yahudılı

DiNLER TARİHİ ARAŞTIRMALARI-Vlll
BÜTÜN YÖNLERiYLE
•
•
YAHUDILI
(ULUSLARARASI SEMPOZYUM)
18-19
ŞUBAT
2012
Ankara-2012
YAHUDiLiKlE TANRlÇALAR
VE
KUlSAllN FEMiNEN BOYUTLARI
~~
Yrd. Doç. Dr. Nermin ÖZTÜRK*
Sözlerime tebliğ başlığınu oluşturan iki kelimeyi açarak girmek istiyorum; bunlardan ilki Yahudiliktir. Yahudi ansiklopedisine göre, İsrailoğulları­
nın tarihi ile ayrılmaz bağlarından ötürü, Yahudiliğin Hıristiyanlık veya ·Budizm gibi açık ve kesin bir tarifini yapmak zordur. Fakat .o en genel ve en kısa
anlamıyla Tanalı'ta da ifade edildiği gibi Yahudilerin dinidir ve Musa tarafın­
dan getirilen tek tanrı inancı üzerine kuruludur. 1 İkinci kelime olan tanrıçaya
gelince; hepinizin bildiği gibi o dişi tanrı de~ektir ve politeist dinlerie ilgili bir
kavramdır. Tarihsel süreçte cinsel kimliği ile alakalı olarak o eş, kız, kız kardeş
veya anne rollerinde görülür ve genellikle güzellik, üretkenlik, doğum, aşk gibi
kavramlarla ilişkilendirilir?
Monoteist olarak bilinen bir dinle politeist bir kavram olan tanrıçayı yan
yana getiren sebebe gelince; her şeyden önce monoteist sözcüğünün Tanalı'ta
kullanılmadığını belirtmemiz gerekir. F~t monoteizmin izleri Musa'ya verilen on emrin içinde açıktır. Tanrı burada İsrailoğullarını Mısır'dan çıkaranın
kendisi olduğunu ve sadece ona ibadet edilmesi gerektiğini söyler, adım da
Yahve olarak belirtir. Burada İsrailoğullan ile Yahve arasındaki ilişkiden dolayı Yahudi monoteizmi daha çok evrensel değil kabile moıwteizmi şeklinde
algılanmış, Yahve de milli bir tannya dönüştürülmüştür. Konu ile ilgilenen
bazı uzmanlara
göre Yahve burada diğer insanların taptıkları tanrı veya tanrı­
çalarta ilgilenmez, O'nun muhatabı İsailoğullandır; yapılmamasını istediği ş~y
"
ı
2
Konya Üniversitesi 1Jahiyat Fakültesi, Dinler Tarihi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi.
"Judaism~
Jewish Encyclopedia, <http://www.jewishencydopedia.com/artides/9028judaism> erişim: ıs- ı 1-2011.
Şinasi Gündüz, Din ve lnanç Söz!üğü, Ankara: Vadi Yayınlan 1998, s. 359.
oyma putlardır; göklerde, yerde ve yeraltında olanların tasvirleridir. O, bunlara secde edilmemesini ve tapınılmamasını emreder ve çok kıskanç bir tanrı
olduğunu açıkla ı;, ama açık ve net bir şekilde ne başka tanrı veya tanrıçaları, ne
de diğer insanların onlara tapınma hakkını inkar eden bir söylem yoktur.
Aslında Yahudilik uzmanlannın veya dikkatli kutsal kitap okuyucuları­
nın çoğu İbra~erin geçmişte Yahve' den başka diğer bazı tanrı ve tanrıçalara
taptıklarını
bilir. Çünkü bunlarla olan münasebet-Tanah'ın değişik bölümlerinde anlatılır, tanrı ve tanrıçaların isimleri verilir. Fakat kimse bunu ya konuşmak istemez ya cesaret edemez veya göz ardı eder. Günümüzde tek tanrı­
cılığın
güçlü temsilcilerinden biri olarak kabul ·edilen Yahudilik'te tanrıçalar
fikrinden bahsetmek ve Tanalı'ın sayfaları arasında unutulmaya çalışılan bu
gerçekle yüzleşpıek büyük ölçüde feminist hareketlerin etkisiyle oluşmuş ve
birilerini cesaretlendirmiştir.
Hepinizin bildiği gibi dünya 18. yy. sonlarına doğru bazı Avrupa ülkeleriyle Amerika Birleşik Devletleri, Avııstralya ve Yeni Zelanda gibi ülkelerde
filizlenen bir kadın hareketine sahne olmuştur. Feminizm olarak ünlenen bu
hareketin amacı başlangıçta kadınların erkeklerle aynı sosyal, ekonomik ve
alabilmesi ve ev dışında· da çalışma hayatına katılmasıyla alakalıdır. İlerleyen yıllar kadınlara başka haklar da getirir;
oy kullanma, seçme ve seçilme, mülkiyet vb. Bunları cinsellik, üreme, por-
eolitik haklara sahip
olması, eğitim
nografi gibi konular izler. Bunlarla yetinmeyen ve asırlardır ikincil konumda
bulunmalarının baş müsebbibi olarak gördükleri dinlerinin eril söylemlerinolan kadınlar bu konuya da .el atarlar. Onlara göre Yahudi ve
Hıristiyan monoteizmi eril bir monoteizmdir, çünkü hem Yahudilikte hem de
Hıristiyanlıktaki sözel tanrı imajları erildir. Mesela, Kitabı Mukaddes'in İngi­
lizce tercümelerinde hiçbir zaman tanrı için femineni ifade eden "she" değil,
den
rahatsız
masküleni ifade eden "he" kullıınılır. Bu çabaların sonunda "Tanrıça Hareke. ti" denen oluşum ortaya çıkar. Tanrıça Hareketi tanrıyı dışlamaz, ama onun
yanına tanrıçayı koyar.
Feminizm her ne kadar kadınların başlattıklan bir hareket olsa da bu
hareketin içinde erkekler de vardıi ve Tanrıça Hareketi çerçevesinde 1967 yı­
lında İbrani tanrısıru.p yanında bir İbrani tanrıçasından bahsederek şimşekleri
384
ÜZerine çeken kişi Raphael Patai (1910-1996) 3 olmuştur. Patai, yazdığı eserde
Yahudiliğin ana tanrıça kültü ve tanrıça tapunları gibi bazı politeist unsurlar
içerdiğini iddia etmiş; Yahudi tanrısının yanına Yahudi tanrıçasını oturtmuş­
tur. O tarihlerde bu fikri kabul etmeye hazır çok az kişi vardır. Patai'den sonra
başkaları da benzer çalışmalar yaparlar, konu ile ilgili yeni bulgulara da ulaşılır
ve konunun uzmanları Yahudiliğin erken dönemlerindeki tanrıça tapımı için
ampirik delillerin tarafsız gözle değerlendirilmesini uygun görürler. Yahudilikteki tanrıça tapımın~ ait deliller şöylece sıralanabilir.
Tanah'a Ait Deliller
Aşera
Tanalı'ta İsrailoğullarının başka tanrtlara taptıklarından sıklıkla söz
edilir. Mesela onların Kenan diyarına geldikten sonra kendi tanrılarının yanı
sıra buranın yerli tanrtlarına da tapındıkları bilinen bir gerçektir. Bu yüzd~n
İsrailoğulları peygamberler tarafından Yalıova ile Filistin'in geleneksel tannları arasında seçim yapmaya zorlanmışlardır. Yehova'ya bağlılıklarını ifade
eden İsrailoğullarına Yeşu onun çok kıskanç bir tanrı olduğunu, sözlerinde
durmadıkları takdirde kendilerini yok edeceğini hatıriatmış ve aralarındaki
yabancı tanrıları defetmelerini istemiştir (Yeşu, 24: 24).'1
Tanalı'taki ifadelere göre İsrailoğulları arasında Kenan ülkesi tanrıla­
rından bazılan özellikle saygı görmekteverağbet edilmektedir.s Kenan pan-
teonundaki tanrıların en meşhurları bilindiği üzere, Baal ve El; tanrıçaları ise
Aşera (Athirat'ta denir6 ), Astarte ve Anat'tır. Bu isimlerden Aşera kelimesi
bazen tekil (Asherah) , bazen çoğul olarak (Asheroth) Tanalı'ta kırk yerde
kullanılır.' Kelimenin etimolojisiyle ilgili bir belirsizlik söz konusudur; doğru
3
yazar, editör ve Siyonist lider olan Josph Patai'nin ilk oğlu -olarak
Yahudi tarihçisi, antrapolog ve etnograftır. (Geniş bilgi için
bakınız: Victor D. Sanua (Edit.), Fields of Offirings: Studies in Honor of Raphael Patai.
Cranbury.NJ: Fairleigh Diekinson University Press, 1983.)
·
Karen Armstrong, Tanrının Tarihi, Çev.: Oktay Özel, Hamide Koyu.kıin, Kudret Emiroğlu,
Patai
meşhur şair,
Budapeşte<ie doğmuştur;
4
Ankara 1998, s. 43
Mesela bkz. Il. Krallar, 23: 13; I. Krallar, ll: 33.
6 Brooke Lemmons Deal, Divine Queenship and Psa/m 45, Ann Arb.or; MI: ProQuest LLC
5
7
2009, s. 85.
Çıkış, 34: 13; Tesniye, 7:5, 12:3, 16:21; Hakimler, 3:7, 6:25, 26, 28, 30; /.Krallar, 14:15, 23, 15:13,
16:33, 18:19; II. Krallar, 13:6, 17:10, 16, 18:4,21:3,7,23:4,6, 7, 14, 15; II. Tarihler, 14:2, 15:16,
17:6,19:3,24.: 18,31:1,33:3,19,34:3,4, 7; Yeşaya. 17:8, 27:9; Yeremya, 17:2;Mika, 5:13.
385
yolda gitmek veya dosdoğru gitmek anlamındaki bir fıilden türetilmiş olabileceği düşünülmektedir. 8 Farklı bir görüş de kelimenin deni~i arşınlayan/deniz­
de yürüyen ve mabet anlamlarına gelebileceği gibi takip eden veya birinin ayak
_izini izleyen anlamına da gelebileceği, dolayısıyl.a Aşera'nın eş olarak kocası­
nın ardından gittiğinin anlaşılması gerektiği şeklindedir. 9 Kelime kutsal direk
veya kazık anlamı da taşımaktadır. 10
Bu durumda konu ile ilgili olarak Tanalı uzmanları
konu
şu olmuştur:
Acaba Kutsal Kitap'ta geçen
Aşera
arasında tartışılan
kelimesi direkt ola-
rak tanrıçanın kendisi için mi~ yoksa kültik objelere atıfta bulunmak için mi
kullanılmıştır. 11
rıçanın
Yahudi Ansiklopedisine göre 12 kelimenin direkt olarak tan-
kendisi için
kullanıldığı
yerler
vardır. 13
Bunun
yanı sıra Tanalı'taki
. ifadelere göre kelimenin bir kült objesini ifade edebileceği yerler de vardır:
bu
açıdan bakıldığında
memiş
tahta bir
sırık
cek. kadar büyük bir
şehirlerin yanı sıra
o gerçek bir
ağaç olabilir,ı 4 şekil verilmiş
olabilir, 15 yakınalık bir
şey
de olabilir.
16
boğa
sunusu için
Ona Beytel, Samiriye,
veya veril-
kullanılabile­
Yeruşalim
gibi
hem Baal altariarı hem de Yahve altadarının yanlarında
rastlanabilmektedir. 17 Muhtemelen üstü örtillebilecek bir şey de olabilir, çün-
kü onun için kumaş dokuyan
· onun ekilip
sıyla ağaç
dikilebildiği,
kadınlardan
yerinden
söz edilir. 18 Buradan
sökülebildiği,
çıkan
kesilip yakılabildiği,
sonuç
dolayı­
ile birebir ilişkili olduğudur. Hatta o, Tanalı'ta bol yapraklı olarak
William Deyer, Did Gad Have a Wife ?: Archaealagy and Falk Religian iııAancieııt Israel,
Grand Rapids and Cambridge: Wm. B. Eerdmans Publishing, 2005, s. 101.
9 Tilde Binger, Asherah: Gaddesses iıı Ugarit, Israel and Old Testament, Sheffield.: Sheffiel(i
AcademicPress 1997,s.144.
lO Felicien Challaye, Dinler Tarihi, Çev.: Samili Tiryakioğlu,İstanbul: Varlık Yayınları 1994, s.
126.
ll Patricia Monaghan, Eııcyclapedia of Gaddesses and Heroiııes, Voll, Santa Barbara: ABCCL! O 2010, s.82; Daniel Kohen, "Asherah: Hidden Goddess of the Bible': Gaddesses in World
Culture, Vol. I, Edit. Patricta Monaghan, Santa Barbara: ABC- CUO 2011, s. 43.
12 "Asherah': Jewish Encyclapedia,
<http://www.jewishencyclopedia.com/articles/1942asherah> erişim: 20-11-2011
13 Bkz. Hakimler, 3: 7; I. Krallar, 18: 19; II. Krallar, 23:4.
14 Bkz. Tesniye, 16: 21.
ıs Bkz. I. Krallar, lS: 13.
16 ·Bkz. Hakimler, 6: 25, 26.
17 Bkz. Il. Krallar, 13:6, Il. Krallar, 23: 15; II. Krallar, 23: 6.
18 Bkz. ll. Krallar, 23: 7.
8
386
ifade edilen ağaçlada ilişkilendirilmiştir 19 ki, bazılan bunların söğüt ve badem
ağaçları olabileceğini iddia etmiştir. 20
Tanalı'ta Aşera
luğu
kültüne yapılan pek çok kınama vardır.
bu tapunın halk arasındaki yaygınlığının
işaretleri
Bunların
çok-
olarak yorumlanabi-
lir. Kutsal Kitaba göre bu olaya marjinal kesimde de rastlanmaktadır. Yahuda ·
kralı Hizkiya'nın oğlu Manaşşe babasının yok ettiği puta tapılan yerleri yeniden inşa ettirmiş ve bir Aşera putu yaptırıp Kutsal M<!-bede yerleştinniştir. 21
Kraliçe Maaka üstelik de çirkin görünüİnlü bir Aşera putu yaptırmıştır.22 Benzer şekilde İsrail Kralı Ahav da Aşera putu yaptıranlar arasındadır. 23
Tanalı'ta Aşeraya karşı yapılan mücadelelerden
de söz edilir. Birkaç örnek de bununla ilgili olarak verelim: I. Krallar' da anlatılanlara göre peygamber
Eliya/İlyas Baal'in dört yüz elli ve tanrıça Aşera'nın dört yüz peygamberi ile
karşılaşır,
Baal'in peygamberlerini yener, fakat Aşera'nın peygamberlerine ne
olduğuna
dair bir bilgi yoktur.24 Bu konuda
savaş
yapanlardan biri de Kral
Yoşiya'dır. Yoşiya Kutsal Mab edin içinde Baal, Aşera.ve gök cisimlerille ait ne
varsa çıkartıp, Kidron vadisinde yakmış ve küllerini Beytel'e götürmüştür.25
Kral Asa'da annesinin yaptırdığı Aşera putunu Kidron vadisinde yakmıştır.26
Aştoret
_Aştoret adı
üç yerde tekil (Asthoreth), ~ltı yerde çoğul (Astharoth)
olmak üzere Tanalı'ta dokuz kez geçer.28 Buradaki ifadelerden anlaşıldığı­
27
Konunun uzmanları Eski Yunanda Astarte,
Akadlılarda İştar adıyla bilinen bu tanrıça adının aslında Astart olması gerekirken, Kutsal Kitabın Masoretik metin çalışmaları sırasında kasıtlı olarak
na göre o
SaydaWar'ın ilahıdır.
Bkz. II. Krallar, 17: 1O.
Kohen, ·~herah'; s. 44.
Bkz. II. Krallar, 21: 3, 7.
Bkz. I. Krallar, 15: 13; II. Tarihler, 15: 16.
Bkz. II. Krallar, 21: 3; I. Krallqr, 16: 33.
Bkz. I. Krallar, 18: 19.
Bkz. ll. Krallar, 23: 4.
Bkz. II. Tarihler, 15: 16.
Manfred Lurker, The Routledge Dictionary ofGods and Gaddesses Devil and Demons, (Translation: Routledge & Kegan Paul) London and New York: Routledge 2004, s. 22.
28 Bkz. Hakimler, 2: 13, 10: 6; I. Samuel, 7:3, 4, 12: 10,31: 10; I. Krallar, ll: 5, 33; II. Krallar, 23:
· 19
20
21
22
23
24
25
26
27
13.
387
değiştitildiğini ve İbranicedeki utanç (boseth) kelimesi ile ilişkilendirildiğini
ileri
sürmüşlerdir.
Bu
tanrıça
Semitik
. Patai'ye göre Astarte kelimesinin
insanların
kutsal
atası
olarak bilinir.29
anlamı üretkenlik tanrıçasına yakışacak şe­
ki!de rahim veya rahimden çıkan şey anlanuna da gelmektedir. Tanalı'ta Aş­
toret adı, tıpkı komşu kültürlerdeki Astarte ile Baal'in birlikteliğinde olduğu
gibi, birkaç yerde tanrı Baal'le birlikte anılır; bundan dolayı bazıları onlann
eş olarak anlaşılabileceğini ve bu durumun tanrıçanın üretkenlik/doğurganlık
özelliğiyle doğru orantılı olduğunu söylemişlerdir. 30 Aştaret aynı zamanda bir
savaş/zafer tanrıçası dır. 31
Tanalı'taki ifadelerden İsrailoğulları arasındaki Aştaret tapımının tıpkı
Aşera tapımı gibi sadece halkarasında değil, en üst düzey yönetici kesimde de
olduğu anlaşılmaktadır.
32
ranlardan birisidir;
Yahudi Kutsal
Mesela, Davud
oğlu
Süleyman
Aştoret'i onurlandı­
dahası onun adına bir tapınak bile yaptırmıştır. 33
Kitabının
bir yerinde de
Aştaret adı tanrıçadan farklı
olarak bir yer adıyla ilintili olarak karşımıza çıkmaktadır: Aştaret Karnaim.
34
Kamaim iki boynuzlu demektir. Patai burasının iki boynuzlu tanrıçaya tapanların kenti olabileceğini ileri sürer. Bu görüşünü desteklemek için de İsrail'de
bir mabette bulunan tanrıça figürürıe dikkat çeker. Bu figürdeki tanrıça çıp­
liktır ve iki tarafında boynuz olan konik bir şapka giymektedir.35 Bu imaj
Suriye'de Astarte adıyla bilinen tanrıça imajıyla36 bire bir örtüşmektedir.
Gök Kraliçesi
Tanrıça tapımıyla ilgili olarak Tanalı'ta adı geçen diğer bir kavram
"Gök Kraliçesi"dir. Yeremya'daki ifadelerden
anlaşıldığına
lar Yahuda'da var olan Gök Kraliçesi tapımı, Yahudi
göre bir zaman-
diasporası sırasında
da
29 Monaghan, Encyclopedia ofGoddesses, s. 83.
30 Raphael Patai, Hebrew Goddess, Detroit: Wayne State University Press 1990, s. 57.
.H Michael Jordan, Dictiomıry Gods and Goddesses, New York: lnfobase Publishing 2004, s.
34.
:
32 "Çünkü Süleyman bana sırt çevirip Saydalılar'ın tannçası Aştoret'e, Moavlılar'ın il.ahı
Kemoş'a ve Ammorılular'ın ilahı Molek'e taptı. Kurallaruna, ilkelerime uyup gözümde
doğru olanı yapan babası Davut gibi yollarımı izlemedi." I. Krallar, 11: 33; Ayrıca bakınız: I.
Krallar, ll: 4-5.
33 ·Bkz. II. Krallar, 23: 13.
34 Bkz. Yarablış, 14: 5.
35 Patai, Hebrew Goddess, s. 57.
36 Jordan, Dictionary Gods aııd Goddesses, s. 34.
388
devam etmiştir.37 Yine bu ifadelerden anlaşılelığına göre Yahuda şehirlerinde
ve Kudüs sokaklarında gök kraliçesine pide sunmak için kadınlar hamur yoerkekler ateş yakmaleta ve çocuklar odun toplamaktadırlar. 38 Aynı
adetlerini diaspora sırasında da sürdürmek isteyen Yahudi kadınlar çektikleri acı ve ıstırabın sebebini Gök Kraliçesine buhur yakmamalarına, dökmelik
sunular dökmemelerine bağlamaktadırlar. Onlar bu yüzden yokluk çektiklerini söylemekte ve bir taraftan kıtlık diğer taraftan kılıçla yok edileceklerine
ğurmakta,
inanmaktadırlar. 39
Tanah Dışı Deliller
Muhtelif zamanlarda yapılan arkeolajik kazılardan elde edilen bulgular
yahudi tanrıçasının varlığı hakkındaki soi:ulara açıklık getirmiştir.
Tanalı'ta
geçen
Aşera sözcüğünün
ne ifade
ettiği
tartışmalar
ile ilgili
1929 yılında Suriye'nin kuzeyindeki Ras Shamra'da bulunan Ugaritik yazına­
lar ile son
bulrnuştur.~ 0
Milattan önceki on dört ve on üçüncü yüzyıllara ait
bu kil tabietler hem zaman hem mekan olarak kutsal Yahudi
yazmaları
ile
oldukça yakındır. Yedi farklı dildeki bu metinlerden Ugaritçe olanlar İbra­
nice ile olan yakınlıklarından ötürü kolaylıkla deşifre edilmiştir. Özellikle bu
sebeplerden ötürü
d.iğer
verilere göre daha
Tabietierde ritüeller, sunular,
varlıklar ve
tanrı
ve
sağlıklı olmaları
tanrıça adlarına
yer
söz konusudur.
verilmiş,
kutsal
bunlarla ilgili mitler anlatılrnıştır. 41 Uzmanlar arasında o zamana
kadar ağır basan görüş Tanalı'ta geçen Aşera adının bir tanrıÇa adı olmadığı,
kültik bir objeyi işaret
ettiği
yönündedir. Fakat
y~zmaların keşfi
bu isimde
42
bir tanrıçanın varlığını· doğrulamıştır. Kenan mitleriyle ilgili bu yazmalarda
El'in
eşi
olan tanrıçanın unvanlan arasında "Denizin Leydisi" ve
"Tanrıların
Bkz. Yeremya, 44: 17.
Bkz. Yeremya, 7: 17-18.
Bkz. Yeremya, 44: 17-18.
John Day, Yahweh and the Gods and Gaddesses ofCanan, New York and London: Continuum International Publishing Group 2002, s. 42.
41 Rosemary Radford Ruether, Gaddesses and the Diviııe Feminine: a Westem Religioııs History,
Berkeley, Los Angeles, London: University of California Press 2005, s. 57; Coh en, uAsherah~
s. 40.
42 John Day, Yahweh and the Gods and Gaddesses ofCanan, s. 43.
37
38
39
40
389
Anası" da bulunmaktadırY E;l bilindiği gibi İbrahim'in de tanrısıdır, Yahve
adı
daha sonra Musa ile birlikte ortaya
çık.rnıştır. 44 Tanrının,
Musa'ya gelene
kadar diğer peygamberler tarafından kullanılan başka bir ismi de El-Şaday'dır.
:revrat'ta tanrı İbrahim'e, İshak'a ve Yakub'a "El-Şaday" olarak ~?ründüğünü,
fakat onlara kendisini Yahve olarak tanıtmadığıru söylemiştir.45 Dolayısıyla El
ile Yahve'yi
olacaktır.
eşit
görme penceresinden bakıldığında El'in eşi Yahve'nin de
Ugaritik yazıtlar, El'in
eşi
olarak Athirat isimli bir
eşi
tanrıçaya işaret
eder. Athirat ile Aşera'nın farklı isimler altında aynı tanrıçaya işaret ettiğine
46
dair uzmanlar arasında bir konsensüs oluşmuşturY Konsensüsün ayrıntıları­
na çok yer tutacağı için burada girmek istemiyoruz ama isimleri farklı bu iki
tanrıçanın
ortak noktaları çok fazladır. Mesela bunlardan birisi, her ikisinin
de stilize edilmiş bir ağaçla temsil edilmesidir.48
Muhtemelen eskiden kervan yolu üzerindeki bir durak olan
kuzeyindeki Kuntillet Ajrud'da 1977/78
sekizyüzlü
yıllara
yıllarında
Sina'nın
bulunan m.Uattan önceki
ait bir küp parçasının üzerindeki yazılar da bir zamanlar
Yahve'nin eşi olarak Aşera'ya tapınıldığının delilleridir. Zira bu parçalar üzerinde şöyle
yazmaktadır:
"Seni Samariya'nın Yahvesi ve Aşerası adına kutsu-
yorum", ve" Seni Ternan'ın Yahvesi ve Aşerası adına kutluyorum". 49
Yine Hebron
rafından
1968
yakınlarındaki
Khirbet el-Qom'da William Dever. ta-
yılında yapılan kazılarda50
da bulunan, milattan önceki sekizinci
ölülerin
yüzyıla
gömüldüğü
ait üzeri
yazılı
bir
mağara­
bir sütun eski
Yahudilerdeki tanrıça tapımı ile ilgili fikir vermektedir. Bu sütunun üzerinde Urlyahu
adındaki
birini "Ya?ve ve onun
Aşerası" adına
kutsayan ve onu
düşmanlarmdan korumasının isteyen bir yazı bulunmaktadır.
Dever buradaki
43 Dever, Did God Have a Wife?, s. 101; Armstrong, Taıırmm Tarihi, s. 24; Jonathan M. Golden,
Andeut Cı;ınaaıı and Israel: New Perspectives, Santa Barbara: ABC-CUO 2004, s. 182.
44 John J. Collins, "Israel': Aııcietıt Religiotıs, Edit. Sarah Des Johnston, Cambridge and .London:
Harvard University Press, 2007, s. 181.
45 Bkz. Çıkış, 6: 2-3.
46 Day, Yahweh atıd the Gods, s. 42.
47 Deal, Divitıe Queetıship, s. 85.
48 Day, Yahweh and the Gods, s. 47.
49 Beth Alpert Nakhai, Arclıaeology atıd the Relii;om of Canaan and Israel, Boston: American
Schools ofOriental Research 2001, s.l89; Golden, Aııcient Canaan and lsrae~ s. 195,252.
SO Dever, Did God Have a Wife?, s. 43, 131.
390
.
Aşera
kelimesinin bir kült objesini
belirtmektedir.51
Tanrıça tapımı
ile ilgili
Mısır'da bulunanlardır. Mısır'ın
değil, tanrıçanın
başka
kendisini ifade
bir delU yirminci
Elephantine bölgesi
ettiğini
yüzyıl başlarında
bilindiği
gibi diaspora
sırasında
bir Yahudi yerleşim yeri olmuştur ve daha önce yukarıda da söz ettiğimiz gibi peygamber Yeremya Gök Kraliçesine tapan bu insanları uyarmış, ·
engel olmaya çalışmıştır. Tanalı'ta bu Gök Kraliçesi'nin adı yoktur; bu sade~e
bir
unvandır.
Bu unvanın
arkasındaki
ismi belirleme de Mısırdaki kayıtların
etkisi büyük olmuştur.
Her şeyden önce bu bölgede bulunan papirüs kayıtlar ile Ararnice yazılmış tablet ve dökümanlar Gök Kraliçesi kültünün Mısır'a Yahuda'dan
gelen göçmenler vasıtasıyla getirildiğini doğrular ~ahiyettedir52 ki bu zaten
Tanalı'taki ifadelerden de açıkça anlaşılmaktadır. 53 Elephantine papirüslerine göre buradaki Yahudilerin tanrısı bazen Yahu şeklinde de telaffuz edilen
Yahve'dir ve onun adına yapılmış mabetieri vardır. 54 Milartan önceki dört yüz
on
yılında
ması
bu tapınağın Mısır tanrısı Khnum'un rabipleri tarafından yıkıl­
Yahve Mabed.ininin Kudüs'teki Yahudi otoritelerince de kabul edileli-
ğine işarettir. 55
Fakat papirüs kayıtlardan birinde Yahve'nin yanı sıra başka
tanrı isimlerine de yer verilİniştir. Mesela Eshem-Bethel, Anath-Bethel gibi.
Başka
bir kayıtta da Herem ve Anat-Yahu adına edilen bir yemin vardır. Bu
konudaki yorumlar, Herem'in bir
leceği,
tanrıça değil tapınağa
ait bir nesne olabi-
Bethel'in ise önceleri ayrı bir tanrıyı ifade ederken Elephantine mabe-
dinin üyeleri tarafınd~ Yahve ile özdeşleştirildiği yönündedir. Anat-Bethel
ve Anat-Yahu ifadeleriyle ilgili olarak, Bethel ve Yahu'nun birbirlerinin yerine kullanılabilen sözcükler olduğu göz önüne alınmış ve Anat'ın Yahu'nun
SI Dever, D id God Have a Wife?, s. 132; Ruether, Gaddesses and the Diviııe Feminine, s. 74; Day,
Yahweh and the Gods, s. 49.
S2 Kare! van der Toorn, "Goddesses in Early Jsraelite Religion~ s. ı: <htn>:llpeople.unçw.edu/
~ona/Goddesses/Jsraelite.pdf> 02-06-20 ll
s·3 "Gök Kraliçesi'ne buhur yakacak, atalarımızın, krallarırnızın, önqerlerimlzin V,e kendimizin
Yahuda kentlerinde, Yeruşalim sokaklarında yaptığımız gibi ona d ökmelik sunular dökeceğiz:' Yeremya, 44: 17.
·
S4 Lester L. Grabbe, A History of jews and Judaism in the Second Temple Period, Vol.l, London
and New York: Continuum International Publishing Group 2004, s. 241.
SS Van der Toorn, "Goddesses in Early Jsraelite Religion~ s. 3.
391
veya Bethel'in eşi, dolayısıyla bir tanrıça olduğuna hükmedilmiş; Tanalı'ta
geçen Gök Kraliçesinin de Anat olduğuna dair görüş bildirilmiştir. 5 6 Çünkü
Elephantinedeki Yahudiler Yahve için Göğün Efendisi/Sahibi hitabını kullanmışlardır. Ayrıca M.Ö. 1300-1200 yıllarında bugünkü İsrail'in Beth Shan
bölgesinde Il. Ramses tarafından tanrıça Anat için inşa ettirilen b.ir Mısır dikilitaşında ondan "Gök Kraliçesi" olarak söz edilrnektedirY
Tanalı'ta
Anat adı geçmez. Fakat Ugaritik metinlerde ondan hem "Gö-
ğün Kraliçesi" hem de "Tanrıların Anası" olarak bahsedilir. ~'Tanrıların Anası"
hatırlanacağı
yani
"Göğün
tanrıçasıdır.
üzere El'in
eşi
yani Aşera için de kullanılan bir unvandır. Anat
Kraliçesi"
aynı
zamanda Asterot gibi bir üretkenlik/verimlilik
58
Hem Tanah'a hem de arkeolajik ve
epigrafık verilere
göre Yahudiliğin
erken dönernlerinde İsrailoğulları arasında tanrıça tapımının olduğu aşikardır.
Anlaşıldığına
göre bu tapım yalnız halk arasında değil, Süleyman mabedinde
ve krall~rla din
adamları arasında
yalnız değildir, yanında
da popülerdir.
Yalnız tanrıça
hiçbir zaman
hep eşi vardır: Yahve ve Aşerası, Yahve ve Anat gibi.
Peki, taruıça tanrıdan daha mı önemlidir veya daha mı güçlüdür? Buna dair
_ bir şey söylenemez. Ama şu bir gerçektir ki o insanlara daha yakındır ve daha
samirnidir. Bunun sebebi Taruı ile iletişim kurmak için gereken resmi prosedüre tanrıça tapımında ihtiyaç duyulmayışı olabilir.59
Deliller,
(
Tanalı'ta farklı
farklı görüntillerle
isim ve unvanlarla
anılan tanrıçanın aslında
ortaya çıkan tek bir tanrıçaya işaret ettiği yönünde yoğun-
luk kazanmaktadır. Tanrının farklı isimleri gibi (Yahve, El, Şaday) tanrıçanın
da değişik isimleri vardır (Aşera, Aştoret, Anat). Mısır'daki tanrıça tapımının
buraya Yahuda'dan
olması, AŞtoret
getirilmiş olması,
Yahuda'daki
tanrıçanın adının Aşera
kelimesinin ~şera ile ilgisi, Tanalı'ta en çok zikredilen ismin
Aşera olması gibi hususlar Ycihve'nin eşinin Aşera olduğu yolunda ağırlık kazanır.
56 Grıı.bbe, A History ofleıvs, Voi.I, s. 243
57 Van der Toorn, "Goddesses in Early Israelite Religiori, s. 4, 5.
58 Jordan, Dictioııary Gods and Goddesses, s. 19.
59 Van der Toorn, "Goddesses in Early Israelite Religion': s. 14.
392
. Tanrıçanın Değişimi
Tanalı tanrıça tapımının M.Ö. 800'lü yıllara kadar sürdüğünü söyler
ve Aşera kültü için yapılan mücadeleleri anlatır. 6° Fakat tanrıça kilitünün yok
edilmesi Yahve'nin dişil tarafına olan ihtiyacı ortadan kaldırmaya yetmez.
Onun, tecellilerindel) birisinde yeniden
inşa
edilen Süleyman Mabedi'ne
dişi
bir kerub/melek olarak girdiği ve kutsalların kutsalının karanlık hücresinde
61
erkek partneriyle halvet halindeyken görüldüğü söylenir.62
Tanrıçanın başka
bir tecellisi de Şekina şeklinde olur. En belirgin özel-
liği
olan ağaçla ilişkisi nedeniyle Aşera bu sefer Bilgelik Ağacına dönüşür. Artık ortada bir tapırn ve kilit yoktur, ama ağaç kurumamıştır; yaşamaya devam
eder, onun adı aynı zamanda Yaşam Ağacıdır, Hayat ağacıdır. Aşera artık kilit
olarak ömrünü tamamlamıştır ama Şekina olarak yaşamaya devam eder.
yazmalarında Şekina "tanrının dişil yanı"
Geleneksel Yahudi
veya
ebecii-ezeli tanrının dünyadaki mevcudiyeti olarak tanımlanır. Tevrat'ta Şeki­
na kelimesi kullanılmamıştır. Yarumcular Tevrat'ta Şekina'nın varlığına işaret
etmek için Musa'ya yanan
Rabbilere g(,)re vahiy için
çalıdan
vasıta
seslenen Yahve
olarak basit bir
olayını
çalının
örnek gösterirler.
seçilmesi
Şekinabın
varlığına vurgu yapmakta; dolayısıyla doğadaki hiçbir şeyin onsuz olamayacağına işaret
etmektedir. YaniHayyolan tanrının her yerde ve her zaman hazır
olduğunun göstergesidir.63
Aşera Şekina
olarak metamorfoza uğradığı ilk yıllarda bir tanrıçanın
seven, kutsayan, anaç, acı çeken, yas tutan, yani genel olarak duygusal tarafını
temsil etmiştir. Kabalizmin yeni bir soluk olarak Yahudiliği ortaya çıkardığı
on üçüncü yüzyıl boyunca ise ayrı bir dişil varlık olarak zuhur etmiştir. O, zaman zaman geleneksel eril tanrıdan ayrı hareket eden, sıklıkla onun karşısına
çıkan ve arada ona muhalefet eden ve çocukları olan İsrail halkını koruyan biri
olarak Yahve'den daha önemli rol oynamıştır. Kişiliğindeki bu değişime uygun olarak her ne kadar eski adı Şekina olarak çağrılmaya devam etse de yeni
60 Rabbi Leah Novick, "Encountering the Shechinah, the Jewish Goddess," The Goddess ReAwakeniııg, Edit: Shirley Nicholson, Wheaton: Qest Books I 989, s. 204.
61 Yalnız antlaşma sandığırun konulduğu mabedin en içteki odası.
62 Patai, Hebrew Goddess, s. 32.
63 Novick, "Encountering the Shechinah," s. 205.
393
konumuna daha _uygun bir isim almıştır: Matronit (veya Matron, Leydi, ~ali­
çe gibi). Tanrıça günümüzde her Yahudi mabedinde Cuma akşamları yapılan
dualarda "Gel Ey Gelin" şeklinde selamlanmaktadır. Ancak, kendisi de bir Ya~udi
olan Patai'nin ifadesine göre bu selamlama şekli eski mistik anlamından
yoksundur ve önemsiz bir şiirsel ifade olarak anlaşılmaktad.ır.64
Sonuç
Bu
tebliğin amacı
ne Yahudilerin dinsel
geçmişini
kurcalarnak ne de
geçmişteki tanrıça tapunlarını
hortlatmak değil; hangi dine ait olurlarsa olsunlar bütün kutsal metinlerio cinsel kimliklerimizden sıyrılarak okunması­
nı hatırlatmaktır. Tanrı ne erkektir ne dişidir ve insan onun halefidir. Kutsal
metinlere tek gözle bakmak (erkek ya da dişi gözüyle, fark etmez) bizi her
zaman yanıltacak, sözden manaya geçiremeyecektir. Kutsal metinler sıradan
bir gazete razısı gibi değil derinliği olan metinlerdir. Anlatmaya çalıştığımız
konuyu sadece Yahudiliği monoteizme götüren süreç olarak kabul ettiğimiz­
de alıntı yaptığımız metinlerio sıradan bir tarih kitabının ötesinde anlamları
olmayacaktır.
İçinde bulunduğumuz çağda, bilinç seviyesi yükselmiş modem· insan
için, zaten geçmişteki gibi bir tanrıça tapımına ihtiyaç yoktur; tanrıça kavramını anlamak için yeni bir geleneğe ihtiyaç vardır. Buradan, böyle bir konu
sunmama sebep olan; tabuları yıkıp bakış açımızı değiştireceğille inandığım
tüm görüşleri desteklediğiiDi söylemek ve onları kutlamak istiyorum. Herkese
teşekkür ediyorum.
KAYNAKLAR
Beth Alpert Nakhai, Archaeology and the Religions of Cana an and Israel, Boston: American Schools ofOriental Research 2001.
Brooke Lemmons Deal, Divine Queenship and !'salm 45, Ann Arbor, MI: ProQuest LLC 2009.
Daniel Kohen, "Asherah: Hidden Goddess of the Bible", Gaddesses in World
Culture, Vol. I,
64 Patai, Hebrew Goddess, s. 32.
394
Edit. Patricia Monaghan, San ta Barbara: ABC-CLIO 2011.
Felicien Challaye, Dinler Tarihi, Çev.: Samih Tiryakioğlu, İstanbul: Varlık Yayınlan
1994.
John Day, Yahweh and the Gods and Goddesses·of Can an, New York and London: Continuum International Publishing Group, 2002.
John J. Collins, "Israel", Ancient Religions, Edit. Sarah Iles Johnston, Cambridge and
London: Harv~d University Press 2007.
Jonathan M. Golden, Ancient Can aa n and Israel: New Perspectives, Santa Barbara: ABC-CLIO 2004.
Kare! van der .T oom, "Goddesses in Early Israelite Religion". <http://people.
uncw.edu/deagona/Goddesses/Israelite.pdf> erişim: 02-06-2011
Karen Armstrong, Tannnın Tarihi, Çev.: Oktay Özel, Hamide Koyukan, Kudret Emiroğlu, Ankara 1998.
Kutsal Kitap (Eski ve Yeni Antlaşma), İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi
2001.
Lester L. Grabbe, A History of]ews and fııdaism in the Second Temple Period,
Vol.I, London and New York: Continuum International Publishing Group
2004.
Manfred Lurker, The Routledge Dictionary of Gods and Gaddesses Devil and
Demons, (Translation: Routledge & Kegan Paul) London and New York:
Routledge 2004
Michael Jordan, Dictionary of Gods and Goddesses, New York: Infobase Publishing 2004.
Patricia Monaghan, Encyclopedia ofGaddesses and Heroines, Vol. I, San ta Barbara: ABC-CLIO 2010.
Rabbi Leah Novick, "Encountering the Shechinah, the Jewish Goddess," The
Goddess Re-A wakening, Edit: Shirley Nicholson, Wheaton: Qest Books
1989.
Raphael Patai, Hebrew Goddess, Detroit: Wayne State University Press 1990.
395
Rosemary Radford Ruether, Gaddesses and the Divine Feminine: a Western
Religious History, Berkeley, Los Angeles, London: University of California
Press 2005.
Şinasi Gündüz, Din
ve Inanç Sözlüğü, Ankara: Vadi Yayın_lan 1998.
Tilde Binger, Asherah: Gaddesses in Ugarit, Israel and Old Testament, Sheffield:
Sheffield Academic Press 1997.
Victor D. Sanua (Edit.), Fields of Offerings: Studies in Honor of Raphael Pa ta i.
Cranbury,NJ: Fairleigh Diekinson University Press 1983.
William Dever, Did God Have a Wife ?: Archaeology and Folk Religion in An-
cient Israel, Grand Rapids and Cambridge: Wm. B. Eerdmans Publishing,
2005.
"Asherah", ]ewish Encyclopedia,
articles/1942-asherah>
"Judaism",
]ewish
erişim:
20- 11-2011.
Encyclopedia,
articles/9028~judaism> erişim:
<http://www.jewishencyclopedia.com/
<http://www.jewishencycl.o pedia.com/
15-11-2011.
ı
396