Yaşında Nizamülmülk
advertisement
Kültür Dünyası BD HAZİRAN 2017 Yaşar Öztürk Büyük Selçuklu’nun Başbakanı Nizamülmülk 999 Yaşında Selçuklu tarihinin en önemli isimlerinden biri, gelmiş geçmiş en ünlü başbakan Nizamülmülk 999 yıl önce 10 Nisan 1018’de Horasan’da doğdu. İ ranlıydı. Selçuklu’da ilk görev aldığında Alparslan’ın veziriyle geçinemedi. Çağrı Bey beğendiği Nizamülmülk’ü yeniden Alparslan’ın veziri yaptı ve onu bir baba olarak görmesini istedi. Tuğrul Bey ölünce başlayan taht kavgasında Alparslan’ı destekledi. O da bugünkü anlamıyla Başbakanlığa Nizamülmülk’ü atadı. Başka görevdeydi Malazgirt savaşına katılamadı. Alparslan’ın öldürüldüğü seferde karşıt güçleri dağıttı ve oğlu Melikşah’ın başa geçmesini sağladı. Doğuştan vezirdi. Selçukluların, İslam dünyasının 73 BD HAZİRAN 2017 siyasetine, devlet yönetimine yön verendi. Boşuna değildi adının Nizamülmülk yani “devlete yön veren” olması. Lâkabı çoktu. Halife “Devletin Direği; İnananların Emirinin Dostu” derken Alparslan ilk “Atabeylik” unvanı ona verdi. “Hanedan üyelerinin öldürülmeleri aileye uğursuzluk getirir” diyerek kardeş katlinin önünü kesti. Adem ve Havva’dan bu yana dünyadaki tüm kötülüklerin nedeni olduğuna inandığı kadınların yönetimde yer almalarını ve karışmalarını istemedi. zıt inanışlarla, dışarıda Selçukluyu, İslam’ı yok etmeye çalışanlarla savaştı. Önemli görevlere getirilmesinden yana olmadığı gayrimüslimlerin can ve mallarına kastedilmesine de karşıydı, onların koruyucusuydu. Uzlaşmacı kişiliği vardı. Sultan ile arasındaki çatlakların büyümesine ve derinleştirilmesine fırsat vermedi. Sultan, Halife dışında bir de meclisin varlığına inanan Nizamülmülk, sorunların görüş alışverişi, tartışmak ve danışmakla çözülebileceğine yani “akıl akıldan üstündür” ükümdarlara “Her biriniz birer anlayışına sahipti. Çevresinden ekçobansınız ve güttüklerinizden sik olmayan bilginlere ve düşünürsorumlusunuz” diyen Nizamülmülk lere büyük önem ve değer verirdi. din ve devlet işlerinin ayrı ayrı Melikşah Nizmülmülk’emektup yürütülmesinden yanaydı. Sultan ve gönderdi: “Bu insanlar gece gündüz Halifenin sınırlarını senin meclisine ve ortak alanlarını gelerek, senin işine çizdi. Halifelik engel oluyorlar. Bir ruhani bir merkez emir ver ki, ancak oldu. Halife, Sultan senin iznin olduğu kız alıp verdiler. Hazaman huzuruna life ile Melikşah’ın girebilsinler.” kızının düğününde Yanıt gecikmedi: sultanlığı Nizamül“Bu takım İslam’ın mülk temsil etti. İki temelidir, onlar temel siyaset izledi: dünyanın ve ahiretin Birincisi, süsüdür. Onlar Selçuklu Devleti benim başıma bile ile Abbasi Halifeotursalar, bu bana liği arasında uyum ağır gelmez” dedi. sağlamak; ikincisi, Toplantılar zıt düşünce ve ina- Nizamülmülk’ün Türk İslam devsıkıcı olmasın diye nışlara karşı İslam’ı letlerinin idari, mali, siyasi, askeri, “sultanın babalık savunmaktı. İçeride sosyal, kültürel yönleri hakkında şefkati, cömertliği Sünni düşünceye ve sofrasının genişbilgi veren eseri; Siyasetname H 74 BD HAZİRAN 2017 liği de o oranda büyük olmalıdır” düşüncesindeydi. Adaletin önemini diyerek içkili şölenleri bir devlet oğluna gönderdiği mektupla yazdı: töreni biçiminde resmileştirdi. Hal“Her şeyden önce, bütün halkın ka açık şölenleri de yaydı. Selçuklu senden kazançlı olmaları gerekir; Devleti’nin başındaki hükümdar, her zaman onlara hukuk lazımdır. devleti diktatörce değil, meclisin Bırak, onlar kalpleri serbest olduğu aldığı kararlarla yönetti. halde, kazançlarıyla kendi hayatSarayla halk arasında bir larını sağlama yolunda çalışsınlar. dengeydi. Yöneticiliği, cömertliği, Onlardan (vergi olarak) bir şey bilgeliği, güzel ahlâkıyla ve de alınmak istendiği zaman, yavaş en çok adâlete olan düşyavaş alsınlar. Hadiseler künlüğü ile tarihe mal kapısı, onların üzerine olan Nizamülmülk, kapalı olsun. Hiç Nizamülmülk, devletin kapısını her kimse, emredilenden “İnsanlar inançsız başka onlardan bir zaman açık tuttu. Haftada iki gün şey almasın. Kenyaşayabilirler halkla görüşürdü, dilerine uğrayanlar ama adaletsiz davalara bakar ve onları asla incityaşayamazlar. adalet dağıtırdı. memelidir. Bundan Hizmetçilerin Adalet, devlet erkine başka, senin sarayıgörüşmeye gekapısı zulme uğyasallık sağlayan nın len yaşlı yoksul ramış olanlara açık tek temel kavramdır. olsun. Haftada bir kadını tersleyerek dilekçesini ulaştırHükümdar gücünü gün bu işle meşgul madıklarını duyan ol. Başka bir iş yapadil olmasıyla Nizamülmülk, ma. Bunu yaparken koruyabilir” onlara: “Büyük ve yavaş yavaş hareket ünlü kimseler zaten düşüncesindeydi. et. Ta ki zulme uğrayanıma rahatça yanın şikayetlerinin gelip giderler. Ben sebebini ve bunun sizi sırf huzuruma gelemeyen zayıf giderilmesinin nasıl mümkün olmave yaşlılar için görevlendiriyorum. sı gerektiğini bilene dek. Öyle ki, işiniz böylelerinin girmeleri için emrettiğin her şey hakikat ve basiret kolaylık sağlamaktır. Siz bunların yüzünden olsun.” işlerini bana ulaştırmadıktan sonra 30 yıl boyunca yönetimi elinde size ihtiyacım yoktur” dedi. tutan Nizamülmülk’ten Hasan “İnsanlar inançsız yaşayabiSabah, çevre devletler kadar onun lirler ama adaletsiz yaşayamazlar. yerini almak isteyenler de hoşnut Adalet, devlet erkine yasallık sağla- değildi. Karahanlı Prensesi Terken yan tek temel kavramdır. Hükümdar Hatun, başvezirliği düşleyen Tacü’l gücünü adil olmasıyla koruyabilir” Mülk her fırsatta Melikşah’a yakı75 BD HAZİRAN 2017 nıyorlardı. Bardağı taşıran damla vali yaptığı oğlunun Melikşah’ın yakınına baskısı oldu. Melikşah ağır bir mektup yazdı: “Sen benim devletimi ve memleketimi istila eyledin, evlatlarına ve damatlarına verdin. Bunlar benim adamlarıma saygı göstermiyor, halka zulmediyor, sen de bunları uslandırmıyorsun. İster misin ki vezirlik divitini elinden, sarığını başından alayım ve halkı zorbalığınızdan kurtarayım!” N izamülmülk anında yanıtını verdi: “Eğer o, benim saltanatta ve mülkünde ortağı olduğumu bilmiyor idiyse bilsin. Bugün bulunduğu makama benim fikir ve önlemlerimle geldi. Babası öldürüldüğü gün işleri nasıl idare ettiğimi ve ona isyan edenleri nasıl cezalandırdığımı hatırlamaz mı? O zaman bana sımsıkı sarılır ve muhalefet Alamut Kalesi etmezdi. Ne zaman ki, işleri yoluna koydum, herkesi ona itaat ettirdim, dirlik ve düzeni sağladım, yakın ve uzak şehirleri fethettim, uzak ve yakın herkes ona itaat arz etti, işte o zaman işlemediğim günahları bana 76 yükledi, hakkımdaki ihbarları işitir oldu. Benim adıma ona deyiniz ki, başındaki o tacın varlığı, bu divite bağlıdır. Bu ikisinin işbirliği ve ittifakı, istenilen her şeyin bağı ve her türlü ganimetin sebebidir. Bu divitin kapağını kapatırsam onun tacı da yok olur. Eğer bir değişiklik ve tedbire karar verdiyse önce gerekli önlemleri alsın. Kapıyı çalmadan önce başına gelecekleri düşünsün, dikkatli olsun.” Melikşah‚ görevden almadığı Nizamülmülk ve diğerlerinden bir istekte bulundu: “Her biriniz memlekete ilişkin düşünüp saltanatımız zamanındaki aksaklıkları belirleyiniz! Dergâh, divan ve sarayımızda yerine getirilmesi gerekirken gözümüzden kaçan durumları gözden geçiriniz! Ayrıca önceki padişahların icra etmiş oldukları halde bizim de yapmamız gereken durumları saptayınız! Üzerlerinde fikirler eyleyelim, bu fikirleri hayata geçirelim de, din ve dünya işlerimiz yolunca yordamınca idame etsin. Selçukluların ve başka padişahların töre ve adetleri üzerine düşünceleri açık seçik olarak kaleme alarak bize sununuz!” Melikşah’ın peşinden Bağdat’a gitmeden önce 39 yıl sonra eklediği 11 bölümle genişlettiği anıtsal çalışmasını Siyasetname’yi saray kitapları yazıcısı Nasıh’a verdi. Başına bir şey gelirse Melikşah’a bizzat vermesini buyurdu. Öleceği içine doğmuştu. BD HAZİRAN 2017 Nizamülmülk “İsyanın büyümesini önlemek ve uyuşukluğun kusurunu kökünden kazımak” için kuşkulandığı Hasan Sabah’ı saraydan kovdu. Mısır'a göçen, Fatımi devletine tehdit olunca hapsedilmek istenen Hasan Sabbah İran’a döndü. Örgütünü yeraltına oradan da Alamut kalesine taşıdı. İlk cinayetlerini Alamut’a yerleşmeden işlediler. Kendilerine katılmaya zorladıkları müezzin reddedince açığa çıkacakları korkusuna kapılıp onu öldürdüler. Katillerinin yakalanmasını buyurup idam ettiren Nizamülmülk’e kin bağladılar ve öldürmeye karar verdiler. Ramazan’da iftardan çadırına dönerken yaklaşan ve “kendini adayan” diye adlandırdıkları “Fedai”nin ilk kurbanı Nizamülmülk oldu. “O, bizden birini katletti, biz de onu katlettik” diyerek dünyaya korku saldılar. Haşaşiler adı dünyada suikast sözcüğünün etimolojik kökeni oldu. Nizamülmülk vasiyetinde: “Ben bu devlete çok önemli hizmetlerde bulundum. Bunları yaptırdığım eserlerde görmek mümkündür. Mülkün sahiplerine muhalefet ve hıyanet etmedim. Hizmetim boyunca hep şefkatli davrandım. Hazineyi artırdım, halkı zengin kıldım. Devletin düşmanlarını ortadan kaldırdım ve dünyayı adalet, insaf ve emniyet Nizamülmülk’ün katlini tasvir eden minyatür (Topkapı Sarayı No: 360B) ile bezedim. Devletin ve bütün halkın hayrı için yapmış olduğum işler, benim ölümümden sonra ortaya çıkacaktır... benim gelir ve giderim gizli değildir. Geriye, güç ve şerefle dolu bir dönem bırakmaktayım.” Melikşah, Nizamülmülk’ün oğluna mektup gönderdi: “Bu devletin başardığı fetihler ve mühim işler adına her ne varsa, biz bunları onun kutluluğundan, öğütlerinden bildik... bütün insanlar onun bizim için nasıl dayanak olduğunu bilirler... ve yine biliyoruz ki, gözler bundan böyle asla onun gibisini göremeyecek ve onun emsalinden biri, bir daha yeryüzüne gelmeyecektir.” Suikastın arkasında olduğu söylenenlerden Melikşah, bir ay sonra gizemli bir biçimde öldü. Başvezirliği kapan Tacü’l Mülk de Nizamülmülk’ün muhafızlarınca öldürüldü. Haşhaşiler yok edildi. Siyasetname’siyle çağları aşan bir ışık oldu... • [email protected] 77
