. Selection of the new early- harvest garlic cultivar ‘ Dueseo Garlic’. Hort. Abst. Vol: 62/ 7, 5690. Matus, I., Gonzalez, M.I. and del Pozo, A. 1999. Evaluation of phenotypic variation in a chilean collection of garlic (Allium sativum L.) clones using multivariate analysis. Plant Genetic Resources Newsletter, No: 117, 31-36 p. Maluszynski, M., Nichterlein, K., Van Zanten, L. and Ahloowalia, B.S. 2000. Officially released mutant varieties. The Fao/IAEA database, Mutation Breeding Review, No: 12, 85p. Micke, A. and Donini B. 1993. Plant breeding principles and prospects. CIHEAM, Chapman&Hall, 550 p. Morave, C. J., Kvasnicka, S. and Velicka, O. 1976. Correlations between bulb weight and other characters in cultivars of bolting garlic (A. sativum spp. sagitatum). Bulletin Vyzkumny Ustov Zelinasky Olomouc 18:15-23. Nabulsi, I., Mir Ali, N. and Arabi, MIE. 2001. Evaluation of some garlic (Allium satıvum L.) mutantn resistant to white rot disease by RAPD analysis. Annals ao Applied biology, Volume 138. Number 2, 197-202(6) p., SYRIA Nonnecke, Ib L. 1989. Vegetable production. p. 312-316. Van Nostrand Reinhold, 115 fifth Avenue New York, New York 10003. Pavlovic, N., Zdravkovic, J., Cvikic, D. and Stenovic. D. 2003. Genetic divergence of cultivated ecotypes of spring garlic within the territory of Yugoslavia. Proc. IS on Sust. Use of Plant Biodiv. Eds. E. Düzyaman & Y. Tüzel. Acta Hort 598. ISHS. Peiwen, X., Srinives, P. and Yang, C.Y. 2001. Genetic identification of garlic cultivars and lines by using RAPD assay. II. IS edible Alliaceae, Acta Hort. 555, 213220 p., ISHS. Pellegrini, C.N., Croci, C.A. and Orioli. G.A., 2001. Enhancement of quality criteria in garlic by gamma irradiation, Proc. 4th. Int. Conf. On. Postharvest. Eds. R. BenArie&S. Philosoph-Hadas, Acta Hort. 553, ISHS. Polat, İ., Göçmen,M. Ve Uzun, H.İ. 1998. Bazı melez üzüm çeşitlerinin DNA parmak izlerinin belirlenmesi. 132-137, 4. Bağcılık sempozyumu, Yalova. Pooler, M.R. and Simon, P.W. 1993. Garlic flowering in response to clone, photoperiod, growth temperature and cold storage. Hort. Science, Vol. 28(11), 1085-1086. Rabinowich, H.D and Brewster, J.L. 1990. Onion and Allied crops. Vol I. botany, physiology, and genetics, 273, CRC press. Boca Raton, Florida. 83 Rabinowitch, H.D., 2004. Fertility restoration results in unleashing ancient diversity in garlic. V. Sebze tarımı sempozyumu, 1 s., Çanakkale. Rohlf, F.J. 1992. NTSYS-PC: Numerical taxonomy and multivaiate anaysis system. Exeter soft-ware, New York. Rosario, T.L.. and Miranda, M.B. 1991. Induced mutation in garlic (Allium sativum ). Plant mutation breeding for crop improvement. Proceeding of Vienna: IAEA, 485-489 p. Senula, A. and Keller, E.R.J. 2001. Diversity in a clonally propageted crop: morphological characters in garlic compared with existing molecular classifications. Institut für Pflanzengenetik und Kulturpflanzenforschung Gatersleben (IPK), Corrensstr 3, D-06466 Gatersleben, Germany. Simon, P.W. 2001. The origin and distribution of garlic. Vegetable Crops Research Unit. Department of Horticulture, University of Wisconsin. Madison, U.S.A. Soeranto, H. 2002. Varietal improvement of vegetatively propagated crops by mutation techniques in Indonesia, National Nuclear Energy Agency, Pasar Jumat, Box 7002 JKSKL, Jakarta 12070. Song, Y.S., Kajima, A., Nunome, T. and Hirai, M. 2000. Classification of garlic accession by means of DNA polymorphism. Plant & animal genome, VIII conference, San Diego, CA. Suciu, Z., Berar, V., Negrau, G., Ivascu, R., Ivascu, G. and Radulescu, A., 1989. A promissing garlic. Timiş-R, Hort. Abst. Vol. 54/4, 2852. Swiader, J.M., McCollum. J.,P. and Ware, G.,W. 1992. Producing vegetable crops. Fourth edition, p. 398-400, 626 p., Interstate publishers Inc. 510 North Vermilion Street P.O. Box. 50, Danville, IL 61834-0050 US. Şimşek, G. ve Sürmeli, N. 1991. Sarmalık beyaz baş lahana ıslahı. Sonuç raporu, (basılmamış). 50 s., Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Yalova Şimşek E.B. 1994. Sarımsaklarda (Allium sativum L.) baş ve diş oluşumu I. morfolojik değişimler ve ağırlık artışları. Yüksek lisans tezi (basılmamış), Trakya Üniversitesi, Tekirdağ. Taner, Y., Beşirli, G., Kunter, B. ve Yanmaz, R. 2004. Sarımsakta (Allium satıvum L.) radyasyonla mutasyon ıslahına yönelik olarak “etkili mutasyon dozunun” belirlenmesi. Bahçe 33 (1-2):95-99 s., Yalova. Thomson, H. C. and Kelly, W. C., 1957. Vegetable production. 368-370 p., 611 p., McGraw-Hill Book Company, New York. Türkeş, N. 1978. Türkiye sarımsaklarının seleksiyon yolu ile ıslahı üzerine araştırmalar. Doktora tezi (basılmamış), 314 s., Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Voss, R., Cantwell, M., Nunez, R., Hannan, R., Marcun, D., Brittan, K. and Phillips, H., 1997 a. Garlic germplazm evaluation in California, II International symposium on edible Alliaceae, Australia. Voss, R., Murry, M., Marcum, D., and Brittan, K. 1997 b. Effect of plantig date, spacing, clove size and seed source on garlic production in California. II International symposium on edible Alliaceae, Australia. Vural, H., Eşiyok, D. ve Duman. İ., 2000. Kültür sebzeleri (sebze yetiştirme). Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü, ISBN:975-97190-0-2, 440 s., Bornova, İzmir. 84 Williams, K.G.K., Kubelik, A.R., Livak, K.J., Rafalski, J.A. and Tingey, S.V. 1990. DNA Polymorphism amplified by arbitrary primers are useful as genetic markers. nucleic acid research, 18, 6531-6533 p. Wilson, R.F., 1938. Horticultural colour chart. Volume I and II published by the British Colour Council Printen in Breat Britain by Henry Stone and Son Ltd., Banbury. Ye, G.N., Söylemezoğlu, G., Weedwn, N.,F., Lamboy, W.F., Pool, R.M. and Reisch, B.I. 1998. Analysis of the relationship between grapevine cultivars, sports and clones via DNA fingerprinting, Vitis 37(I), 33-38 p. Yeong, S.S., Kojima, A., Nunome, T. and Hirai, M. 2000. Classification of garlic accessions by means of DNA polymorphism. International plant & animal genome VIII conference, San Diego, CA. Yücel, A. 1973. Sarımsak pazarlaması. Sonuç raporu (basılmamış), 42 s., Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Yalova. Zepeda, A., Garcia, E.,J. and Laborde, A. 1997. Number of cloves per bulb; selection criteria for garlic improvement, II. results with “Taiwan’’ type. I International Edible Alliaceae (Eds. J. L. Burba and C.R. Galmarini), Acta Hort. 433, ISHS. 85 EKLER EK 1 Yalova ve Kastamonu İlleri İklim Verileri (1998-1999) EK 2 Yalova ve Kastamonu İlleri Toprak Analiz Sonuçları (1998-1999) 86 EK 1 Yalova ve Kastamonu illeri.iklim verileri (1998-1999) YALOVA OS Ö o C Min. Sıc. o C Mak. Sıc. o C M TS TAŞKÖPRÜ Yağış (mm) Nem OS (%) o C o Min. Sıc. o C C Mak. MTS Sıc. o . C Yağış Nem (mm) (%) o C 98 6.6 3.2 10.8 3.2 62.6 74.8 0.4 -13.0 12.3 -17.1 37.1 72.4 99 7.7 4.2 11.7 2.1 38.3 75.8 1.0 -8.0 11.8 -11.3 8.8 71.8 98 6.9 2.9 11.9 2.9 68.8 72.3 1.2 -10.0 16.6 -13.0 19.5 64.2 99 7.5 3.5 11.6 1.8 118.1 68.8 1.5 -9.0 13.8 -11.4 60.4 68.4 M 98 6.5 3.2 10.2 3.2 115.7 74.3 2.8 -9.0 19.8 -10.0 39.0 59.1 a 99 9.6 5.3 14.3 2.8 52.2 72.2 4.9 -4.9 20.0 -7.6 32.5 65.1 98 14.6 9.7 19.6 9.7 30.2 68.2 12.0 -4.0 30.9 -6.4 55.4 62.0 99 14.5 9.5 19.5 6.5 25.7 70.8 9.9 -1.0 25.1 -3.2 53.1 64.4 M 98 16.8 13.0 20.9 13.0 110.5 76.4 14.4 5.0 26.9 3.7 30.5 68.2 y 99 17.9 12.3 23.7 10.0 6.4 68.4 13.3 -2.0 27.0 -2.6 67.3 64.7 98 22.5 17.1 27.3 17.1 27.8 71.7 18.0 6.8 30.5 5.0 67.2 67.2 99 22.5 17.9 26.8 16.0 65.9 74.2 18.1 7.6 32.1 4.8 78.4 69.8 98 24.5 18.9 30.1 18.9 22.1 71.3 21.6 7.9 35.9 6.0 19.0 57.1 99 25.5 20.1 30.8 18.3 57.0 72.8 21.4 8.2 35.8 6.6 67.0 60.8 A 98 24.6 19.3 30.6 19.3 - 71.7 21.7 8.2 36.8 6.1 - 58.2 ğ 99 24.9 19.8 30.4 17.3 35.9 74.0 20.8 7.6 37.0 5.7 134 61.7 E 98 20.5 15.2 26.2 15.2 41.1 72.8 16.3 4.3 33.0 3.0 46.8 63.2 y 99 21.0 15.5 27.5 12.8 38.0 72.7 15.6 3.5 32.0 1.0 49.6 65.3 E 98 16.7 12.5 22.2 12.5 156.1 76.3 11.4 0.1 26.4 -1.8 46.3 68.4 k 99 16.6 12.7 21.8 12.7 52.5 76.3 10.7 0.5 31.8 -2.0 53.6 71.9 K 98 12.5 9.3 16.5 7.5 115.7 79.5 5.9 -3.0 19.9 -5.4 27.9 76.7 a 99 11.6 7.6 16.9 5.5 97.0 74.0 4.2 -6.0 16.2 -9.0 35.2 70.8 A 98 7.5 4.9 10.3 4.0 139.6 78.4 2.1 -4.3 12.6 -6.7 21.5 75.4 r 99 11.4 7.6 15.9 5.1 123.8 67.6 2.5 -6.8 15.5 -8.0 34.1 75.1 O Ş N H T 87 EK 2 Yalova ve Kastamonu illeri toprak analiz sonuçları (1998-1999) Derinlik İşba (cm) (%) Yalova 1998 0-20 50.0 1999 0.20 T. Köp 1998 1999 Lokas. Yıl Tuzluluk PH Kireç OM AP AK 1:2.5 (%) (%) (ppm) (ppm) 0.10 6.31 0.4 2.50 18 238 41.0 0.07 7.10 0.4 1.8 20 275 0-20 64.0 0.52 8.42 10.81 2.65 35 225 0-20 55.0 0.21 8.42 9.78 3.24 46 343 1:2.5 mmhos/cm 88 ÖZGEÇMİŞ Adı Soyadı: Gülay Beşirli Doğum Yeri: Gümüşhane Doğum Tarihi: 08.09.1966 Medeni Hali: Bekar Yabancı Dili: İngilizce Eğitim Durumu (Kurum ve Yıl) Lise: Cumhuriyet Lisesi, Bursa, 1984 Lisans: Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü, 1988 Yüksek Lisans: Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 1993 Çalıştığı Kurum/Kurumlar ve Yıl Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü. 1990-1992 Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü 1992-.... Yayınları (SCI ve diğer) Beşirli, G., Yanmaz, R. ve Güçlü, D. 1999. Sarımsak yetiştiriciliğinde diş iriliğinin baş iriliği ve verime etkisi, Türkiye III. Bahçe Bitkileri Kongresi, 1999, 715-719 s., Ankara Beşirli, G., Yanmaz, R. ve Güçlü, D. 2000. Sarımsakta apomiktik yolla oluşan dişlerin üretimde kullanılabilirliği, III. Sebze Tarımı Sempozyumu, 2000, 361-364 s., Isparta. 89
