MALİKİ FAKÎH İBN RÜŞD el-CEDD`İN

advertisement
bilimname, XX, 2011/1, 151-180
MALİKİ FAKÎH İBN RÜŞD el-CEDD’İN “el-BEYÂN
ve’t-TAHSÎL” İSİMLİ ESERİ VE KONULARI ELE ALIŞ
METODUYLA İLGİLİ ÖRNEKLER
İbrahim YILMAZ
Yrd Doç. Dr., Şırnak Ü. İlahiyat F.
[email protected]
Work Of Ibn Rüşd El-Cedd Named “El-Beyân Ve’tTahsîl” and Examples of His Approach Methods To
Subjects
Summary
In general, having an adequate and reliable knowledge of
“usul/methodology,
fürû/Islamic
Law,
ıstılah/concept
edebiyat/literature” is necessary for specialize in Islamic Law
and make an academic carrier in this art of science. Having
sufficient and reliable information is possible by reading and
recognizing basic resources and by knowing methods of
benefiting from them, related to this art of science. In this
context, having knowledge of classic and modern literature in
Islamic Law is a basic issue needed by who desire
specializing in this field or to make and academic carrier.
In our study, one of the major classic resources of Maliki
Sect named “el-Beyân ve’t-Tahsîl” (ö. 520/1126) written by
İbn Rüşd el-Cedd is introduced and some examples related to
his approach to subjects are given.
Key Words: İslamic Law, literature, Ibn Rüşd el-Cedd, elBeyân ve’t-tahsîl.
İbrahim YILMAZ
Giriş:
Sayfa | 152
İslam Hukukunda uzmanlaşmak ve akademik kariyer yapmak için bu
bilim dalının dört temel esasını oluşturan ve birbiri ile ilintili olan
“usul/metedoloji, fürû/fıkıh-hukuk, ıstılah/kavram ve literatür/edebiyat”
hakkında yeterli bir bilgiye sahip olmak gerekmektedir. Bu konuda yeterli
ve güvenilir bilgiye sahip olmak ise ancak, bu bilim dalı ile ilgili temel
kaynak eserleri tanımak, okumak ve bunlardan faydalanma usullerini
bilmekle mümkündür. Bu bağlamda araştırmacıların ihtiyaç duydukları
temel konulardan biri de, İslam hukuku ile ilgili klasik ve modern literatür
bilgisine sahip olmaktır.1
İslam hukuku ile ilgili akademik çalışmalarda, araştırmacıların bilmesi
gereken önemli başvuru kaynaklarından biri de hiç şüphesiz Maliki
mezhebi ile ilgili klasik fıkhî eserlerdir. Çalışmamızda Maliki mezhebinin ilk
dönem fakihlerinden biri olan Ebu’l-Velîd İbn Rüşd el-Cedd’in (ö.
520/1126) “el-Beyân ve’t-tahsîl” isimli eseri ve konuları el alış metoduyla
ilgili örnekler üzerinde durulacaktır. Maliki fıkhının ilk dönem önemli
eserlerinden biri kabul edilen ve mezhebin temel bilgi kaynakları arasında
seçkin bir yere sahip olan “el-Beyân ve’t-tahsîl”, Muhammed b. Ahmed elUtbî’nin (ö.255/869) İmam Malik ve onun öğrencilerinden aktarılan, fakat
Maliki mezhebinin temel klasik metni olarak kabul edilen el-Müdevvenetü’lkübrâ’da yer almayan görüşleri derlediği el-Müstehrace mine’l-esmia
mimmâ leyse fi’l-Müdevvene (el-Utbiyye) adlı eserinin hacimli bir şerhi
niteliğindedir. “el-Beyân ve’t-tahsîl”, döneminden itibaren Mâliki fıkhının
temel kaynaklarından biri sayılmış ve şöhreti zaman içinde asıl metni
gölgede bırakmıştır.2
Çeşitli kütüphanelerde birçok yazma nüshası bulunan “el-Beyân ve’ttahsîl”, Muhammed Haccî ve bir grup arkadaşı tarafından tahkik edilerek
yayımlanmıştır. İbn Rüşd el-Cedd’in (ö.520/1126) hayatı ve “el-Beyân ve’tFıkhî mezheplerin ilk dönem eserleri ile ilgili bkz. Ahmet Özel, “Fıkıh”, (Literatür/Klasik Dönem)
DİA, XIII, s.14-22; Hayreddin Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, İz yay. İstanbul 2007, s. 200 vd.;
Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Türkiye Diyanet Vakfı, 1990; Ali Hakan Çavuşoğlu, Irak Mâliki
Ekolü (III.-V. /IX.-XI. yy.), Doktora Tezi, Marmara Ünv. Sosyal Bilimler Enst, 2004.)
Günümüzde İslam Hukuku literatürü/edebiyatı ile ilgili bir çalışma için bkz. Ahmet Yaman, “İslam
Hukuku Literatürünün Ortaya Çıkışı, Gelişmesi ve 1980 Sonrası İçin İslam Kamu Hukuku
Edebiyatına İlişkin Arapça Bir Bibliyografya Denemesi” (Diyanet İlmi Dergi, Temmuz- AğustosEylül 1995, Cilt:31, Sayı:3, s. 107-128).
2 İbrahim Kâfi Dönmez, “el-Beyân ve’t-tahsîl”, DİA, VI, 28; Ali Bardakoğlu, “İbn Rüşd”, DİA, XX, 255;
Eyüp Said Kaya, “Mâliki Mezhebi”, DİA, XXVII, 529; Ahmet Özel, “Fıkıh” md., DİA, XIII, s. 17;
Muhammed İbrahim Ahmet Ali, “Istılâhu’l-mezheb ınde’l-Mâlikî”, Mecelletü’l-buhûsi’l-fıkhıyye,
Yıl:4, Sayı: 25, 1992, s.120.
1
Maliki Fakîh İbn Rüşd el-Cedd’in “el-Beyân ve’t-Tahsil” İsimli Eseri ve Konuları Ele Alış
Metoduyla İlgili Örnekler
Tahsîl” isimli eseri ile ilgili çalışmamızda, eserin Muhammed Haccî
başkanlığında yapılan bu tahkikli baskısı (el-Beyân ve’t-tahsîl, Dâru’l-ğarbi’lİslâmî, Beyrut (I-XX, Beyrut 1404-1407 / 1984-1987, 1408 / 1988) esas
alınmıştır.
Çalışmamız üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde kısaca müellif
İbn Rüşd el-Cedd’in hayatı, ilmî şahsiyeti ve eserleri üzerinde durulmuştur.
İkinci bölümde, “el-Beyân ve’t-Tahsîl” hakkında genel bilgiler verilerek eser
üzerinde yapılan fihrist çalışmalarından bahsedilmiştir. Üçüncü bölümde
ise eserin konuları ele alış metoduyla ilgili örnek konulara yer verilmiştir.
I- İBN RÜŞD el-CEDD’İN HAYATI, İLMİ ŞAHSİYETİ VE ESERLERİ
A. HAYATI3
Müellif İbn Rüşd, 450 yılının Şevval ayında (Aralık 1058) Kurtuba’da
doğmuş, orada büyümüş ve Endülüs’ün önde gelen fakihlerinden ilim tahsil
etmiştir. Aslen Sarakustalı olan müellif, sonradan Kurtuba’ya yerleşen bir
aileye mensuptur.4
Asıl adı, “Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Ahmed b. Rüşd el- Kurtubî
el-Endelûsî el-Mâlikî” olan müellif, büyük dedelerinden Rüşd’e nisbetle İbn
Rüşd olarak anılmaktadır. Ancak, aynı isim, künye ve nisbeye sahip olan ve
“Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid” isimli eserin sahibi torunu İbn
Rüşd’den ayırt edilmesi için kendisine İbn Rüşd el-Cedd (el-Ekber, el-Fakîh)
denilmiştir. Daha çok felsefeci kimliği ile tanınan torunu ise İbn Rüşd elHafîd olarak anılmıştır.5
Gençlik yılları Endülüs Emevi Devleti’nin (138-422 / 756-1031)
yıkılmasından sonra İspanya’da ortaya çıkan tavâif-i mülûk6 devrine
İbni Rüşd el-Cedd’in hayatı ile ilgili bkz. el-İşbilî, Ebu Bekir Muhammed b. Hayr, Fehrese, y.y. 1963,
s. 241-243; İbn Ferhûn, İbrahim b. Ali b. Muhammed, ed-Dîbâcü’l-müzheb fî ma’rifeti a’yâni
ulemâi’l-mezheb, (thk. Me’mûn b. Muhyiddin el-Cennân), Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 1996,
s.373-375; Ahmed el-Makkarî, Nefhu’t-tîb min Ğusni’l-Endelüsi’r-Ratîb, Dâru Sadır, Beyrut 1968, II,
215-216, Rakam: 130; ez-Ziriklî, Hayruddin, el-A’lâm: Kâmusu terâcim li eşhuri’r- ricâli ve’n- nisâi
mine’l-Arabi ve ve’l-Müstaribîn ve’l-Müsteşrikîn, Dâru’l-ilmi’l-melâyîn, Beyrut 1990, V, 316;
Mahlûf, Muhammed b. Mahmud, Şeceratü’n-nûri’z- zekiyye fi tabakâti’l-Mâlikiyye Beyrut 1349,
s.129, Rakam: 376; el-Bağdâdi, İsmail, Hediyyetü’l-ârifîn, İstanbul 1955, II, 85; İbnü’l-İmâd,
Abdülhay el-Hanbelî, Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb, Dâru ihyai’t-türâsi’l-Arabî, Beyrut t.y.
(thk. Abdulkadir el-Arnavut, Mahmut el-Arnavut) IV, 62.
4 Haccî, Takdîm, 11-12; Bardakoğlu, “İbn Rüşd”, DİA, XX, 254.
5 Haccî, Takdîm, el-Beyân ve’t-tahsîl, I, 11-12; Ali Bardakoğlu, “İbn Rüşd”, DİA, XX, 254.
3
6
Endülüs Emevi Devleti’nin (138-422 / 756-1031) yıkılmasından sonra İspanya’da ortaya çıkan
karışıklıktan istifâde eden bir kısım ileri gelenler, (422-485 / 1031-1092) tarihleri arasında on
Sayfa | 153
İbrahim YILMAZ
rastlayan İbn Rüşd’ün yetişkinlik ve olgunluk dönemi, Endülüs’ü de
hakimiyeti altında bulunduran ve 479-543/1086-1147 tarihleri arasında
Mağrib’te kurulan Murâbıt 7 devletinin hükümdarı Yusuf b. Taşfin ve oğlu
Ali’nin zamanına rastlamaktadır.8
Sayfa | 154
Murâbıt hükümdarı Yusuf b. Taşfîn, Endülüs’teki iç karışıklıkları sona
erdirdiğinden oğlu Ali’nin dönemi Müslümanların Endülüs’teki en parlak
devirlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Emir Ali 511/1117
tarihlerinde Kurtuba’ya geldiğinde onu karşılayan heyet arasında İbn Rüşd
de vardır. Murâbıt hükümdarı Yusuf b. Taşfîn, aynı yılın Cemaziyelevvel
ayında İbn Rüşd’ü, Kurtuba baş kadılığı (kâdı’l-cemâa) görevine tayin
etmiştir.9
İbn Rüşd, baş kadılık görevini üstlendiği sırada el-Beyân ve’t-tahsîl adlı
eseri ile meşgul olmaktadır. Kadılık görevinin kendisini el-Beyân ve’t-tahsîl’i
yazmaktan alı koyacağını düşünen İbn Rüşd, kadılık görevini yürüttüğü dört
yıl boyunca, eserinin telifine haftada ancak bir gün ayırabildiği gerekçesiyle,
görevden ayrılma konusunda hükümdara mazeret beyanında bulunmuştur.
Bu yöndeki mazeretinin hükümdar tarafından kabul edilmesi üzerine 515
/1121 yılında kadılık görevinden ayrılmıştır.10
Kadılık görevinden ayrılmasından sonra telif ve öğrenim faaliyetlerine
ağırlık veren İbn Rüşd’ün hükümdar ve yöneticiler katında itibarı devam
etmiş, önemli konularda görüşüne başvurulmuş ve desteği istenmiştir.
Onun Endülüs’te iç karışıklıkların önlenmesi, birlik ve beraberliğin
sağlanmasında önemli katkıları olmuştur. Nitekim, bölgede Müslümanların
hakimiyeti altında yaşayan zimmî Hıristiyanların 519/1125 yılında
Gırnata’yı kuşatan Aragon Kralı I. Alfonson’un kuvvetlerine fiilen destek
vermeleri ve Müslümanların kumandanı (hükümdarın kardeşi) Ebu Tahir
Temim’in de şehri müdafaada yetersiz kalması üzerine İbn Rüşd, 520 yılının
safer ayında (mart 1126) Merâkeş’e gidip Murâbıt hükümdarı Ali b. Yusuf’la
beşten fazla sayıda birer küçük devletçik kurmuşlardır. Bu devletçiklere “tavâif-i mülûk”
denilmektedir. Bkz. Nuri Ünlü, Ana Hatlarıyla İslam Tarihi, Marmara Ünv. İlahiyat Fakültesi Yay.,
İstanbul 1984, s. 117.
7 Murabıtlar, (479-543/1086-1147) tarihleri arasında Mağrib’te kurulan ve başkenti Merakeş olan
bir İslam devletidir. Endülüs Emevi devletinin yardım istemesi üzerine güçlü hükümdarı Yusuf b.
Taşfın komutasında İspanya’ya çıkarma yapmış ve buraya bir süre hakim olmuştur. Bkz. Ünlü,
Ana Hatlarıyla İslam Tarihi, s. 117.
8 Haccî, Takdîm, 15; Bardakoğlu, “İbn Rüşd”, DİA, XX, 254-255.
9 İbn Ferhûn, ed-Dibâc, 374; Haccî, Takdîm, 15: Bardakoğlu, “İbn Rüşd”, DİA, XX, 255.
10 Haccî, Takdîm, 15; Bardakoğlu, “İbn Rüşd”, DİA, XX, 255. Ayrıca bkz. İbn Rüşd, el-Beyân ve’t-tahsilMukaddime, I, 30-31.
Maliki Fakîh İbn Rüşd el-Cedd’in “el-Beyân ve’t-Tahsil” İsimli Eseri ve Konuları Ele Alış
Metoduyla İlgili Örnekler
görüşmüştür. Bu görüşme sonuncunda zimmiler, Miknas, Sela gibi Mağrib
şehirlerine sürülmüşlerdir. Müslümanların kumandanı Emir Ebu Tahir ise
görevinden alınmıştır.11
22 Cemâziyelevvel 520 (15 Haziran 1126) tarihinde Merakeş’ten
Kurtuba’ya dönen İbn Rüşd, el-Beyân ve’t-Tahsîl ile ilgili telif ve tashih
işlemine devam etmiştir. Ancak kısa bir süre sonra 23 Cemaziyelahir’de
hastalanarak dört ayı aşkın bir süre ders vermeyi bırakmış ve aynı yılın 11
Zilkade’sin de (28 Kasım 1126) vefat etmiştir.
Cenazesi Kurtuba şehrinin doğusuna düşen ve seleflerinin de medfûn
bulunduğu Abbasi Kabristanlığına defnedilmiştir. Cenazesine büyük bir
kalabalık katılmıştır ve halk onun ölümüne çok üzülmüştür. Onun ölümüyle
halk, ilimde bir zirveyi, zekâ ve anlayışta bir yıldızı kaybetmiştir.12
B. İLMİ ŞAHSİYETİ VE ESERLERİ
1. İlmi Şahsiyeti
İlmi tahsiline Kurtuba’da başlayan İbn Rüşd, ilk dini eğitimini
babasından almış ve ilme yönelmesinde onun teşviklerinin önemli rolü
olmuştur.
Dönemin önde gelen fakîh, muhaddis ve dilbilimcilerinden ders alan İbn
Rüşd, Kurtuba Camii’nin baş imamlığını yapmış olmasından dolayı şöhret
ve saygınlığı, yaşadığı bölgenin dışına taşmış, çeşitli bölgelerden çok sayıda
insan kendisinden ders almıştır. Kaynaklarda 40’a yakın öğrencisinin adı
zikredilmektedir.13
Çağdaşları dahil tabakat müellifleri, İbn Rüşd’ü dini ilimlerin hemen
tamamında söz sahibi olacak kadar yetişkin, hadis alanında hocası Ebu Ali
el-Gassâni’nin seviyesinde olmasa da sened, metin ve literatür bilgisinin çok
iyi olduğunu belirtirler. Ancak öğrencisi Kadı İyâz ve birçok tabakat müellifi
Haccî, Takdîm, 16-17; Bardakoğlu, “İbn Rüşd”, DİA, XX, 255.
Haccî, Takdîm, 17-18. Ayrıca bkz. İbn Ferhûn, ed-Dibâc, 374; Kehhâle, Ömer Rıza, Mu’cemü’lmüellifîn, Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, Beyrut 1957, VIII, 228.
13 Haccî, Takdîm, 13; Bardakoğlu, “İbn Rüşd” ., XX, DİA, 254. Ayrıca bkz. İbn Ferhûn, ed-Dibâc, 374.
Endülüs ve Mağrib’ te kendisinden ilim tahsil eden başlıca öğrenciler şunlardır:
1-Kurtuba Kadısı Muhammed b. Asbağ el- Ezdî (ö. 536/1141)
2-İbnü’ l- Vezzân diye bilinen ve İbn Rüşd’ ün Nevâzil’ ini derleyip kitap haline getiren fakîh Ebu’lHasan Muhammed b. Abdirrahmân (ö. 543/1148)
3-Kadı İyâz b. Musa es- Subtî (ö. 544/1149)
4-Muhaddis ve Fakîh Ebû Mervân Abdilmelik İbn Meserre el-Yahsibî ( ö. 552/1157)
5-İbnü’n-Ni’me diye bilinen hâfız ve müfessir Ebu’l-Hasen Ali b. Abdillah el-Ensâri (ö.567/1171)
6-es-Sıla kitabının müellifi, tarihçi Halef b. Abdilmelik İbn Beşküvâl (ö.578/1182)
11
12
Sayfa | 155
İbrahim YILMAZ
İbn Rüşd’ü rivayetten ziyade dirayet ve yorum yeteneğiyle temayüz etmiş
ve maliki fıkhını en iyi bilen kimse olarak tanıtır.14
Sayfa | 156
İbn Ebu Rendeka et-Turtûşi ve Ebü Abdullah el-Mâzeri ile birlikte İslam
dünyasında Maliki fıkhının VI/XII. yüzyılın ilk yarısındaki üç büyük
temsilcisinden biri olarak kabul edilmiştir. Zaman zaman başta elMüdevvenetü’l-Kübra ve el-Utbiyye olmak üzere Maliki literatüründe
mevcut farklı görüşleri uzlaştırması veya bazı tercihler yapması onun
mezhep içi ihtilaflara olan derin nüfuzunu göstermektedir. Furûa dair
meseleleri ele alırken usûle ve fakihlerin hareket noktalarına ilişkin bilgiler
vermesi onun mezhep içerisinde genel kabul görmesinde önemli rol
oynamıştır.15
Mezhebin muteber metinlerinden el-Muhtasar’ın müellifi Halil b. İshak
el-Cündi (Sîdî Halil) İbn Rüşd’ü, mezhebin, tercihlerini esas aldığı dört
büyük fakihinden biri olarak tanıtırken, birçok müellif de onu mezhepte
müctehid veya tercih ehli olarak tanıtmaktadır.16 Bununla birlikte İbn
Rüşd’ün, İmam Mâlik’in görüşlerine ve mezhebin genel çizgisine sıkı sıkıya
bağlı olduğu, mezhepte hakim görüşün dışına hemen hemen hiç çıkmadığı,
bu sebeple de tercihlerinin sınırlı ve ayrıntılı bazı meselelere münhasır
kaldığı söylenmektedir.17
2. Eserleri
Kaynaklarda İbn Rüşd’ün çeşitli konularda çok sayıda eserinin
bulunduğu belirtilmekle birlikte bilinen eserlerinin tamamına yakını fıkıhla
ilgilidir. Müellifin başta el-Beyân olmak üzere en önemli eserleri şunlardır;18
1) el-Beyân ve’t-tahsîl ve’ş-şerh ve’t-tevcîh ve’t-ta’lîl fi mesâili’lMüstahrece, nşr. Muhammed Haccî vd dğrl., Dâru’l-ğarbi’l-İslâmi, Beyrut
1984,1988.
2) “el-Mukaddimâtü’l-Mümehhidât li beyâni mâ iktedathü rusûmü’lMüdevvene mine’l-ahkâmi’ş-şer’iyyât ve’t-tahsîlâti’l-muhkemât li-ümmehâti
Bardakoğlu, “İbn Rüşd” , XX, DİA, 255.
Bardakoğlu, “İbn Rüşd” , XX, DİA, 255.
16 Bardakoğlu, “İbn Rüşd” , XX, DİA, 255.
17 Bardakolğu, “İbn Rüşd”, XX, DİA, 255.
14
15
18
İbni Rüd’e nisbet edile eserler için bkz. Muhammed İbrahim Ahmet Ali, “Istılâhu’l-mezheb ınde’lMâlikî”, Mecelletü’l-buhûsi’l-fıkhıyye, Yıl:4, Sayı: 25, 1992, s.120; İbn Ferhûn, ed-Dibâc, 374;
Kehhâle, Mu’cem, VIII, 228; Abdulaziz, b. Abdullah, Ma’lemetü’l-fıkhi’l-Mâliki, Dâru’l-ğarbi’l-İslâmî
Beyrut 1983, 72-73. el-Bağdadi, Hediyye, II, 85; Haccî, Takdîm, 18; Bardakoğlu, “İbn Rüşd”, DİA,
255-257.
Maliki Fakîh İbn Rüşd el-Cedd’in “el-Beyân ve’t-Tahsil” İsimli Eseri ve Konuları Ele Alış
Metoduyla İlgili Örnekler
mesâilihe’l-müşkilât” (nşr. Muhammed Haccî ve Said A’rab, I-III, Beyrut
1988).
3) en-Nevâzil / Fetâvâ İbn Rüşd, nşr. Muhtâr b. Tâhir et-Tilîlî, I-III,
Beyrut 1407/1987.
4) el-Câmi/Kitabü’l-Câmi’ mine’l-Mukaddimât, nşr. Muhtar b. Tâhir etTilîlî, Amman 1405/1985)
5) İhtisaru Müşkili’l-Âsâr li’t-Tahâvi/ Şerhu Muhtasarı Me’âni’l-Âsâr li’tTahâvi.
6) Mukaddime fi’l-Ferâiz.
7) Kitâbü İhtisari’l-Kütübi’l-Mebsûta.
Kaynaklarda İbn Rüşd’e nisbet edilen diğer eserleri şunlardır: EnHacbu’l-Mevâris,
İhtisâru’l-Hacb,
Nevâdir,
el-Mesâilü’l-Hilâfiyye,19
20
Fehrese, Kitabu’l-Keffâre, Risale fi’l-İbâdât,21 Telhîsu Kitâbi’l-Hüsn ve’lKubh,22 Kitabü’l-Takyîd ve’t-Taksîm, Kitâbu’l-Red ale’l-Murâdi,23 İhtisâru’l
Mebsût.24
Öte yandan kaynaklarda veya kütüphane kataloglarında İbn Rüşd’e
değişik isimler altında birçok eserin izafe edildiği görülmektedir. Bu durum
müellifin İbn Rüşd el-Hafîd ile karıştırılmasından veya ilk üç kitabın çeşitli
bölümleri olması daha muhtemel görünen bazı küçük nüshaların müstakil
eserler şeklinde kaydedilmesinden kaynaklandığı gibi ona aidiyeti kesin
olan bazı eserler de torununa nisbet edilmiştir.25
II. “el-BEYÂN ve’t-TAHSİL” ve ESERLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR
A. ESER HAKKINDA GENEL BİLGİLER
1.İsmi, Cilt Sayısı Ve Uslubu/Dili
Eseri İbn Rüşd’den rivayet edenler tam ve orijinal ismi hakkında ihtilaf
etmişlerdir. Bazıları onu, “el-Beyân ve’t-tahsil limâ fi’l-Müstahrece mine’t-
Haccî, Takdîm, 18.
Haccî, Takdîm, 18-19; Bardakoğlu, “İbn Rüşd”, DİA, XX, 257.
21 Abdulaziz, Ma’lem, 72-73;
22 el-Bağdadi, Hediyye, II, 85; Bardakoğlu, “İbn Rüşd”, DİA, XX, 257.
23 Bardakoğlu, “İbn Rüşd”, DİA, XX, 256; Muhammed İbrahim, “Istılâhu’l-mezheb ınde’l-Mâlikî”, II,
123.
24 el-Bağdadi, Hediyye, II, 85.
25 Bardakoğlu, “İbn Rüşd”, DİA, XX, 257.
19
20
Sayfa | 157
İbrahim YILMAZ
tevcihi ve’t-ta’lîl “diye rivayet ederken,26 bazıları da “el-Beyân ve’t-tahsil ve’şşerh ve’t-tevcih ve’t-ta’lil fi mesaili’l-Müstahrece”27 şeklinde rivayet
etmişlerdir.
Sayfa | 158
Eserin tahkikli neşrini yapan Muhammed Haccî ve arkadaşları aşağıdaki
gerekçelerden dolayı son isimlendirmeyi esas almışlardır;28
(1) Müellifin ve sonraki asırlardan günümüze kadar ulaşan mahtût tüm
eserlerin başlıklarıyla uyum sağlaması,
(2) Müellifin muâsırı ve ondan eserini rivayete tam icazetli olan
öğrencisi Ebû Bekir b. Hayr el-İşbîli’ nin de “Fehrese” adlı eserinde kitabı bu
isimle zikretmiş olması.29
Eserin orijinal metninin kaç cilt olduğu hakkında da rivayetler ve
mahtût nüshalar farklı sayılar söylemektedir. Bazı mahtût nüshalarda 7,
bazılarında 8, bazılarında 11, bazılarında 18, bazılarında 20, bazılarında 21
cilt-cüz olarak geçmektedir.30
Eserin tahkikli neşrinde 18 ciltten oluşan Temakrut nüshası esas
alınmış olup31 iki ciltlik genel konu fihristiyle birlikte 20 cilt olarak
yayımlanmıştır. (Beyrut 1407/1988, Darül-Ğarbi’l-İslâmî)
Eserin dili çok sade ve basittir. Onun üslubu hakkında, “O kadar açık ve
basittir ki, okuyucunun zihnine ve kulağına izin istemeksizin derhal giriverir”
denilmiştir. Bu yüzden eser, Endülüs alimlerinin büyük önem verdiği
Utbî’nin Mustahrece’sinin şöhretini geride bırakmış, halk onu okumaya,
mübtedi ilim talebeleri ezberlemeye başlamışlardır.32
Ancak eserin dili, lafzî açıdan basit ve anlaşılır olmakla birlikte, asıl
metnin rivayete dayalı olması, şerhte de sık sık mezhebin önde gelen
şahıslarının görüşlerinin nakledilmiş olması sebebiyle mana açısından
halkın ve müptedilerin derhal anlayacağı kadar mütebâdir ile’l-ezhân (kolay
anlaşılır) değildir.33
el-Bağdadi, Hediyye, II, 85; Kehhâle, Mu’cem, VIII, 226; İbn Ferhûn, ed-Dibâc, 374; Abdulaziz,
Ma’leme, 72-736.
27 Haccî, Takdîm, 5-6; Muhammed İbrahim, “Istılâhu’l-mezheb ınde’l-Mâlikî”, II, 120.
28 Haccî, Takdîm, 7.
29 Haccî, Takdîm, 9.
30 Haccî, Takdîm, 9.
31 Haccî, Takdîm, 10.
32 Haccî, Takdîm, 5. Örnek metin için bkz. İbn Rüşd, el-Beyân, I, 33.
33 Haccî, Takdîm, 5. Örnek metin için bkz. İbn Rüşd, el-Beyân, I, 37.
26
Maliki Fakîh İbn Rüşd el-Cedd’in “el-Beyân ve’t-Tahsil” İsimli Eseri ve Konuları Ele Alış
Metoduyla İlgili Örnekler
Satır aralarındaki manayı ve maksadı toparlamak, bazen “el-mes’ele”
başlığı altında neyin anlatılmak istendiğini iyice anlamak için kişinin genel
anlamda fıkıh müktesabâtına sahip olması, özel olarak da Maliki fıkhı
hakkında bilgi sahibi olması gerekmektedir.34
2. Eserin Yazılma Gerekçesi ve Serüveni
Müellifin el-Beyân’ın mukaddimesinde bildirdiğine göre yakın
arkadaşlarından bir grup fukahâ 506/1112 tarihinde Muhammed elUtbi’nin eseri el-Müstahrece’yi okumak için kendisine gelmişlerdir. Ancak
bir meseleye gelince konu kendilerine müşkil ve karışık gelmiş, müellif ibn
Rüşd meseleyi şerhederek açıklamış ve karışıklığı izale etmiştir. Bunun
üzerine arkadaşları müelliften el-Müstahrece’nin tümünü şerh edip
açıklamasını istemişlerdir.35
Böylece müellif el-Müstahrece’yi şerh etmeye başlamış ve 511/1117
senesinde kitabı yarıya kadar şerh etmiştir. Ancak bu tarihte kendisine
kadılık görevi verildiği için halkın işleriyle yoğun meşguliyeti yüzünden
kitap üzerindeki çalışması yarım kalmıştır. Bundan büyük üzüntü duyan
müellif durumu Emira’l-mü’minine bildirerek 515/1121 senesinde kadılık
görevinden ayrılmış ve el-Mustahrece üzerindeki şerh çalışmasını
517/1123 tarihinde “Kitabü’l-Beyân ve’t-tahsil” ismiyle tamamlamıştır.36
İbn Rüşd, el-Beyân’ı tamamladıktan sonra 518/1124 tarihinde
müsveddelerden bir asıl metin oluşturmuş, fukahânın hazır bulunduğu bir
mecliste öğrencisi Mervân İbn Meserre bu asıl metni okumuş, kendiside
müsveddelerden onu takip ederek kitabı tashih etmeye başlamışlardır.
Yirmi ay süreyle düzenli bir şekilde devam eden bu tashih işlemi esnasında
kitaptan yetmiş sekiz cüz okunmuştur.37
Ancak bu tashih işleri Müslümanlarla iç içe yaşayan Hıristiyanların
Erâkûn Kralı İbn Razmir ile gizlice anlaşarak isyan etmeleri sebebiyle
meydana gelen ve Endülüs Müslümanlarını bir sel gibi kuzeyden güneye
akıtan o büyük felaketle kesintiye uğramıştır.38
Örnek olarak bkz. İbn Rüşd, el-Beyân, I, 29.
İbn Rüşd, Mukaddime, el-Beyân ve’t-tahsîl, I, 26-27; Haccî, Takdîm, 14-15; İbrahim Kâfi Dönmez,
“el-Beyân ve’t-tahsil”, DİA, VI, 29.
36 Haccî, Takdîm, 16.
37 Haccî, Takdîm, 14-15.
38 Haccî, Takdîm, 16; Bardakoğlu, “İbn Rüşd”, DİA, XX, 255.
34
35
Sayfa | 159
İbrahim YILMAZ
Sayfa | 160
Bu acı felâketin boyutlarını ve alınması gereken önlemleri görüşmek
üzere 520/1126 tarihinde Fas’ın Merâkeş şehrine giden İbn Rüşd aynı sene
tekrar Kurtuba’ya dönerek el- Beyân’ı tashih işlemine devam etmiştir. Yirmi
iki gün süren bu tashih işleminde el- Beyân’ın kalan kısmının tashih işlemi
tamamlanmış ve kısa bir süre sonrada müellif vefat etmiştir.39
3. Eserin Sistematiği
Bu gün elimizde müellifin bizzat kendisinin okuyup tashih etmiş olduğu
“Kittabü kirâi’d-dûri ve’l- erâdîn” den başlayıp “Kitabi’l-müsâkât” a kadar
devam eden ve toplam sekiz fıkhî kitap başlığını içeren bir cüzden başka
kitabın tam bir orijinal nüshası yoktur.40 Eserin, mahtût nüshalarındaki
tertibinde ise, babların takdim ve tehirinde bazı farklılıklar arz etmektedir.
Toplam 18 ciltten oluşan eserin tahkikli neşrinin ilk 16 cildi “kitap” diye
başlayan Müstahrece ve el-Beyân’daki Mâliki fıkhıyla ilgili tüm konuları
ihtivâ etmekte ve “Kitâbü’l-vüdû’” ile başlayıp “Kitâbü’l-mürteddîn ve’lmuhâribin” ile sona ermektedir.
17 ve 18. ciltler ise “Mesâilü’l-Câmi” başlığı altında, siyer-i nebî, meğâzi,
ahlâk, âdâb, hazr ve ibâha (Hanefi literatüründeki kerâhiye ve istihsân) türü
birbiriyle bütünlük oluşturmayan değişik konuları içermektedir.41
Haccî, Takdîm, 16-17; Bardakoğlu, “İbn Rüşd”, DİA, XX, 255.
Haccî, Takdîm, 7; Dönmez, “el-Beyân”, DİA, VI, 29.
41 El-Beyan’da “Kitap” ana başlığı altında ele alınan konuların ciltlere göre dağılımı şöyledir:
I. C: Kitabü’l-vudû’ el-evvel, es-sânî, es-sâlis /Kitabü’s -salah el-evvel, es-sânî, es-sâlis.
II. C: Kitâbü’s-salâh er-râbi, el-hâmis. / Kitâbü’l-cenâiz / Kitâbü’s-sıyâm ve’l-i’tikâf / Kitâbü zekâtizzeheb ve’l-verak / Kitâbü zekâti’l-mâşiye / Kitâbü zekâti’l-hubûb ve’l-futr / Kitâbü’l-cihâd el-evvel
III. C: Kitâbü’l-cihâd es-sânî / Kitâbü’s-sayd ve’z-zebâih / Kitâbü’d-duhâya ve’l-akîka / Kitâbü’l-hacc
el-evvel
IV. C: Kitâbü’l-hacc es-sânî / Kitâbü’l-istibrâ / Kitâbü’t-ticârat ile arzı’l-harb / Kitâbü tazmîni’s-sınâ
/ Kitâbü’n-nikâh el-evvel, essânî, es-sâlis
V. C: Kitâbü’n-nikâh er-râbi, el-hâmis / Kitâbü’r-radâ / Kitâbü’z-zıhâr / Kitâbü’t-tahyîr ve’t-temlîk
el-evvel, es-sânî / Kitâbu talâkı’s-sünne el-evvel, es-sâni
VI. C: Kitâbü’l-eymân bi’t-talâk / Kitâbü’l-îlâ / Kitâbü’l-liân / Kitâbü’s-sarf el-evvel
VII. C: Kitâbü’s-sarf es-sânî / Kitâbü’s-selem ve’l-âcâl el-evvel, es-sânî / Kitâbü câmii’l-buyû elevvel, es-sânî, es-sâlis
VIII. C: Kitâbü câmii’l-buyû er-râbi / Kitâbü’l-bedâi ve’l-vekâlât / Kitâbü’l-uyûb / Kitâbü bey’i’lhıyâr / Kitâbü’l-cu’l ve’l icâre
IX. C: Kitâbü kirâü’d-dûri ve’l-erâdîn / Kitâbü’l-akdiye el-evvel, es-sânî / Kitâbü’s-sultân / Kitâbü’şşehâdât el-evvel
X. C: Kitâbü’ş-şehâdât es-sâni, es-sâlis, er-râbi / Kitâbü’s-sidâd ve’l-enhâr / Kitâbü’l-medyân ve’tteflîs el-evvel, es-sâni es-sâlis
XI. C: Kitâbü’r-ruhûn el-evvel, es-sânî / Kitâbü’l-istihkâk / Kitâbü’l-ğasb / Kitâbü’l-havâle ve’lkefâle
XII. C: Kitâbü’ş-şirke / Kitâbü’ş-şüf’a / Kitâbü’l-kısme ve’ş-şüf’a /Kitâbü’l-cevâih ve’l-musâkat
/Kitâbü’l-kırâz / Kitâbü’l-vasâyâ el-evvel
39
40
Maliki Fakîh İbn Rüşd el-Cedd’in “el-Beyân ve’t-Tahsil” İsimli Eseri ve Konuları Ele Alış
Metoduyla İlgili Örnekler
Eserin tertîp ve tasnîf açısından dikkati çeken başlıca özellikleri ise
şöyledir:
(1) Müstahrece’deki bablar, Müdevvene’de olduğu gibi, “Kitâp” diye
isimlendirilmiştir ki, buna “cüz” de denilmektedir. Bu isimlendirme “elBeyan”da da aynen tekrar edilmiştir.42
(2) el-Beyan’da, “Kitâp” diye başlayan bölümler uzunsa ya da içeriği
değişiklik arz ediyorsa “Kitap” ismi, “Kitabü’l-vudûu’l-evvel, es-sânî, es-sâlis
....” şeklinde tekrar edilmiştir.43
(3) el-Beyân’ı neşredenlerden Muhammed el-Haccî, Müstahrece ve elBeyân’da geçen benzer kitap/bölüm başlıklarını “ruzme” olarak
isimlendirmiştir.44 Yedi “ruzme”den oluşan kitapların toplamı ve konularına
göre dağılımı ise şöyledir: 1. Ruzmetü’ş-şerai’ (ibadetler, yirmi kitap); 2.
Ruzmetü’n-nikâh (aile hukuku, on beş kitap); 3. Ruzmetü’l-büyû’ (borçlar
hukuku, on beş kitap); 4. Ruzmetü’l-akdiye (muhakeme usul hukuku, otuz
iki kitap); 5. Ruzmetü’l-ıtk (kölelik hukuku ve âzât hükümleri, on iki kitap);
6. Ruzmetü’l-hudûd (ceza hukuku, yedi kitap); 7. Ruzmetü’l-cami’ (genel
konular, dokuz kitap; toplam 110 kitap).45
el-Beyân’ın konuyu ele alış şekli, klasik furû fıkıh kaynaklarındaki
yöntemden farklılık arz etmektedir.46 Şöyle ki, el-Beyân’da “kitâp” diye
XIII. C: Kitâbü’l-vasâyâ es-sânî, es-sâlis, er-râbi, el-hâmis / Kitâbü’s-sadakât ve’l-hibât el-evvel, essânî
XIV. C: Kitâbü’s-sadakât ve’l-hibât es-sâlis, er-râbi / Kitâbü’d-da’vâ ve’s-sulh /Kitâbü’l-istilhâk
Kitâbü’l-velâ /Kitâbü’l-ıtk el-evvel, es-sânî
XV. C: Kitâbü’l-ıtk es-sâlis, er-râbi /Kitâbü’l-müdebber /Kitâbü’l-mükâteb /Kitâbü’l-vedîa /Kitâbü’lâriya /Kitâbü’l-ıde /Kitâbü’l-lukata /Kitâbü’l-muzâraa /Kitâbü’l-muğârasa /Kitâbü’t-diyât elevvel
XVI. C: Kitâbü’t-diyât es-sânî / Kitâbü’l-cinâyât el-evvel, es-sânî /Kitâbü’l-katl fi’s-Sirka /Kitâbü’lhudûd fi’l-kazf /Kitâbü’l-mürteddîn ve’l-muhâribin
“Kitâbü’l-câmi” başlığı altında 17. ve 18. cilte ele alınan konu başlıklarından bazıları ise şöyledir:
XVII. C: el-Edebü fi’l ekl (s.64) /Bekke ve Mekke ve tefsîru Mâlik lehûmâ (s.57) Sa’d b. Muâz ve
Fadlühü (s.17, 29)/ Keydü’ş-Şeytân (s. 341)
XVIII. C: el-İctihâd fi’l-İbâde /Eşrâtü’s-sâah /Tahsînü’z-zann bi’l-Müslimîn /eş-Şürbü kâimen /eşŞiir ve’ş-şuarâ
42 el-Beyân ve onun metnin oluşturan Müstahrece’nin tertibi Mâliki fıkhında “ümmühat” diye biline
kitapların birincisi olarak kabul edilen el-Müdevene’nin tertibi ile benzerlik arz etmektedir.
Müdevvene ile ilgili değerlendirme için bkz. Ali Hakan Çavuşoğlu, “el-Müdevvenetü’l-Kübrâ”,
XXXI, DİA, 470-473; Aydın Taş, “Türkiye Kütüphanelerindeki Maliki Fıkhıyla İlgili Yazma eserler”,
Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12:2 (2007), s. 47-55.
43 Örnek olarak Bkz. İbn Rüşd, el-Beyân, I, 33 vd .; V 208 vd.
44 “Ruzme”, sözlükte “paket” anlamına ektedir. “Razme” ve “rizme” şeklinde de okunmaktadır.
45 Haccî, Takdîm, 7-8; Dönmez, “el-Beyân ve’t-tahsîl” , DİA, VI, 30.
46 Bilindiği gibi klasik fıkıh sistematiğinde konular önce “Kitap”lara, sonra “bab”lara daha sonra
“fasıl” ve “fer” gibi alt başlıklara ayrılmış, “kitâp” ana başlığı altında işlenen konu belirli bir sıra
Sayfa | 161
İbrahim YILMAZ
başlayan ana konu başlıkları “bab, fasıl ve fer” gibi alt başlıklara
ayrılmamıştır. Hangi konunun işlendiği belirtilmeyen “el-mes’ele” alt başlığı
altında “Müstahrece”deki metin aktarılarak gerekli açıklamalar
yapılmıştır.47
Sayfa | 162
Eserin tertibindeki farklılık asıl metin olan Müstahrece’nin rivayete
dayalı fetva kitabı tarzı bir eser olmasından kaynaklanmaktadır. Çünkü
Müstahrece’de konular, “kitâp” başlığı altında başlıksız ve düzensiz olarak
serpiştirilmiştir. Asıl metinden kaynaklanan bu düzensizlik el-Beyân’da da
aynen devam etmiştir. Bu durum ise eserden istifadeyi hayli zorlaştırmıştır.
Bu yüzden eserin tahkikli neşrinde istifâdeyi kolaylaştırmak için çok ciddi
fihrist çalışmaları yapılmış ve “el-mes’ele” başlığı altında hangi fer’î
konudan bahsedildiği fihrist çalışmasında belirtilmiştir.48
4. Eserin Kaynakları
a. Genel olarak:
Müellif İbn Rüşd el-Beyân’da Mâliki mezhebiyle ilgili çok sayıda eser
ismi zikretmiş, başta İmam Mâlik (ö.179 / 795) olmak üzere İbnü’l-Kâsım
(ö.191 / 807) Sahnûn (ö.240 / 854), Asbağ (ö.226 / 841), Eşheb (ö.204 /
819) gibi mezhebin ilk râvi ve müctehidlerini referans olarak göstermiştir.49
el-Beyân’da en çok başvurulan kaynaklar şunlardır:
(1) el-Muvatta: İmam Mâlik b. Enes (ö.179 / 795)
(2) Kitâbu’t-Divân: Abdulmelik el-Mâcişûn (ö.212 / 827)
(3) ed-Dimyâtiyye: Abdurrahman b. Ebî Ca’fer ed – Dimyâtî (ö.226 /
840)
(4) el-Vâdıha fi’s-süneni ve’l-fıkh: Abdulmelik b. Habîb es. Sülemî
(ö.239 / 853)
(5) Müdevvenetü Sahnûn (ö.240 / 854)
(6) Kitâbu Muhammed b. Sahnûn (ö.256 / 869)
takip edilerek ayrıntılı bir şekilde işlenmiş ve anlaşılır bir şekilde izah edilmeye çalışılmıştır.
Örnek olarak bkz. el-Merğınânî, el-Hîdâye, İstanbul, 1986; İbn Kudâme, el-Muğni, Kâhire 1992;
Karâfî, ez-Zahîra, Beyrut 1994; İbn Rüşd, el-Mukaddimât, Beyrut 1988, I-III.
47 Örnek olarak bkz. İbn Rüşd, el-Beyân V, 208 vd.
48 Sistematik açıdan karşılaştırmak için bkz. Karâfî, ez-Zahîra, Beyrut 1994; İbn Rüşd, elMukaddimât, Beyrut 1988, I-III.
49 Örnek olarak bkz. İbn Rüşd, el-Beyân, I, 34, 35.
Maliki Fakîh İbn Rüşd el-Cedd’in “el-Beyân ve’t-Tahsil” İsimli Eseri ve Konuları Ele Alış
Metoduyla İlgili Örnekler
(7) Semâniyetû Ebî Zeyd: Abdurrahman b. İbrahim b. İsa (ö.258/ 871)
(8) el-Mecmûatü: Muhammed b. İbrahim b. Abdûs (ö.260 / 873)
(9) el-Mevâziye (Kitâbü İbnü’l-Mevvâz): Muhammed b. İbrahim İbnü’lMevvâz (ö.269 / 882)
(10) el-Mebsût fi’l-fıkh: Kadı İsmail b. İshak (ö.282 / 895)
(11) el-Mebsûta: Yahya b. İshak el-Leysî (ö.303 / 915)
(12) Kitâbû Muhtasaru mâ leyse fi’l-muhtasar: İbnü’l-Kırti diye bilinen
Ebî İshak Muhammed b. el-Kâsım b. Sa’bân (ö.355 / 965)
(13) en-Nevâdir ve’z-Ziyâdât; Muhtasaru’l-Müdevvene, el-Müntehabü’lMüsteksâ: Ebû Muhammed Abdullah b. Ebî Zeyd Abdurrahman en-Nefezî elKayravânî (ö. 386 / 996)
Yukarıdaki eserlerden başta Muvatta olmak üzere el-Müdevvene50 elVâdıha,51 el-Mevâziyye,52 el-Mecmûa,53 el-Mebsût,54 el-Mebsûta,55 enNevâdir56 ve Muhtasaru’l-Müdevvene57 mâliki mezhebinin ilk dönemlerinde
en çok itibar edilen kaynaklardır.
b. Utbî ve el-Müstahrecesi:58
Muhammed b. Ahmed el-Utbî (ö. 255/868), Utbe b. Ebî Süfyan’ın
mevlâsı Fakîh, rivayeti ve zekası kuvvetli bir hadis hâfızıdır. Hayır sever ve
güzel ahlak sahibi olan Utbî, furû-ı fıkıhla ilgili meseleleri ve güncel
olaylarla ilgili fetvaları (nevâzil) ezbere bilen, onları derleyip toplayan bir
alimdir.59
Muhammed İbrahim, “Istılâhu’l-mezheb ınde’l-Mâlikî”, I, 114.
Muhammed İbrahim, “Istılâhu’l-mezheb ınde’l-Mâlikî”, I, 116.
52 Muhammed İbrahim, “Istılâhu’l-mezheb ınde’l-Mâlikî”, I, 117.
53 Muhammed İbrahim, “Istılâhu’l-mezheb ınde’l-Mâlikî”, I, 117.
54 Muhammed İbrahim, “Istılâhu’l-mezheb ınde’l-Mâlikî”, I, 117.
55 Muhammed İbrahim, “Istılâhu’l-mezheb ınde’l-Mâlikî”, II, 66.
56 Muhammed İbrahim, “Istılâhu’l-mezheb ınde’l-Mâlikî”, II, 140.
57 Muhammed İbrahim, “Istılâhu’l-mezheb ınde’l-Mâlikî”, II, 140.
58 Utbî’nin hayatı ile ilgili bilgi için bkz. İbnü’l-Faradî, Ebü’l-Velîd Abdullah b. Muhammed b. Yusuf
el-Ezdî, Târihu’l-ulema ve'r-ruvat li'l-ilm bi'l-Endülüs, Beyrut 1997, s. 297-298; Makarrî, Nefhu’ttîb, II, 215, 216; Zerîkli, A’lâm, V, 307; Kehhâle, Mu’cem, VIII, 276; Selâhuddîn Halil b. Aybek esSafedî, el-Vâfî bi’l-vefayât, y.y., Dâru’n-neşr, 1957/1974, II, 30; Abdülaziz, Ma’lem, 142 – 143;
İbnü’l-İmâd, Şezerât, II, 129; el-Kâdı Iyâz, Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik li ma’rifeti
mezhebi Mâlik, Dâru mektebeti’l-fikr, Trablus 1967, II, 144 – 145; Muhammed b. Mahlûf,
Şeceratü’n-nûri’z-zekiyye fi tabakâti’l-mâlikiyye, Beyrut 1349, s. 75.
59 İbn Ferhûn, ed-Dîbâc, 337; Haccî, Takdîm, 19; Mikloş Muranyi, Dirâsât fi’l-fıkhi’l-Mâlikî (Arapçaya
çev. Saîd Buhayri, Ömer Sâbir Abdulcelîl, Mahmûd Reşâd Hanefi ), Beyrut 1988, 110-140.
50
51
Sayfa | 163
İbrahim YILMAZ
Talebesi Muhammed b. Lübâbe (ö. 314/926) hocası Utbî hakkında
“zamanında Endülüs’ün en büyük fakîhiydi” demektedir.60
Sayfa | 164
Utbî, Endülüs’te İmamı Mâlik’in (ö. 179/795) talebesi Yahya b. Yahya elLeysî’ nin (ö. 234/848) derslerine katılmış, Saîd b. Hasan’dan Eşheb’in (ö.
204/819) rivâyetlerini dinlemiştir.61
Daha sonra doğuya giderek orada İmamı Mâlik’in talebesi ve mezhebin
râvisi İbnü’l-Kâsım’ın (ö. 191/807) öğrencilerinden Sahnûn (ö. 240/854) ve
Asbağ b. el-Ferec (ö. 226/841) ile İmamı Malik’in arkadaşlarından İbn Vehb
(ö. 199/814) ve Eşheb ’in (ö. 204/819) derslerine katılmıştır.62
Utbî, Endülüs’te ve Şark’ta İmamı Mâlik’in talebelerinden ve sonra
Mâliki fakihlerinden dinleyip derlemiş olduğu Mâliki mezhebiyle ilgili
rivayetleri el-Utbiyye diye bilinen “el-Müstahrece mine’l-esmia” ismiyle
kitaplaştırmıştır.63
Utbî, “el-Müstehrece mine’l-esmia” isimli eserinde İbnü’l-Kasım’dan
Yahya bin Yahya’ya kadar farklı çevrelerin imamı olan on bir fakihten
naklettiği rivayetleri bir araya getirmiştir. Farklı bir terminoloji ve
kompozisyona sahip olan bu eser, Maliki mezhebinde “ümmühât”64 diye
bilinen diğer metinlerde bulunmayan birçok rivayeti içermektedir.65
Şu halde el-Müstahrece, Muhammed el-Utbî ’nin üçü direk İmâmı
Mâlik’in talebeleri olan İbnü’l-Kasım, Eşheb ve İbn Nafî el-Medenî ile İbn
Vehb, Yahya el-Leys, Sahnûn ve İbn Asbağ gibi yaklaşık on bir fakihten
duymuş olduğu rivayetleri içermektedir.66
Utbî, kitabına gezip gördüğü yerlerde duymuş olduğu söz ve metruk
bütün rivayetleri koymuş, bu yüzden de zamanın fakihleri tarafından tenkit
Haccî, Takdîm, 19 - 20
Haccî, Takdîm, 20; İbn Ferhûn, ed-Dîbâc, 337, Muhammed İbrahim, “Istılâhu’l-mezheb ınde’lMâlikî”, I, 99-100.
62 Haccî, Takdîm, 20; İbn Ferhûn, ed-Dîbâc, 337.
63 Haccî, Takdîm, 20.
64 Mâliki mezhebinde, mezhebin temel kaynaklarını oluşturan dört temel metin kitabına
“Ümmühât” denilmektedir. Bu dört eser şunlardır: 1) el-Müdevvene (Sahnûn, ö. 240/854), 2) elVâzıha fi’-sünneni ve’l-fıkıh (İbni Habîb, ö. 238/853), 3) el-Utbiyye /el-Müstehrace (Utbî, ö.
255/ 869), 4) el-Mevvâziyye (İbnü’l-Mevvâz, ö. 269/883) (Bkz. Eyüp Said Kaya, “Mâliki
Mezhebi”, DİA, XXVII, 529.)
65 Bkz. Kaya, “Maliki Mezhebi”, DİA, XXVII (27), s. 530.
66 Istılâh, I, 99; Abdülaziz, Ma’leme, 142-143.
60
61
Maliki Fakîh İbn Rüşd el-Cedd’in “el-Beyân ve’t-Tahsil” İsimli Eseri ve Konuları Ele Alış
Metoduyla İlgili Örnekler
edilmiştir. 67 Müstahreceyi cem eden Utbî’nın öğrencisi İbn Lûbâbe bu
konuda şöyle demektedir:68
“Müstahrece’de metrûk rivâyetler ve şâz meseleler çoktur. Utbî’ye garip
bir mesele rivayet edildiğinde hoşuna giderse onu Müstahrece’ye koyun
derdi.”
Vakıa şu ki, Utbî el-Müstahrece’ye şâz ve metrûk rivâyetleri almıştır.
Ancak o almasaydı bu rivâyetler yokluğa terkedilmiş olacaktı. Ancak Utbî,
bu rivâyetleri mezhebin usûl ve kaidelerine göre diğer rivâyetlerle
karşılaştırma ve doğruyu yanlıştan ayıklama imkanına sahip olamamıştır.69
Taki, Muhammed b. İbn Rüşd gelerek el-Beyân’da bu ayıklama işini
yapmıştır. Böylece Müstahrece, Endülüs başta olmak üzere diğer Ğarb İslâm
ülkelerinde mutemed fetvâ kitaplarından biri olan el-Beyân ve’t-tahsîl’in
ayrılmaz bir parçası olmuştur.70
Son olarak şunu söylemeliyiz ki, Müstahrece Mâliki mezhebinin oluşum
sürecinde Muvatta’dan sonra Mâliki fakihlerin itibar ettikleri “ummühâtü’lmezheb” diye bilinen dört muteber kitap arasına girme şeref ve liyakatini
kazanmıştır. Bu yüzden Endülüs ve Afrika ahalisi ona büyük önem vermiş,
Endülûs ve Karaviyyûn’un mütekaddimûn fakih ve şeyhleri onu ders
kitabı/kaynak olarak kabul etmişler, hatta onu Müdevvene gibi okuyup
ezberlemeyenleri fakîh bile kabul etmemişlerdir.71
Ayrıca, kadı olarak atanacak fakihlerin yeterliliklerini ölçmek amacıyla,
Utbî’nin kitabını ezbere bilmelerinin şart koşulmuş olması da, elMüstehrace’nin kazanmış olduğu değeri göstermektedir.72
5. Eserin Mezhepteki Yeri ve Önemi
Telifi on iki yıl süren eser, mâliki fıkhının ilk dönem temel
kaynaklarından biri olmuştur.73 İçerik olarak, ilk asır garb İslâm
fakihlerinin büyük önem verip ezberlediği, onlar hakkında yazılan şerhleri,
ta’likâti, tenbîhâtı, ziyâdâtı, tefrîâtı ve ihtisârâtı öğrenmek için yıllarını
Haccî, Takdîm, 20; Kâdî Iyâz, Tertîb, II, 145-146, Makarrî, Nefhu’t-tîb, II, 216; Abdülaziz, Ma’leme,
142- 143.
68 İbn Ferhûn, ed-Dîbâc, 337; Kâdî Iyâz, Tertîb, II, 145-146; Istılâh, I, 100; Makarrî, Nefhu’t-tîb, II,
216; Muhammed Ebu Zehra, İmam Mâlik, (trc. Osman Keskioğlu) Hilla Yay., Ankara 1984, s. 241.
69 Haccî, Takdîm, 21.
70 Haccî, Takdîm, 21.
71 Istılâh, I, 116; Ebu Zehra, İmam Mâlik, 240-245; Ali Hakan Çavuşoğlu, Irak Mâliki Ekolü (III.-V.
/IX.-XI. yy.), Doktora Tezi, Marmara Ünv. Sosyal Bilimler Enst, 2004, s. 113-115.
72 Çavuşoğlu, Irak Mâliki Ekolü , 115.
73 Ahmet Özel, “Fıkıh”, DİA, XIII, 17.
67
Sayfa | 165
İbrahim YILMAZ
verdikleri Müstahrece ve Müdevvene’nin ihtiva etmiş olduğu bütün konu ve
meseleleri içermektedir.74
Sayfa | 166
İbn Rüşd, kendisinden önce yazılan Mâliki kaynaklara muttali olmuş,
tedris, iftâ ve kadılık dönemlerindeki bütün şahsi tecrübe ve düşüncelerinin
vermiş olduğu bir müktesebatla onları Mâliki mezhebinin usul ve kaideleri
çerçevesinde bir fakîh/müctehid gözüyle tenkit ederek ayıklamış, fıkıh
öğrenmeye yeni başlayan öğrencilerin anlayabileceği seviyede açık bir dille
el-Beyân ve’t-tahsîl’i yazmıştır.75 Diğer taraftan İbn Rüşd, Müstehrace’deki
rivayetleri diğer muteber metinlerle karşılaştırmış ve Mâliki usulüyle fürû
esasları ışığında değerlendirmiştir.76
el-Beyân ve’t-tahsîl, kısa bir süre içinde öylesine bir şöhret kazanmış ve
ilgi görmüştür ki Endülüs ve Kuzey Afrika âlimleri nezdinde büyük bir
değere sahip olan ve ezberlenme derecesinde bilinen el-Utbiyye’ye VI. (XII.)
yüzyıldan sonra artık eski ilgi gösterilmez olmuş, onun yerini el-Beyân ve’ttahsîl almıştır.
Bugün İbn Rüşd’ün eserinin pek çok yazmasının mevcut olmasına
karşılık el-Müstahrece’nin muhtelif dünya kütüphanelerinde eksiksiz veya
bir araya getirilerek tamamlanmış müstakil bir yazmasının bulunmayışı bunun açık delilidir. Diğer taraftan el-Müstahrece için sağlam olsun olmasın
her türlü rivayeti ihtiva ettiği yönünde tenkitler ileri sürülmüş, el-Beyân
ve’t-tahsîl ise bu hususlara açıklık getirmesiyle ayrı bir değer kazanmıştır.77
Müellif İbn Rüşd, el-Beyân’ın mukaddimesinde eserin önemi ile ilgili
şöyle demektedir:
“el-Mukaddimât, usûlu’d-dindeki temel itikâdi konulara ve şer’î
hükümlerdeki fıkhî esaslara giriş olarak yazılmış olup bunları bilmemek caiz
olmadığı gibi, onlar olmadan ahkâm-ı şerîatle ilgili bir hükmü doğru anlamak
da mümkün değildir. Bir tâlib-i ilim, el-Beyân ile birlikte el-Mukaddimât’ı
okuyup anlarsa usûlu’d-dîn ve usûl-u fıkıhla ilgili bilinmesi gereken her şeyi
kaynağından öğrenmiş, fer’i, aslına sağlam bir şekilde oturtmuş olur. Ayrıca
bütün bunları bu iki temel kaynaktan öğrenmekle müşkil konularda hocalara
Haccî, Takdîm, 10; Bardakoğlu, “İbn Rüşd”, DİA, XX, 255.
Haccî, Takdîm, 10; Dönmez, “el-Beyân ve’t-tahsîl” , DİA, VI, 28.
76 Kaya, “Maliki Mezhebi”, DİA, XXVII, 530.
77 Dönmez, “el-Beyân ve’t-tahsîl”, DİA, VI, 28.
74
75
Maliki Fakîh İbn Rüşd el-Cedd’in “el-Beyân ve’t-Tahsil” İsimli Eseri ve Konuları Ele Alış
Metoduyla İlgili Örnekler
başvurmaktan kurtulmuş, güç ve karmaşık konulardaki fetvâlarda taklid
edilmesi vacip olan kişilerin derecesine ulaşmış olur.”78
B. ESERLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR
Eserin hacimli olması ve matbu olarak kütüphanelerde
bulunmamasından dolayı araştırmacılar ve akademisyenler tarafından
yeterince istifade edilememiştir. Bu eksikliği gidermek ve eserden istifadeyi
kolaylaştırmak için tahkîk çalışması ile birlikte eser üzerinde ayrıntılı fihrist
çalışmamaları da yapılmıştır.
1.Tahkîk Çalışması
Eserin tahkîk edilip neşre hazırlanmasında Fas’ın değişik üniversite ve
kütüphanelerinde çalışan çok sayıda ilim adamı ve devlet görevlileri yer
almıştır. Eserin yirmi cilt halindeki tahkikli ilmî neşri Muhammed el-Haccî
ve bir grup arkadaşı tarafından yapılmış olup son iki cilt konu fihristine
ayrılmıştır (Beyrut 1404-1407/1984-1987; 1408/1988).
Eserin tahkîkli neşrinde başta Dr. Muhammed Haccî olmak üzere
özellikle aşağıdaki şahısların katkıları olmuştur:79
-el-Hâcc Ahmed el-Hıbâbî : Karaviyyûn Ünv. Alimlerinden
-Saîd Ahmed A’râb : Tatvân şehrinde Ma’hed-i Asli’de Prof-üstaz.
-Muhammed Abdulkadîr el-Asâyişî: Meknes şehrinde Hızâne-i Câmi-i
A’zam’da Mahtûtât kısmı müdürü
-Ahmed eş-Şerkâvî
İklimiyye’de Prof-üstaz.
:
Merâkeş
şehrinde
Medrese-i
Alemeyni’l-
-Ahmed el-Hattâbî : Tatvan’da usûlud-Dîn Fakültesinde Prof-üstaz.
-Ahmed Benşekrûn : el-Kâdî el- müsteşâr reîsü’l-Ğurteti’ş-şer’iyye bi’ilmeclisi’l-a’lâ
Heyet, tahkik metni için el-Beyân ve’t-tahsîl’in sıhhate en yakın olan
nüshasını esas almıştır. Bunun için 18 cilt/cüzden oluşan Fas’ın Rabât
şehrindeki Hızâne-i Amme (Genel Arşiv, Milli Kütüphane) kütüphanesinde
bulunan Temakrût mahtût nüshasını asıl olarak kabul etmiştir. Bu asıl
nüsha Fas’taki Karaviyyûn Kütüphanesinde bulunan üç eski mahtût nüsha
78
79
İbn Rüşd, el-Beyân, I, 32.
Haccî, Takdîm, 21.
Sayfa | 167
İbrahim YILMAZ
ile de karşılaştırılmıştır.80 Karaviyyûn nüshaları numaralandırılarak
dipnotta (=Karaviyyûn1-2-3) şeklinde gösterilmiştir.81
Sayfa | 168
Tahkikte bu dört mahtût esere ilâveten gerektiğinde başka mahtût
eserlere de başvurulmuş, mahtût nüshalar karşılaştırılarak kitapta geçen
âyet ve sureler numaralandırılarak yerleri gösterilmiş, hadis ve eserlerin
tahricleri yapılmış, açıklamaya ihtiyac duyulan yerlerde terim ve ibâreler
izah edilmiştir.82
2. Fihrist Çalışması
a. Genel fihrist çalışması:
Eserin tahkikli baskının 19. ve 20 ciltleri Dr. Muhammed Haccî ve Prof.
Saîd A’râb tarafından “el- Fehârisü’l-âmme” ismiyle genel konu fihristi
olarak hazırlanmıştır.
Bu genel fihrist iki ayrı bölümden oluşmaktadır;
Birinci bölüm, “el-Fihrisü’l-mufassal li mesâili’l-esmia” başlığını
taşımakta olup 1-16. ciltler arasındaki “kitap” ve “bab” başlıklarını eserde
vârid olduğu tertîb üzere cüz cüz, cilt cilt konuları içeren mufassal bir fihrist
olarak hazırlanmıştır.
Eser, müellifin “Kitâbü’l-vudû’”, “Kitâbü’s-salâh” şeklinde isimlendirmiş
olduğu “kitâb”lar içerisinde binlerce meseleler içermektedir. Ancak bu
meseleler özel bir konu başlığıyla verilmeyip sadece “el-mesele” başlığıyla
ifâde edildiği için bu “mesele” başlığı altında hangi konunun işlendiği
başlıktan anlaşılmamaktadır.
Bu yüzden fihrist hazırlanırken meseleler tafsîlâta girilmeden ve hükmü
açıkça ifâde etmeden, fakat “mesele”nin içerdiği konuyu haber verecek
anahtar kelimeyle başlanılmasına özen gösterilmiştir.
İkinci bölüm ise, “Fehârisü’l-câmi” başlığını taşımakta olup 17. ve 18.
ciltlerde “Kitâbu’l-câmi” başlığı altında birbiriyle ilgili olmayan siyer-i nebî,
sahabe dönemi fitne olayları, ibadet vs. gibi “Kerâhiyye ve İstihsân” türü
“Mesâilü’l-câmi” başlığını taşıyan konular içindir. Bu bölüm iki alt başlıktan
oluşmaktadır:
(1) Fihrisü’s-semâât bi hasebi vurûdihâ fi’l-kitâb
Haccî, Takdîm, 21
Haccî, Takdîm, 22
82 Haccî, Takdîm, 22
80
81
Maliki Fakîh İbn Rüşd el-Cedd’in “el-Beyân ve’t-Tahsil” İsimli Eseri ve Konuları Ele Alış
Metoduyla İlgili Örnekler
(2) Fihrisü’l-mevzûât mürettebeten tertîbiyyen elifbâiyyen
Fihrist çalışmasına başlanırken eserle ilgili ayrıntılı bir alfabetik fihrist
hazırlanılması düşünülmüş, ancak eserin hacimli olması sebebiyle bunun
çok zaman alacağı düşünülerek genel konu fihristiyle yetinilmiştir.83
Her bir bölümde ele alınan konular eserin orijinalinde “mesele” başlığı
altında incelendiği için neşri gerçekleştirenler tarafından bu meselelere
orada ele alınan konuyu hatırlatan başlıkların eklenmesi faydalı olmuştur.
Şu kadar var ki bu başlıkların yardımıyla oluşturulan konu fihristinin iç
atıflar bakımından çok önemli bir görev ifa ettiğinin eseri yayımlayanlarca
belirtilmesine rağmen (XIX, 5-6) bu iç atıflardan faydalanma hususunda
okuyucunun epeyce zorluk çektiği ve kullanımı daha pratik bir fihriste
ihtiyaç duyulduğu gözlenmektedir. Bölümlerin hangi ciltlerde yer aldığını
toplu olarak gösteren bir fihristin yapılmamış olması da eserden istifadeyi
güçleştirmektedir. Öte yandan âyet ve hadislerin geçtiği yerlerde bunların
kaynaklardaki yeri belirtilmiş, fakat âyet ve hadisler veya diğer hususlar
için ayrı bir fihrist eklenmemiştir.84
b. Özel fihrist çalışması:
Özel fihrist çalışması “Fehârisü’l-Beyân ve’t-tahsîl”
Abdulfettâh Muhammed el-Huluv tarafından hazırlanmıştır.
ismiyle
Dr.
Eserin neşrini yapan Dâru’l-ğarbi el-İslâmî’nin sahibi üstad el-Habîb,
Abdulfettah el-Huluv’dan İmam Muhammed b. Suud Ünv. rektörü Dr.
Abdullah b. Abdulmuhsin el-Türkî ile birlikte İbn Kudâma’nın el-Muğni’sine
yapmış oldukları mufassal alfabetik fihrist gibi bir çalışmayı el-Beyân için
de istemiş, böylece üç ciltlik mufassal alfabetik bir konu fihristi
hazırlamıştır.85
Çalışmanın 1. cildinde, el-Beyân’da geçen âyet, hadis, şiir, özel isimler,
kabileler, milletler, fırkalar, özel mekanlar, beldeler, kitap isimleri, özel
günler, harpler ve gazveler...gibi konu başlıklarına yer verilmiştir.
Çalışmanın 2. ve 3. ciltleri ise “Keşşâfü’l-mevâddi’l-fıkhıyye” ismiyle
müstakil kitap halinde hazırlanmıştır. Bu iki ciltlik fihrist çok zahmetli bir
çalışmanın ürünü olup ana konu başlıklar ve bu başlıklar altında bulunan
Bkz. Haccî, el-Fehârisü’l-âmme, el-Beyân ve’t-tahsîl, XIX, 5–6.
Dönmez, “el-Beyân ve’t-tahsîl”, DİA, VI, 28.
85 Abdulfettâh Muhammed el-Huluv, Fehârisü’l-Beyân ve’t-tahsîl, Dâru’l-ğarbi’l-İslâmi, Beyrut
1991, s. 6.
83
84
Sayfa | 169
İbrahim YILMAZ
Sayfa | 170
konu başlıkları alfabetik sıralamaya göre verilmiştir. Alt konu başlıkları, elBeyan ve’t-tahsil’de “el-mes’ele” diye verilen bölümlerin içermiş oldukları
konuların anahtar kelimelerinden oluşmaktadır. Böylece araştırmacıya
anahtar kelimeler yardımıyla istediği konuyu eserden kolayca bulabilme
imkanı sağlanmıştır.86
III. ESERİN KONULARI ELE ALIŞ METODUYLA İLGİLİ ÖRNEKLER
A.
ESERİN KONULARI ELE ALIŞ METODU
Eserin asıl metnini oluşturan “el-Müstahrece” rivayet ve senede dayalı
“fetva” mahiyetinde bir kitaptır. Bundan dolayı müellif İbn Rüşd’ün elBeyan’da konuları ele alış şekli de “fetva” şeklinde olmuştur. Müellif ibn
Rüşd, el-Beyân’da izlediği metod hakkında eserin önsözünde şöyle
demektedir:87
“Müstahrece’deki meseleleri asıl metinde olduğu gibi zikrettim. Sonra
şerhe ihtiyacı olan lafız ve manaları açıkladım. Gerekli olan yerlerde
fakihlerin görüşlerinin aktardım. Çünkü birçok mesele farklı yerlere dağılmış
olduğundan mana bölünmüş ve bu yüzden meselelerin halliyle ilgili cevaplar
da farklılık arz etmekteydi. Hakikatte ihtilaf olmadığı halde lafzi olarak
çelişkili gibi gözüken yerleri en güzel bir şekilde açıkladım. Usul açısından
sahih bir nazarla tekrar değerlendirilmesi gereken yerlerinde gerekli
düzelteme ve açıklamayı yaptım. Böylece dikkatli biri ilim öğrencisi muallime
ihtiyaç duymadan onun manasını anlayacaktır. Çünkü ben, Müstahrece’de
açıklamaya ihtiyaç duyulan meseleyle ilgili her şeyi, birazcık düşünmeyle
anlaşılacak şekilde açık ve geniş olarak ortaya koydum.”
Yukarıda ki ifadelerden anlaşıldığı gibi müellif el-Beyân’da
Müstahrece’nin metnini aynen muhafaza etmiş ve meseleleri
Müstahrece’nin sistematiğine uygun “kitab başlıkları/bölümler” halinde
incelemiştir. Bölümlerin başında ise, ele alınacak fetvaların kimden işitildiği
ve kimin tarafından nakledildiğini belirtmiştir. Örneğin “Kitabü’l-vudû’”
bölümüne başlarken bu bölümdeki rivayetlerin/fetvaların kimden
nakledildiği “semâu İbnü’l-Kasım min Mâlik” veya “semâu Îsâ min İbnü’lKasım” şeklinde belirtilmiştir.88
El-Huluv, Fehârisü’l-Beyân, 6-7.
Bkz. İbn Rüşd, el-Beyân, I, 29-30.
88 Örn. olarak bkz. el-Beyân, I, 33, 141.
86
87
Maliki Fakîh İbn Rüşd el-Cedd’in “el-Beyân ve’t-Tahsil” İsimli Eseri ve Konuları Ele Alış
Metoduyla İlgili Örnekler
Müellif, Müstahrece metnini açıklamaya genel olarak “Kâle Muhammed
İbn Rüşd” diye başlamış,89 bazen de “Kâle’l-İmam”,90 “Kâle’l-Kâdı”,91 “Kâle’lİmâmü’l-Kâdî”92 ifadelerini kullanmıştır.
Müellif şerhe, asıl metindeki konuyu rivayet edilen şahıs adına
özetleyerek93 veya konuyu olduğu gibi tasdik ederek94 ya da konuyu kısaca
özetleyerek95 başlamıştır. Sonra varsa konuyla ilgili âyet96 ve hadisleri97
zikretmiş, mezhep imamlarının görüşlerine yer vererek98 sık sık
Müdevvene’ye atıfta bulunmuştur.99
Müellif el-Müstahrece’de zikredilen bir fetvayı/rivayeti ele alırken
özellikle şu hususlar üzerinde durmuştur: Mezhepte kabul edilen görüşü
belirtmiş, yanlış anlaşılmaya elverişli veya tereddüde yol açan ifadeleri
tahlil edip konuya açıklık getirmiş, gerektiğinde delilleri zikretmiş ve bazı
çevrelerde yaygın bulunan bir kısım yanlış görüşlerin doğrusunu
belirtmiştir. Eğer mesele açıklanmaya ihtiyaç göstermiyorsa gereksiz izahlara girmekten sakınmış, tekrarlara girmekten kaçınmak için de bir defa
açıkladığı meseleye daha sonra atıfta bulunmakla yetinmiştir.100
B.
KONULARI ELE ALIŞ METODUYLA İLGİLİ ÖRNEKLER
Müellif İbn Rüşd el-Cedd’in (ö.520/1126), Utbî’nin (ö. 255/868) elMüstahrece isimli eseri üzerine yazmış olduğu el-Beyan ve’t-tahsîl isimli
eserinde konuları işlerken başvurduğu metotla ilgili bir kaç örnek vermek
yerinde olacaktır;
1. Suya Necâsetin Karışması101
Kitâbü vüdûu’l-evvel’de geçen bu konu Müstahrece metninde “Min
semâı İbnü’l-Kâsım min Mâlik” başlığı altında yer almaktadır.
Bkz. İbn Rüşd, el-Beyân, I, 33.
Bkz. İbn Rüşd, el-Beyân, I, 390.
91 Bkz. İbn Rüşd, el-Beyân, I, 447.
92 Bkz. İbn Rüşd, el-Beyân, IX, 444, 457.
93 Bkz. İbn Rüşd, el-Beyân, I, 33.
94 Bkz. İbn Rüşd, el-Beyân, I, 288.
95 Bkz. İbn Rüşd, el-Beyân, I, 237.
96 Bkz. İbn Rüşd, el-Beyân, I, 238.
97 Bkz. İbn Rüşd, el-Beyân, I, 33, 36.
98 Bkz. İbn Rüşd, el-Beyân, I, 34, 205.
99 Bkz. İbn Rüşd, el-Beyân, I, 34, 35, 37, 40, 45.
100 Dönmez, “el-Beyân ve’t-tahsîl” , DİA, VI, 28.
101 Bkz. İbn Rüşd, el-Beyân, I, 37-38.
89
90
Sayfa | 171
İbrahim YILMAZ
Sayfa | 172
Müstahrece/Mes’ele:
“Mâlik,
kendisine
bevl/sidik
veya
hamr/şaraptan bir damlanın karıştığı çok suyun durumu hakkında dedi ki:
Bu bir damla bevl veya hamr, o çok suyu kirletmez, içilmesini ve abdest
suyu olarak kullanılmasını haram kılmaz. Yiyecek ve yağlarda da durum
aynıdır. Ancak, (içerisine necasetin düştüğü su) az bir şey olursa hüküm
değişir.”
el-Beyân/Kâle Muhammed İbn Rüşd: Bu rivâyetin zahirinden
anlaşılan, az bir necaset, çok miktardaki yiyeceği ve suyun özelliğini bozmaz
ve onu kirletmez. Bu rivâyet, Dâvûd el-Kıyâsî ve cumhurun görüşünden
ayrılıp (mezhebin) usulüne muhalefet edenlerden başkasının söylemediği
rivayetlerden biridir.
Çünkü, Allah Teâlâ, suyu temiz olarak yaratmıştır. Bundan dolayıdır ki
su, yiyeceklerin ve koyu sıvı maddelerin aksine kendisindeki necasetlere
galip olur. Bu iki şey arasındaki fark şudur ki, Rasûlüllah (sav), kendisine
insan dışkısı ve pislik/necaset atılan Budâa kuyusunun suyunun hükmü ile
ilgili sorulduğunda şöyle demiştir: “Allah suyu temiz olarak yaratmıştır. Onu
ancak, rengini, tadını ve kokusunu değiştiren şey necis yapabilir.” Yine
Rasûlüllah’a
katı yağ içerisine/üzerine düşen farenin durumu
sorulduğunda şöyle demiştir: “Onu ve etrafındaki yağı çıkarıp atın. Şayet
yağ sıvı ise ona yaklaşmayın/kullanmayın.”
Bu, fakihler arasında ihtilaf olamayan bir konudur. Onlar, bu şeyden
(fare düşmüş yağın) faydalanma ve onun satışında ihtilaf etmişlerdir.
Bazıları bununla ilgili hiçbir şeye cevaz vermemişlerdir ki, bu ashabımızdan
Mâcişûn’un mezhebidir. Bazıları ise bununla ilgili her şeye cevaz
vermişlerdir ki, bu ashabımızdan İbn Vehb’in mezhebidir.
Mâlik’in “yiyecek ve yağlarda da hüküm aynıdır” sözünün manasına
gelince, yiyecek ve yağlardan bir damla çok suyun içerisine düştüğü zaman,
nasıl ki, bevl ve içkiden bir damla çok suyun hükmünü temiz olmaktan
çıkarmıyorsa, az miktarda yemek ve yağın çok suya düşmesi de bu suya etki
etmez ve onun hükmünü temiz olmaktan çıkarmaz.
Mâlik’in “Ancak, az olması gerekir” sözünün manası ise, “Ancak,
içerisine necâsetin düştüğü su az miktarda olur ve düşen necasetten dolayı
suyun vasıfları değişirse bu durum da az suyun içerisine necasetin düşmesi
ile bu su necis olmuş olur. Bu, cumhurun kabul ettiği usul üzerine olan sahih
bir tevildir.
Rivayet edilmektedir ki, Beyre ulemasına, su değirmeninde buğdayla
birlikte öğütülen farenin durumu sorulduğunda şöyle demişlerdir: Un elenir
Maliki Fakîh İbn Rüşd el-Cedd’in “el-Beyân ve’t-Tahsil” İsimli Eseri ve Konuları Ele Alış
Metoduyla İlgili Örnekler
ve yenir. Onların fetvası ile ilgili bu durum Saîd b. Nemr’e ulaştığında şöyle
demiştir: Acele -fetvâ vermekten- sakınmaları gerekir. O haliyle yenmez.
Kâle Muhammed İbn Rüşd: Saîd b. Nemr’nin söylediği doğrudur. Bu
konuda Beyre uleması hata etmiştir.
2. Cünüp İken Uyumak İsteyen Kişinin Namaz Abdesti Alması102
Kitâbü’l-Vüdûu’l-evvel’de geçen bu konu Müstahrece metninde “Min
semâı İbnü’l-Kâsım min Mâlik” başlığı altında yer almaktadır.
Müstahrece/Mes’ele: “İmam Malik’e, gündüz cünüp olup da kaylüle
yapmak/uyumak isteyen kişinin durumu ile ilgili soruldu: Bu kişi, gece
yapıldığı gibi namaz abdesti alması gerekir mi? İmam Malik dedi: Evet,
abdest almadan uyuyamaz.”
el-Beyân/Kâle Muhammed İbn Rüşd: “Bu fetvanın benzeri
Müdevvene’de de geçmektedir. Burada Malik’e gündüz uykusu ile ilgili
sorulmuştur. Çünkü, sünnette/hadiste konu gece uykusu ile ilgili
geçmektedir. Malik, Muvatta’da Abdullah b. Ömer’den şu rivayeti
nakletmektedir: “Ömer İbnü’l-Hattâb, Rasulüllah’a (sav), geceleyin
(uyumadan önce) kendisinde cünüplüğün vâki olduğunu hatırlatarak (bu
durumda ne yapması gerektiğini sordu). Rasûlüllah ona şöyle cevap verdi:
“Tenâsül uzvunu yıka ve namaz abdesti alarak uyu.”103
Malik (rh.a), cünüp iken uyuma konusunda, gündüz uyumayı gece
uymaya kıyas etmiştir. Çünkü ikisi arasında bir fark yoktur. Aişe (ra)’ın şu
sözünün zahirinden de bu anlaşılmaktadır: “Sizden biri hanımı ile birlikte
olur ve sonra gusül abdesti almadan uyumak isterse, namaz abdesti almadan
uyumasın.”104 Yine Hz. Aişe (ra)’dan “Rasûlüllah’ın cünüplü iken abdest
almadan uyuduğu olmuştur”105 şeklinde bir rivayet vardır. Bu rivayetten
cünüplü kişinin uyumadan önce namaz abdesti almasının (zorunlu değil)
fazilet olduğu anlaşılmaktadır. Ancak, İbn Habîb, ikinci rivayette geçen
Rasûlüllah’ın abdest almadan uyuması ile ilgili durumu, Rasûlüllah’ın su
olmadığı zaman teyemmüm abdesti almasına hamletmektedir. Çünkü ona
Bkz. İbn Rüşd, el-Beyân, I, 66-67.
Bu rivayet, Buhâri, Kitabü’l-Gusl, 27 (bab); Müslim, Babü’l-hayz, hadis no: 25.; Ebû Dâvûd,
Tahâre, 86 (bab); Nesâî, Tahâre, hadis no: 167 ..; bölümünde geçmektedir.
104 Bkz. Mâlik, Muvatta, Tahâre, Bab:19 Hadis no: 77.
105 Buhâri’de Ebî Seleme’den şöyle bir rivayet yer almaktadır: “Aişe (ra)’a sordum: Rasûlüllah (sav)
cünüp iken uyur muydu? “Evet, namaz abdesti alarak uyurdu” dedi. Yine Buhâri’de Aişe (ra)’dan şu
rivayet yer almaktadır: “Rasûlüllah (sav) cünüp iken uyumak isterse tenasül uzvunu yıkar ve namaz
abdesti alırdı”. (bkz. Buhâri, Gusl, 27)
102
103
Sayfa | 173
İbrahim YILMAZ
göre, böyle bir durumda cünüplü kişinin uyumadan önce namaz abdesti
alması zorunludur. Ve hiçbir kişi bu hükmün dışında değildir. Bizim
dediğimiz ise, rivayetin zahirinden anlaşılandır. En doğrusunu Allah bilir.
Sayfa | 174
Bu konuda abdestin zorunlu olmadığını gösteren delillerden biri de,
“Abdullah b. Ömer (ra)’ın böyle bir durumda abdest alırken ayaklarını
yıkamadığı” şeklindeki rivayettir. Bundan dolayı, onun abdest almayı
emretmesinin ne anlama geldiği konusunda ihtilaf edilmiştir. Bazıları şöyle
demiştir: Abdullah b. Ömer, böyle bir durumda abdest almayı emretmiştir.
Çünkü, abdest alan kişinin vücudu dinçleşir (uykusu açılır). Vücudu
dinçleşen kişi de gusül abdesti almaya erinmez. Bazıları ise şu yorumu
yapmıştır: Abdulah b. Ömer böyle bir durumda olan kişinin namaz abdesti
almasını, o kişinin uykusunda ölmesi endişesi ile emretmiştir. Böyle bir
durumda kişi en azından (gusül abdesti ve namaz abdesti şeklindeki) iki
taharetten hafifi olan üzere ölmüş olur.
Birinci yorum daha isabetlidir. Çünkü namaz abdesti, cenabetten
kaynaklanan hadesi gidermez. Bilindiği gibi, adetli kadın, bu süre içerisinde
abdest almakla emredilmemiştir. Kaldı ki, adetli kadının adet süresi
bitmeden taharetini önceden yapması da mümkün değildir. Bu açıktır.
Başarı Allah’tandır.”
3. Namazın Farzına Kavuşmak İçin Acele Yürümek106
Kitâbü’s-Salâti’l-evvel’de geçen bu konu Müstahrece metninde “Min
semâı İbü’l-Kâsım min Mâlik” başlığı altında yer almaktadır.
Müstahrece/Mes’ele: “Kâle İbnü’l-Kâsım: Mâlik’ten işittim. Ona, (farz
için) kamet getirildiğinde, namaza kavuşmak için yürümesinde acele eden
kişinin durumu soruldu. Mâlik dedi: Koşmadığı sürece bunda bir beis
görmüyorum.”
el-Beyân/Kâle Muhammed İbn Rüşd: “Hüküm/fetva, Mâlik’in dediği
gibidir. Çünkü Rasûlüllah (sav) şöyle demiştir: “Namaz için kamet getirildiği
zaman çabuk çabuk yürüyerek namaza gelmeyiniz. Namaza,
sükûnetle/vakarla geliniz”107 Ancak kişi, namazın bir kısmını veya tümünü
kaçırmaktan korkarsa, namaza giderken uyulması emredilen vakar ve
sükûnetten çıkmadan yürüyüşünde biraz acele etmesinde bir sakınca
yoktur. Bunu Abdullah b. Ömer (ra) de yapmıştır. O, Bakî’ mezarlığında iken
106
107
Bkz. İbn Rüşd, el-Beyân, I, 220-221.
Bkz. Mâlik, Salat, Bab: 1, Hadis no: 4.
Maliki Fakîh İbn Rüşd el-Cedd’in “el-Beyân ve’t-Tahsil” İsimli Eseri ve Konuları Ele Alış
Metoduyla İlgili Örnekler
namaz için ikamet edildiğini duyduğunda yürüyüşünü hızlandırarak
Mescid-i Nebevi’ye gitmiştir.
Keza, kişi (farz namaz için ikamet edildiğinde) binek üzerinde ise,
namaza kavuşmak için bineğini hızlandırmasında bir beis yoktur.
4. Cuma Günü Alış Verişi Yasak Kılan Ezan108
Kitâbü’s-Salâti’l-evvel’de geçen bu konu Müstahrece metninde “Min
semâı İbü’l- Kâsım min Mâlik” başlığı altında yer almaktadır.
Müstahrece/Mes’ele: “Mâlik’e, Cuma günü hangi nidâ/ezan, insanları
alış verişten men eder, diye soruldu? Mâlik şöyle cevap verdi: “İmam
minberde iken okunan ezan/nidâ. İmam minberde iken ezan okunduğu
zaman çarşılar kapatılır/esnaflar dükkanlarını kapatır, köle veya başkası
çarşıda alış veriş yapamaz.”
el-Beyân/Kâle Muhammed İbn Rüşd: “Bu konuyla ilgili hüküm/fetva
Müdevvene ve diğer kaynaklarda geçtiği gibidir. Çünkü Allah azze ve celle
şöyle demektedir: “Ey iman edenler! Cuma günü namaza çağrıldığınız/ezan
okunduğu zaman, hemen Allah’ı zikretmeye koşunuz ve alış verişi
bırakanız.”109
Mâlik, “(İkinci ezanın okunduğu) o vakitte, köle veya bir başkası alış veriş
yapamaz” sözü ile “Zerîa kaidesi gereği kendilerine Cuma namazı farz/vacip
olanların alış veriş yapması men edildiği gibi, kendilerine Cuma namazı
farz/vacip olmayan köle ve diğer kişilerin çarşıdan alış veriş yapması da men
edilir”
demek istemektedir. Bununla birlikte, cumanın ikinci ezanı
okunduktan sonra kendisine Cuma farz olamayan kişinin yaptığı alış veriş
fesh olunmaz.
Çarşı dışındaki alış verişlere gelince, buralarda, kölelerin, kadınların,
yolcuların, mahkumların ve hastaların kendi aralarında alış veriş yapması
caizdir.
Ancak, kendisine Cuma namazı farz olmayan birisi, (bu vakitte)
kendisine Cuma namazı farz olan birisine bir şey satsa veya tersi bir durum
olsa, satılan ticaret eşyası mevcut ise bu alış verişler feshedilir. Şayet, bu
ticaret eşyası yok olmuşsa, ücreti (semen) geri alınır. Alış veriş esnasındaki
kıymetinin geri verilmesi gerektiği de söylenmiştir.
Böyle bir durumda satılan ticaret eşyası mevcut olsa bile alış verişin
feshedilmeyeceği, alış verişi yapanların günahkâr olacağı ve satıcının kârını
108
109
Bkz. İbn Rüşd, el-Beyân, I, 272-273.
Bkz. Cuma, 62/9.
Sayfa | 175
İbrahim YILMAZ
tasadduk etmesi gerektiğini söyleyenler de olduğu gibi, buna gerek
olmadığını söyleyenler de muştur.
Sayfa | 176
5. Karısı Evde Bayan Arkadaşı İle Birlikte Otururken Kocasının Eve
Gelmesi/Girmesi110
Kitâbü’n-Nikâhı’l-evvel’de geçen bu konu Müstahrece metninde “Min
semâı Abdurahman İbü’l- Kâsım min Mâlik” başlığı altında yer almaktadır.
Müstahrece/Mes’ele: “Mâlik’e karısı evde arkadaşı ile birlikte
otururken kocasının evine girmesi soruldu? Mâlik, şayet kadının arkadaşı
elbisesini giymiş ise bunda bir beis yoktur, dedi.”
el-Beyân/Kâle Muhammed İbn Rüşd: “Bu mevzudaki hüküm/fetva,
Mâlik’in dediği gibidir. Çünkü, o yabancı kadın ile koca arasında hürmet
yoktur. Şayet kadın, “Baş örtülerini yakalarına kadar örtsünler”111 ayetinde
beyan edildiği gibi elbisesini giymiş ve kadının kocasına karşı tesettürüne
riâyet etmiş ise, kocanın, evinde karısı ile birlikte oturan kadının yanına
girmesinde bir beis yoktur. Çünkü, böyle bir durumda koca için bunu
yapmak helal olmazsa , Allah’ın nass-ı tenzil (Hac, 22/78) ile kullarından
kaldırdığını bildirdiği dinde insanlar için harac/sıkıntı ve meşakkat
oluşmaktadır.
SONUÇ
Muhammed el-Utbî (ö. 255/868), İmam Malik’in öğrencilerinden
dinlemiş olduğu mesmüât-ı fıkhıyye ile ilgili rivayetleri el-Utbiyye diye
bilinen “el-Müstahrece mine’l-esmia” adlı eserinde toplayarak kitap haline
getirmiştir. Utbî’nin eseri Endülüs ve Afrika’da itibar görmüş, fıkıh
talebeleri onu ezberlemeye çalışmışlardır. Ancak el-Müstahrece rivayete
dayalı bir eser olduğundan bazı meselelerin anlaşılmasında güçlük ortaya
çıkmış ve eserin şerh edilerek müşkil yerlerin açıklanması İbn Rüşd el-Cedd
’den istenmiştir. Bunun üzerine Fakîh Ebu’l-Velid Muhammed b. Ahmed b.
Rüşd el-Cedd el-Kutubî (ö. 520/1126) el-Müstahreceyi “el-Beyân ve’t tahsîl
ve’ş-şerh ve’t-tevcîh ve’t-ta’lîl fi mesâili’l-Müstahrece” ismiyle şerh etmiştir.
Müellif İbn Rüşd, el-Beyân’da konuları ele alırken önce Müstahrece’deki
meseleleri asıl metinde olduğu gibi zikretmiş, sonra şerhe ihtiyacı olan lafız
ve manaları açıklamıştır. Gerekli gördüğü yerlerde fakihlerin görüşlerini
aktarmış ve konuları, birazcık düşünmeyle anlaşılacak şekilde açık ve geniş
110
111
Bkz. İbn Rüşd, el-Beyân, IV, 302-303.
Bkz. Nur, 24/31.
Maliki Fakîh İbn Rüşd el-Cedd’in “el-Beyân ve’t-Tahsil” İsimli Eseri ve Konuları Ele Alış
Metoduyla İlgili Örnekler
olarak ortaya koymuştur. Ancak eserin dili, lafzî açıdan basit ve anlaşılır
olmakla birlikte, asıl metnin rivayete dayalı olması sebebiyle halkın ve
müptedilerin derhal anlayacağı kadar mütebâdir ile’l-ezhân (kolay anlaşılır)
değildir. Bundan dolayıdır ki satır aralarındaki manayı ve maksadı
toparlamak, bazen “el-mes’ele” başlığı altında neyin anlatılmak istendiğini
anlamak için kişinin genel anlamda fıkıh müktesabâtına sahip olması
gerekmektedir.
Müellif, el-Beyan’da ele aldığı meseleleri Müstahrece’nin sistematiğine
uygun bir şekilde “kitab başlıkları/bölümler” halinde açıklamıştır. Bölümlerin başında ise, ele alınacak fetvaların kimden işitildiği ve kimin tarafından
nakledildiğini belirtmiştir. Müellif şerhe başlarken asıl metindeki konuyu ya
olduğu gibi nakil ve tasdik ederek ya da konuyu -rivayet ettiği şahıs adınakısaca özetleyerek başlamıştır. Sonra varsa konuyla ilgili âyet ve hadisleri
zikretmiş, mezhep imamlarının görüşlerine yer vererek sık sık
Müdevvene’ye atıfta bulunmuştur.
Eser Mâliki fıkhının temel kaynaklarından biri olmasına rağmen ilim
camiası tarafından, özellikle bu ilim dalında mübtedi sayılan araştırmacılar
tarafından yeteri kadar tanınmamıştır. Malîki fıkhı ve İslâm hukuku
açısından önemli olan bu eserin ilim camiasında yeteri kadar tanınmaması,
ilk dönemlerden itibaren eserin matbu baskısının kütüphanelerde ve
kitapçılarda bulunmamasından kaynaklanmaktadır, diye düşünmekteyiz.
Nitekim, bu eksikliği gören günümüz garb Mâliki fakîhleri/ilim
adamları, eseri araştırmacıların ve ilim adamlarının istifadesine sunmak
için tahkik ederek 18 cilt halinde neşre hazırlamışlardır. Esere Dr.
Muhammed Haccî ve Prof. Saîd A’rab tarafından da iki ciltlik bir genel konu
fihristi hazırlanarak Dâru’l-ğarbi’l-İslâmî tarafından 20 cilt halinde 1984
yılında ilk baskısı yapılmış ve eser kütüphanelerde ve kitapçılarda
araştırmacıların istifâdesine sunulmuştur. Ancak eserin çok hacimli olup
konu tertibinin/sistematiğinin de farklılık arz etmesi, matbu olmasına
rağmen, kendisinden istifadeyi güçleştirmektedir. Bu eksikliği gidermek ve
istifâdeyi daha da kolaylaştırmak için esere Dr. Abdulfettah Muhammed elHuluv tarafından üç ciltlik bir alfabetik konu fihristi yapılmıştır. Böylece
eser her yönüyle mükemmel hale gelerek kütüphanelerde araştırmacıların
hizmetine sunulmuştur.
Sayfa | 177
İbrahim YILMAZ
Sayfa | 178
Görebildiğimiz kadarıyla, el-Beyân’ın sistematiği, Mâliki fıkhında
“ümmühâtü’l-mezheb” olarak bilinen dört kitaptan112 birincisini teşkil eden
“el-Müdevvânâtü’l-Kübrâ”ya çok benzemektedir. Mezhebin ilk dönemine ait
olan bu eserler, ilk yazılı kaynak olmaları açısından önemli olmakla birlikte,
sistematiklerinin rivayete dayalı olması eserlerden istifadeyi biraz
zorlaştırmaktadır. Bununla birlikte eser son matbu şekliyle İslam hukuku
araştırmacılarının istifade etmeleri gereken önemli bir kaynak olma
özelliğini taşımaktadır.
BİBLİYOGRAFYA
Ali Bardakoğlu, “İbn Rüşd”, DİA, XX, 254-257.
İbrahim Kâfi Dönmez, “el-Beyân ve’t-tahsîl” DİA, VI, 29-30
Eyüp Said Kaya, “Mâliki Mezhebi”, DİA, XXVII, 529.
Ahmet Özel, “Fıkıh”, md., DİA, XIII, s.14-22
Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1990.
Ali Hakan Çavuşoğlu, Irak Mâliki Ekolü (III.-V. /IX.-XI. yy.), Doktora
Tezi, Marmara Ünv. Sosyal Bilimler Enst, 2004.)
___________, “el-Müdevvenâtü’l-kübrâ”, DİA, XXXI, 270-273.
Hayreddin Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, İz yay. İstanbul 2007.
Ahmet Yaman, “İslam Hukuku Literatürünün Ortaya Çıkışı, Gelişmesi ve
1980 Sonrası İçin İslam Kamu Hukuku Edebiyatına İlişkin Arapça
Bir Bibliyografya Denemesi” (Diyanet İlmi Dergi, TemmuzAğustos- Eylül 1995, Cilt:31, Sayı:3).
Nuri Ünlü, Ana Hatlarıyla İslam Tarihi, Marmara Ünv. İlahiyat Fakültesi
Yay., İstanbul 1984.
Muhammed Ebu Zehra, İmam Mâlik, (trc. Osman Keskioğlu) Hilla Yay.,
Ankara 1984.
İbn Rüşd, (ö, 520 / 1126), el-Beyân ve’t-tahsîl, (thk. Muhammed Haccî
ve dğr.), Dâru’l-ğarbi’l-İslâmi, Beyrut 1984-1988.
112
Bkz. Eyüp Said Kaya, “Mâliki Mezhebi”, DİA, XXVII, 529.
Maliki Fakîh İbn Rüşd el-Cedd’in “el-Beyân ve’t-Tahsil” İsimli Eseri ve Konuları Ele Alış
Metoduyla İlgili Örnekler
İbn Rüşd (ö.520 / 1126), el-Mukaddimâtü’l-mümehhidât, (nşr,
Muhammed Haccî-Said A’rab), Dâru’l-ğarbi’l-İslâmi, Beyrut
1988.
Muhammed Haccî, Takdîm, el-Beyân ve’t-tahsîl, Beyrut 1984-1988.
Muhammed Haccî, el-Fehârisü’l-âmme, el-Beyân ve’t-tahsîl, XIX, 5–6.
Abdulfettâh Muhammed el-Huluv, Fehârisü’l-Beyân ve’t-tahsîl, Dâru’lğarbi’l-İslâmi, Beyrut 1991.
Muhammed İbrahim Ahmet Ali, “Istılâhu’l-mezheb ınde’l-Mâlikî”,
Mecelletü’l-buhûsi’l-fıkhıyye, Yıl:4, Sayı : 25, 1992.
___________“Istılâhu’l-mezheb ınde’l-Mâlikî”, Mecelletü’l-buhûsi’l-fıkhıyye,
Yıl:6, sayı: 22, 1994.
el-İşbilî, Ebu Bekir Muhammed b. Hayr, Fehrese, y.y. 1963.
İbn Ferhûn, İbrahim b. Ali b. Muhammed, ed-Dîbâcü’l-müzheb fî
ma’rifeti a’yâni ulemâi’l-mezheb, (thk. Me’mûn b. Muhyiddin elCennân), Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 1996.
el-Makkarî, Ahmed (ö.1041/1631) Nefhu’t-tîb min Ğusni’l-Endelüsi’rRatîb, Dâru Sadır, Beyrut 1968.
Mahlûf, Muhammed b. Mahmud (ö.1360 / 1941), Şeceratü’n-nûri’zzekiyye fi tabakâti’l-mâlikiyye, Beyrut 1349.
el-Bağdâdi, İsmail, Hediyyetü’l-ârifîn, İstanbul 1955.
Kehhâle, Ömer Rıza, Mu’cemü’l-Müellifîn, Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî,
Beyrut 1957.
Abdulaziz, b. Abdullah, Ma’lemetü’l-fıkhi’l-Mâliki, Dâru’l-ğarbi’l-İslâmî
Beyrut 1983.
İbnü’l-Faradî, Ebü’l-Velîd Abdullah b. Muhammed b. Yusuf el-Ezdî
(ö.403 / 1012), Târihu’l-ulema ve'r-ruvat li'l- ilm bi'l-Endülüs,
Beyrut 1997.
el-Kâdı Iyâz, (ö.544 / 1149) Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik li
ma’rifeti mezhebi Mâlik, Dâru mektebeti’l-fikr, Trablus 1967.
Mikloş Muranyi, Dirâsât fi’l-fıkhi’l-Mâlikî (Arapçaya çev. Saîd Buhayri,
Ömer Sâbir Abdulcelîl, Mahmûd Reşâd Hanefi ), Beyrut 1988.
Sayfa | 179
İbrahim YILMAZ
Muhammed b. Mahlûf, Şeceratü’n-nûri’z-zekiyye fi tabakâti’l-Mâlikiyye,
Beyrut 1349.
Sayfa | 180
Download