fıkıh 1 - Hayat Boyu Öğrenme Genel Müdürlüğü

T.C.
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI
AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI
(AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKÎ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ)
FIKIH
1
DERS NOTU
YAZAR
Dr. Ahmet İŞLEYEN
ANKARA 2013
MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI
AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI DERS NOTLARI DİZİSİ
Copyright © MEB
Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin
alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Yazar
: Dr. Ahmet İŞLEYEN
Grafik Tasarım : Hatice DEMİRER
Kapak Tasarım : Güler ALTUNÖZ
ATATÜRK'ÜN
GENÇL‹⁄E H‹TABES‹
Ey Türk gençli¤i! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk
cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve müdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu
temel, senin, en k›ymetli hazinendir. ‹stikbalde dahi, seni, bu
hazineden, mahrum etmek isteyecek, dahilî ve haricî,
bedhahlar›n olacakt›r. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa
mecburiyetine düflersen, vazifeye at›lmak için, içinde
bulunaca¤›n vaziyetin imkân ve fleraitini düflünmeyeceksin!
Bu imkân ve flerait, çok nâmüsait bir mahiyette tezahür
edebilir. ‹stiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düflmanlar,
bütün dünyada emsali görülmemifl bir galibiyetin mümessili
olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatan›n, bütün kaleleri zapt
edilmifl, bütün tersanelerine girilmifl, bütün ordular› da¤›t›lm›fl
ve memleketin her köflesi bilfiil iflgal edilmifl olabilir. Bütün bu
fleraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin
dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ
h›yanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri flahsî
menfaatlerini, müstevlilerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler.
Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düflmüfl olabilir.
Ey Türk istikbalinin evlâd›! ‹flte, bu ahval ve flerait içinde
dahi, vazifen; Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmakt›r! Muhtaç
oldu¤un kudret, damarlar›ndaki asîl kanda, mevcuttur!
..
MUSTAFA KEMAL ATATURK
İÇİNDEKİLER
1. ÜNİTE
FIKIH İLMİ
1.Fıkıh İlminin Tanımı, Amacı ve Önemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 13
2. Fıkıh İlminin Konusu ve Kapsamı_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 15
3. Fıkıh-Fıkıh Usulü İlişkisi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 17
4. Fıkıh İlminin Diğer İlimlerle İlişkisi_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 20
5. Fıkıh İlminin Temel İlke ve Amaçları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 22
5. 1. Mükellefiyette Kolaylık _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 22
5. 2. Helallerde Genişlik-Haramlarda Sınırlılık _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 24
5. 3. Hükümlerde Tedricilik_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 25
5. 4. Kamu Yararının Gözetilmesi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 26
5. 5. Adaletin Gerçekleşmesi_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 27
NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 29
DEĞERLENDİRME SORULARI_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 30
Notlarım _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 32
2. ÜNİTE
FIKIH İLMİNİN DOĞUŞU VE GELİŞMESİ
1.Mezhepler Öncesi Dönem _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 35
1.1. Hz. Peygamber Dönemi_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 35
1.2. Sahabiler Dönemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 38
1.3. Tabiiler Dönemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 41
2.Mezheplerin Oluşum Dönemi_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 42
2.1. Fıkıh Mezheplerinin Doğuşunu Hazırlayan Sebepler_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 42
2.2. Hanefi Mezhebi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 43
2.3. Maliki Mezhebi_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 45
2.4. Şafii Mezhebi_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 45
2.5. Hanbeli Mezhebi_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 46
2.6. Caferi Mezhebi_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 47
2.7. Mensubu Kalmayan Fıkıh Mezhepleri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 48
3. Fıkıh İlminde Sonraki Gelişmeler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 49
3.1. Taklit Dönemi_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 49
3.2. Fıkhın Kanunlaştırılması_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 50
3.3. Fıkıh İlminde Yeni Gelişmeler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 51
NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 53
DEĞERLENDİRME SORULARI_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 54
Notlarım _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 56
3. ÜNİTE
FIKHİ HÜKÜMLER VE KAYNAKLARI
1. Mükellefiyet: Yükümlülük _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 59
1.1. Mükellefiyetin Temel Şartları_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 59
1.2. Mükellefiyeti Ortadan Kaldıran Durumlar _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 62
2. Hükmün Çeşitleri: Ef’al-i Mükellefin_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 64
3. Fıkhî Hükümlerin Kaynakları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 70
3.1. Kitap_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 71
3.2. Sünnet _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 73
3.3. İcma_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 76
3.4. Kıyas_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 78
3.5. Diğer Kaynaklar _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 80
NELER ÖĞRENDİK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 86
DEĞERLENDİRME SORULARI_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 87
Notlarım _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 89
4. ÜNİTE
İÇTİHAT
1. İçtihat Kavramı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 93
2. Hz. Muhammed’in İçtihada Verdiği Önem_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 95
3. Sahabe ve Tâbiin İçtihatlarından Örnekler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 96
4. İçtihadın Şartları_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 98
5. Sosyal Değişme ve İçtihadın Gerekliliği _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 99
6. İçtihadın Taklit ve Taassubu Önlemedeki Rolü _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 101
NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 104
DEĞERLENDİRME SORULARI_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 105
Notlarım _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 108
SÖZLÜK_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 109
KAYNAKÇA_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 114
DEĞERLENDİRME SORULARI CEVAP ANAHTARI_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 115
1. ÜNİTE
FIKIH İLMİ
Fıkıh ile fıkıh usulü arasında nasıl bir ilişki vardır?
Fıkıh ilmi, hayatın hangi alanları ile alakalıdır?
FIKIH 1
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Fıkıh ilmini tanımlayarak amacını, konusunu ve önemini açıklayabileceksiniz.
2. İbadet ve sosyal ilişkilerin fıkıh ilminin kapsamı içinde yer aldığını fark edeceksiniz.
3. Fıkıh ilminin diğer bilimlerle ilişkisini örneklerle açıklayabileceksiniz.
4. Fıkıh-Fıkıh Usulü ilişkisini temellendirebileceksiniz.
5. Fıkıh ilminin temel özelliklerine örnekler verebileceksiniz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Tedricilik
Helallerde
Genişlik
Haramlarda
Sınırlılık
Fıkıh Usulü
Kolaylık
FIKIH
Kamu Yararı
Adalet
12
Muamelat
İbadat
Ukubat
İçtihat
İstinbat
İslami İlimler
Pozitif Bilimler
FIKIH 1
GİRİŞ
Bu ünitede fıkıh kelimesinin anlamı, amacı ve kapsamı hakkında bilgiler verilecek,
fıkıh ve fıkıh usulü ilişkisine değinilecek ve son olarak İslam fıkhının temel ilkelerinin neler
olduğu açıklanacaktır.
?
1.Fıkıh İlminin Tanımı, Amacı ve Önemi
Fıkıh kavramının terim ve sözlük anlamı arasındaki ilişkiyi yorumlayınız?
Fıkıh, Arapça f-k-h kelimesinden gelmektedir. Sözlükte, iyi ve tam anlamak,
bilmek ve kavramak anlamlarındadır.
Terim olarak ise fıkıh, “kişinin günlük hayatında faydasına ve zararına olan şeyleri bilmesidir” şeklinde tanımlanmıştır.
Kur’an’da ve Hadislerde “iyi ve tam anlamak”, “ince anlayış”, “keskin idrak”, “konuşanın gayesini anlamak” ve “din ve Kur’an konularında bilgi sahibi olmak” anlamlarında yer almıştır. Fıkıh kelimesi, Kur’an’da sözlük anlamı ile yer almıştır.
Genel olarak bir şeyin künhüne vakıf olmak ve bir şeyi deliliyle bilmek anlamına
gelen fıkıh kelimesi, ilk dönemlerde “bir bütün olarak dinin doğru biçimde anlaşılması” anlamında kullanılmış, zamanla terim anlamı ile bilinir olmuş ve de bir ilmin adı
olmuştur.
BİLGİ NOTU
Fıkıh usulcüleri fıkıh kavramını “Müçtehit âlimlerin tafsilî şer’î delillerden istinbat ettiği
şer’î-amelî hükümlerdir” şeklinde tarif etmişlerdir.
Tanımda geçen kavramlar:
Müçtehit/fakih: Fıkıh ilmi ile uğraşan, Kur’an ve sünnet gibi delillerden dinî hükümler
ortaya koyabilme bilgi ve becerisine sahip olan kimseye müçtehit/ fakih denir. Bu beceriye sahip olmayan bir kişiye, ne kadar çok fıkhî meseleyi biliyor olsa da müçtehit/fakîh
denmez. Bu kişilere âlim denir. Dolayısıyla her fakîh, âlimdir; fakat her âlim, fakîh değildir.
Tafsilî deliller: Ayrıntılı (cüz’i) delillerdir. Her bir meseleyle ilgili hükmü ifade eden özel
delillerdir. Örneğin “Zinaya yaklaşmayın” (İsra suresi, 32) ayeti cüz’i ve tafsili bir delildir.
Çünkü özel bir mesele (zina) ile ilgilidir ve bu özel bir hükmü (haramlığı) ifade etmektedir.
Şer’î: Dinî demektir. Verilen hükümler Kur’an ve sünnet’e uygun olmalıdır.
İstinbat: Şer’î kaynaklardan hüküm çıkarmak demektir.
Amelî: Günlük yaşamla ilgili hadiselerdir. Tanımda amelî kaydının konulmasının sebebi itikadî ve ahlakî konuların fıkhın kapsamına dâhil olmamasıdır.
13
FIKIH 1
Ebu Hanife’ye göre fıkhın tanımı
Ebu Hanife fıkhı, “kişinin lehinde ve aleyhinde olanı bilmesidir” şeklinde tarif
etmiştir. Bu tanım oldukça geniş kapsamlıdır. Zira bu tanıma amelî konuların yanı
sıra itikadî ve ahlakî konular da dâhildir. Ancak sonraki dönemlerde itikadî ve ahlakî
konuların farklı birer ilim dalı olması sebebiyle fıkıh kelimesi amelî konularla sınırlandırılmıştır. Bu yüzden Ebu Hanife’nin yaptığı tanım hukuk alanına indirgenerek
fıkıh, kişinin haklarını ve ödevlerini bilmesidir, şeklinde yeniden tarif edilmektedir.
ETKİNLİK
Fıkıh kelimesi,
“... O kavme ne oluyor ki (kendilerine söylenen) hiçbir sözü anlamaya (fıkhetmeye) yanaşmıyorlar?” (Nisâ suresi, 78.ayet) ayetinde ince anlayış ve keskin
idrak anlamına gelmektedir.
Tevbe suresinde “...Bir topluluk da dinî hükümleri iyice öğrenmek için kalmalıdır” (Tevbe suresi, 122. ayet) buyruğunda dini emirleri öğrenmek anlamında yer almıştır.
Siz de A’râf suresi, 179. ve Hûd suresi, 91. ayetleri fıkıh kelimesinin anlamını dikkate
alarak inceleyiniz.
İmam Şafii’ye göre fıkhın tanımı
İmam Şafi fıkhı, gündelik davranışlarımızla ilgili (ameli konularla ilgili) dini hükümleri, sahip olunan yetenek ile özel delillerden çıkararak bilmektir, şeklinde tarif
etmiş ve ameli konularla sınırlamıştır.
Fıkıh ilminin amacı
Bu ilmin temel amacı, insanın yaratıcısına, kendisine ve diğer insanlara karşı
hak ve sorumlulukları bilmesidir. Çünkü Fıkıh ilmi;
İnsanların Allah’a karşı kulluk görevlerini bilinçli bir şekilde yerine getirmelerini sağlar. Bu ilim sayesinde ibadetler doğru ve eksiksiz yapılır. Örneğin namazın farz
ve vacipleri fıkıh ilmi sayesinde öğrenilir.
İnsanın kendi yararına ve zararına olan şeyleri bilmesini ve dünya-ahiret mutluluğuna ulaşmasını sağlar. Bu bağlamda insana haklarının neler olduğunu açıklar
ve bunların korunmasına dair ilkeler koyar. Ayrıca fıkıh, hayatı kolaylaştırıcı kuralları
14
FIKIH 1
öğrenmeyi de sağlar. Örneğin kişi yolculuk esnasında oruç tutma serbestliğine dair
hükmü fıkıh ilmi sayesinde öğrenir.
İnsanlar arası ilişkilerin olumlu yönde ilerlemesine katkı sağlar. Örneğin insanlar arası ilişkileri yaratılışta eşitlik ve inançta kardeşlik esasına dayandırmayı hedefler.
Adaletli, huzurlu ve istikrarlı bir toplum oluşmasına katkı sağlar. Örneğin alışverişte aldatmanın haram olduğuna dair hükmü insanlara bildirir. Diğer yandan cezai müeyyidelerle (yaptırımlarla) huzurlu bir toplumun oluşmasına yardımcı olur.
ETKİNLİK
“Allah kimin hakkında hayır dilerse onu dinde fakih kılar” (Buhari, İlim, 10.)
Yukarıdaki hadiste geçen “fakih” kelimesinin anlamını yorumlayınız.
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
?
2. FIKIH İLMİNİN KONUSU VE KAPSAMI
Sizce Fıkıh ilminin kapsamına hayatın hangi alanları dâhildir?
Fıkıh kelimesi Hz. Peygamber ve sahabe döneminde sözlük anlamı ile biliniyordu. Bu sebeple de genel bir anlayışla, inanç (itikat), amel ve ahlâk konularında,
Kur’an’dan ve Hz. Peygamber’den öğrenilen bilgiler fıkıh olarak değerlendiriliyordu.
Zamanla fıkhın itikadî ve ahlaki konuları bu ilmin kapsamının dışında kalmıştır.
Fıkhın genel konularını beş başlık altında inceleyebiliriz.
1. İbadât: Namaz, oruç, hac ve zekât gibi temel ibadetlerin nasıl, ne zaman ve
nerede yapılacağına dair tüm bilgiler fıkıh ilminin kapsamı dahilindedir.
15
FIKIH 1
Resim.01.01: İslam dininde en temel ibadet namazdır.
İbadet konusu ile bağlantılı olarak ele alınan konulardan birisi de temizlik (taharet) konusudur. Bu konu fıkıh kitaplarının ilk konusudur ve üzerinde çokça durulur. Zira ibadetlerin hepsinde temizlik önemli bir yere sahiptir. Bu bağlamda abdest,
teyemmüm ve gusül ayrıntılı olarak ele alınır.
2. Muamelât (Gündelik hayatla ilgili konular/ Sosyal hayat): Gündelik yaşantımızdaki işleri ve ilişkileri düzenleyen kurallar da fıkhın konusudur. Örneğin borçlar,
alım-satım, kira ve sözleşme gibi malî konularla ilgili hükümler bu başlık altında incelenmektedir.
3. Ukubât (Cezalar): Bir kimsenin malına veya canına kastedilen fiiller bu kapsamdadır. Adam öldürme, yaralama, hırsızlık v.b. konulara ait hükümler bu konu
başlığı altında incelenmektedir.
4. Münakehât (Aile Hukuku): Aile kurumunun önemine binaen ayrıntılı bir şekilde ele alınmaktadır. Evlenme, boşanma, tarafların hak ve sorumlulukları v.b. konular bu bağlamda incelenir.
5. Feraiz: Miras ve vasiyet ile ilgili hükümler bu başlık altında incelenmektedir.
Görüldüğü gibi fıkıh, hem ibadet konusunu hem de sosyal hayata ilişkin tüm
konuları kapsamakta ve onlarla ilgili hükümler vermektedir. Çünkü insan bir yandan
yaratıcısıyla bir yandan da diğer insanlarla ve toplumla ilişki halindedir. Fıkhın da
bütün bu alanlarla ilgili hüküm vermesi kaçınılmazdır.
16
FIKIH 1
ETKİNLİK
Aşağıdaki şemada boş bırakılan yerlere neler yazılmalıdır?
Abdest
Gusül
İbadat
Namaz
Ukubat
.?.
FIKIH
.?.
Muamelat
.?.
.?.
3.Fıkıh-Fıkıh Usulü İlişkisi
?
Bilimsel çalışmalarda belli bir yöntem’e göre çalışmanın faydaları nelerdir?
Fıkhın varlığı, belli kuralların, bazı genel ilkelerin ve de bu ilkelerin çıkarıldığı
ve dayandırıldığı kaynakların varlığını da gerekli kılar. Çünkü her şeyden önce dinî
bir meselede hüküm vermenin (içtihat etmenin) rastgele olması, belli kurallarının
olmaması düşünülemez. Bu yüzden de müçtehidin bağlı olduğu ve takip ettiği bir
takım ilke ve kurallar (usul) her zaman için söz konusu olmuştur.
17
FIKIH 1
BİLGİ NOTU
Günümüzde fıkıh usûlü tabirinin karşılığı olarak İslâm Hukuk Felsefesi, İslâm Hukuk
Metodolojisi, İslâm Hukuk Usûlü, İslâm Teşri Usûlü, İslâm Hukuku Nazariyatı gibi terimler
kullanılmaktadır.
Fıkıh usulü, fıkıh ve usul kelimesinden meydana gelen bir tamlamadır.
Bu tamlamada geçen fıkıh kelimesinin
anlamına daha önce yer verilmişti. Usul
ise “asl” kelimesinin çoğuludur. Temel,
esas, kök ve dayanak anlamlarına gelir.
Fıkıh ilminde kaide ve delil anlamlarındadır.
Bir tamlama olarak Fıkıh Usulü:
Fıkhın delilleri, fıkhın kökleri, fıkha ait
deliller gibi anlamlara gelir.
Terim olarak fıkıh usulü: Fıkhi hükümlerin delillerinden ve bu delillerden
hüküm çıkarma ilke ve yöntemlerinden
bahseden bir ilimdir.
BİLGİ NOTU
Fıkıh Usulüne Dair Yazılmış Bazı Eserler
• Er-Risale - İmam Şafii
• El-Fusûl fî´l-usûl - Cassas
• Usûlu’l-Pezdevi - Pezdevî
• El-Usul - Serahsî
• El-İhkam fi Usuli’l-Ahkam - Amidî
• El- Muvafakat-Şatibi
• El- Mustasfa-Gazali
18
Resim. 01.02: Fıkıh Usulü alanında yazılan ilk
eser İmam Şafii’ye ait er-Risale’dir.
FIKIH 1
O hâlde fıkıh usulü;
• Kaynaklardan, hükümlerin nasıl çıkarılacağını belirler.
• Bir fıkhî hükmün hangi kaynaklardan alınacağını belirler.
• Fıkhın dayandığı temel ilke ve esasların neler olduğunu belirler.
Fıkıh ve fıkıh usulü arasındaki farklar
• Fıkıh usulü, fıkhî hükümlerin delillerinin ne olduğu ile bu delillerden nasıl
hüküm çıkarılacağına dair ilkelerden ve metotlardan bahseder. Dolayısıyla
fıkıh usulünün konusu külli (genel) kaidelerdir. Amacı da fakihin hüküm
verirken yararlanacağı genel kurallara ulaşmasını sağlamaktır.
• Fıkıh ise fıkıh usulü ile elde edilen hükümleri konu edinir. Dolayısıyla fıkhın
konusu külli kaideler değil mükellefin (kişilerin) fiilleri ile ilgili tafsili (cüz’î/
tekil) delillerdir. Amacı ise fıkıh usulü kaidelerini esas alarak karşılaşılan mesele
hakkında vacip, mendup, haram, mekruh gibi hükümler vermektir.
Örneğin “ emir, vücup içindir” ilkesi fıkıh usulü kaidesidir. Buna göre Allah bir
şeyi emretmişse bu farzdır. Bu kaideyi esas alan müçtehit, “Namazı kılın” (Bakara
suresi, 43.ayet) cüz’î delilinden namazın farz olduğu hükmünü çıkarır. Aynı şekilde
“Nehiy tahrim içindir” ilkesi de fıkıh usulü kaidesidir. Yani Allah bir şeyi yasaklamışsa
o haramdır. Müçtehit bu kaideye göre “Allah’ın haram kıldığı cana kıymayın” (En’am
suresi, 151.ayet) ve “Zinaya yaklaşmayın” (İsra suresi, 32.ayet) ayetlerindeki yasaklamalardan, kasten ve düşmanlıkla adam öldürmenin ve zinanın haram olduğu hükmünü çıkartır.
İNCELEYELİM
FIKIH
USULÜ
DELİL
“Namazı kılın, zekatı hakkıyla verin...”
(Bakara suresi, 43)
FIKIH
HÜKÜM
Namaz farzdır.
Zekat farzdır.
FIKIH USULÜ İLKESİ
Emirler vücub (zorunluluk) ifade eder.
19
FIKIH 1
Fıkıh usulünü bilmek kişiye neler kazandırır?
1. Bu ilimle uğraşan ve uzmanlaşan bir kişi, Kur´ân ve Sünnet´in bütün lafızlarını
öğrenmiş olur.
2. Kişi eğer içtihat etme ehliyetine sahip ise bu ilim sayesinde karşılaştığı meseleleri hükme bağlayabilir. Çünkü bu ilmin koyduğu kaideler, nasslardan hüküm
çıkarmayı sağlar.
3. Kişi içtihat ehliyetine sahip değilse müçtehit âlimlerin verdikleri hükümler ve
bu hükümlerin dayandığı deliller hakkında bilgi sahibi olur, ona göre kabullenir.
ETKİNLİK
Aşağıda verilen seçeneklerden hangisinin fıkhi bir hüküm, hangisinin fıkıh usulü
ilkesi olduğunu belirtiniz
Ramazan orucu farz mıdır?
A. İslam’da Allah’ın yapılmasını emrettiği her eylem farzdır.
B. Allah Teala Ramazan orucunu Bakara suresi 183. ayet ile emretmiştir.
C. Ramazan orucu farzdır.
?
4. Fıkıh İlminin Diğer İlimlerle İlişkisi
Fıkıh ilmi teknolojik gelişmelerden nasıl istifade etmelidir?
Fıkıh ilmi temel İslamî ilimlerin yanısıra pek çok ilim dalının verilerinden de
faydalanır.
DÜŞÜNELİM
“Şerî ilimlerin en yüce ve en faydalı olanı fıkıh usulüdür” İbn Haldun.
Fıkıh usulünün niçin önemli bir ilim olduğu hususunu değerlendiriniz.
A. Temel İslam İlimleri:
Tefsir: Kur’an-ı Kerim’in ayetlerini geniş bir şekilde açıklayan ilim tefsir ilmidir.
Tefsir ilminden elde edilen bilgiler ve yorumlar, fıkhi hükümlerin tespitinde önemli
20
FIKIH 1
bir kaynaktır. Zira her bir ayetin farklı anlam düzeyleri vardır. Fıkıh ilmi ayetlerin hangi anlama gelebileceğine dair bilgi elde edinmek için tefsir ilminden yararlanır. Elde
edilen bilgiler fıkıh usulü kaideleri esas alınarak değerlendirilir. Bu nedenle başta
ahkâm tefsirleri olmak üzere tefsir eserleri fıkıh ilminin kaynakları arasındadır.
Hadis: Fıkıh ilmi, Kur’an’ın emir ve yasaklarının Hz. Peygamber tarafından nasıl anlaşılıp
uygulandığını belirlemede hadis ilminin verilerinden yararlanır. Bu yönüyle fıkhın Kur’an’dan sonraki kaynağı, sünnettir.
Siyer: Hz. Peygamber’in ahlakını, davranışlarını, olaylar karşısındaki değerlendirmelerini, kısacası tüm hayatını konu edinen ilme siyer denir.
Fıkıh ilmi, Hz. Peygamber’in olaylar karşısındaki
tutum ve davranışlarına yön veren sebeplerin neler olduğuna dair bilgileri alırken siyer ilminden
yararlanır.
Kelam: İslam dininin inanç esaslarını konu
edinen ilim dalıdır. Kelam ilmi, mükellefin cüzi
iradesi ile bir takım eylemlerde bulunabileceğini
ispat eder. Fıkıh ilmi de mükellefin bu fiillerinin Resim 01.03: Ahkamu’l-Kur’an isimli
tefsirlerde fıkhî konulara genişçe yer
sonuçlarına dair hükümler verir.
verilmiştir.
B. Pozitif ve Sosyal İlimler
Resim 01.04: Fıkıh ilmi Astronomi ve
Coğrafya gibi ilimlerin verilerinden
yararlanmalıdır.
Matematik ve Coğrafya: Fıkıh ilminde sayısal verilerin yoğun olarak kullanıldığı konular vardır. Örneğin namaz vakitlerinin tayininde; oruç ve hac ibadetlerine
ait çeşitli konuların hesaplanmasında ve
mirasın taksimi gibi konularda matematik
ve coğrafya ilimlerinin verilerinden faydalanılır.
Mantık ve Felsefe: Fıkıh ilmi, ortaya
koyduğu hükümlerin doğruluğunu ispatlamak, bu hükümleri verirken dayandığı
ilke ve esasları açıklamak ve bu hükümlerin gerekçelerini izah etmek için kimi
zaman mantık ve felsefe ilimlerinin verilerinden ve yöntemlerinden faydalanır.
21
FIKIH 1
Sosyoloji: Fıkıh ilminde hükümlerin insan ve toplum üzerindeki etkisini ortaya
koymak için sosyoloji ilminden yararlanılır.
Özet olarak fakih, hüküm verirken kendisine yardım edecek tüm ilmî verilerden yararlanmalıdır. Çünkü fıkıh, hayatın her alanı ile ilgilidir. Bu nedenle de hem
sosyal hayatla hem de dini hayatla ilgili konularda diğer ilimlerin verilerinden teknolojinin sunduğu imkânlardan olabildiğince yararlanılmalıdır.
ETKİNLİK
Günümüzde oruç ibadetinin başlangıç ve bitiş vakitlerinin belirlenmesinde
fıkıh ilmi hangi ilimlerden faydalanabilir, değerlendiriniz?
5. Fıkıh İlminin TEMEL İLKE VE AMAÇLARI
FIKIH İLMİNİN TEMEL İLKELERİ
Mükellefiyette Kolaylık
Helallerde Genişlik
Haramlarda Sınırlılık
Hükümlerde Tedricilik
Kamu Yararının
Gözetilmesi
Adalet
Fakihler, Kur’an ve sünneti incelerken ve bu iki temel kaynaktan hüküm çıkarırken bazı ilke ve esasları göz önünde tutmuşlardır. Söz konusu bu ilkeler, Kur’an ve
sünnet’in genel muhtevasından elde edilen ilkelerdir.
5.1. Mükellefiyette Kolaylık
?
“Gücünüzün yeteceği işleri yapınız, vallahi siz yorulmadıkça Allah
yorulmaz” (Buhari, İman, 32) hadisini değerlendiriniz?
22
FIKIH 1
Fıkıh ilminde insanlara kolaylık göstermek, onları sıkıntıya sokmamak temel
bir ilke olarak kabul edilmiştir. Bunun sebebi de insanlara güç yetiremeyecekleri sorumlulukları yüklememektir. Bu aynı zamanda Kur’anî bir ilkedir.
İslam dini her zaman insanın yararını (maslahatını) gözetmiş ve ona sürekli
olarak yapabileceği şeyleri teklif etmiştir. Bu, şer’î tekliflerin yapılabilir zorlukta olmasının da sonucudur. Örneğin “Allah size kolaylık ister, zorluk istemez” (Bakara suresi,
185.ayet) ve “O, dinde sizin için bir güçlük kılmadı” (Hac suresi, 78.ayet) ayetleri şer’î
tekliflerin insanın yapamayacağı zorlukta olmadığına delildir. Çünkü kişilere yüklenen tekliflerle elde edilecek fayda ancak o emrin devam edilebilir cinsten olması ile
mümkündür. Mükelleflerin yapmakta zorlanacağı tekliflerde ise bir devamlılık beklenemez. Örneğin namaz kılmanın kişilere sağlayacağı manevi fayda, bu ibadetin
sürekli yapılmasına bağlıdır. Bu nedenle de namaz ibadeti, yapılabilir zorluktadır.
Bu bağlamda Hz. Peygamber, ibadet maksadı ile de olsa kişinin kendisini yormasının ve dinî emirleri zorlaştırmasının İslam’ın istemediği bir durum olduğunu beyan
etmiştir.
ETKİNLİK
Mecelle-i ahkam-ı adliye’de kolaylık prensibi “Bir iş zorlaşınca kolaylık gösterilir.” ilkesi ile ifade edilmiştir.
Bu konu ile ilgili bazı hadisler şunlardır:
• “Kim bu dini güçleştirirse din onu mağlup eder; fakat siz kolaylaştırınız ve
mutedil (orta yolu tutan) olunuz” (Buharî, İman, 29)
• “Allah yanında işlerin en sevimlisi, az da olsa devamlı olanıdır” (Buharî, Rikak,
18),
• Hz. Aişe Peygamberimiz için “O, iki şey arasında muhayyer (serbest) bırakıldığı
zaman günah olmadığı sürece kolay olanı tercih ederdi” (Buharî, Edeb, 80)
demiştir.
ETKİNLİK
Fıkıh ilminde bazı hafifletici sebepler mevcuttur. Bunlara örnekler bulunuz.
1. İhtiyaç
2. Yolculuk
3. …………………
4. …………………
23
FIKIH 1
Fıkıh ilminde benimsenen bu ilkenin sonucu olarak uygulamada güçlük söz
konusu olduğunda mükelleflere kolaylık sağlandığını görmekteyiz. Bu durumla ilgili
şu örnekleri verebiliriz:
• Suyu kullanma imkânının olmadığı durumlarda teyemmüm abdestinin
alınması.
• Ramazan ayında hasta ve yolcunun oruç tutma hususunda serbestliğinin
olması.
• Yolculuk durumunda dört rekâtlı farz namazlarının iki rekât olarak kılınabilmesi.
• Ayakta duramayanların namazlarını oturarak kılabilmesi.
• Zengin olup da hacca gidemeyecek kadar hasta olanların yerine başka birini
gönderebilmesi.
5.2. Helallerde Genişlik-Haramlarda Sınırlılık
?
“Harama gerek kalmayacak kadar helal vardır” sözünden ne anlıyorsunuz?
Fıkıh ilminde sorumlulukların azlığı ilkesi (kılletü’t-tekalif ) bir ilke olarak benimsenmiştir. Sorumluluğun ve yasakların azlığı, buna karşılık kolay ve yapılabilir
hükümlerin esas alınması dini hükümlerin insanlar üzerindeki etkisini de arttırmıştır.
BİLGİ NOTU
İslam dini, beklenmeyen bir durumla karşılaşan ve başka bir çare de bulamayan kişilere, ölçüyü kaçırmamak üzere haramı yeme ve işleme ruhsatı vermiştir. Bu durum Mecelle’de şu kaide ile ifade edilmiştir: “Zaruretler haramı mübâh kılar”
İslam dininde kişilere yüklenen sorumluluklar oldukça sınırlıdır. Fıkıh usulünde “Eşyada aslolan ibahadır.” (Yasaklanmamış her şey mübah ve helaldir) şeklinde
formüle edilen ilke, yasakların ikinci planda olduğuna işaret etmektedir. Nitekim
Kur’an’da zorunlu ve istisnaî haller dışında yasaklama getirilmemiştir. Çünkü İslâm
rahmet ve kolaylık dinidir. Örneğin hangi yiyeceklerin yasak (haram) olduğu ile ilgili
ayette “De ki; bana vahyolunanda ölmüş hayvan (meyte, mındar), akıtılmış kan, domuz eti -ki pisliğin kendisidir- ya da günah işlenerek Allah’tan başkası adına kesilmiş
24
FIKIH 1
hayvandan başka, yiyecek kimseye haram kılınmış bir şey bulamıyorum” (En`âm suresi, 145.ayet) buyrularak haram kılınan yiyecek maddelerinin neler olduğu belirtilmiştir.
ETKİNLİK
(Bakara suresi, 172 ve Mâide suresi, 4.)
Yukarıda verilen ayetleri Kur’an mealinden bularak helal ve haram kavramları açısından inceleyiniz
İslam dini insanlar için hangi şey iyi ve temiz (tayyibat) ise onların yenmesini
helâl; hangi şey de insanlar için zararlı, pis ve kötü (habâis) ise onu haram kılmıştır.
Hz. Peygamber de helaller ve haramlarla ilgili bu konuya açıklama getirmiş ve bazı
belirleyici ölçüler koymuştur.
Özetle söylemek gerekirse İslam dininde her şeyin insanlar için yaratılmış olduğu anlayışı hâkimdir. Zorunlu ve istisnai durumlar dışında yasaklardan kaçınılmış;
faydalı olanlar helal, zararlı olanlar da haram kılınmıştır.
5.3. Hükümlerde Tedricilik
?
Kur’an- ı Kerim’in bir seferde değil de 23 yıllık zaman diliminde nazil
olmasının sebebi nedir?
Dinî hükümlerin, bir anda ve topluca değil de zaman içerisinde ihtiyaçlara
göre peyderpey konulmasına tedricilik denir.
Örneğin Kur’an-ı Kerim bir defada değil 23 yıllık bir zaman diliminde nazil olmuştur. Bunun sebebi insanları yeni hükümlere hazırlamak ve bu hükümlere uymalarını kolaylaştırmaktır. Aynı şekilde Mekke döneminde gelen ayetler daha çok
iman ve ahlaki içeriklidir. Bu ayetler Medine döneminde gelen ve daha çok ibadet
ve sosyal hayatla ilgili olan hükümler için bir altyapı mahiyetinde olmuştur. Hükümlerin tedrici olarak konması ile ilgili en güzel örnek içkinin üç aşamada yasaklanmış
olmasıdır. Benzer şekilde faiz de bir anda yasaklanmamış ve peygamberliğin son
zamanlarında yasaklanmıştır.
O hâlde fakihler de hüküm verirken Kur’an’ın gözettiği bu ilkeyi göz önünde
bulundurmalı ve buna göre hükümler vermelidir.
25
FIKIH 1
ETKİNLİK
Aşağıdaki ayetlerde içkinin haram edilişinin aşamalar yer almaktadır. Hükümlerde tedriciliğin nasıl gerçekleştiğine dair bu örneği inceleyerek yorumlayınız.
1. Aşama (İçkinin günah kapsamına alınması): “Sana içkiyi ve kumarı sorarlar. De ki: “Onlarda hem büyük günah, hem de insanlar için (bazı) yararlar vardır.
Ama günahları yararlarından büyüktür.” (Bakara suresi, 219.ayet)
2.Aşama (Sarhoşluğun namaz kılmaya engel olması): “Ey iman edenler! Sarhoş iken ne söylediğinizi bilinceye kadar, bir de -yolcu olmanız durumu müstesnacünüp iken yıkanıncaya kadar namaza yaklaşmayın.” (Nisa suresi, 43.ayet)
3. Aşama (İçkinin kesin olarak yasaklanması) : “Ey iman edenler! (Aklı örten)
içki (ve benzeri şeyler), kumar, dikili taşlar ve fal okları ancak, şeytan işi birer pisliktir. Onlardan kaçının ki kurtuluşa eresiniz. Şeytan, içki ve kumarla, ancak aranıza
düşmanlık ve kin sokmak; sizi Allah’ı anmaktan ve namazdan alıkoymak ister. Artık vazgeçiyor musunuz?” (Maide suresi, 90 ve 91.ayetler)
?
5.4. Kamu Yararının Gözetilmesi
Sizce ferdin çıkarları mı kamu yararı mı daha önceliklidir?
İslam dini yalnızca ferdi esas alan bir din değildir. Bu nedenle de emir ve yasaklar sadece fertlerin iyiliği için değil bütün bir toplum ve insanlık içindir.
Dolayısıyla bireysel sorumlulukların yanı sıra toplumsal sorumluluklar da vardır. Bu hak ve sorumluluklar kişisel menfaatlere göre değil toplumsal adalet prensibine göre verilmiştir.
İslam fıkhı ferdin topluma, toplumun da ferde olan haklarını Allah’ın hakkı olarak kabul etmiş ve koruma altına almıştır.
Toplumun ihtiyaç ve menfaati ile ferdin menfaati çakıştığı zaman ise genellikle
toplum menfaatine öncelik verilmiştir. Örneğin ihtiyaç sebebiyle yapılması düşünülen hastane, okul, cami gibi yapılar için gerektiğinde özel bir mülk kamulaştırılabilir.
Ancak bu durumda mülkün bedeli ödenmelidir. Böylece o kişinin hakkı da korunmuş olur.
26
FIKIH 1
BİLGİ NOTU
İslam dininde bazı yükümlülükler ferdîdir (farz-ı ayn); bir kısmının yapılması
da topluma bırakılmıştır (farz-ı kifâî). Bununla birlikte her fert, bu yükümlülüğün
toplumda yerine getirilip getirilmediğinden sorumludur. Çünkü getirilmediği zaman (örneğin toplumda yardıma muhtaç kişiler, eğitim ve öğretim verilmeyen kişiler varsa veya haksızlık, ahlâksızlık ve hayâsızlık, yolsuzluk varsa ve bunlar için
kimse tedbir almıyorsa) bütün fertler bundan teker teker (farz-ı ayn gibi) sorumludurlar.
Bazı durumlarda da fert ve topluma aynı anda bir zararın veya yararın gelmesi
söz konusu olabilir. Zarar ile yararın çakıştığı bu gibi durumlarda ise öncelikle zararın
giderilmesi amaçlanır. Örneğin kurulacak bir fabrika eğer çevreye zarar verecekse
ondan elde edilecek yarardan vazgeçilir.
?
5.5. Adaletin Gerçekleşmesi
Sizce bir toplumda adaletin gerçekleşmesi için nelere dikkat edilmelidir?
Adalet sözlükte doğruluk,
eşitlik, denklik, aşırılıktan uzak ve
dengeli olma anlamındadır. Terim
anlamı ise bir işi yerli yerine koyma, hak sahibine hakkını verme,
hak ve hukuka uygunluk demektir.
İslam’da adalet, en yüksek
gayelerden biri olduğundan bütün emir ve hükümlerde bu amaç
gerçekleştirilmek istenmiştir.
İslam dini, toplumsal adaleti gerçekleştirmek adına, kanun
önünde bütün insanları eşit kabul
etmiştir. Çünkü İslam dininde ayrıcalıklı bir toplumsal sınıf yoktur.
Kur’an’da “Şüphesiz Allah adaleti, iyiliği, akrabaya yardım etmeyi
Resim 01.05: Kur’an-ı Kerim ve Hadis-i Şeriflerde
adaletten ayrılmamak tavsiye edilmiştir.
27
FIKIH 1
emreder; taşkınlıktan, kötülükten, zulüm ve zorbalıktan nehyeder. O size öğüt verir
ki dinleyip tutasınız” (Nahl suresi, 90.ayet) ayeti vb. ayetlerde adaletin gerçekleştirilmesi tavsiye edilmiştir.
Hz. Peygamber de insanlar arasında ayrımcılığın olmadığını ifade etmiş, üstünlüğün yalnızca takva ile olduğunu söylemiştir. O, şöyle buyurmuştur:
• “Hepiniz Âdemden yaratıldınız. Âdem de topraktan yaratıldı.” (Müsned, c.2, s.
361,524),
• “Arabın Arap olmayan karşı bir üstünlüğü yoktur; üstünlük ancak takva iledir.”
(Müsned, c.5, s. 410)
ETKİNLİK
“Ey iman edenler! Kendiniz, ana babanız ve en yakınlarınızın aleyhine de
olsa, Allah için şahitlik yaparak adaleti titizlikle yerine getiren kimseler olun. (Şahitlik ettikleriniz) zengin veya fakir de olsalar (adaletten ayrılmayın). Çünkü Allah
ikisine de daha yakındır. (Onları sizden çok kayırır.) Öyle ise adaleti yerine getirmede nefsinize uymayın. Eğer (şahitlik ederken gerçeği) çarpıtırsanız veya (şahitlikten)
çekinirseniz (bilin ki) şüphesiz Allah, yaptıklarınızdan hakkıyla haberdardır.” (Nisa
suresi, 135.ayet)
Yukarıda verilen ayete göre adaletin gerçekleşmesi için hangi prensiplere yer
verilmelidir?
Şahitlik ederken duygularla hareket edilmemelidir.
………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
28
FIKIH 1
NELER ÖĞRENDİK
1. Fıkıh ilmini tanımlayarak amacını, konusunu ve önemini açıkladık.
Fıkıh, müçtehitlerin her bir amelî meseleyle ilgili şer’î delilleri tek tek inceleyerek onlardan çıkardıkları hükümlerdir. Bu ilmin temel amacı insanın yaratıcısına,
kendisine ve diğer insanlara karşı hak ve sorumluluklarını bilmesidir. İbadetler ve
sosyal hayata dair hususlar bu ilmin konusuna dahildir.
2. İbadet ve sosyal ilişkilerin fıkıh ilminin kapsamı içinde yer aldığını öğrendik.
Fıkıh tek boyutlu değildir ve bu yüzden alış veriş, aile, miras gibi konular da bu
ilmin kapsamı içerisindedir. İtikadi ve ahlaki konular ise fıkhın konusu değildir.
3. Fıkıh ilminin diğer bilimlerle ilişkisini örneklerle açıkladık.
Fıkıh ilmi hayatın pek çok alanı ile eilgili olduğundan bir yandan Tefsir, Hadis
gibi temel İslami ilimlerden bir yandan da Matematik, Coğrafya, Fizik gibi pozitif
ilimlerden yararlanmaktadır.
4. Fıkıh-Fıkıh Usulü ilişkisi hakkında bilgi verdik.
Fıkıh usulü, fakîhin hüküm çıkarırken takip edeceği genel kuralları koyar. Fıkıh
ise fıkıh usulü yöntemlerini kullanarak hükümler verir.
5. Fıkıh ilminin temel özelliklerine örnekler verebileceksiniz.
Fıkıh ilminde kolaylık, helallerde genişlik, tedricilik, adalet ve kamu yararını
gözetme gibi bazı genel kaideler esas alınmıştır.
29
FIKIH 1
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Aşağıdakilerden hangisi “fıkıh” kelimesinin sözlük anlamlarından biri değildir?
A) Anlamak
B) İdrak etmek
C) İçtihat etmek
D) Derinlemesine bilmek
2. “Fıkıh, kişinin yararına ve zararına olan şeyleri bilmesidir.”
Bu fıkıh tanımı aşağıdaki âlimlerden hangisine aittir?
A) İmam Ebu Hanife
B) İmam Şafiî
C) İmam Ahmed b. Hanbel
D) İmam Malik b. Enes
3. Cana ve mala karşı işlenmiş suçlar fıkıhta hangi isimle ele alınır?
A) Muamelat
B) Munakehat
C) İbadatD) Ukubat
4. Aşağıdakilerden hangisi “muamelat” başlığı altında incelenebilir?
A) Temizlik
B) Evlenme- Boşanma
C) Kişilere verilen ceza
D) İbadetlerin nasıl yapılacağı
5. İslam düşüncesinde ameli-fıkhi yorumlar hangi alanda düşünce üretmemişlerdir?
A) İbadet alanında
B) İnsan ile insan arası ilişkilerde
C) İnanç ve itikat konularında
D) İnsan ile toplum arası ilişkilerde
6. Aşağıdakilerden hangisi fıkıh usulü eserlerinden biridir?
A) Er-Risale
30
B) El-Mebsut
C) El-Fıkh-ı EkberD) Sahih-i Buhari
FIKIH 1
7. Ana kaynağı Kur’an olan Fıkıh ilmi, hükümlerini ortaya koyarken öncelikle hangi
ilmin verilerinden yararlanır?
A) Tefsir B) HadisC) KelamD) Siyer
8. Aşağıdakilerden hangisi fıkıh ilminin hüküm verirken gözettiği temel ilkelerden
biri değildir?
A) Adalet B) TedricilikC) KolaylıkD) Güvenilirlik
9. “Zarûretler haramı mübâh kılar” ilkesi aşağıdakilerden en çok hangisi ile ilişkilidir?
A) Adalet
B) Tedricilik
C) Kolaylık
D) Kamu yararı
10.Aşağıdakilerden hangisi İslam dininin kolaylaştırıcılığına örnek gösterilemez?
A) Yolculuk durumunda namazların kısaltılması
B) Su bulunmadığı durumlarda teyemmüm alınabilmesi
C) Hastalık hâlinde orucun kazaya bırakılabilmesi
D) Dinin özüne ilişkin bazı emirlerin kaldırılması
31
FIKIH 1
.
ÜNİTEDE ÖĞRENDİKLERİMİZİ NOT EDELİM
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . .................................... . . . . . . . .
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . .................................... . . . . . . . .
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . .................................... . . . . . . .
32
2. ÜNİTE
FIKIH İLMİNİN DOĞUŞU VE GELİŞMESİ
Hz. Muhammed dönemindeki fıkhi faaliyetler hakkında neler biliyorsunuz?
İslam dünyasında en yaygın mezhep hangisidir?
FIKIH 1
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Mezhepler öncesi fıkhi faaliyetler hakkında bilgi sahibi olacaksınız.
2. Fıkıh mezheplerinin doğuşunu hazırlayan sebepleri öğreneceksiniz.
3. Fıkhi mezheplerin belirgin özelliklerini açıklayabileceksiniz.
4. Fıkhi mezheplerin dinin yaşanmasında sağladığı kolaylıkların farkında olacaksınız.
5. Bazı fıkhi mezheplerin mensubu kalmamasının sebeplerini öğreneceksiniz.
6. Taklit döneminin oluşmasına etki eden unsurları öğreneceksiniz.
7. Fıkıh tarihinde kanunlaştırma çalışmalarının sebeplerini öğreneceksiniz.
8. Fıkıh ilmindeki yeni gelişmelerin neler olduğu hakkında bilgi sahibi olacaksınız.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Sahabe
Tabiun
Mezhep
Taklit
Hanefilik
Malikilik
FIKIH İLMİ
Mecelle
Caferilik
34
Şafiilik
Hanbelilik
FIKIH 1
GİRİŞ
İlk örnekleri Hz. Peygamber zamanında görülen fıkhi faaliyetler zamanla gelişerek
kurumsal bir yapı haline gelmiş, pek çok fıkhi mezhep ortaya çıkmıştır. İlk dönemde dinamik bir yapıda olan fıkhi faaliyetler taklit ruhunun egemen olması ile birlikte durağan hale
gelmiştir.
Bu ünitede Hz. Peygamber döneminden başlayarak günümüze kadarki fıkhi faaliyetler hakkında genel bir bilgi verilecektir.
1. Mezhepler Öncesi Dönem
Fıkıh ilminde mezheplerin ortaya çıkmasından önceki dönem, Hz. Peygamber
Dönemi, Sahabe Dönemi ve Tabiin Dönemi olarak üç başlık altında incelenmektedir.
Hz. Peygamber dönemi fıkıh faaliyetleri fıkıh ilmi açısından en önemli dönem
olarak kabul edilmektedir. Çünkü bu dönemde Hz. Peygamberin uygulamaları ve
bazı sorulara verdiği cevaplar fıkhın ilk örnekleri olarak kabul edilmektedir.
TAVSİYE
Fıkıh Tarihi ile ilgili eserler
• Hayrettin KARAMAN, İslam Hukuk Tarihi
• Osman KESKİOĞLU, Fıkıh Tarihi ve İslam Hukuku
• Ahmet HASSAN, İslam Hukuku’nun Doğuşu ve Gelişimi
• M. Ebu ZEHRA, İslam’da Siyasi, İtikadi ve Fıkhi Mezhepler Tarihi
Sahabe döneminde ise Kur’an ve Hz. Peygamber’in söz ve uygulamaları esas
alınarak çözüm üretilmiştir. Sahabe döneminden sonra tabiin döneminde ise Kitap
ve sünnetin yanı sıra Sahabe uygulaması da esas alınarak fetvalar verilmiş ve fıkıh
sistemleşme yoluna girmiştir. Bu durum aynı zamanda mezheplerin oluşmasına da
zemin hazırlamıştır.
1.1. Hz. Peygamber Dönemi
Hz. Peygamber devri Mekke ve Medine devri olarak iki kısma ayrılmaktadır.
35
FIKIH 1
Mekke dönemi: Bu dönemin genel özellikleri hakkında şunlar söylenebilir:
• 610-622 yıllarını kapsayan (yaklaşık 13 yıllık) dönemdir.
• Kur’an’ın yaklaşık üçte biri nazil olmuştur.
• Fıkhî hükümler azdır.
• Tebliğin ana konusu, tevhid ve ahirettir.
Medine dönemi: Bu dönenin genel özellikleri ise şu şekildedir:
• 622-632 yıllarını kapsayan (yaklaşık 10 yıllık) dönemdir.
• Müslümanlar Hz. Peygamber önderliğinde bir devlet kurmuşlardır.
• Fıkhî hükümler daha çok bu döneme aittir. Çünkü yeni bir sosyal yapı oluşmaya
başlamış bireysel ve toplumsal hayat için yeni kurallara ihtiyaç duyulmuştur.
Vahiy de bu ihtiyaca uygun şekilde nazil olmuştur.
• Bu dönemde ibadetler, cihad, aile, miras, ceza, yargılama usulü, muamelat ve
devletlerarası ilişkiler gibi konularda ilke ve kurallar konulmuştur.
?
Medine Dönemi fıkhında hangi ilkeler esas alınarak hükümler verilmiştir?
Fıkhın temellerinin atıldığı Medine döneminde bireyi ve toplumu ilgilendiren
hükümler bazı ilkeler göz önünde bulundurularak konulmuştur (vaz’ edilmiştir). Bu
ilkeler şu şekilde sıralanabilir:
a. Tedricilik: Kur’an bir anda indirilmediği gibi sünnet de bir anda oluşmamış,
yaklaşık 23 yıllık bir zaman diliminde tebliğ edilmiştir. Bu sebeple hükümler
bir anda konulmamış zaman içerisine yayılmış, zamanla son halini almış,
uyum sağlandıkça da tamamlanmıştır. Bu durum insanların İslam’ı daha iyi
ve daha kolay anlamalarını sağlamıştır.
Örnekler
• Namaz ibadeti sabah ve akşam olmak üzere iki vakitken sonra beş vakte
çıkmıştır.
• İlk dönemde zekât hem mecburi değildi hem de miktarı belirlenmemişti. Daha
sonra miktarı sabitlenmiş ve mecburi hale gelmiştir.
• İçkinin yasaklanması üç aşamada olmuştur.
36
FIKIH 1
• İslam’ın ilk yıllarında savaş’a izin verilmemişken şartlar oluşunca Medine
döneminde izin verilmiştir.
b. Kolaylık: Kur’an’daki “…Allah, size kolaylık diler, zorluk dilemez…” (Bakara
suresi, 185.ayet) ve benzeri anlamdaki ayetlerde açıkça görüldüğü üzere
Kur’an kolaylığı bir prensip olarak benimsemiştir. Hz. Peygamber de bu
ilkeyi benimsemiştir. Hastalık, yolculuk, yanılma ve unutma gibi hallerde
getirilen kolaylıklar bu duruma örnek gösterilebilir.
c.Nesih: Daha sonra gelen hükmün önceki hükmü kaldırmasıdır. Genel olarak İslam alimleri neshin sadece Hz. Peygamber döneminde gerçekleşebileceğini kabul etmişlerdir. Neshin varlığının temel sebebi, Müslümanları
hükümlere yavaş yavaş alıştırmaktır. Örneğin ilk dönemlerde kıble olarak
Mescid-i Aksa tayin edilmişken Medine’ye hicretten sonra kıble Kâbe olarak değiştirilmiştir.
ETKİNLİK
Hz. Peygamber döneminin fikhî özelliklerini yazınız.
Mekke Dönemi
Fıkhî hükümler azdır.
Medine Dönemi
Toplumsal hayatla ilgili hükümler
konmuştur.
Hz. Peygamber döneminde hüküm koyma faaliyeti üç şekilde olmuştur.
1. Herhangi bir soru veya durum olmaksızın doğrudan hüküm koyulması.
2. Hüküm gerektiren bir olayın vuku bulması
3. Hz. Peygamber’e soru sorulması.
Hz. Peygambere yöneltilen sorular kimi zaman vahiyle cevaplandırılıyordu.
Örneğin “(Ey Muhammed!) Sana, kendilerine nelerin helâl kılındığını soruyorlar. De
ki: “Size temiz ve hoş olan şeyler… helal kılındı” (Maide suresi, 4.ayet) ve benzeri
ayetlerde Hz. Peygamberden cevabı istenen durum hakkında bizzat Allah Teâlâ hüküm vermiştir.
37
FIKIH 1
Kimi zaman da hükmü vermek Hz. Peygamber’e bırakılmaktaydı. O da ya sahabeye danışarak veya kendi rey ve içtihadına göre hüküm veriyordu. Örneğin Bedir
savaşı sonrasında elde edilen esirlerin ne yapılacağına dair karar verirken Hz. Peygamber sahabe ile istişare etmiş ve Hz. Ebu Bekir’in esirlerin fidye karşılığında serbest bırakılmasına dair görüşünü benimsemiştir.
Kur’an ve Sünnetin hüküm koymasının dışında bu dönemde sahabe de içtihat etmiş ve çeşitli konularda hüküm vermiştir. Zira sahabe karşılaştığı her meselenin hükmünü her zaman Hz. Peygambere sorma imkânına sahip olamayabiliyordu.
Örneğin Hz. Peygamber, Yemen’e vali olarak tayin ettiği Muaz b. Cebel’e “Gittiğin
yerde ne ile hükmedeceksin?” diye sormuş o da Allah’ın kitabı ile onda bulamazsam
Peygamber’in sünneti ile onda da bulamazsam kendi rey ve içtihadımla hükmederim, şeklinde cevap vermiş, Hz. Peygamber de bu cevabı onaylamıştır. (Ebu Davud,
Akdiye, 11) Bu hadise Hz. Peygamber döneminde sahabenin de içtihat ettiğine delil
olduğu gibi daha o dönemde içtihada başvurulduğunu da göstermektedir
ETKİNLİK
Aşağıdaki hadisi Hz. Peygamberin hüküm verirken neleri dikkate aldığını gözeterek yorumlayınız.
“Allah bazı şeyleri farz kılmıştır, onları elden kaçırmayın; bazı sınırlar koymuştur, onları çiğnemeyin; bazı şeyleri haram kılmıştır, onları işlemeyin; unuttuğu için
değil de size acıdığı için bazı hususlarda sükût etmiştir, onları da araştırmayın, üzerine düşmeyin” (Nevevî, el- Erbeûn)
?
1.2. Sahabiler Dönemi
Sahabe nesli hangi dönemi kapsar?
Fıkıh ilmi bakımından sahabe dönemi denilince Hz. Peygamber’in vefatından
(ilk dört halife döneminden) başlayarak sahabe neslinin sonuna kadarki dönem
(Hicri II. asır, Emevîler’in sonu) kastedilmektedir. Döneme sahabe dönemi denilmesinin sebebi, bu zaman aralığında fıkha sahabenin yön vermiş olmasıdır.
Genel olarak sahabe dönemi denilince akla Hülefa-i raşidin dönemi gelir. Bu
dönem, Hz. Ebu Bekir’in 632 yılında halife olması ile başlar, Hz. Hasan’ın hilafeti
Muaviye’ye bıraktığı 661 yılları arasındaki dönemdir. Hülefa-i raşidin dönemi, son-
38
FIKIH 1
raki dönemlerdeki fıkhın temelini oluşturması bakımından önemlidir. Burada örnek
olması bakımından ilk iki halife dönemine ait bazı uygulamalara değinilecektir.
?
Sahabe döneminde fıkhi hükümler verilirken göz önünde bulundurulan
hususlar neler olmuştur?
İlk halife Hz. Ebu Bekir zamanında fıkhî açıdan öne çıkan husus, “şûra
içtihadı”dır. Sahabe döneminde, topluca alınan karara ve yapılan içtihada şûra içtihadı denilmiştir. Bu dönemde karşılaşılan yeni durumlarla ilgili olarak Hz. Ebu Bekir
ileri gelen sahabe ile istişare etmiş ve buna göre de karar vermiştir. Örneğin o, Hz.
Peygamber’in zekâttan pay verdiği müellefe-i kulub’a (kalbi İslam’a ısındırılacaklara), Hz. Ömer ile yaptığı istişare neticesinde, onların desteklerine ihtiyaç kalmadığı
ve korkularından emin olunduğu gerekçesi ile zekât vermeme kararı almıştır. Yine
Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer’in teşviki ve diğer sahabe ile yaptığı görüşmeler sonucunda
(şura içtihadı) Kur’an’ı bir kitap (Mushaf ) haline getirtmiştir.
Hz. Ömer dönemi ise fıkhî açıdan çok önemlidir. Bu dönemde farklı milletlerle, farklı inançlarla karşılaşılmış, Kufe ve Mısır gibi yeni şehirler kurulmuştu. Bu yeni
dönemde İslam’ı kabul edenler olduğu gibi eski dinlerinde kalanlar da mevcuttu.
Hz. Ömer de istişare ile karar verme âdetini devam ettirmiştir. Bu sebeple bazı
sahabeye Medine’den ayrılmayı yasaklamıştır. O, Kur’an ve Sünnet’te hükmü bulunmayan yeni meselelerle ilgili olarak ileri gelen sahabe ile istişare etmiş ve kararını
buna göre vermiştir. Örneğin Beyt’ül-mal’dan (Devlet hazinesi) ihtiyaç sahiplerine
yardım yapılması, fethedilen topraklardan vergi alınmaya başlanması, kıtlık yıllarında yapılan hırsızlık suçuna ceza uygulamaması Hz. Ömer’in uygulamalarından bazılarıdır.
Hz. Ömer’in sahabe ile istişare ederek karar verme uygulaması, icma’ın temelini oluşturmuş ve icma’ın fıkhın kaynakları arasında yer almasının yolunu açmıştır.
Sahabe’nin yöntemi
Hz. Peygamber döneminde Ku’ran’a ve sünnet’e (Hz. Peygamber’e) müracaat etme bir yöntem olarak bilinmekte ve uygulanmakta idi. Sahabe döneminde ise
buna ilave olarak şura içtihadı ve kişisel rey ve içtihatlar eklenmiştir. Ancak onlar
kendi içtihatlarını kesin ve nihai karar olarak görmemiş, bu içtihatları Kitap ve sünnete dayalı hükümlerden ayrı tutmaya özen göstermişlerdir.
39
FIKIH 1
BİLGİ NOTU
Sahabenin tamamı müçtehit değildi. Sahabiler, fıkhî açıdan değerlendirildiğinde Kur’an ve sünnet’ten yeterince bilgisi olup bu bilgileri yorumlama kabiliyeti
olanlar; yorum kabiliyeti olmayan ama nakledici olanlar, her iki bakımdan da yetersiz olanlar şeklinde bir ayrıma tabi tutulabilir. Fıkhî açıdan öne çıkan sahabilerden bazıları H. Ömer, Hz. Ali, İbn Mes’ud, İbn Ömer, İbn Abbas, Zeyd bin Sabit, Hz.
Aişe’dir.
?
Sahabe döneminde hangi ekoller oluşmuştur?
Sahabe döneminde iki farklı ekolün ilk örnekleri görülmeye başlamıştır. Bunlar rey ve eser ekolleridir.
Rey Ekolü: Kufe’de (Irak’ta) İbn Mes’ud, bölgenin şartlarını da dikkate alarak
Kur’an ve sünnet çerçevesinde kendi içtihadı ile meseleleri hükme bağlamış ve rey
ekolünün temellerini atmıştır. Bu dönemde rey kavramı ile “Kur’an ve sünnet’in açıklamadığı konularda nassları ve İslam’ın genel ilkelerini dikkate alarak hüküm vermek” kastedilmiştir.
Eser Ekolü: Medine’de (Hicaz Bölgesi) ise hüküm verirken rey’i değil daha
çok hadis ve sahabe fetvalarını esas alan “eser” ekolü oluşmuştur. Zira bu bölgedeki sorunlar Irak Bölgesinde olduğu gibi yeni sorunlar değildi. Hz. Peygamber dönemindeki sorunlarla daha çok benzerlik arz etmekteydi. Dolayısıyla da gerek Hz.
Peygamber’in verdiği cevaplar gerekse sahabe fetvaları rey’e başvurmayı gerekli
kılmıyordu.
ETKİNLİK
Şura içtihadına örnekler veriniz.
1)Kur’an’ın Mushaf haline getirilmesi
2) ……………………………………………………………………………
3) ……………………………………………………………………………
4) ……………………………………………………………………………
40
FIKIH 1
1.3. Tabiiler Dönemi
?
Tabiun dönemi hangi zaman dilimini kapsar?
Çeşitli bölgeler yerleşen sahabilerin yetiştirdiği alimler tabiin neslini oluşturmuşlardır. Bu dönem, Emevîlerin son dönemleri ile Abbasîler döneminin yaklaşık ilk
iki asrına tekabül etmektedir (8-10. asırlar). Fıkıh ilminin tedvin edildiği ve geliştiği,
mezhep imamlarının yetiştiği Etba’üt-tabiin devri de bu döneme dahildir.
Dönemin Genel Özellikleri
• Abbasîlerin, Emevîler’in aksine, kararlarını dine dayandırmak konusunda
istekli olmaları fıkhın gelişmesini hızlandırmıştır.
• Tabiin alimleri Kur’an ve Sünnet’in yanı sıra sahabe söz ve davranışlarını;
etba’üt-tabiîn alimleri de tabiîn alimlerinin sözlerini fıkhın kaynaklarına
eklemişlerdir. Bu durum, fıkhî malzemenin çoğalmasına neden olmuştur.
• Sorunlar içtihatlarla halledilmeye çalıştırılmıştır. (Rey Ekolü)
• Henüz vuku bulmamış meseleler hakkında da hükümler verilmiş ve böylece
nazarî fıkıh gelişmiştir.
• Yeni milletlerin İslam ülke sınırlarına dahil olmasıyla birlikte yeni meseleler
ortaya çıkmış ve bu nedenle de fıkhî yorumlar ve yorum farklılıkları artmıştır.
• Fıkıh ilmi ile ilgili eserler yazılmaya başlanmıştır.
• Tedvin edilen hadisler, fıkhî konulara göre düzenlenmiştir. (Musannefler)
• Mezheplerin oluşumu bu dönemde başlamıştır.
• Kufe (rey) ve Hicaz (eser) ekolleri oluşmuş ve büyük alimler yetişmiştir. Örneğin
İbn Mesud, Alkame bin Kays, İbrahim en-Nehaî, Hammad bin Ebî Süleyman ve
onun öğrencisi Ebu Hanife Kufe ekolünün önde gelen temsilcileridir. Abdullah
bin Ömer, Nafi, İmam Malik, İmam Şafii ve Ahmet bin Hanbel ise Hicaz
ekolünün temsilcileridir.
41
FIKIH 1
ETKİNLİK
Hz. Peygamber, Sahabe ve Tabiin Döneminin fıkhî kaynaklarını yazınız.
Hz. Peygamber
Dönemi
Sahabe Dönemi
Tabiin Dönemi
2. Mezheplerin Oluşum Dönemi
Mezhepler tabiin döneminde oluşmaya başlamış etba’üt-tabiin döneminde de kurumsal halini almıştır. Fıkhî meseleler ve bunların çözümü ile ilgili farklı farklı görüşler tartışılmış, çeşitli görüşler ileri sürü sürülmüştür. Bazı bölgelerde fıkhî meselelerde ön plana
çıkan şahsiyetler zamanla kendilerini kabul ettirmiş, halk da bu kişilerin yol ve yöntemlerini, verdikleri hükümleri benimsemişler ve böylece fıkhî mezhepler ortaya çıkmıştır.
2.1. Fıkhî Mezheplerin Doğuşunu Hazırlayan Sebepler
Karşılaşılan sorunlarla ilgili çözüm önerilerinde farklılıkların olması kaçınılmazdır. Bu farklılıklar zamanla mezheplerin oluşmasına neden olmuştur. Mezhep imamı
olarak kabul edilen alimler hem karşılaştıkları yeni meselelerde hem de karşılaşılması muhtemel konularda kendilerine özgü metotlarla yeni içtihatlar yapmışlardı.
Yaptıkları içtihatlar ve benimsedikleri metotlar çeşitli başlıklar altında kitaplara yazılmıştı. Daha sonra bu alimlerin metotları ve içtihat örnekleri benimsenerek ekoller
(mezhep) meydana gelmiştir. Mezhepler de imam olarak kabul edilen kişilerin adı
ile anılmıştır.
?
Mezhepleri oluşumuna neden olan farklılıklar nelerdir?
a. Dini metinlerdeki (Kur’an ve Hadis) bazı ifadelerin farklı yorumlamalara
imkân verecek tarzda olması. Kur’an’da yer alan bazı ayetlerin yoruma açık
olması ve de özellikle hadislerin gerek sıhhat gerekse kastettiği anlam bakımından farklı farklı değerlendirilmesi.
42
FIKIH 1
b)Hz. Peygamberin vefatından sonra çıkan siyasî ve ilmî nitelikli görüş ayrılıkları
c) İslam devletinin sınırlarının genişlemesi ve İslam ile yeni tanışan milletlerin
yeni sorunlarla gelmiş olması
d) İnsanın yapısı (karakteri, bilgi birikimi v.b.)
e)Meseleleri hallederken benimsenen yöntem, kullanılan usul ve âlimlerin
içtihat yeterliliği
f )Âlimlerin yetiştiği toplumsal yapı (etnik, kültürel ve tarihsel değerler, örf ve
adetler)
g)İhtiyaçlar
TAVSİYE
Mezhep imamları hakkında yazılan eserlerden bazıları:
• M. Ebu Zehra, Ebu Hanife
• Şamil Dağcı, İmam Şafii: Hayatı ve Fıkıh Usulü İlmindeki Yeri
• M. Ebu Zehra, Mezhepler Tarihi
2.2. Hanefî Mezhebi
Mezhep imamı Ebu Hanife’dir. Asıl adı Numan bin Sabit’tir. Miladî 699-767; Hicrî 80-150 yılları
arasında çeşitli kültür ve inançların ve de rey ekollünün merkezi olan bir bölgede (Irak’ta) yaşamıştır.
Kufe’de doğup, Bağdat’ta vefat etmiştir. Yaşamın
büyük çoğunluğu Emevîler döneminde; son on yılı
da Abbasîler döneminde geçmiştir. Abbasî halifesi
el-Mansur ona Bağdat baş kadılığı teklif etmiş ancak
o, kabul etmemiştir.
Ebu Hanife, sahabeden Enes bin Malik ve Abdullah bin Evfa ile görüştüğünden dolayı tabiin
âlimlerinden kabul edilmiştir.
Hocası Rey Ekolünün temsilcilerinden biri olan
Hammad bin Süleyman’dır.
Önde gelen talebeleri, İmam Yusuf, İmam Muhammed ve İmam Züfer’dir.
Resim 02.02: Ebu Hanife
günümüzde müntesibi en
fazla olan Hanefî mezhebinin
kurucudur.
43
FIKIH 1
BİLGİ NOTU
Fıkhî görüşleri talebelerinden İmam Muahmmed bin el-Hasan eş-Şeybanî
tarafından Zahirü’r-Rivaye isimli eserde toplanmıştır. Bu kitap daha sonra büyük
hanefî âlimi Serahsî tarafından el-Mebsut ismi ile otuz cilt olarak şerh edilmiştir.
Ebu Hanifeye ait olan bir diğer eser de el-Fıkhu’l-Ekber’dir. Ancak bu eser fıkhî konularla değil inanç esasları ile ilgilidir.
Ebu Hanife’nin hüküm vermedeki yöntemi
Ebu Hanife tümevarım (parçadan bütüne) yöntemini benimsemiştir. Hüküm
verirken önce Kur’an’a sonra Sünnet’e daha sonra da sahabe görüşlerine başvurmuştur. Bu kaynaklarda bulamadığında da içtihat emiştir. O, içtihat ederken kıyas
ve istihsan’a da başvurmuş ve buna göre hüküm vermiştir. Hadis rivayetlerinde titiz
davranan Ebu Hanife sahih olmayan hadislerle hüküm vermek yerine içtihat etmeyi
daha uygun görmüştür.
İstihsan, Ebu Hanife’nin zaman zaman başvurduğu ve Hanefi mezhebiyle özdeşleşen bir yöntemdir. İstihsan yönteminde örf, adet ve teamüller dikkate alınır ve
temel kaynakların ışığında hüküm verilir. Bu yöntemde dinin kolaylık ilkesi ön plandadır. İstihsan yöntemi sayesinde daha işlevsel hükümler verilmesi sağlanmıştır.
Ebu Hanife kendi görüşlerinin körü körüne taklit edilmesine karşıdır. Nitekim
bunu şu sözleri ile dile getirmiştir. “Neden söylediğimizi ve delillerimizi bilmeden
bizim görüşümüzle fetva vermek hiçbir kimse için helal değildir.” Bu görüşün bir
uzantısı olarak Ebu Hanife sadece kendi görüşünün en doğru ve mükemmel olduğu
görüşünde de değildir. O şöyle demiştir: “Bu benim elde edebildiğim en güzel sonuçtur. Kim bundan daha güzelini bulursa onu kabul ederiz”
Günümüzde Balkanlar, Türkî Cumhuriyetler, Kafkasya, Afganistan, Pakistan,
Suriye, Irak ve Türkiye gibi ülkelerde yaygın olarak bu mezheb benimsenmiştir.
DÜŞÜNELİM
Akla ve rey’e büyük önem vermesi ile dikkat çeken Ebu Hanife’nin hüküm
çıkarmadaki yöntemini onun şu sözü açıklamaktadır: “Resulullah’tan gelen baş
üstüne, sahabeden gelenleri seçer birini tercih ederiz; fakat toptan terk etmeyiz.
Bunlardan başkalarına ait olan hüküm ve içtihatlara gelince biz de onlar gibi ilim
adamlarıyız”
44
FIKIH 1
Ebu Hanife bu sözü ile hüküm vermede nasıl bir yöntem takip ettiğini söylemektedir?
2.3. Maliki Mezhebi
Mezhep imamı Malik bin Enes’tir. İmam
Malik, Medine’de doğmuş ve burada vefat etmiştir. Miladi 712-795; Hicri 93-179 yılları arasında,
Ebu Hanife ile aynı dönemde yaşamış bir âlimdir.
Etbau’t-tabiin âlimlerindendir.
Zührî ve Nafî gibi meşhur tabiin âlimlerinden ders almıştır.
İmam Malik hüküm vermedeki yöntemi
İmam Malik, hüküm verirken Kur’an, sünnet (sahabe kavli de dahildir), icma’ ve kıyas delillerine başvurmuştur. İmam Malik’in en belirgin
özelliği Medine halkının uygulamasını (amel-i
ehl-i Medine) delillerden biri olarak kabul etmesidir. Diğer bir yönü de mesalih-i mürsele’yi (toplum menfaati) delil olarak kabul etmesidir.
Resim 02.02: İmam Malik’in elMuvatta isimli eseri hadis alanında
önemli bir kaynak olarak kabul
edilmektedir.
Fıkhî görüşlerini meşhur eseri el-Muvatta
isimli eserde toplamıştır. İmam Malik içtihat hürriyetini savunmuş bu nedenle de el-Muvatta isimli eserinin kanunlaştırılması teklifini, her bölgenin kendi fıkhını oluşturmasına engel olur diyerek kabul etmemiştir.
Abdurrahman bin Kasım, Abdurrahman el-Kurtubî ve Asbağ bin Ferec gibi
âlimler İmam Malik’ten ders almışlardır.
Günümüzde özellikle Libya, Trablus, Tunus, Cezayir, Fas, Sudan gibi Kuzey Afrika ülkelerinde yaygındır.
2.4. Şafi Mezhebi
Mezhep imamı Muhammed bin İdris eş-Şafii’dir. İmam Şafii ismi ile tanınmaktadır. Soyu itibari ile Kureyş’in Haşimi kabilesine mensuptur. Miladi 767-820; Hicrî
45
FIKIH 1
150-204 yılları arasında yaşamıştır. Kahire’de vefat etmiştir. Mekke’de Müslim bin Halid ve Süfyan bin Uyeyne’den ders almış, daha sonra da
Medine’ye giderek İmam Malik’in vefatına kadar
yanında kalmış ve ondan da ders almıştır.
Daha sonra Yemen’e gitmiş fakat Halife
Harun Reşid tarafından Rakka şehrine getirtilmiş ve orada da Ebu Hanife’nin talebesi İmam
Muhammed’den ders almıştır. Buradan Mısır’a
geçen İmam Şafii, Mısır’da Malikî mezhebinin
görüşleri benimsendiğinden tutunamamış ve
tekrar Irak’a dönmüştür. İmam Şafii’nin Irak’ta
iken yaptığı içtihatlara “el-Kavlu’l-kadîm, elMezhebu’l-kadîm” denilmiştir. Daha sonra tekrar
Mısır’a dönem Şafii’nin burada yaptığı içtihatlara
ise “el-Kavlu’l-Cedid, el-Mezhebu’l-Cedid” denilmiştir. Çünkü bu son içtihatlardan kimisi yeni kimisi de eskiye göre değişmiştir.
Resim 02.03: İmam Şafii, elÜmm isimli eserinde kendisine ait
içtihatlara yer vermiştir
İmam Şafii’nin hüküm vermedeki yöntemi
Hüküm verirken başvurduğu deliller, Kur’an, Sünnet, İcma’, Sahabe Kavli ve
Kıyas’tır. Hanefî mezhebinin aksine tümdengelim metodunu benimsemiştir. İmam
Şafii’nin metodunda öne çıkan hususlardan biri de, istishab deliline sıkça başvurmuş olmasıdır.
Talebeleri arasında Ahmed bin Hanbel, Yusuf bin Yahya el-Büveyti, İsmail bin
Yahya bin el-Müzeni ve Rabi bin Süleyman sayılabilir.
İmam Şafii’nin yazdığı er-Risale isimli eser fıkıh usulü alanında yazılan ilk eser
olarak kabul edilmektedir. Fıkıh ile ilgili yazdığı eser ise el-Ümm’dür.
Şafii mezhebi daha çok Mısır, Suriye, Hicaz, Filistin ve Doğu Afrika ile Endonezya, Malezya ve Türkiye’de yaygındır.
2.5. Hanbeli Mezhebi
Mezhep imamı Ebu Abdullah Ahmed bin Muhammed bin Hanbel’dir. Bağdat’ta
doğmuş ve burada vefat etmiştir. Miladî 780-855; Hicri 164-241 yılları arasında yaşa-
46
FIKIH 1
mıştır. Fakihliğinin yanı sıra hadis ilminde de oteritesi olan bir alimdir. Pek çok şehre
ilmî seyahatler yapmıştır.
Yemen’de Abdurrazzak bin Hemmam’dan, Hicaz’da Süfyan bin Uyeyne’den,
Bağdat’ta İmam Şafii’den ders almıştır.
Abbasi Halifesi Mu’tasım döneminde toplam yirmi sekiz yıl hapsedilmiş ve işkence görmüştür. (Mihne hadisesi)
Fıkhî görüşleri aynı zamanda talebesi de olan büyük oğlu Salih ve küçük oğlu
Abdullah tarafından yayılmıştır.
BİLGİ NOTU
Ahmed b. Hanbel’in en önemli eseri yaklaşık otuz bin hadisi ihtiva eden Müsned isimli hadis kitabıdır. Fıkıhla ilgili görüşleri Hırakî tarafından el-Muhtasar isimli
eserde toplanmıştır. Bu eser daha sonra İbn Kudame tarafından el-Muğni ismi ile
şerh edilmiştir.
Ahmed bin Hanbel’in hüküm vermedeki yöntemi
İmam Ahmet, hüküm verirken Kur’an, Sünnet, Sahabe Kavli ve Tabiin görüşlerine başvurmuştur. Kıyas’a sadece zaruret halinde başvuran Ahmed bin Hanbel,
istishab delilini sıklıkla kullanmıştır.
İbn Teymiyye ve talebesi İbn Kayyım bu mezhebi benimseyen meşhur
âlimlerdir.
Günümüzde daha çok Arabistan Yarımadasında Hicazda ve ayrıca Irak, Suriye,
Filistin ve Mısır’da mensubu vardır.
2.6. Caferî Mezhebi
Mezhep imamı İmam Cafer-i Sadık’tır. Medine’de doğmuş ve burada vefat etmiştir. Miladî 699-765; Hicri 80-148 yılları arasında yaşamıştır. Kendisinden Ebu Hanife, İmam Malik ve Süfyan-ı Sevri gibi büyük alimler ders almıştır. Onun eserlerini
talebesi Cabir bin Hayyan yazmıştır. Günümüzde daha çok İran, Pakistan ve Irak gibi
ülkelerde yaygındır.
Fıkhî görüş bakımından Hanefiliğe yakındır. Şia’nın en büyük kolu olan bu
mezhep, Caferiyye isminin yanı sıra İmamiyye ve İsnaaşeriye olarak da anılmaktadır.
47
FIKIH 1
İmam Cafer’in hüküm vermedeki yöntemi
Hüküm verirken başvurduğu kaynaklar Kur’an, ehl-i beyt yoluyla rivayet edilen hadisler ve içtihattır. Kıyas ve icma’ı ise delil olarak kabul etmemiştir. Zira bu
meshebe göre Hz. Peygamber, açıklamadığı hususları masum imamlara bildirmiştir.
Bu nedenle de ayrıca kıyas ve icma’a gerek yoktur.
Caferi mezhebinin iman esasları, temel ibadetler ve belli yasaklar konusundaki görüşleri diğer sünni mezheplerin görüşlerinden farklı değildir. Bununla birlikte
abdestte ayakların mesh edilebilmesi, ehl-i kitap kadınları ile evlenmeme, ezan ve
kamette “eşhedü enne aliyyen veliyullah” cümlesinin ilave edilmesi, namazların cem
edilebilmesi (öğle ve ikindi namazını, öğle vaktinde; akşam ve yatsı namazını akşam
vaktine kılmak) konularında diğer mezheplerden ayrılır.
ETKİNLİK
Mezhep imamlarının isimlerini aşağıdaki kutucuğa yazınız.
Mezhep
Hanefi Mezhebi
Mezhep İmamı
Numan b. Sabit
Şafii Mezhebi
Maliki Mezhebi
Hanbeli Mezhebi
Caferi Mezhebi
2.7. Mensubu Kalmayan Fıkıh Mezhepleri
Fıkhî mezheplerin oluşum döneminde pek çok âlim kendi yöntemlerine göre
içtihat etmiş, hükümler vermiş ve onların bu yöntem ve içtihatları kabul de görmüştür. Ancak bu âlimlerin etrafında oluşan mezheplerin hepsi günümüze kadar gelememiş ve zamanla takipçileri kalmamış, görüşleri yalnızca kitaplarda kalmıştır.
?
Temsilcisi kalmayan mezheplerin zamanla yok olmasının sebebi nedir?
Bu mezheplerin zamanla mensubunun kalmamasının en önemli nedeni yeni
sorunlara karşı insanları tatmin edecek çözüm önerileri getirememiş olmalarıdır.
Mensubu kalmayan mezhep imamlarından bazıları şunlardır:
• Hasan el-Basrî, Basra
48
FIKIH 1
• Süfyan-ı Sevrî, Kufe
• Abdurrahman bin Ebî Leyla, Kufe
• Evzaî, Suriye
• El-Leys bin Sa’d, Mısır
ETKİNLİK
Mezheplerin diğer mezheplere göre farklı ve ön plana çıkan özelliklerinden
birer tanesini yazınız.
Hanefi Mezhebi
.....
Şafii Mezhebi
.....
Maliki Mezhebi
.....
Hanbeli Mezhebi
Caferi Mezhebi
.....
Kıyas ve icma
delil olarak kabul
edilmez.
3. Fıkıh İlminde Sonraki Gelişmeler
3.1. Taklit Dönemi
Hicri 4. asra (Miladi 10. asra) tekabül eden dönem fıkıhta duraklama ve taklit
dönemi olarak kabul edilmiştir. Müçtehit imamlar döneminde âlimler, dini hükümleri doğrudan Kitap ve sünnetten belli yöntemler dahilinde çıkarıyorlardı. İçtihat ehliyetine sahip olmayanlar ise belli bir müçtehide bağlanmıyor, onların her sözünü
kesin ve son söz olarak görmüyor ve dinin hükmünü farklı farklı âlimlerden öğreniyorlardı.
Ancak daha sonraki dönemlerde gerek halk gerekse âlimler belli müçtehit
imamların önderliğinde oluşan mezheplere bağlanmış ve dini hükümleri de yalnızca o mezhepten öğrenmeye başlamıştır. Belli bir mezhebe bağlanma mecburiyetinin hissedildiği ve o mezhebin görüşünden çıkılmadığı ve de içtihat etmenin terk
edildiği bu döneme taklit dönemi denilmiştir.
?
İçtihat faaliyetlerinin azalması ve taklit döneminin başlamasının sebepleri
nelerdir?
• Sorunların önceki sorunlarla benzerliği, yeni içtihatları gerekli kılmamıştır.
Ayrıca önceki dönemde nazari fıkhın gelişmesi ile beraber şimdi ve gelecekteki
pek çok sorunla ilgili hükümler verilmişti.
49
FIKIH 1
• Fıkıh kitaplarının ayrıntılı olarak yazılmış olması, fıkhî faaliyetleri azaltmıştır.
• Mezhep imamlarına gösterilen saygı, onların görüşlerinin tek doğru olarak
görülmesine neden olmuş bu da mezhep taassubunun oluşmasına yol
açmıştır.
• Fıkıhta kanunlaştırma faaliyetleri nedeniyle fakihler, belli bir mezhebin
görüşüne göre hüküm vermeye başlamıştır.
Bu dönem aynı zamanda şerhlerin ve haşiyelerin yapılmaya başlandığı bir dönemdir. Her mezhebin fakihleri kendi mezheplerine ait fıkhî kitapları şerhetmiştir.
Yeni meselelere de bu kitaplardan bulunan çözümlerle cevap verilmiştir.
Taklit döneminin en önemli fetva eseri Fetava-i Hindiye ve Fetava-i Ali
Efendi’dir.
3.2. Fıkhın Kanunlaştırılması
Bu bölümde özellikle Osmanlı dönemindeki kanunlaştırma faaliyetlerine değinilecektir.
?
Kanunlaştırma faaliyetlerine niçin ihtiyaç duyulmuştur?
• Tanzimat fermanı ile birlikte pek çok alanda olduğu gibi hukuk alanında da
iyileştirmelerin yapılmasının kaçınılmaz hale gelmesi.
• 19. Yüzyılın ikinci yarısında şerî mahkemelerin dışında kurulan yeni
mahkemelerin sorunu halletmekten uzak olması ve belirsizliğin hâkim olması.
• Be belirsizliğin özellikle uluslar arası ticareti olumsuz etkilemesi
• Osmanlı Devleti ile ticari ilişkileri olan Avrupalı ülkelerin, kendi kanunlarına
göre sorunlarını halletmek istemeleri ve Osmanlı topraklarında kendi
mahkemelerinin olmasını talep etmeleri
?
“Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye” nedir?
Ortaya çıkan sorunları halletmek için önce Batı’dan medeni kanunun tercüme
yolu ile alınması fikri ortaya atıldı. Ancak bu görüş kabul edilmedi ve Ahmet Cevdet
Paşa başkanlığında bir heyet kurularak mevcut kanunlardaki hükümlerin, sorunları
halledecek şekilde yeniden düzenlenmesine karar verildi. 1869’da başlayan çalışma
50
FIKIH 1
1876 yılında sona erdi. Bu çalışmada fıkıh
kitaplarındaki çeşitli hükümler bir araya
getirilerek “Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye” isminde bir kanun kitabı oluşturuldu.
Mecelle Hanefi mezhebi esas alınarak düzenlenmiştir. Baş tarafına yüz maddelik genel ilkeler konmuştur. Toplam
1851 maddeden oluşan mecelle, uygulamaya konulduktan sonra bazı sorunlar
nedeni ile yeniden gözden geçirilmiş ve
diğer mezheplerden de yararlanılarak
bazı hususlar düzeltilmiştir. Mecelle 1926
yılında yürürlükten kaldırılmıştır.
Resim 02.04: Mecelle-i Ahkam-ı Adliye,
Osmanlı’nın son dönemlerinde hazırlanan
önemli bir fıkhî kaynaktır.
?
Osmanlının son dönemlerinde “Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye” dışında hangi
kanunlaştırma faaliyetleri yapılmıştır?
19 ve 20. yüzyıl Osmanlısında Mecelle dışında yapılan bazı kanunlaştırma faaliyetleri şunlardır:
• 1840 ve 1851 yıllarında yapılan Ceza Kanunları
• 1858 yılında yapılan Arazi Kanunu
• 1917 yılında yapılan Hukuk-i Aile Kararnameleri (Dört mezhebin ve diğer
bazı müçtehitlerin görüşleri de dikkate alınmıştır.)
Osmanlıda yapılan bu kanunlaştırma faaliyetinin yanı sıra Mısır ve Suriye gibi
ülkelerde de bazı hukuki düzenlemeler yapılmıştır.
3.3. Fıkıh İlminde Yeni Gelişmeler
?
Günümüzde fıkıhı alanında hangi faaliyetlerden söz edilebilir?
51
FIKIH 1
Ülkemizde 19. ve 20. yüzyıllarda yapılan Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye ve Aile Kararnamesi gibi çalışmalar fıkhın yaşanan hayatla irtibatını kurmasına ve güçlendirmesine yönelik çalışmalardandır.
Günümüzde fıkıh alanındaki gelişmeler şu şekilde sıralanabilir:
• İctihat ruhunu besleyen bazı eski kitapların yeniden neşredilmesi.
• Çeşitli mezheplerin hükümlerinin bir kitapta toplanmasına yönelik çalışmalar.
• Batı kaynaklı hukuklar ile İslam hukukunun karşılaştırıldığı Mukayeseli İslam
Hukuku çalışmaları.
• İslam hukuku konuları ile ilgili kongre ve konferansların tertip edilmesi
• Üniversitelerde İslam hukuku kürsülerinin kurulması
BİLGİ NOTU
Son dönem fıkhi eserlerden bazıları şunlardır:
• İslam Hukukunda Temel Hak Ve Hürriyetler –Servet ARMAĞAN
• İslam’ın Işığında Günümüz Meseleleri -Hayreddin KARAMAN
• Istılahat-ı Fıkhıyye Kamusu – Ömer Nasuhi BİLMEN
• İslam Fıkhı Ansiklopedisi- Vehbe Zuhayli
52
FIKIH 1
NELER ÖĞRENDİK
1. Mezhepler öncesi fıkhi faaliyetler hakkında bilgi verdik.
Fıkıh ilminde mezheplerin ortaya çıkmasından önceki dönem, Hz. Peygamber
Dönemi, Sahabe Dönemi ve Tabiin Dönemi olarak üç başlık altında incelenmiştir.
dik.
2. Fıkıh mezheplerinin doğuşunu hazırlayan sebeplerin neler olduğunu öğren-
Hz. Peygamberin vefatı, Kur’an ve sünnette yoruma açık metinlerin varlığı,
sahabenin farklı içtihatları, karşılaşılan sorunlara bulunan çözümlerin farklılığı gibi
etkenler mezheplerin oluşmasına zemin hazırlamıştır.
3. Fıkhi mezheplerin belirgin özelliklerini açıkladık.
Hanefî, Maliki, Şafii, Hanbeli ve Ca’feri mezhebinin yöntemleri ve bu mezheplerin kurucu imamları hakkında bilgi verilmiştir.
4. Fıkhi mezheplerin dinin yaşanmasında kolaylıklar sağladığını öğrendik.
Fıkhi mezhepler farklı çözüm önerileri sunarak dinin yaşanmasında kolaylık
sağlamıştır.
5. Bazı fıkhi mezheplerin mensubu kalmamasının sebeplerini öğrendik.
Yeni sorunlara insanları tatmin edecek çözüm önerileri getirememiş mezheplerin zamanla mensubu kalmamıştır.
6. Taklit döneminin oluşmasına etki eden unsurları öğrendik.
Hicri 4. asra (Miladi 10. asra) tekabül eden bir dönem fıkıhta duraklama ve taklit dönemi olarak değerlendirilmiştir. Sorunların önceki sorunlarla benzerliği nedeniyle yeni içtihatlara gerek duyulmaması, fıkıh kitaplarının ayrıntılı olarak yazılmış
olması, mezhep imamlarına gösterilen saygı ve onların görüşlerinin kesin doğru
olarak görülmesi gibi nedenlerle içtihada dayalı fıkhi faaliyetler durmuş, taklit dönemi başlamıştır.
7. Fıkıh tarihinde kanunlaştırma çalışmalarının sebeplerini öğrendik.
Osmanlının son dönemlerinde, mevcut kanunların özellikle ticari faaliyetlerde
yetersiz kalması nedeni ile Mecelle ve Hukuk-ı Aile Kararnamesi gibi yeni düzenlemelerin yapılması fıkıhta kanunlaştırma faaliyetlerinin örneklerindendir.
8. Fıkıh ilmindeki yeni gelişmelerin neler olduğunu öğrendik.
Son dönemde pek çok üniversitede fıkıh ilmi okutulmakta, yeni araştırma ve
incelemeler yapılmakta, sempozyum ve kongreler düzenlenmektedir.
53
FIKIH 1
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Ebu Hanife ile ilgili olarak aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?
A) Kendisine teklif edilen Bağdat baş kadılığını kabul etmemiştir.
B) Örf, âdet ve teamülleri dikkate alan ‘‘istihsan’’ prensibine başvurmuştur.
C) ‘‘Bu benim elde edebildiğim en güzel sonuçtur. Kim bundan daha güzelini
bulursa onu kabul ederiz’’ diyerek sorunlar üzerinde düşünmeyi teşvik etmiştir.
D) “El-Muvatta” adlı eserini Halife Mansur kanunlaştırmak istemişse de içtihat
hürriyetine engel olur düşüncesiyle kabul etmemiştir.
2. Mezhepler hangi dönemde kurumsal hâlini almaya başlamıştır?
A) Hz. Peygamber dönemi
B) Etba’üt–Tabiîn dönemi
C) Tabiîn dönemi
D) Sahabe dönemi
3. Aşağıdakilerden hangisi Hanefi mezhebine mensup âlimlerden biri değildir?
A) İmam-ı Evzaî
B) İmam-ı Züfer
C) İmam-ı Ebu Yusuf
D) İmam-ı Muhammed
4. Re’y (Kûfe) ekolü aşağıdaki sahabilerden hangisinin fikirlerinden daha çok
etkilenmiştir?
A) Abdullah b. Mesud
B) Abdullah b. Ömer
C) Zeyd b. Sabit
D) Ebu Hureyre
5. Aşağıdakilerden hangisi fakihliğiyle ön plana çıkan sahabilerden değildir?
A) Abdullah b. Ömer
B) Abdullah b. Mesud
C) Zeyd b. Sabit
D) Hz. Ömer
54
FIKIH 1
6. Aşağıdakilerden hangisi Medine Dönemi Fıkhı’nın özellikleri arasında yer almaz?
A) Hicaz ve Kufe rey ekolü ortaya çıkmıştır.
B) Fıkhın temel kaynakları Kur’an ve sünnettir.
C) Dönemin teşrî’de en belirgin özelliği tedrîciliktir.
D) Fıkhın kaynakları arasına rey ve içtihat da yer almaktadır.
7. • Soyu Hz. Peygamberin soyu olan Haşim’de birleşir.
• Ömrünün sonuna doğru Mısır’a gitmiştir. Burada görüşlerinde büyük değişiklikler olmuştur.
• Daha öncesinde Irak’ta yazmış olduğu eserlerine Mezheb-i Kadîm, Mısır sonrası
yazmış olduğu eserlerine Mezheb-i Cedîd denilmiştir. Bu bilgiler aşağıdaki âlimlerden hangisine aittir?
A) İmam-i Azam
B) İmam-ı Şafîi
C) Ahmed b. Hanbel
D) İmam-ı Malik
8. Tanzimattan sonra fıkıh alanında ilk medeni kanun çalışmalarına aşağıdaki
eserlerden hangisi öncülük etmiştir?
A) Hukuk-ı aile
B) Mecelle–i Ahkam-ı Adliyye
C) Kanûni Esâsî
D) Medenî Kanun
9. Mecelle hangi mezhebin görüşleri esas alınarak oluşturulmuştur?
A) Hanefî
B) Malikî
C) Hanbelî
D) Şafîi
10.Hz. Peygamber dönemi fıkhi çalışmaları hakkında aşağıdakilerden hangisi
söylenebilir?
A) Fıkıh usulünün ortaya çıktığı dönemdir.
B) Şûra yoluyla içtihadın uygulandığı bir dönemdir.
C) Teşrî’ (dini hükümlerin konulması) dönemidir.
D) İlk fıkıh kitaplarının yazıldığı dönemdir.
55
FIKIH 1
.
ÜNİTEDE ÖĞRENDİKLERİMİZİ NOT EDELİM
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . ..................................... . . . . . . . .
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . ..................................... . . . . . . . .
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . ..................................... . . . . . . .
56
3. ÜNİTE
FIKHİ HÜKÜMLER VE KAYNAKLARI
Dini mükellefiyet ne demektir?
Dini hükümlerin kaynakları nelerdir?
FIKIH 1
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Hüküm ve mükellefiyet kavramlarını tanımlayabileceksiniz.
2. Mükellefiyetin şartlarını ve ortadan kaldıran durumların neler olduğunu açıklayabileceksiniz.
3. Ef’âl-i Mükellefîn’i tanımlayabileceksiniz.
4. Fıkhi hükümlerin kaynaklarının neler olduğunu öğrenecek ve bunları önem
derecesine göre sıralayabileceksiniz.
5. Fıkhi hükümlerin nasıl temellendirildiğini öğrenecek ve buna örnekler verebileceksiniz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Sedd-i
zerai
İstishab
Kitap
Sünnet
Edille-i
Şeriyye
Mesalih-i
Mürsele
Kıyas
İcma
İstihsan
Farz
Ehliyet
Sünnet
EF’AL-İ
MÜKELLEFİN
Vacip
Haram
Müstehab
58
FIKIH 1
GİRİŞ
Bu ünitede dini hükümlerin mahiyeti (efal-i mükellefin) ile bu hükümlerden kimlerin
nasıl sorumlu olacağına (mükellefiyet) dair bilgi verilecektir. Ayrıca dini hükümler verilirken
hangi kaynaklara (edile-i şer’iyye) başvurulduğu da açıklanacaktır.
1. MÜKELLEFİYET: YÜKÜMLÜLÜK
?
Mükellef ne olmanın şartları nelerdir?
Mükellef, dinî hükümleri yerine getirmekle yükümlü olan kimse demektir.
Mükellefiyet de dinî hükümleri yerine getirebilme, yapılan işlerin sorumluluğunu
yüklenebilme demektir.
İslam hukukuna göre bir kimsenin mükellef olabilmesi için Müslüman, akıl sahibi ve ergenlik çağına girmiş olması şarttır.
TAVSİYE
Günümüzde yazılmış fıkıh usulü eserlerinden bazıları:
• İslam Hukuku Metodolojisi – Muhammed Ebû Zehra
• İslam Hukuk İlminin Esasları- Zekiyyüddin Şaban
• Fıkıh Usulü- Fahrettin Atar
1.1. Mükellefiyetin Temel Şartları
• İslam dininde teklifler (yükümlülükler) kolaylık ve yapılabilirlik esası üzerine
bina edilmiştir. Bu yüzden mükellefin yapacağı fiiller kişinin iradesi ve gücü
dahilindedir. “Allah, her insanı ancak gücü ölçüsünde mükellef kılar…” (Bakara
suresi, 286.ayet) ayetinde bu husus açıkça ifade edilmiştir. Örneğin uyuyan veya
bayılan bir kişi bu esnada meydana gelen fiillerinden sorumlu tutulamazlar.
• Kendisine yüklenen mükellefiyetin neler olduğunu anlayabilecek düzeyde akıl
sahibi olması gerekir. Çünkü dini teklifler nasslar ile sabit olmuştur. Nassları da
ancak akıl sahibi kişiler anlayabilir.
59
FIKIH 1
• Ancak akıllı olmak göreceli bir kavram olduğundan dinen akıllı kabul edilmenin
de bir ölçüsü konulmuş ve ergenlik (buluğa erme) şartı getirilmiştir. Buna göre
ergenlik çağına gelen kişiler akıllı kabul edilmiş, çocuklar mükellef olmaktan
çıkarılmıştır.
Ehliyet
Kişinin mükellef olduğu hususları yapabilecek yeterliliğe sahip olması gerekir.
Buna göre ehliyet, “kişinin bazı haklara sahip olmaya elverişli bulunması ve sorumlulukları yerine getirebilme yeteneği” olarak tanımlanabilir.
Ehliyet’in Çeşitleri
Genel olarak ehliyet Vücûp ve Eda ihliyeti olarak iki kısma ayrılır:
1. Vücub (hak) Ehliyeti (Haklardan Yararlanma Ehliyeti): Kişinin bir takım haklara sahip olabilmesi ve onlardan yararlanabilmesidir. Bu ehliyete sahip kişiler bir
takım haklara sahip olabilir ve bir takım borçlar altına da girebilir.
Vücûp ehliyeti günümüzde “medeni haklardan yararlanma ehliyeti” olarak bilinmektedir. Bu ehliyet çeşidi insanın var olması ile (doğumu ile) gerçekleşir, ölümü
ile de sona erer.
Vücûp Ehliyeti, Eksik (nakıs) ve Tam (kamil) olarak ikiye ayrılır. Henüz doğmamış çocukların (cenin) vücub ehliyeti eksiktir. Kişi doğum ile birlikte tam vücub ehliyetine sahip olur.
ETKİNLİK
“Üç kimseden kalem (teklif) kaldırılmıştır: Buluğa erene kadar çocuktan, uyanıncaya kadar uykudakinden ve ayılıncaya kadar mecnundan (deliden)” (Buhari,
Hudud, 22) Hz. Peygamber’in bu sözünü İslam’ın akla verdiği önem açısından değerlendiriniz.
60
FIKIH 1
İNCELEYELİM
Vücub ve eda ehliyeti bakımından aşağıdaki tabloyu değerlendirelim:
VÜCUB
EHLİYETİ
Anne karnındaki
cenin
Yedi yaşına
gelmemiş
çocuklar
(Akıl hastaları
da bu grupta
değerlendirilir.)
Eksik
Tam
EDA
EHLİYETİ
FİİLLERİ
Yok
Sadece lehine olan haklar sabit olur. Miras,
vasiyyet, nesebin sübûtu, ceninin lehine olan
haklardır. Cenîn bu haklardan istifade eder. Cenîn
aleyhine olan haklardan sorumlu tutulamaz. Bu
sebeple velisi, cenîn için bir şey satın alsa, onun
parasını ödemekle cenîn mükellef tutulamaz. Bunun gibi cenine, malından akrabalarına nafaka
vermek vâcib olmaz.
Yok
Vücub ehliyeti tam olduğundan bir takım
haklar kazanmaya; kanuni temsilcisi vasıtası ile
nafaka, zekât verme gibi hususlarda borçlar altına girmeye ehildir. Hak ve sorumluluklarını ancak
velileri vasıtası ile gerçekleştirebilirler. Ancak eda
ehliyeti olmadığından bizzat kendisinin yerine
getireceği fillerle mükellef tutulmaz. Hiçbir sözlü
hukuki tasarrufu da geçerli değildir. Kendileri de
yaptıklarından dolayı sorumlu olmazlar. Örneğin
maddi zarara neden olmuşlarsa velileri bu zararı
ödemek zorundadırlar.
Yedi yaşından
buluğ çağına
kadarki
dönemde
çocuklar.(Bunama belirtileri
görülen kişiler
de bu grupta
değerlendirilir.)
Tam
Eksik
Tamamen menfaatine olan fiilleri geçerli, tamamen zararına olan fiilleri geçersiz, hem yararına
hem zararına olabilecek fiilleri ise kanuni temsilcisinin onayı bağlıdır. Namaz, oruç gibi ibadetlerden
hiç biri ile mükellef değildir. Söz ve davranışlarından dolayı cezaya çarptırılmaz.
Buluğ çağından
sonraki
dönemde kişiler
Tam
Tam
İman, ibadet ve diğer bütün şerî mükellefiyetlerden sorumludur. Yaptığı tüm hukuki tasarruflar da geçerlidir.
61
FIKIH 1
2. Eda (fiil) Ehliyeti (Hakları Kullanma Ehliyeti) : Muamelat ehliyetidir. Kişinin
sahip olduğu hakları kullanabilmesidir. Günümüzde “medeni hakları kullanma ehliyeti” olarak kabul edilen ehliyet çeşididir. Kişinin alacaklı veya borçlu olabilmesi, mal
alıp satması gibi filleri bu ehliyet çeşidi ile mümkün olabilmektedir. Bu ehliyet çeşidinde sadece var olmak yeterli değildir. Ayrıca temyiz kudretine (kar ve zararını bilip
ayırt etme yeteneğine) sahip olmak da şarttır. Dolayısıyla bu ehliyete sahip kişilerde
aranan temel özellik, akıldır.
Eda ehliyeti de aklın (temyiz gücünün) noksan olup olmamasına göre tam ve
eksik olarak iki kısma ayrılır.
?
?
1.2. Mükellefiyeti Ortadan Kaldıran Durumlar
Avarızu’l-ehliyye ne demektir?
Bu konu fıkıh literatüründe “ehliyete arız olan haller” (avarızu’l-ehliyye) veya
“ehliyet engelleri” başlığı altında incelenmektedir. Kişinin akli melekelerini ortadan
kaldıran veya azaltan hallere ehliyet engelleri denir. Vücub ehliyetinde kişinin hayatta bulunması yeterlidir. Böylece kişi bazı haklara sahip olabilir. Eda ehliyetinde
ise kişinin sadece yaşıyor olması yeterli değildir. Bazı şartlar yoksa veya eksikse bu
durumda kişinin mükellefiyeti ya sınırlandırılır ya da yok sayılır. İşte kişinin mükellefiyetini kaldıran bu hallere ehliyet engelleri (avarızu’l-ehliyye) denir.
Hangi durumlarda kişinin mükellefiyet ortadan kalkar?
1. Semavî Arızalar (İnsan İradesi Dışında Oluşan Engeller): Çocukluk, bunaklık,
akıl hastalığı, unutkanlık, uyku ve bayılma gibi insan iradesi dışında gerçekleşen durumlardır. Bu durumda mükellefiyet ya tamamen ya da kısmen kalkar.
Hz. Peygamber’in “Allah, ümmetimi hata, unutma ve başkasının zoruyla yaptıkları şeylerden sorumlu tutmaz” (İbn Mace, Sünen, Talak,16) sözü de insan iradesi
dışında meydana gelen hadiselerden dolayı kişilerin sorumlu olmayacağına işaret
etmektedir.
Bu duruma şu örnekler verilebilir:
• Hataen orucunu bozan bir kişinin kefaret değil kaza orucu tutması gerekir.
• Kişi eğer diğer insanlarla ilgili olmayan bir şeyi unutmuşsa hatırlayıncaya
kadar o şeyden sorumlu tutulmaz. Ancak başkası ile ilgili bir şeyi unutmuşsa,
örneğin bir kişiye borcunu ödemeyi unutmuşsa, borçtan kurtulmuş sayılmaz.
62
FIKIH 1
2. Müktesep Arızalar (İnsan İradesinin Neden Olduğu Engeller): Kişinin kendi
iradesi ile meydana gelen engellerdir. Bu durumda mükellefiyet tam olarak kalkmaz. Bunlar da kendi arasında ikiye ayrılır.
1. Kişinin kendisinden kaynaklanan engeller: Cehalet, sarhoşluk, sefihlik (savurganlık) ve hata gibi.
2. Başkaları nedeni ile meydana gelen engeller: İkrah (zorlama) ve tehdit gibi.
Bu duruma şu örnekler verilebilir:
• Sarhoş birinden mükellefiyet kalkmadığı için kişi eğer bir zarar vermişse bunu
tazmin etmekle yükümlüdür.
• Bilmemek de aynı şekilde mükellefiyetin kalkması için bir mazeret teşkil etmez.
• Zorlamaya maruz kalan kişiden ehliyet kalkmaz. Ancak zorlamanın durumuna
ve işlenen fiile göre kişinin sorumluluğu değişir.
Sonuç olarak kişinin kendi iradesi dahilinde olmayan durumlarda yaptıklarından sorumlu tutulmaz. Dolayısıyla bu durumlarda kişiden mükellefiyet kalkmış olur.
Ancak iradesi dahilinde olan durumlarda ise mükellefiyet devam etmektedir.
ETKİNLİK
Semavî Arızalar (İnsan iradesi
dışında oluşan engeller)
Müktesep Arızalar (İnsan iradesinin dahil olduğu engeller)
Çocukluk
Sarhoşluk
..............................
..............................
..............................
..............................
..............................
..............................
63
FIKIH 1
2. HÜKMÜN ÇEŞİTLERİ: EF’AL-İ MÜKELLEFİN
BİLGİ NOTU
Mükelleflerin fiillerine dair aşağıdaki tabloyu inceleyelim.
EMİR (OLUMLU
TALEP) İFADE
EDEN TEKLİFLER
FARZ
Farzı ayn
Farzı kifaye
VACİP
SÜNNET
Müekked sünnet
Gayrı müekked
sünnet
YASAK (OLUMSERBEST BIRAKSUZ TALEP)
MA (TAHYİR)
İFADE EDEN TEK- İFADE EDEN TEKLİFLER
LİFLER
HARAM
MEKRUH
Tahrimen
Mekruh
Tenzihen
Mekruh
MÜBAH
GENEL OLUP
OLMAMASI
BAKIMINDAN
TEKLİFLER
AZİMET
FİİLİN
GEÇERLİLİĞİ
BAKIMINDAN
TEKLİFLER
MÜFSİT
Sahih
Batıl
Fasit
RUHSAT
MÜSTEHAB
?
Ef ’al-i mükellefin ne demektir?
Hüküm, sözlükte karar, idare, ilim, hükmet ve anlayış anlamındadır. Fıkhî bir terim olarak ise Şarî’in (hüküm koyucunun) mükelleften bir fiili yapmasını (emir) veya
terk etmesini istemesi (yasak) ya da onu yapıp yapmama arasında serbest (tahyir)
bırakmasıdır. Genel olarak emirler farz; yasaklar haram; serbestlik de mübah kavramı ile ifade edilir. Mükelleflerin fillerine ait hükümlere de ef’al-i mükellefin denir.
Hükümlerin kaynağı Şari’dir. Şari’ ile kastedilen ise Allah ve Hz. Peygamber’dir.
Farz: Şari’in yapılmasını kesin ve bağlayıcı bir şekilde istediği fiildir. Bir fiilin farz
niteliği taşıması için Kura’n ve sünnette (Mütevatir veya meşhur sünnet ile) kesin ve
64
FIKIH 1
açık bir şekilde ifade edilmiş olması gerekir. Örneğin Namaz, oruç, hac ve zekât gibi
ibadetleri yapmak farzdır.
Farzlar kesin olarak yerine getirilmelidir. Terk eden cezayı hak etmiştir. İnkâr
edenin de küfrüne (dinden çıktığına) hükmedilir.
Farzlar yapılış vaktine göre ikiye ayrılır:
Belli Bir Vakitte Yapılması Şart Olmayan Farzlar.
(Mutlak Farz). Zekât vermek
gibi. Zira zekât, yılın herhangi
bir zamanında verilebilir.
Belli Bir Vakitte Yapılması Şart Olan Farzlar. (Mukayyet Farz). Beş vakit namaz,
hac ve Ramazan orucu gibi.
Bu ibadetler eğer vaktinde
eda edilememişse kaza edilmesi gerekir.
Farzlar mükelleflerin
yapması bakımından da ikiye
ayrılır:
Resim 03.01: İlmihal kitaplarında günlük yaşantımızda
karşılaştığımız pek çok dini mesele hakkında cevaplar
bulabiliriz.
Farz-ı ayn: Her mükellefin tek tek yapması zorunlu olan yükümlülüklerdir. Namaz kılmak, ramazan orucunu tutmak gibi.
Farz-ı kifaye: Ayrı ayrı
her bir kişinin değil de toplumun yerine getirmesi gerekli
olan yükümlülüklerdir. Allah
yolunda cihad etmek, cenaze
namazı kılmak, selama karşılık vermek, şahitlik yapmak,
ihtiyaç duyulan sanatları ve
meslekleri öğrenmek gibi.
Resim 03.02: İslam dinine göre cenaze namazı farz-ı
kifayedir.
Örneğin cenaze namazını kılmak farzdır. Eğer
namazı belli sayıda kişiler
65
FIKIH 1
kılmışsa kılamayan diğer kişilerden bu yükümlülük kalkmış olur. Ancak bir cenaze
namazını hiç kimse kılmamışsa tüm toplum bu farzı yerine getirmemekten dolayı
sorumlu hale gelir.
Hanefi mezhebinde “vacip” kavramı
Vacip: Farz kadar kesin olmasa da yapılması emredilen fiildir. Fıtır sadakası vermek, kurban kesmek, vitir ve bayram namazlarını kılmak, namazda her rekâtta Fatiha süresini okumak gibi.
Vacip kavramının bu tanımı sadece Hanefi mezhebine aittir. Diğer mezhepler
vacip kelimesi ile doğrudan farz olan fiilleri kastederler.
Hanefiler ise kesin olmayan bir delille emredilen fiilleri, kesin delillerle emredilenlerden ayırmak amacı ile bu kavramı kullanmışlardır. Onlara göre vacip, farz ve
sünnet arasında bir yerdedir.
Hanefilere göre vacib’in hükmü
Vacib’in hükmü farzın hükmünden farklıdır. Yapılması kesin olarak gereklidir.
Vecibi terk eden farzı yapmayandan daha az bir cezayı hak eder. Ancak inkâr eden
küfürle itham edilmez.
Örneğin namazlarda Kur’an’dan bir bölüm okumak farzdır. Hiç Kur’an okunmaması o namazı geçersiz kılar. Zira ayette “O halde Kur’an’dan kolayınıza geleni
okuyun” (Müzemmil suresi, 20.ayet) ayeti kesin bir delildir ve namazda Kur’an okunmasını emretmektedir. Hanefilere göre namazda Fatiha okunması ise vaciptir. Her
ne kadar “Fatiha suresini okumayanın namazı geçerli olmaz” (Buhari, Ezan, 95) şeklinde bir hadis varsa da Hanefilere göre bu rivayet hem haber-i vahit’tir hem de
anlam bakımından kesin değildir. Zira bu hadis, “Fatiha okunmazsa namaz geçerli
olmaz” anlamına gelebildiği gibi “Fatiha okunmazsa namaz mükemmel olmaz” şeklinde de anlaşılabilir.
Sonuç olarak eğer bir fiil hem sübut yönünden (ayet ile veya mütevatir ve
meşhur hadis ile sabit olmuşsa) hem de delalet yönünden (kastettiği anlam bakımından) kesin ise farzdır.
Ancak sübutu kesin, delaleti kesin değilse veya sübutu kesin değil (örneğin
ahad haber ile sabit olmuşsa), delaleti kesin ise bu emrin hükmü vaciptir.
Bir başka örnek de kurban kesmek ile ilgili olarak verilebilir. Kurban kesmek
Hanefîlere göre vaciptir. Hanefilere göre “Rabb’in için namaz kıl ve kurban kes” (Kevser suresi, 2.ayet) ayeti sübuti yönden kesin olmakla birlikte delalet yönünden zan-
66
FIKIH 1
nidir. Çünkü kurban kesme emri sadece Hz. Peygamber’e mi emredilmiş yoksa bütün ümmete mi emredilmiş olduğu hususunda kesinlik yoktur.
Sünnet: Hz. Peygamber’in farzlar ve vacipler dışında, yaptığı ve yapılmasını da
tavsiye ettiği fiillerdir.
Sünnet iki kısma ayrılır:
1.Sünnet-i Müekkede (Kuvvetli Sünnet): Peygamberimizin genellikle yaptığı
ve bazen de terk ettiği sünnettir. Ezan okunması, kamet getirilmesi, günlük namazların cemaatle kılınması, farz namazlarından önce kılınan namazlar, abdest alırken
ağzın ve burnun su ile çalkalanması gibi fiiller bu kapsama dahildir.
Bu sünneti yapmanın hükmü: Kişi yaptığında sevap kazanır, yapmadığında da
günah işlemiş olmaz. Ancak kınanır.
2.Sünnet-i Gayr-i Müekkede: Hz. Peygamber’in bazen yaptığı bazen de terk ettiği sünnettir. İkindi ve yatsı namazlarında farzdan önce kılınan namazlar, Ramazan
ayı dışında tutulan oruçlar bu tür sünnetlerdendir.
Bu sünnetin hükmü: Kişi yaptığında sevap kazanır, yapmadığında ise günah
işlemiş olmaz ve kınanmaz.
BİLGİ KUTUSU
Hanefi Mezhebine göre sünnetin çeşitleri
Hanefî mezhebi sünnet’i üçe ayırır:
1. Mütevatir sünnet/haber: Hz. Peygamberden sahabe ve sonraki devirlerde
yalan üzere birleşmesi imkânsız olan topluluklar tarafından nakledilen sünnet/haberdir.
2. Meşhur sünnet/haber: Sahabe döneminde mütevatir derecesinde olmayan ancak sonraki dönemde mütevatir derecesinde nakledilen sünnet/haberdir.
3. Ahad sünnet/haber (Haber-i vahit): Hiçbir dönemde mütevatir derecesine
ulaşmayan sünnet/haberdir.
Hanefi mezhebinde mütevatir ve meşhur sünnet, sübut yönünden kat’i (kesin) kabul edilmiş; ahad sünnet ise sübut bakımından zanni (kesin olmayan) kabul
edilmiştir.
67
FIKIH 1
Müstehab: Kişinin yaptığında sevap kazanacağı yapmadığında ise günah işlemiş olmayacağı iyi ve güzel fiillerdir. İhtiyaç sahiplerine sadaka vermek, engelli
birine yardım etmek bu tür fiillerdendir.
Hanefi mezhebi dışındaki mezheplerde sünnet ve müstehab kavramları
Hanefi mezhebi dışındaki mezhepler sünnet ve müstehab kavramları yerine
mendub terimini kullanmışlardır. Buna göre mendup, Şari’in yapılmasını bağlayıcı
olmaksızın istediği ve yapılmaması halinde de kötülemediği fiildir.
Mübah: Şari’in mükkellefi yapıp yapmamakta özgür bıraktığı fiillerdir. Yemek,
içmek, uyumak gibi fiiller mübah fiillerdendir.
Hükmü: Yapılmasında da yapılmamasında da sevap ve günah yoktur. Bu tür
fiiller için ise caiz veya helal kavramları kullanılır.
Haram: Şari’in yapılmasını kesin ve bağlayıcı olarak yasakladığı fiildir. Farzlarda
olduğu gibi bir fiilin haram olması için ya Kur’an ya da mütevatir veya meşhur bir
hadis ile açık ve kesin bir şekilde yasaklanmış olması gerekir. Hırsızlık yapmak, zina
yapmak, adam öldürmek, kumar oynamak gibi fiiller haram olan fiillerdir.
Hükmü: Bu fiili işleyen kişi günah işlemiş olur ve cezayı hak eder. Haram bir fiili
yapmayan kişi sevap kazanır. Haramı inkar eden kişi dinden çıkmış olur.
Mekruh: Yapılması dinen hoş karşılanmayan, kesin ve açık delillerle yasaklanmayan fiillerdir. İki kısımdır:
1.Tahrimen mekruh: Kesin olmayan delillerle yapılmaması istenen fiillerdir. Bu
fiil zanni bir delille yasaklanmıştır. İki kişi arasındaki pazarlığı bozarak mala talip
olmak, kerahet vakti olarak
bilinen vakitlerde namaz
kılmak, vacibi terk etmek
tahrimen mekruh olan fiillerdir.
Hükmü:
Tahrimen
mekruh kabul edilen bir fiili yapan kişi günah işlemiş
sayılır. Ayrıca kınamayı hak
eder.
2.Tenzihen mekruh:
Yapılmaması yapılmasından daha iyi olan, yapıl-
68
Resim 03.03: İslam dini temiz ve güzel olan yiyeceklerin
tüketilmesini helal kılmıştır.
FIKIH 1
ması dinen hoş görülmeyen fiillerdir. İkindi namazından sonra nafile namaz kılmak,
çirkin kokuya sebep olan yiyecekleri yiyerek cemaatle namaza gelmek gibi.
Hükmü: Bu fiili işleyen kişi günah işlemiş olmaz ve kınanmaz.
Müfsit: Bir ibadeti bozan, bir anlaşmayı tamamen veya kısmî olarak geçersiz
kılan fiillerdir.
Bir fiilin geçerli olup olmaması ile ilgili olarak şu üç kavram bilinmelidir:
1.Sahih: Bir fiilin rükün (temel unsurları) ve şartları tam olarak yerine getirilmişse bu fiil sahih’tir.
2.Batıl: Eğer fiilin Şari’in emrine aykırı ise veya bir bir fiilin rükünlerinden (temel
unsurlarından) birisi eksik ise fiil batıl (tamamen geçersiz) olur. Örneğin namazın
rükû, secde gibi rükünlerinden birisi terk edilirse namaz batıl olur. Aynı şekilde aralarında evlenme yasağı olan iki kişi evlense bu evlilik geçersizdir.
ETKİNLİK
Aşağıda verilen mükellefe ait fiillerin hükmünü örnekteki gibi yazınız?
Mükellefe ait fiiller
Haram
Hükmü
Haram bir fiili işleyen kişi günah işlemiş olur ve
cezayı hak eder. Yapmayan kişi ise sevap kazanır.
Tahrimen Mekruh
Tenzihen Mekruh
Farz
Vacip
Sünnet-i müekkede
Sünnet-i gayr-i
müekkede
3. Fasit: Bir fiilin rükünleri tam olmakla birlikte o fiilin geçerli olması için gerekli
olan şartlarda bir eksiklik varsa o fiil fasittir. Örneğin kusurlu bir mal satımında satış,
o kusurun giderilmesi halinde geçerli olur. Aksi takdirde satış geçersizdir. Aynı şekilde nikâhın şartlarından olan şahit olmaz ise nikâh fasittir.
69
FIKIH 1
Azimet ve ruhsat
Dini hükümlerin herkes için geçerli olup olmadığı azimet ve ruhsat kavramları
ile ifade edilmiştir.
Azimet: Mükelleflerin hepsi için bütün durumlarda bağlayıcı olan hükümlerdir. Bir başka ifade ile bir hüküm herkes için geçerli ise buna azimet denir. Bu hükümler dinin temeli olarak kabul edilen hükümlerdir. Namaz kılmak, zekât vermek,
hacca gitmek; içki içmemek, zina yapmamak, adam öldürmemek gibi.
Ruhsat: İnsanların özürlerinden dolayı geçici olarak konulmuş hükümlerdir.
Yolcu ve hasta olanların ramazan ayında oruç tutmaması bir ruhsattır. Ölüm tehlikesi olan bir kimse, haram olmasına rağmen, ölmüş bir hayvanın etinden veya domuz
etinden ölmeyecek kadar yemesi onun için verilmiş bir ruhsattır.
3. FIKHÎ HÜKÜMLERİN KAYNAKLARI
(Edille-i Şer’iyye)
İNCELEYELİM
Fıkhî hükümlerin kaynaklarına dair aşağıdaki tabloyu inceleyelim.
ASLİ
KAYNAKLAR
FER’İ
KAYNAKLAR
KİTAP/KUR’AN
İSTİHSAN
SÜNNET
MESALİH-İ
MÜRSELE
İCMA
SEDD-İ ZERAİ
KIYAS
ÖRF VE
ADETLER
İSTİSHAB
70
FIKIH 1
Fıkıh ilminde dini hükümler temelde iki asli kaynağa dayanır. Bu iki kaynak
Kur’an ve sünnet’tir. Bu iki kaynak nass kavramı ile ifade edilir. Bunun yanı sıra
icma’ ve kıyas da asli delillerden kabul edilir. İşlem hukukunda bu dört asli kaynağa
“Edille-i Erbea” (Dört Temel Delil) denilmiştir. İstihsan, mesalih-i mürsele, sedd-i zerai, örf-adet ve istishab ise nassa dayanan fer’î deliller olarak kabul edilir. Asli ve fer’î
(yardımcı) kaynakların tamamına ise “Edille-i Şer’iyye” (Şer’î Deliller veya Hükümlerin
Kaynakları) denilmiştir.
3.1. Kitap
Kitap ile kastedilen Kur’an-ı Kerim’dir. Kur’an- Kerim şu şekilde tarif edilmiştir. “Hz. Muhammed’e Arapça olarak indirilen, bize kadar tevatür yolu ile nakledilmiş, mushaflarda yazılı, Fatiha suresi ile başlayıp Nas suresi ile sona eren Allah’ın
Kelamı’dır.”
?
Kur’an niçin bir defada nazil olmamıştır?
Kur’an olaylara, sorulan sorulara
ve ihtiyaçlara göre parça parça indirilmiştir. Böylece Müslümanların gönüllerine iyice yerleşmesi, ezberlenmesinin ve yazılmasının kolaylaşması
hedeflenmiştir.
Kur’an yirmi üç yılda tamamlanmıştır. Yaklaşık on yılı Mekke’de;
on üç yıl da Medine döneminde nazil
olmuştur. Mekke’de inen ayetler genellikle iman ve ahlaki konularla ilgili
iken Medine’de inen ayetler çoğunlukla muamelatla (günlük yaşam ile) Resim 03.04: Kur’an-ı Kerim İslam fıkhının birinci
ve temel kaynağıdır.
ilgili olmuştur. Genellikle Medine döneminde inen ayetler, İslam Hukukuna temel teşkil etmiştir.
?
Kur’an-ı Kerim ne zaman iki kapak arasında toplanmış ve çoğaltılmıştır?
Daha önceleri çeşitli yazı malzemelerinde parça parça yazılı halde duran
Kur’an, Hz. Ebu Bekir’in hilafeti döneminde, Hz. Ömer’in önerisi ve sahabenin de fikir
71
FIKIH 1
birliği ile Zeyd bin Sabit’in başkanlığını yaptığı komisyon tarafından bir araya getirilmiş ve Mushaf haline gelmiştir. Buna Kur’an’ın cem edilmesi denilmektedir. Üçüncü
halife Hz. Osman zamanında hem İslam devletinin sınırlarının genişlemesi nedeni
ile ihtiyaca cevap vermek hem de bazı farklı okuyuş tartışmalarını önlemek amacı
ile çoğaltılarak (İstinsah) yedi merkeze gönderilmiş ve okuyuş birliği sağlanmıştır.
BİLGİ NOTU
Kur’an’ın bazı özellikleri:
• Arapçadır.
• Hem manası hem de lafzı Allah tarafından nazil olmuştur.
• Yalan üzerinde birleşmesi aklen mümkün olmayan bir topluluk tarafından
(mütevatir olarak) nesilden nesile, Cebrail’in Hz. Muhammed’e nazil ettiği şekliye
günümüze kadar nakledilmiştir
Kur’an’ın kaynak değeri ve kaynaklar arasındaki yeri
Kur’an, fıkhın temeli ve fıkhi delillerin de birincisidir. Kur’an’da yer alan hükümlerle amel etmek her Müslüman’a farzdır. Herhangi bir konunun hükmü Kur’an’da
mevcut ise başka bir delile yönelmek caiz değildir.
Ancak Kur’an’ı bir kanun kitabı gibi görmek de doğru değildir. Zira o her şeyden önce bir hidayet kitabıdır. Kur’an adalet, eşitlik, kardeşlik gibi genel ilkeleri ile
bütün bir insanlığa hitap eden bir kitaptır.
?
Kur’an hükümleri nasıl açıklamıştır?
Kur’an’ın hükümleri açıklayış şekli icmalîdir (genel tarzdadır). Detaylara fazla
girilmemiştir. Kaideler külli (genel) tarzdadır. Örneğin Kur’an’da namaz, oruç, zekât
gibi temel ibadetlerin yapılması külli olarak emredilmiş, bunlarla ilgili detaylı bilgi
ise Hz. Peygamberin açıklamasına bırakılmıştır. Ancak bazı konularda hükümler detaylı olarak yer almıştır.
Kur’an’ın en temel üç konusu, Tevhid, Nübüvvet (Peygamberlik) ve Ahirettir.
Bunun dışında değinilen konular ise şunlardır:
İbadetler, çeşitli ahlakî hükümler, suçlar ve bunlarla ilgili cezalar, muamelata
dair bazı konular, aile ile ilgili hükümler, yöneticilerle ilgili hükümler, gayr-i müslimlerle ilişkiler, kefaretler v.b.
72
FIKIH 1
Kur’an’da yer alan genel kaidelerden bazıları
• İnsanların yaratılış bakımından eşit olması
• Adaletin sağlanması
• Ahitlere (sözleşmelere) uyma
• Haksız kazancın önlenmesi
• Danışarak iş yapma (şura)
• İşlerin ehil kişilere verilmesi
• Rüşvetin yasaklanması
• Bireysel sorumluluğun esas olması v.b.
Kur’an’da yer alan özel ve detay denilebilecek hükümlerden bazıları
• Aile hukuku ile ilgili bazı hükümler (evlenme ve boşanma gibi)
• Borçların yazılması
• Şahitlerin sayısı
• Miras taksimi
?
• Hırsızlık, terör ve zina gibi bazı cezaların miktarı
Kur’an’da külli kaidelerin olmasının sebebi nedir?
Kur’an’daki yer alan genel hükümler (külli kaideler) zaman ve şartların değişmesi ile değişmeyecek niteliktedir. Bu ilke ve kaideler tüm zamanı ve hayatın bütünü
kuşatacak niteliktedir. Bu nedenle zaman, mekân ve şartlar değişse de bu değişmeyen ilkeler sayesinde Kur’an kıyamete kadar rehberliğini devam ettirmiş olacaktır. .
3.2. Sünnet
Sözlükte alışılmış yol anlamına gelen sünnet, ister iyi ister kötü olsun sürekli
ve çokça yapıla gelen davranışlar anlamındadır. Terim olarak ise Hz. Peygamber’den
nakledilen söz, fiil ve takrirler (onaylar) anlamındadır.
BİLGİ NOTU
Sünnet kelimesi hadislerde farklı anlamlarda kullanılmıştır. Örneğin “…Kim
benim sünnetimden yüz çevirirse o benden değildir” (Buhari, Nikah, 1) hadis-i şerifinde sünnet, yaşam tarzı anlamında kullanılmıştır.
73
FIKIH 1
Sünnet’e uymanın hükmü
Hz. Peygamber kendisine vahyedilen dini hükümleri insanlara duyurur, açıklar
ve uygular, sahabeden de bunları kendi yaptığı gibi uygulamalarını isterdi. Ayrıca
“Allah’a ve Resul’e itaat edin ve (kötülüklerden) sakının” (Maide suresi, 92.ayet) ve
benzeri pek çok ayet Hz. Peygamber’e uymayı emretmektedir.
“Peygamber size ne verdiyse onu alın. Size neyi yasak ettiyse ondan da sakının” (Haşr suresi, 7.ayet) ayeti ise sünnetin gerek hüküm koymada gerekse uyulması
konusunda bağlayıcı bir kaynak olduğuna işaret etmiştir.
Sünnet ile hüküm vermenin metodu
Sahih olduğu bilinen sünnet İslam hukukunun, Kur’an’dan sonraki, ikinci kaynağıdır ve bununla amel etmek konusunda İslam âlimlerinin görüş birliği vardır. Ancak bir mesele hakkında Kur’an’da bir hüküm varsa sünnete başvurulmaz.
Fıkhın bir kaynağı olarak Sünnet’in çeşitleri
Teyit Edici Sünnet: Sünnet genellikle Kur’an’ın hükümlerini teyit eder. Örneğin
Kur’an, ana-baba haklarına riayet etmeyi emreder. Sünnet de bu hakların önemi ile
ilgili tavsiyelerde bulunur.
Açıklayıcı Sünnet: Namazın rekât ve vakitlerini, zekât miktarının açıklanması
gibi Kur’an’ın açıklanmaya muhtaç hükümlerini açıklar.
Yeni Hüküm Koyucu Sünnet: Kur’an’da olmayan yeni bir hüküm getirir. Örneğin eşek v.b. hayvanlar ile yırtıcı hayvanların yenilmesinin haram olması sünnet ile
sabit olmuştur.
Kitaptaki Bir Hükmü Sınırlayıcı Sünnet: Kur’an’ın genel hükümlerini sınırlandırır. Örneğin Kur’an’da bir insanın istediği birisine vasiyet edebileceği ifade edilmiştir.
Sünnet ise varislere vasiyet edilemeyeceğini belirterek bu hükmü sınırlandırmıştır.
Yapısı bakımından Sünnet
1.Kavli sünnet: Hz. Peygamberin çeşitli sebeplerle söylediği sözlerdir.
2. Fiili sünnet: Hz. Peygamberin yapmış olduğu fiillerdir. Abdest alışı, namaz
kılışı, cezai hükümleri uygulaması gibi fiilleri buna örnek gösterilebilir.
3. Takriri sünnet: Hz. Peygamberin gördüğü bir olaya veya duyduğu bir söze
karşı çıkmamasıdır. Bu durum onayladığı anlamına gelmektedir. Hz. Peygamber bazen sadece susarak onaylamakta, bazen de bunu memnuniyet
gösteren bir ifade ile onaylamaktadır.
74
FIKIH 1
Hz. Peygamberin fiilleri
1.Hz. Peygamberin bir insan olarak yaptığı fiiller. Bu fiillerin fıkhi bir değeri
yoktur. Bu konuda Hz. Peygambere uyulması ve bu fiillerin örnek alınması
gerekmez. Yeme, içme, giyinme, uyuma, ticaret yapma ve tedavi olma gibi
gündelik hayatla ilgili olarak kendi görüş ve tecrübesini aktarması ve bu
konularda yaptığı davranışlar bu kısma girer. Örneğin Hz. Peygamber uzmanlık gereken işlerde sahabenin görüşleri doğrultusunda hareket etmiş
ve “siz dünya işlerini benden daha iyi bilirsiniz” demiştir.
2.Peygamber olması nedeni ile sadece kendisine özgü filleri: Teheccüd namazı kılmak, Ramazan ayında iki veya daha fazla gün yiyip içmeksizin oruç
tutmak (savm-ı visal) gibi. Bu şekildeki fiillere de uyulması gerekli değildir.
3.Hz. Peygamberin kendisine uyulması amacı ile yaptığı dini hüküm koyma
niteliğindeki fiilleri. (Fiili sünnet). Hz. Peygamberin bu fiilleri ser’î hükümlerin kaynağıdır ve bağlayıcıdır. Kur’an’ı açıklama amacı ile söylediği sözler ile
kişinin Allah’a karşı görevlerini hatırlatan, insani ilişkilerle ilgili ahlaki ilkeleri ifade eden fiilleri buna örnektir. Namaz kılışı, oruç tutuşu, hac edişi de bu
konudaki diğer örneklerdir.
İNCELEYELİM
Rivayet Çeşidi
Fıkhi Kaynak
Olarak Sünnet
Olarak Sünnet
Mütevatir Sünnet
Meşhur Sünnet
Ahad Sünnet
Teyit Edici
Sünnet
Açıklayıcı Sünnet
Sınırlandırıcı
Sünnet
Yapısı
Bakımından
Hz. Peygamber’in Fiilleri
Sünnet
Kavli Sünnet
İnsan Olması Bakımından
Yaptığı Fiiller
Peygamber Olması
Fiili Sünnet
Bakımından Kendisine Özgü
Fiiller
Takriri Sünnet
Dini Hüküm Koyma Niteliğindeki Fiiller
Yeni Hüküm
Koyucu Sünnet
75
FIKIH 1
3.3. İcma
İcma kelimesi sözlükte, bir işi yapmaya kesin kararlı olmak, azmetmek; bir konuda fikir birliğine varmak anlamına gelir. Terim olarak “Hz. Peygamberin vefatından
sonra herhangi bir dönemde müçtehit âlimlerin şer’i bir hüküm hakkında görüş birliğine varmalarıdır” şeklinde tarif edilmektedir.
?
İcma’ın gerçekleşmesi için hangi şartlar gereklidir?
1.Fikir birliği eden âlimlerin müçtehit olması gerekir. Halkın bir konuda fikir
birliği etmesi icma olarak değerlendirilemez.
2.Müçtehitlerin tamamının fikir birliği etmeleri gerekir. Çoğunluğun fikir birliği etmesi yeterli değildir. Zira doğru olan hüküm azınlıkta da olabilir.
3.İcma Hz. Peygamberin vefatından sonra meydana gelmiş olmalıdır.
4.İcma şer’i bir konuda olmalıdır. Bilim ve teknolojinin konusuna giren bir hususta icma olmaz.
İki çeşit icma vardır:
1. Sarih İcma: Herhangi bir dönemde yaşayan müçtehitlerin bir meselenin
hükmü ile ilgili görüşlerini açıklaması ile meydana gelen fikir birliğidir. Örneğin Kur’an’ın Hz. Ebu Bekir zamanında kitap haline getirilmesi bu tarzda
bir icma’dır.
2. Sükutî İcma: Bir meselenin hükmü ile ilgili açıklanan ortak bir görüş itiraz
edilmemesi şeklinde gerçekleşen icmadır. Bu durum hükmü onaylamak
anlamına gelmektedir.
İcma’ın kaynak değeri
Genel olarak kabul edilen görüşe göre icma kesin bir delildir ve ona uymak
dinen gereklidir. İcma’a muhalif davranmak haramdır. İcma ile verilen hükümde içtihat kapsamından çıkar.
Mu’tezili âlim Nazzam ile Haricilerin ve Şia’nın bir kısmı her iki icma’ı da delil
olarak kabul etmemişlerdir.
76
FIKIH 1
İcma’ın şer’i bir kaynak olduğuna dair deliller
İcma ile ilgili olarak“Kim kendisi için doğru yol belli olduktan sonra Peygamber’e
karşı çıkar ve müminlerin yolundan başka bir yola uyarsa onu döndüğü o yolda bırakırız ve cehenneme sokarız…”( Nisa suresi, 115.ayet) ayetindeki “müminlerin yolu”
ifadesi icma’ın delil olduğuna örnek gösterilmiştir.
Ayrıca Hz. Peygamber’in “Benim ümmetim hata üzerinde birleşmez” (İbn
Mace, Sünen, Fiten, 8) şeklindeki sözü ve bu anlamdaki diğer sözleri icma için delil
kabul edilmiştir.
İcma’ın senedi
Müçtehit âlimlerin icma ettikleri hükmü verirken dayandıkları delile icma’ın
senedi denir. Zira senetsiz icma, şahsi görüşlere göre hükümlerin verildiği anlamına
gelir.
İcma’ın senedi Kur’an, sünnet ve kıyas’tır. Yani herhangi bir konuda icma’ın
gerçekleşebilmesi için icma’ın ya Kur’an’dan ya sünnetten ya da bu iki kaynağa dayalı olarak yapılan kıyas’tan bir delile dayanması şarttır.
İcma fikri sahabe döneminden itibaren kabul görmüş bir olgudur. Örneğin
Hz. Ömer döneminde hükmü istenen bir konu, sahabe arasında tartışılır ve karara
bağlanırdı (şura içtihadı). Mezhep imamları döneminde ise âlimler, hem sahabilerin
hem de kendilerinden önceki alimlerin görüş birliği ettiği konulara aykırı davranmamaya özen göstermekteydiler. Bu anlayış zamanla icma’ın kaynak olarak görülmesine neden olmuştur.
?
İcma’a niçin gereklidir?
Kitap ve sünnetteki kimi hükümler yoruma açıktır. İcma sayesinde, anlaşılma
hususunda farklı ihtimallere açık olan nassların nasıl anlaşılması gerektiği netleşir
ve diğer yorumlar kapsam dışında kalır. Böylece icma ile İslam dinine ait hakikatler,
bozulmadan sonraki nesillere aktarılmış olur.
Örneğin Kur’an’da namaz, salât kelimesi ile ifade edilmiştir. Ancak salât kelimesinin diğer anlamı dua’dır. Hz. Peygamber salat’ın namaz olduğunu açıklamış,
sahabe de bu kelimenin bu anlamda olduğu konusunda icma etmiştir. Bu icma’dan
sonra salât kelimesi ile sadece dua etmek kastedilmiştir. Böylece Kur’an’da namaz
yoktur, şeklinde yorum yapılmasının önüne geçilmiş olunur.
77
FIKIH 1
Aynı şekilde Kur’an’da sıyam kelimesi oruç anlamında kullanılmıştır. Bu kelimenin “sır tutmak” anlamı esas alınarak Kur’an’da oruç yoktur denilemez. Zira siyam
ile orucun kastedildiği hususunda icma vardır.
İcma ile ilgili örnekler:
• Kur’an’ın Mushaf haline getirilmesine karar verilmesi.
• Sünnetin dinin temel kaynaklarından biri olarak kabul edilmesi.
• Müslüman bir kadının gayr-i müslim bir erkekle evlenmesinin yasaklanması.
• Cuma günü iki ezanın okunması
3.4. Kıyas
Sözlükte bir şeyin bir başka şey ile ölçülmesi, iki şeyi birbirine eşitlemek anlamına gelen kıyas, terim olarak Kitap, sünnet veya icma’da açık hükmü olmayan bir
mesele hakkında aralarındaki ortak illet nedeni ile yine bu kaynaklardan birinde yer
alan benzer bir hükmü vermektir.
?
Kıyas’ın rükünleri nelerdir?
Kıyasın gerçekleşebilmesi için bazı şartlar vardır ki bunlara kıyasın rükünleri
denir.
1.Asıl: Hükmü nass ile belirlenmiş meseledir.
2.Fer’: Hükmü nass ile belirlenmeyen meseledir.
3.İllet: Nass’daki (asıldaki) hükmün konmasına neden olan özelliktir. İllet
olacak özelliğin dinin maksatlarına uygun olması gerekir. Buna da hikmet
denir. Hikmetler temelde yararlı olanı alma, zararlı olanları savma şeklinde
özetlenebilir.
?
Kıyas işlemi nasıl gerçekleşir?
• Aralarında benzerlik bulunan ve hükmü Kitap, sünnet ve icma’da olan bir
mesele (asıl) ile olmayan bir mesele (fer’) karşılaştırılır.
• Bu üç kaynaktan herhangi birinde yer alan meselenin illeti (hükmün gerekçesi)
tespit edilir.
78
FIKIH 1
• Hakkında hüküm olmayan meselenin de illeti belirlenir.
• Her iki meselenin de illet bakımından benzerliğine karar verilirse, kaynaklardan
herhangi birisindeki aynı hüküm yeni meseleye de verilir. Verilen bu hükümde
dinin maksatlarına uygunluk (hikmeti gözetme) esas olmalıdır.
Örnek: Kur’an’da şarap (hamr) içilmesi şu ayetle yasaklanmıştır: “Ey iman edenler! (Aklı örten) içki (ve benzeri şeyler), kumar, dikili taşlar ve fal okları ancak, şeytan
işi birer pisliktir. Onlardan kaçının ki kurtuluşa eresiniz. Şeytan, içki ve kumarla, ancak aranıza düşmanlık ve kin sokmak; sizi Allah’ı anmaktan ve namazdan alıkoymak
ister. Artık vazgeçiyor musunuz?” (Maide suresi, 90-91.ayetler)
Bir müçtehit âlim, bu ayette şarabın niçin haram kılındığına dair bir durum
tespiti yapar. Sonuçta ayetin illeti olarak şarabın, sarhoş edici özelliğinin bulunmasını belirler. Daha sonra ise sarhoşluk özelliği olan diğer içecekleri ele alır. Bunlarda
da aynı özelliği (sarhoş ediciliği) tespit ederse bu illet birliğine dayanarak hükmünü
verir. Bu örnekte hamr (şarap) asıl, diğer alkollü içecekler ise fer’dir. Aralarındaki illet
birliği nedeni ile alkollü içecekler şaraba kıyas edilmiş ve haram hükmü verilmiştir.
Kıyas’ın kaynak değeri
İslam hukukçuların büyük çoğunluğuna göre kıyas, İslam hukukunun icma’dan
sonraki temel kaynaklarından birisidir. Ancak mutezileden Nazzam, Zahiri mezhebi
mensupları ile bazı Şafiiler kıyası delil olarak kabul etmemişlerdir.
Hz. Peygamberin de içtihat ederken kıyas’a başvurduğu görülmüştür. Ayrıca
kıyas ile hüküm veren pek çok sahabenin varlığı da bilinmektedir. Sahabenin kıyasa
başvurduğu konusunda icma vardır.
Kıyas yapmanın şartları
• Aslın hükmü Kitap veya Sünnet ile belirlenmiş olmalıdır.
• Hükmün aklen kavranabilecek, kişiden kişiye değişmeyen açık bir illeti
olmalıdır.
• Asıldaki hüküm sadece o meseleye özgü bir hüküm olmamalıdır.
• Asıl ile fer’ illet bakımından eşit olmalıdır.
• Verilecek hüküm nasslara veya icma’a aykırı olmamalıdır.
79
FIKIH 1
ETKİNLİK
Fıkhi kaynakları önem derecesine göre sırlayınız?
1) Kitap (Kur’an)
2) ………………………………………………………………………………
3) ………………………………………………………………………………
4) ………………………………………………………………………………
3.5. Diğer Kaynaklar
İslam hukukunda Edille-i Erbaa’nın (dört aslî delil) dışında hüküm çıkarma işleminde başvurulan pek çok kaynak vardır. İstihsan, mesalih-i mürsele, sedd-i zerai,
istıshab, sahabe kavli, önceki şeriatların geçerliliği devam eden hükümleri, insanların ortak tecrübesi bu kaynaklardandır. Bu kaynaklar edille-i erbaa’ya göre ikincil
önemdedir. Burada bazılarına yer verilecektir.
İstihsan
Bir şeyi iyi ve güzel görmek anlamına gelen istihsan terim olarak, özel bir gerekçe ile açık kıyas ya da genel kuralın aksine olan bir hükmü tercih etmektir. Bu özel
gerekçe, nass, icma, zaruret, örf veya maslahattır. Yani istihsan, bu gerekçelerden
birine dayanmak zorundadır.
Adaletin gerçekleşmesi bazen kıyasın veya genel kuralların yumuşatmak veya
bazı istisnalar yapmakla mümkün olur.
Örneğin İslam hukukundaki genel bir kurala göre para peşin, mal veresiye olmak üzere yapılan, mevcut olmayan bir malın satılması (selem akdi) geçersiz bir işlemdir. Buna göre parası peşin verilen fakat teslimi hasat mevsimine bırakılan satış
geçersidir. Zira henüz mal ortada değildir. Ancak bu hükmün uygulamada sıkıntılar
doğurması nedeni ile müçtehit âlimler istihsana başvurmuşlar ve Hz. Peygamberin
istisnai olarak selem akdine cevaz verdiğini gerekçe göstererek bu satışın geçerli olduğuna hükmetmişlerdir. Böylece akla ilk gelen genel kural terk edilmiştir. Bu, dinin
kolaylık ilkesinin bir gereğidir.
80
FIKIH 1
Bir başka örnek de şudur: Oruçlu iken unutarak bir şeyler yiyen veya içen kimsenin orucu genel kurala göre bozulmuş olur. Zira orucun rükünlerinden biri (orucu
bozan şeylerden sakınmak) terk edilmiştir. Ancak Hz. Peygamberin “oruçlu iken unutarak yiyip içen kimse orucunu tamamlasın, zira onu Allah yedirip içirmiştir” sözü
“bir şeyin rükünlerinden birine halel geldiğinde o şey yok kabul edilir” genel ilkesinin uygulanmamasına neden olmuştur. Böylece kıyasa aykırı da olsa istihsanen
kişinin orucunun bozulmadığına hükmedilmiştir.
İstihsan en çok Hanefiler’in başvurduğu bir delildir.
Mesalih-i Mürsele (Maslahat-ı Mürsele)
Maslahat, menfaat, yarar, iyi yol ve elverişli olma anlamındadır. Mesalih kelimesi ise maslahat kelimesinin çoğuludur. Terim olarak ise İslam’ın amaçlarına uygun olan (bir fayda veren veya bir zararı gideren), hakkında geçerli veya geçersiz
olduğuna dair özel bir delil bulunmayan maslahatlardır. Bu delilin temelinde yararın
sağlanması, zararın giderilmesi ilkesi vardır. Karşılaşılan bir yeni durumda müçtehit
fayda-zarar dengesini gözeterek yararı çok ise mübah kılar; zararı çok ise yasaklar.
BİLGİ NOTU
Mesalih-i mürsele ile benzerlik gösteren bir diğer ilke ise istislah’tır. Bu ilkeye
göre şari’in onayladığına veya reddettiğine dair bir delil yoksa maslahata göre hüküm verilir. Mesalih bir ilke, istislah ise bir yöntem olarak kabul edilmiştir.
İslam hukukunda insanların maslahatı (yararı) ön planda tutmuştur. İslam dininde kabul gören temel maslahatlar ise beş esas olarak tespit edilmiştir. Bu maslahatlar şunlardır:
1. Dini koruma
2. Canı koruma
3. Aklı koruma
4. Nesli koruma
5. Malı koruma
İslam hukukçularının Mesalih-i Mürsele’yi bir delil olarak kullanmalarının temelinde bu beş maslahatı korumak vardır.
81
FIKIH 1
Mesalih-i Mürsele’nin kaynak değeri
İslam âlimlerinin çoğuna göre mesalih-i mürsele şer’i bir delildir. Başta İmam-ı
Malik olmak üzere diğer mezhep imamları da mesalih-i mürseleyi delil olarak kabul
etmiş ve buna uygun hükümler vermişlerdir. Hanefi mezhebi bu ilkeyi istihsan ilkesinin bir alt başlığı olarak değerlendirmiştir.
BİLGİ NOTU
Malahat-ı Mürsele’nin dışında iki maslahat çeşidi daha vardır:
Maslahat-ı Muteber: Geçerli olduğuna dair nasslarda açık delil olan maslahatlardır. Dinin, aklın, canın korunması gibi
Maslahat-ı Mülğa: Geçersiz olduğu nasslarla sabit olan maslahatlardır. Tefecilikle para kazanmak gibi.
?
Mesalih-i Mürsele niçin önemlidir?
Çünkü çeşitli zamanlarda ortaya çıkan yeni hadiselere ait çözümler Kitap,
sünnet, icma ve kıyas ile halledilemediğinde İslam dinin ruhuna uygun hükümlerle
meseleyi çözüme kavuşturmak İslam dininin her zaman ve mekânda uygulanabilirliğini sağlamıştır. Örneğin Kur’an’ın Mushaf haline getirilmesi konusunda olumlu
veya olumsuz bir nass yoktur. Ancak Mushaf haline getirilmesinde masalahat olduğu açıktır. Bu nedenle de Hz. Ebu Bekir zamanında kitap haline getirilmesine karar
verilmiştir. Daha sonra ise yine maslahata binaen Kur’an, harekelenmiş, tercüme
edilmiştir.
Günümüzde de koruyucu hekimlik tedbirlerine uymak, sağlığı bozan şeyleri
yasaklamak, çevreyi kirletmemek gibi davranışlar maslahat kapsamında değerlendirilebilir.
Sedd-i Zerai
Zerai kelimesi, zeria kelimesinin çoğuludur. Zeria, haram veya helale sebep
olan şey anlamındadır. Sedd-i zerai, kötülüğe neden olan kapının kapatılması demektir. Harama vesile olan şey haram; helale vesile olan şey de helaldir. Örneğin zina
haramdır. O halde zinaya sebep olan şeyler de haramdır.
Maslahat ilkesinin bir uzantısı olan bu delile en çok Malikiler ile Hanbelîler başvurmuşlardır.
82
FIKIH 1
Sedd-i zerai’de, “zararın kaldırılması, yararın sağlanmasından önceliklidir” ilkesine göre hüküm verilir.
Sedd-i zerai ilkesine dayanarak verilen hükümlerden bazıları şunlardır:
• Müşriklerin taptıkları putlara hakaret edilmesi Kur’an ile yasaklanmıştır.
Böylece onların da Allah’a hakaret etmelerinin engellenmesi amaçlanmıştır.
• Faize neden olur endişesi ile borçlunun alacaklıya hediye vermesi, Hz.
Peygamber tarafından yasaklamıştır.
• Bitirilmekte olan bir pazarlığa dahil olmak, kin ve düşmanlığa neden
olacağından yasaklanmıştır.
• Uyuşturucu yapımında kullanılan bitki ve tohumların yetiştirilmesinin
yasaklanması da bu ilkenin bir gereğidir.
Örf ve Adetler
Toplum da yapılması iyi ve güzel olan şeylere örf denir. Uzun zamanlar boyunca yapıla gelen şeyler de adet olarak kabul edilmiştir. Ancak her adet iyi değildir. Örf
ve adetlerin dinen muteber olabilmesi için hem dinin hem de ortak aklın o şeyi iyi
bulması gerekir. Nasslara aykırı örf ve adetlerin geçerli olması mümkün değildir. Örneğin sigara veya içki içmek bir toplumda adet haline gelse yine de sigara içmenin
iyi bir adet olduğu anlamına gelmez.
İslam hukukunda temel kaynaklarda olmayan bir mesele, dinin genel ilke ve
esaslarına aykırı olmaması şartı ile örfe göre çözüme kavuşturulabilir. Bu anlamdaki
örf, İslam hukukunda delil olarak kabul edilmiştir. Örneğin anlaşmazlıkların hallinde,
aile içi ve toplumsal görevlerin dağılımında örfe göre hüküm verilebilir.
Örfe göre verilen bir hüküm, örfün değişmesi ile değişir. Örneğin sahabe döneminde şahitlerin güvenilirliği ile ilgili ayrıca bir incelme yapılmazdı. Ancak toplumsal yapıdaki ahlaki tutumun değişmesi ile şahitler için inceleme yapılması zorunlu hale gelmiştir.
Örf’e göre verilen hükümlerden bazıları şunlardır:
• “Evcil hayvanlardan (en’am) kurban kesin” (Hacc suresi, 34.ayet) ayetindeki
evcil hayvanlar ile kastedilen tavuk veya hindi değildir. Çünkü burada en’am
kavramı ile neyin kastedildiği örfe göre bellidir.
• Kur’an nafaka ile ilgili hükümde yiyecek ve giyeceklerin miktarının tespitini
örfe bırakmıştır.
83
FIKIH 1
• Boşanmanın en önemli gerekçesi geçimsizliktir. Geçimsizliğin ne olduğu örfe
göre tespit edilmelidir.
• Kiralama hususunda mal sahibi ve kiracı arasındaki sorumluluklar yine örfe
göre belirlenmektedir.
BİLGİ NOTU
Mecellede örfün geçerli olduğuna dair şu ilkeler kabul edilmiştir.
• “Adet, muhakkemdir” (Örf anlaşmazlıklarda hakemdir)
• Örfen maruf (iyi) olan şey, şart olarak ileri sürülebilir”
• Örf ile tayin (sabit olan şey) nass ile tayin gibidir.
İstıshab
Sözlükte birlikte olmak ve ayrılmamak anlamına gelmektedir. Terim olarak ise
değiştiğine dair bir delil bulunmadıkça eski hükmün devam ettiğine hükmetmek
anlamındadır. Daha önce var olan bir hükmün halen devam edip etmediğinde tereddüt edilirse istıshab yolu ile devam ettiğine hükmedilir.
Aynı şekilde var olmadığı bilinen bir hükmün varlığına dair tereddüt edilirse
istıshab yolu ile hükmün var olmadığına hükmedilir.
BİLGİ NOTU
Bu ilke ile ilgili olarak mecellede de yer alan bazı kurallar geliştirilmiştir.
• Eşyada asıl olan ibahadır. Hakkında yasaklandığına dair bir delil bulunmadıkça her şey mübahtır. Bu ilke gereği bir şeyin mübah ve helal olduğuna dair değil haram olduğuna dair delil aranmalıdır.
• Beraatı zimmet asıldır. Asıl olan kişinin suçsuz ve borçsuz olduğudur. Örneğin bir kişi başka biri hakkında alacak iddiasında bulunsa bunu ispat etmesi gerekir. Bir başka ifade ile kişi borçlu olmadığını ispat etmek zorunda
değildir. Bu ilke gereği kişi suçlu olduğu ispat edilene kadar suçsuzdur.
• Şek ile yakin zail olmaz. Bir şey hakkındaki hüküm şüphe nedeni ile yok olmaz. Örneğin abdest aldığını kesin olarak hatırlayan fakat bozulup bozulmadığı konusunda şüphelen bir kimsenin abdestli olduğuna hükmedilir.
84
FIKIH 1
İstıshab, günümüz terminolojisi ile “kazanılmış hakların korunması” şeklinde
ifade edilebilir. Bu ilkeye savaş, deprem, yangın gibi felaketlerin sonrasında kaybolan ve kendisinden uzun zaman haber alınamayan kimselerin haklarını koruma konusunda başvurulabilir. Örneğin kendisinden haber alınamayan bir kimsenin aksi
bir delil veya öldüğüne dair mahkeme kararı olmadıkça hayatta olduğuna hükmedilir ve hakları saklı kalır. Bu nedenle de mal varlığı mirasçılara taksim edilemez. Kişinin
hakları korunmakla birlikte bu süre boyunca yeni haklar elde edemez. Bu nedenle
de ölen bir yakınına mirasçı olamaz.
ETKİNLİK
Aşağıda boş olan yerleri örnekteki gibi doldurunuz.
Kaynak
Sedd-i Zerai
Tanımı
Kötülüğe neden olan kapının
kapatılmasıdır.
Örnek Hüküm
Zina haramdır. O halde zinaya
sebep olan şeyler de haramdır.
İstishab
Mesalih-i mürsele
İstihsan
85
FIKIH 1
NELER ÖĞRENDİK
1. Hüküm ve mükellefiyet kavramlarını tanımladık.
Hüküm, şarî’in mükelleften bir fiili yapmasını veya terk etmesini istemesi ya da
onu yapıp yapmama arasında serbest bırakmasıdır. Mükellefiyet ise dinî hükümleri
yerine getirebilme, yapılan işlerin sorumluluğunu yüklenebilme anlamına gelen bir
kavramdır.
2. Mükellefiyetin şartlarını ve ortadan kaldıran durumların neler olduğunu
açıkladık.
İslam hukukuna göre bir kimsenin mükellef olabilmesi için Müslüman, akıl
sahibi ve ergenlik çağına girmiş olması şarttır. Kişinin bazı haklara sahip olmaya elverişli bulunması ve sorumlulukları yerine getirebilme yeteneği ehliyet kavramı ile
ifade edilir. Mükellefiyeti ortadan kaldıran durumlar ise fıkıh literatüründe “ehliyete
arız olan haller (avarızu’l-ehliyye)” başlığı altında incelenmektedir.
3. Ef’âl-i Mükellefîn kavramını açıkladık.
Ef’al-i mükellefin, mükelleflerin fillerine ait hükümler demektir. Bunlar Farz,
Vacip, Sünnet, Müstehab, Mübah, Haram, Mekruh, Müfsit şeklinde sınıflandırılmıştır.
4. Fıkhi hükümlerin kaynaklarının neler olduğu ve bunların önem derecesini
açıkladık.
Fıkhın dört temel kaynağı ‘Edile-i Erbaa’ denilen sırasıyla Kitap, sünnet, icma’
ve kıyas’tır. Bu dört temel delilin dışında istihsan, mesali-i mürsele, sedd-i zerai, örfadet, istishab, istislah, sahabe kavli gibi deliller de fıkhın kaynakları arasındadır. Bu
delillerin tamamına ise “Edille-i Şeriyye” denilmiştir.
5. Fıkhi hükümlerin nasıl temellendirildiğini ve buna dair örneklere yer verdik.
Fıkhi hükümlerin nasıl temellendirildiğine ve bunlara dair örneklere yer verilmişitir.
86
FIKIH 1
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Farz bir fiil hakkında aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Allah tarafından emredilmiştir. B) Farzı işleyen övülür ve sevap kazanır.
C) Farz, vaktinde ve eksiksiz yerine getirilirse eda edilmiş olur.
D) Farzı inkâr eden dinden çıkmaz ancak günahkâr olur.
2. ‘‘İnsanların teamülü, gereği ile amel edilmesi gereken bir delildir.’’ Mecellede yer alan bu kaide aşağıdakilerden hangisinin İslam Hukukunda
kaynak olduğuna delil gösterilebilir?
A) İstıshab
B) Örf ve âdet
C) İstihsan
D) Sedd-i Zeraî
3. Edille-i Erbaa (Dört Şer’i Delil) olarak bilinen kaynaklar hangi seçenekte önem
derecesine göre sıralanmıştır?
A) Kitap - icma - kıyas - sünnet
B) Kitap - sünnet - kıyas - icma
C) Kitap - sünnet - icma - kıyas
D) Kitap - kıyas - sünnet - icma
4. Hanefilere göre sübutu kati, dalaleti zannî olan bir delille yapılması istenen
fiillere ne denir?
A) Farz
B) Vacip
C) Sünnet
D) Mendup
5. Bir mazerete binaen, özel ve geçici olmak üzere konulmuş hükümlere ne denir?
A) Ruhsat
B) Azimet
C) Vaz’î hükümler
D) Teklifî hükümler
87
FIKIH 1
6. Kişinin bir takım haklara sahip olabilmesini ve onlardan yararlanabilmesini
mümkün kılan yetkinliğe (liyakata) sahip olmasına ne denir?
A) Temyiz gücü
B) Fiil (eda) ehliyeti
C) Hak (vücub) ehliyeti
D) Mükellef olma (yükümlülük)
7. Aşağıdakilerden hangisi vaz’î hükümlerdendir?
A) Mübah
B) Mendup
C) Müstehap
D) Fasit
8. Aşağıdakilerden hangisi haram ile ilgili doğru bir bilgi değildir?
A) Ayet ve mütevatir sünnetle kesin olarak yasaklanan fiillerdir.
B) İnkârı, kişiyi dinden çıkartır.
C) Sübutu katî olmasa da delaleti katî delille yasaklanan fiilleri kapsar.
D) Haramın işlenmesi büyük günahlardandır.
9. Sarih icma nedir?
A) Hz. Muhammed’in Kur’an’da genel olarak bildirilen hükümlerin açıklamasını
ve uygulamasını göstermesidir.
B) Bir konuda tüm fıkıh bilginlerinin açıkça görüş bildirmeleri ve bu görüşlerin
ittifakla sonuçlanmasıdır.
C) Hz. Paygamberden sonra Medine’de yaşayan sahabilerin bir konuda görüş
birliği etmeleridir.
D) Bir konuda açıklanan ortak görüşe diğer fakihlerin karşı çıkmamalarıdır.
10.“İslam’a göre yapılmasında sakınca olmayan, yapılması günah ya da sevap
olmayan” şeklinde tarif edilen kavram, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Haram
B) Mübah
C) Mekruh
D) Mendup
88
FIKIH 1
.
ÜNİTEDE ÖĞRENDİKLERİMİZİ NOT EDELİM
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . . . . .................................... . . . . .
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . . . . .................................... . . . . .
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . . . . .................................... . . . .
89
4. ÜNİTE
İÇTİHAT
Zamanın değişmesi ile hükümler de değişir mi?
Günümüz problemlerine Kur’an’dan nasıl cevap bulabiliriz?
FIKIH 1
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. İçtihat kavramını Kur’an’dan hareketle açıklayabileceksiniz.
2. Hz. Muhammed’in içtihatlarına örnekler verebileceksiniz.
3. Sahabe ve tabiînin sorunlara nasıl çözüm ürettiklerini kavrayacaksınız.
4. Hangi durumda ve kimler tarafından içtihat yapılabileceğini açıklayabileceksiniz.
5. İçtihadın niçin sürekli ve güncel olması gerektiğini açıklayabileceksiniz.
6. Sosyal değişimle içtihat arasında ilişki kurabileceksiniz.
7. İçtihadın taklit ve taassubu önlemedeki işlevini fark edeceksiniz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Sosyal
Değişim
Müçtehit
Taklit
İÇTİHAT
Hz.
Muhammed ve
İçtihat
92
Taassub
FIKIH 1
GİRİŞ
Bu ünitede içtihadın anlamı, nasıl yapıldığı, içtihada niçin başvurulduğu, içtihat edecek kişilerde hangi şartların bulunmasının gerekli olduğu gibi konuların yanı sıra içtihat etmenin zorunluluğu ve taklidin düşünce hayatımızdaki zararları üzerinde durulacaktır.
?
1. İÇTİHAT KAVRAMI
Fıkıh kavramının terim ve sözlük anlamı arasındaki ilişkiyi yorumlayınız?
İçtihat kelimesi sözlükte, zor ve meşakkatli bir işi yapabilmek için elinden gelen çabayı ve imkânı göstermek anlamındandır. Fıkhi bir terim olarak ise içtihat, “dini
anlamak ve onu günlük hayata uygulayabilmek için ortaya konulan her türlü çaba”
olarak tanımlanabilir. Hadislerde de içtihat kavramı “hâkim ve yöneticilerin doğru
hükmü vermek için elinden geleni yapması” anlamında kullanılmıştır.
BİLGİ NOTU
İçtihadın diğer tanımları şunlardır:
• Fakihin şer’î-amelî hükümleri tafsilî delillerden çıkarabilmek için elinden geleni
yapmasıdır.
• İçtihat, Kitap ve sünnetten Allah’ın rızasına uygun hükümler istinbat etmektir.
• İçtihat, ayetler ve hadisler üzerinde düşünerek hüküm vermek, sonuçlar çıkarmaktır.
?
Müçtehit kimdir?
İçtihat edebilme yeterliliğine sahip kişilere müçtehit veya fakih denir. Bu yeterliliğe sahip olmayan kişi fıkhın füru’unu (ayrıntılarını) bilse dahi müçtehit adı ile
anılmaz.
İçtihat iki şekilde gerçekleşir.
Birincisi: Hakkında herhangi bir ayet veya hadisin bulunmadığı durumlarda
kıyas ve maslahat gibi yöntemlerle çözüm bulmaya çalışmak şeklindedir. Örneğin
Hz. Peygamber’in “Üç kişi olduğunuzda iki kişi, üçüncü kişiden ayrı olarak aralarında
fısıldaşmasınlar. Çünkü bu onu üzer” (İbn Mace, Edeb, 50) hadisinden yola çıkan bir
93
FIKIH 1
müçtehit, üçüncü bir şahsın yanında onun bilmediği bir dille konuşmanın da yasaklığına hükmeder. Zira her iki durum bir birine benzerlik arz etmektedir.
İkincisi: Kur’an ve sünnetten hüküm çıkarmaya çalışmak şeklindedir.
Örneğin müçtehitler “…Öyle ise sizden ramazan ayını idrak edenler onda oruç
tutsun. Kim o andan hasta veya yolcu olursa (tutamadığı günler sayısınca) başka
günlerde kaza etsin. Allah sizin için kolaylık ister, zorluk istemez…” ( Bakara suresi,
185.ayet) ayetinde geçen “kolaylık ister, zorluk istemez” ifadesinden hareketle yolculuk esnasında bazı kolaylıkların yapılabilmesi yönünde içtihat etmişlerdir. Dinen
yolcu sayılan bir kişinin oruç tutup tutmamakta serbest olması bu ayete dayanılarak
verilen bir hükümdür.
İki türlü müçtehit vardır:
Mutlak Müçtehit. Her türlü olay hakkında içtihat edebilme yeterliliğine sahip
müçtehitlerdir.
?
Mukayyet Müçtehit. Her meselede değil de bazı konularda içtihat yapmaya
yeterliliği olan müçtehitlerdir. Örneğin ibadetler konusunda içtihat yeterliliğine sahip olmayan bir müçtehit, muamelatla ilgili konularda yeterli birikime sahipse bu
alanda içtihat edebilir.
İçtihat nasıl yapılır?
İçtihat üç aşamada gerçekleşir:
Birinci aşama: Sorunu tespit etmek.
İkinci aşama: Kaynaklara başvurmak.
Mesele ile ilgili Kitap ve sünnete yer alan delilleri, fıkıh usulünce belirlenen
yöntemlerle tespit etmek, yorumlamak, güncel hale getirmek.
Üçüncü aşama: Hüküm vermek.
Dinin sabit ve değişken hükümlerini dikkate almak sureti ile dinin genel amaçlarına uygun bir hüküm vermek.
?
İçtihat ile verilen hükmün değeri nedir?
İçtihat ile verilen hükümlerde insani unsurlar devrede olduğu için her ne kadar hüküm şer’i delillere dayalı da olsa kesin değildir ve zanni’dir. Bunun sebebi de-
94
FIKIH 1
lillerin sübut ve delalet yönünden kesin olmamasıdır. Zaten bu belirsizlik içtihatların
da farklı farklı olmasına neden olmuştur. İçtihatlardaki bu farklılıklar da fıkhi mezheplerin doğmasına zemin hazırlamıştır.
İçtihat ile verilen hükümlerin zanni olması netice itibari ile bu hükümlerin
bağlayıcı olmaması sonucunu doğurmuştur. Zira müçtehit bir âlim verdiği hükümde isabet edememiş de olabilir. Bu nedenle içtihat ile verilen hüküm Allah veya Peygamberine değil müçtehide aittir.
Ebu Hanife bu hususta şunları söylemiştir:
• “Bizim içtihat yolu ile elde etmiş olduğumuz görüşümüz doğrudur ama hatalı
olma ihtimali vardır. Diğer görüşler ise bizce yanlıştır, ama doğru olma ihtimali de vardır.”;
• “ Bu bizim elde edebildiğimiz, bizce doğru olan en güzel görüştür. Kim bundan daha iyisini ortaya koyarsa doğru olan odur, biz de ona uyarız” diyerek
içtihat ile verilen hükümlerde kesinliğin olmadığını ifade etmiştir.
2. Hz. Muhammed’in İçtihada Verdiği Önem
Hz. Peygamber, nassların sınırlı, hadiselerin ise sınırsız olduğunun farkındaydı. Bu yüzden o, aklın devreye girmesinin ve bazı hadiselere bu şekilde çözümler
bulmanın kaçınılmaz olduğunu biliyordu. Nitekim o, bizzat kendisi içtihat etmiş
ve sahabiyi de bu konuda teşvik etmiştir. Örneğin Yemen’e vali olarak tayin ettiği
Muaz bin Cebel’le aralarındaki konuşmada Muaz bin Cebel’in “Allah’ın Kitabı’nda ve
Resulullah’ın sünnetinde bulamadığımda kendi görüşümle amel ederim” şeklindeki
cevabını onaylamış ve takdir etmiştir. Aynı şekilde sahabenin karşılaştığı bazı sorunları içtihat ederek çözümlemesini susarak onaylamıştır. (takriri sünnet)
?
Hz. Muhammed hangi durumlarda içtihat etmiştir?
Hz. Peygamber bir sorun ile karşılaştığında eğer o konu hakkında Kur’an’da
bir hüküm bulunmuyorsa sorunu içtihat ederek çözümlemiştir. Hz. Peygamber’in
yaptığı içtihada şu örnek verilebilir: “Bir kadın, Peygamberimize gelerek ‘Annem hac
ibadeti yapacağına dair adakta bulunmuştu. Ancak bu sözünü yerine getiremeden
öldü. Onun yerine hac ibadeti yapabilir miyim?’ diye sorduğunda Peygamberimiz
de “Evet, onun yerine hac ibadetini yap. Annenin bir borcu olsaydı onu ödeyecektin
değil mi?” şeklinde cevap vermiştir.
95
FIKIH 1
Hz. Peygamber içtihadında eğer yanlış bir karar vermişse bu vahiy ile düzeltilmiştir. Bedir esirleri hakkında verdiği karar (Enfal suresi, 67), Tebük seferine geçerli
bir mazereti olmadığı halde katılmayanlara izin vermesi (Tevbe suresi, 43) buna örnektir. Ancak bu durum, hem içtihat etmenin zorunluluğunu hem de içtihat edenlerin yanılabileceğini göstermesi bakımından önemli bir örnektir. Nitekim Hz. Peygamber hata etme ve yanılma endişesinin içtihat etmenin önünde engel olmaması
gerektiğini söylemiştir.
ETKİNLİK
Aşağıdaki hadisi içtihat etmenin gerekliliği bağlamında yorumlayınız.
“Müçtehit, içtihat ederek bir hüküm verdiğinde verdiği hüküm doğru ise iki
sevap alır, hatalı ise bir sevap alır” (Buhari, İ’tisam, 21)
?
3. Sahabe Ve Tâbiin İçtihatlarından Örnekler
Sahabe niçin içtihat etme gereği duymuştur?
Hz. Peygamberin vefatında sonra sahabe yeni bir durumla karşı karşıya kalmıştı. Vahiy kesilmiş ve her türlü sorunlarında başvurdukları Hz. Peygamber vefat
etmişti. Diğer yandan da devletin sınırları hızla genişlemiş, farklı kültürlerle temasa
geçilmişti. Artık dinî ve dünyevî konularda kendi kararlarını vermek zorunda kalmışlardı.
Ancak onların önünde dinin esaslarını ve amaçlarını bizzat Hz. Peygamber’den
öğrenmiş olma gibi bir tecrübeleri de vardı. Onlar Kur’an’ın ve Hz. Peygamber’in çözümlerine bizzat şahit olmuşlardı. Örneğin yeni sorunlar karşısında içtihat etmenin
gereğini de yine Hz. Peygamber’den öğrenmişler, daha o hayatta iken içtihat etmişlerdi. Edindikleri bu tecrübe ile sahabe, Hz. Peygamber sonrası karşılaştıkları yeni
durumlarda içtihat etmekten kaçınmamıştır.
Bu dönemim en belirgin içtihat biçimi “şûra içtihadı” olmuştur. Buna göre
önde gelen sahabiler bir konudaki müzakerelerinin sonunda görüş birliğine (icma)
varırlar ve bu icma sonucu verilen karar uygulamaya konurdu.
Sahabenin içtihat yöntemi
Sahabenin içtihat etme yöntemi, önce Kur’an’a sonra sünnet’e başvurmak, bu
iki temel kaynakta yoksa istişare etmek ve karara bağlamak, şeklinde özetlenebilir.
96
FIKIH 1
t
BİLGİ NOTU
Sahabenin tamamı müçtehit değildi. Müçtehit sahabilerden bazıları şunlar-
dır:
Hz. Ömer, Hz. Ali, Hz. Aişe, Zeyd bin Sabit, Abdullah bin Mesut, Abdullah bin
Ömer, Abdullah bin Abbas.
Tabiin âlimlerinin içtihat yöntemi
Sahabe döneminin ardından tabiinler dönemi başlamıştır. Onlar da içtihat konusunda sahabenin izinden gitmiş ve karşılaştıkları meselelerde içtihat etmişlerdir.
Mezheplerin temeli tabiin döneminde atılmış ve çok sayıda müçtehit yetişmiştir.
Tabiin âlimlerinin içtihat yöntemi, önce Kur’an’a, sonra sünnete başvurmak,
bu iki temel kaynakta bulunmazsa sahabe içtihatlarına başvurmak, yine bulunmazsa istişare yolu ile içtihat etmek şeklinde özetlenebilir. Bir başka ifade ile bu dönemde içtihat için başvurulan kaynaklara sahabe fetvası da eklenmiş olmaktadır.
Tabiin döneminde öne çıkan bazı müçtehitler şunlardır:
Said bin el-Müseyyyeb (Medine’de), Ata bin Ebi Rebah (Mekke’de), İbrahim enNehai (Kufe’de).
Sahabenin Yaptığı İçtihada Örnekler
• Hz. Peygamber, Hendek savaşı bittiğinde Müslümanlara ihanet eden Yahudi
kabilelerinden Kureyza oğullarının üzerine yürüdü ve “Kureyza oğulları
yurduna varmadan hiçbir kimse ikindi namazını kılmasın” emrini verdi. Yola
çıkan sahabe, ikindi namazının vakti daralınca ne yapacaklarına dair iki farklı
tutum sergilediler. Bir kısmı “Hz. Peygamberin bu sözünden maksat, bir an
önce oraya yetişmektir, yoksa ikindi namazının normal vakti içinde kılınmaması
değildir” demiş ve sözün amacını esas almıştır. Bir kısmı da “oraya varılmadan
ikindi namazının kılınmaması emredildi, vakit çıksa bile kılmayacağız” diyerek
sözün zahirine göre hareket etmişlerdir. Daha sonra bu görüş farklılığı Hz.
Peygamber’e anlatılmış o da her iki tutumu hoş karşılamıştır.
• Hz. Ömer kıtlığın yaşandığı yıl, hırsızlık cezasını uygulamamıştır. Çünkü ona
göre insanlar hırsızlığı, çaresizlikten dolayı yapmış olabilirler. Bu durumda suç
tüm unsurlarıyla oluşmamıştır.
• Kur’an’a göre zekât verilmesi gerekli olan sekiz gruptan biri de müellefe-i
kulup’tur. Bunlar kalpleri İslam’a ısındırılmak ve zararlarından korunmak
97
FIKIH 1
istenen kişilerdi. Hz. Peygamber hayatta iken bu kimselere de zekâttan pay
vermişti. Hz. Ebu Bekir döneminde bu kimseler yine zekâttan pay istemişler
fakat Hz. Ömer’in karşı çıkması üzerine bu istekleri reddedilmiştir. Hz. Ömer,
Müslümanların artık güçlendiğini ve onlara ihtiyaçlarının olmadığını ve
onlardan da çekinmelerini gerektirecek bir sebebin bulunmadığını gerekçe
olarak göstermiştir. Böyle bir karar vermenin (içtihadın) temelinde bazı
hükümlerin kendi şartları içinde değerlendirilmesi gerektiği düşüncesi vardır.
• Hz. Peygamber döneminde bireysel olarak kılınan Teravih namazı Hz. Ömer
döneminde onun tavsiyesi ile topluca kılınmaya başlamıştır.
4. İÇTİHADIN ŞARTLARI
İçtihadın geçerli olması için bazı şartlar vardır. Esasen bu şartlardan bazıları
müçtehitle bazıları da içtihat edilen mesele ile ilgilidir.
Bu şartlar şunlardır:
Müçtehit, dini ve dinin amaçlarını bir bütünlük çerçevesinde bilmelidir.
–Müçtehit, Kur’an’ın ve sünnet’in anlamlarına gerek dil gerekse teşri bakımından vakıf olmalıdır. Ayetlerin nüzul sebepleri, hadislerin vürut sebepleri bilinmeli ve hükümlerin bağlamı ve arka planı bilinmelidir.
–Müçtehit İslam’ın genel hedeflerini (makasıd-ı şeria’yı) bilmelidir. Verilen
hüküm dinin genel amaçlarına uygun olmalıdır.
– İçtihat edilecek konuda olumlu veya olumsuz kesin bir delil olmamalıdır.
Çünkü hakkında kesin delil bulunan hükümlerde içtihat yapılmaz. Örneğin namazın ve orucun farz olması içtihada konu olmaz.
Müçtehit içtihat edebilecek bilgi ve beceriye sahip olmalıdır.
–Müçtehit Arapçaya hâkim
olmalıdır.
–Müçtehit fıkıh usulünü bilmelidir.
–Müçtehit, fıkıh ilminin tarihini bilmelidir. Örneğin
üzerinde görüş birliğine
varılan (icma) ve ihtilaf
edilen konuları ve Kitap
ve sünnet’in yürürlükten
98
Resim 04.01: İçtihat edecek kişinin Kur’an ve
Sünnet bilgisinin olması temel şartlardandır.
FIKIH 1
kalkan hükümlerini (nasih-mensuh) bilmelidir. İçtihat ederken bu tarihi
mirastan yararlanmalıdır.
–Müçtehit, doğru bir anlayış ve hüküm verme yeteneğine sahip olmalıdır.
Örneğin müçtehit kıyas yapabilecek yeteneğe sahip olmalıdır.
–Müçtehit içinde yaşadığı toplumun şartlarını, örf-adetlerini ve ihtiyaçlarını bilmelidir.
?
5. Sosyal Değişme Ve İçtihadın Gerekliliği
İhtiyaca niçin gerek duyulmuştur?
İçtihada gerek duyulmuştur. Çünkü;
• Gerek Kur’an ve gerekse hadisler, Müslümanları bir sorunla karşılaştıklarında
Kitap ve sünnete başvurmayı ve bunlara uygun çözümler üretmeyi tavsiye
etmiştir.
• Nasslar sınırlı, hadiseler ise sınırsızdır. Her hadise için Kur’an ve sünnette hüküm
bulmak imkânsızdır. Bu durumda yeni karşılaşılan bir hadisenin hükmü için
Kur’an ve sünnette yer alan benzeri hükümlerin incelenmesi ve İslam’ın genel
ilkeleri ışığında hüküm verilmesi kaçınılmazdır.
• Sosyal değişim kaçınılmaz bir olgudur. Fıkhın da bu kaçınılmaz olgudan uzak
durması mümkün değildir. Aksi takdirde eski ve donuk hali ile yeni ve değişen
hayat karşısında tutunması güç olacaktır.
• Bilimsel ve teknolojik gelişmelerin, siyasi ve toplumsal değişimlerin getirdiği
sorunlar da yok sayılamaz. Ayrıca önceki devirlerde yaşamış müçtehitlerin
içtihatlarının her dönem ve şartlarda geçerli olması düşünülemez. Dolayısıyla
fıkhın çağın şartlarına paralel bir şekilde gelişmesi gerekir. Bu da ancak içtihatla
mümkündür. İçtihat fıkha canlılık kazandıracak, hayatın getirdiği şartlara
uyumu kolaylaştıracaktır.
Örneğin Hz. Ömer kendi döneminde müellefe-i kulub’a zekât vermenin gerekli olmadığına hükmetmişken daha sonraki bir dönemde Ömer bin Abdülaziz şartların oluştuğunu ve müellefe-i kulub’a zekât verilmesinin gerekli olduğuna hükmetmiştir.
99
FIKIH 1
ETKİNLİK
İçtihad’a niçin gerek duyulur?
1) Nasslar sınırlı, ihtiyaçlar ise sınırsız olduğu için
2) ………………………………………………………………………………
3) ………………………………………………………………………………
?
Günümüzde içtihat ederken neleri göz önünde bulundurmalıyız?
İçtihat, güncel olmalı ve sorunu çözmeye yönelik olmalıdır. Örneğin fıkhî mezheplerin teşekkül ettiği dönemde temizlik konusu ele alınırken o dönemdeki şartlar dikkate alınmış ve buna göre hükümler verilmiştir. Çünkü kuyuların temizliği ile
ilgili bilgiler o dönemin sorunları arasında idi. Ancak günümüzde temizlik şartları,
suyun kullanımı vb. konular yıllar öncesine ait bilgilerle ele alınamayacak kadar farklılaşmıştır. İşte fıkhın, bu değişen olguya geçmişteki mirastan da faydalanarak yeni
çözümler bulması şarttır. Aynı şekilde alkolün yasak olmasından hareketle, alkol içeren kozmetik sanayi ürünlerinin de yasak ve pis kabul edilmesi, günümüzde hayatı
zorlaştıracak bir hüküm olacaktır.
O hâlde helal haram ile ilgili günümüzde çıkan yeni meselelerde “eşyada asıl
olan mübahlıktır” ilkesini temel almak gereklidir. Zira haram ve helaller nasslarla
belirlenmiştir. Bu nedenle örneğin sigorta konusunu fıkıhta yeri yoktur diyerek yok
saymak doğru değildir.
Müçtehitler çok boyutlu bir mesele ile karşılaştıklarında ise konunun uzmanlarından yardım almalıdır. Böylece daha sağlıklı hükümler verebilirler. Örneğin mali
bir konuda iktisatçıdan, tıp ile ilgili bir konuda doktorlardan bilgi almak meselenin
çözümünde daha doğru hüküm vermeyi sağlayacaktır.
Sonuç olarak günümüzde hayatı doğru okuyan, İslam’ın genel maksatlarını
(makasıd-ı şeria) bilen ve buna göre hüküm verebilen müçtehitlerin varlığı fıkhın
çağı yakalamasını ve dinin yaşanabilir olmasını sağlayacaktır.
Günümüzde çözüm bekleyen yeni sorunlardan bazıları şunlardır:
• Tüp bebek ve yapay dölleme, taşıyıcı annelik ve klonlama gibi konular.
100
FIKIH 1
• Dünyanın değişik ülkelerinde yaşamlarını sürdüren Müslüman kadınların
gayrimüslimlerle evlenmesi.
• Borsa, hisse senedi, tahvil v.b. konular.
• Dünyanın farklı ülkelerinde yaşayan Müslümanların namazlarını vaktinde
kılamaması.
• Kadınların statüsü. Bu bağlamda kadınların şahitlik, mirastan aldıkları pay,
evlenme ve boşanma konularında erkeklerle eşit haklara sahip olma istekleri.
ETKİNLİK
Günümüzde ekonomi alanındaki sorunlara örnekler veriniz?
• Hisse senedi alıp satmak caiz midir?
• ……………………………………………………………………………
• ……………………………………………………………………………
• ……………………………………………………………………………
?
6. İÇTİHADIN TAKLİT ve TAASSUBU ÖNLEMEDEKİ ROLÜ
İçtihat ve taklit arasındaki fark nedir?
İçtihat bilinçli yürütülen bir faaliyettir. Taklit ise tam tersine bilinçsizlikle bağlanmaktır. Taklit, bağnazlık derecesinde olunca da taassup olmaktadır. Fıkıh, içtihat
sayesinde hayata uyum sağlama imkânı bulur. İçtihadın olmaması durumunda fıkhın hayattan kopması kaçınılmazdır.
İçtihat faaliyetinde yenilenmek ve hayatla birlikte hareket etmek esas olduğundan geçmişe takılıp kalma söz konusu olmamaktadır. Böylece dini hükümler her
çağda uygulanabilir hale gelmektedir.
?
İçtihat niçin yerini taklide bırakmıştır?
Fıkhî mezheplerin oluşum döneminde yüzlerce müçtehidin varlığı İslam dünyasına fıkhî açıdan pek çok şey katmıştır. Çünkü bu dönemde fıkıh bizzat hayatın
101
FIKIH 1
içinden çıkmakta idi. Ancak aynı konuda birden fazla içtihadî hükmün varlığı hukukî
bir uzlaşmayı da gerekli hale getirdi. İnsanlar adeta iki durum arasında karar vermek
zorunda kaldılar. Ya hukuk birliği sağlanacak ve istikrar yakalanacak ya da bu durumun önünde engel olarak görülen özgür içtihat düşüncesi sona erecekti. Neticede
birinci durum benimsendi ve belirli bir mezhebe bağlanmanın Müslümanların yararına olacağı uygun görüldü. Buna bağlı olarak içtihat kapısının kapandığı şeklindeki
görüş yaygınlaşmaya başladı. Bu durum zamanla taklidi de beraberinde getirdi ve
artık müçtehit yetişmez oldu. Belirli bir mezhebin görüşlerini benimseyenler diğer
mezheplerin fikirlerine önem vermemeye başladılar. Bu da fıkhın kendisini yenileyememesine neden oldu. Fıkhî hükümlerin delilleri, amaçları, hangi ortamlarda verildiği gibi hususlar dikkate alınmamaya başladı.
Mezhep imamlarının izinde olmak, onların usullerin benimsemek ve karşılaşılan sorunlara onlar gibi cevap vermekle mümkündür. Ancak bu anlayış benimsenmedi ve yerini eski hükümlerin tüm sorunlar için yeterli olacağı düşüncesi hakim
oldu. Araç olması gereken hükümler amaç haline geldi.
Oysa asırlar öncesinin şartlarına ait hükümlerin tamamının her çağa uyum
sağlaması mümkün değildir. Zira bu hükümler o dönemin şartlarına ve ihtiyaçlarına
göre verilmişti. Böyle düşünülmediğinden fıkıh da donuklaşmıştır.
ETKİNLİK
Mezhep İmamlarının içtihat ve taklit ile ilgili sözlerini değerlendiriniz.
“Nerede söylediğimizi, verdiğimiz hükmün delil ve kaynağını bilmeden, incelemeden bizim görüşümüze göre fetva vermek doru değildir.” Ebu Hanife
“ Ben bir insanım. Verdiğim hüküm doğru da yanlış da olabilir. O halde benim
verdiğim hükümleri inceleyin. Kitap ve sünnete uyan her sözümü alın. Onlara uymayan bütün sözlerimi de terk edin” İmam Malik
“Delilsiz olarak bilgi toplayan kimse gece karanlığında odun toplayana benzer. Topladığı odunu yüklerken odunların içinde kendisini sokacak bir yılanın bulunduğunu bilmez” İmam Şafii
“ Ne beni ne Malik’i ne Sevri’yi ne de Evzai’yi körü körüne taklit et. Hüküm ve
bilgiyi onların aldığı kaynaklardan al.” Ahmet bin Hanbel
102
FIKIH 1
?
Taassubun fıkhî faaliyetlere etkisi nedir?
Taklit ruhu, taassuba dönüşünce eleştirel düşence ortadan kalkar. Hâlbuki
körü körüne bağlılık fıkhın işlevsel ve yaşanabilir olmasının önündeki en büyük engeldir. İslam dini taassuba karşı çıkmış, düşünmeyi ve aklı kullanmayı teşvik etmiştir.
Bunun farkında olan sahabi zaman zaman Hz. Peygamber’in bile kararlarına
itiraz etmiş, “eğer bu karar vahiy ile emredilmemişse şöyle yapmak daha uygun olabilir” şeklindeki sözlerle fikirlerini söylemişlerdi. Zaten mezhep imamları da kendi
fikirlerinin değişmez ve tek geçerli hüküm olmadığını vurgulamışlar ve diğer görüşlere açık olduklarını belirtmişlerdi. Bütün bunlara rağmen içtihat kapısının kapandığı fikri egemen olmuş ve taklit ruhu, giderek taassuba dönüşmüştür.
İNCELEYELİM
İçtihat
Taklit
Bilinçli bir faaliyettir. İslam dini
hür düşünceyi ve aklı kullanmayı
öğütler.
Körü körüne bağlılıktır. Taklit ve
taassub İslam dininde hoş görülmeyen
davranışlardır.
Fıkhın hayatla paralel gitmesini
sağlar
Fıkhi faaliyetlerin durmasına ve
fıkhın hayattan kopmasına neden olur.
Yeni sorunlara yeni çözümler
bulmayı sağlar. Dinin daha kolay
yaşanmasını sağlar.
Geçmişteki örnekler esastır. Dini
kuralların yeni durumlara göre yorumlanmaması dinin yaşanmasını güçleştirir.
İçtihatlar fıkıh tarihinde
birer zenginliktir. Mezhepler bu
zenginliğin birer ürünüdür.
Tek bir mezhep esas alındığından
farklı yorumlara tahammül edilmez.
Eleştirel düşünce esastır.
Eleştirel düşünce yoktur.
103
FIKIH 1
NELER ÖĞRENDİK
1. İçtihat kavramını Kur’an’dan hareketle açıkladık.
Sözlükte zor ve meşakkatli bir işi yapabilmek için elinden gelen çabayı ve
imkânı göstermek şeklinde tarif edilen içtihat, “dini anlamak ve onu günlük hayata
uygulayabilmek için ortaya konulan her türlü çaba” şeklinde tarif edilmiştir.
2. Hz. Muhammed’in içtihatlarına örnekler verdik.
Hz. Peygamber hakkında nass olmayan meselelerde bizzat kendisi içtihat etmiş ve sahabiyi de bu konuda teşvik etmiştir.
3. Sahabe ve tabiînin sorunlara nasıl çözüm ürettiklerini açıkladık.
Sahabe içtihat ederken önce Kur’an’a sonra sünnet’e başvurmuş, hükmü olmayan meselelerde bu iki temel kaynağı esas alarak istişare yolu ile içtihat etmiştir.
Tabiin alimleri sahabenin yöntemini benimsemiş ve kaynaklarına sahabe içtihatlarını da eklemişlerdir.
4. Hangi durumda ve kimler tarafından içtihat yapılabileceğini açıkladık.
Kur’an ve sünnette hükmü bulunmayan meselelerde içtihat etmek zorunludur. İçtihat etmek önemli bir meseledir ve bu yüzden içtihat yapacak kişilerde gerekli bilgi ve becerinin olması şarttır.
5. İçtihadın niçin sürekli ve güncel olması gerektiğini açıkladık.
Önceki devirlerde yaşamış müçtehitlerin içtihatlarının her dönem ve şartlarda
geçerli olması düşünülemez. Çünkü her dönemin kendine has problemleri vardır.
Dolayısıyla fıkhın çağın şartlarına paralel bir şekilde gelişmesi, güncel sorunları çözmeye yönelik olması gerekmektedir.
6. Sosyal değişimle içtihat arasındaki ilişkiyi öğrendik.
Sosyal değişim kaçınılmazdır. Fıkhın da bu kaçınılmaz olgudan uzak durması
mümkün değildir. Aksi takdirde fıkhın eski ve donuk hali ile yeni ve değişen hayat
karşısında tutunması güç olacaktır. Örneğin bilimsel ve teknolojik gelişmelerin, siyasi ve toplumsal değişimlerin getirdiği sorunlar yok sayılamaz. Bu sorunlara da ancak
içtihat ile cevap bulunabilir.
7. İçtihadın taklit ve taassubu önlemedeki işlevini öğrendik.
İçtihat, bilinçli yürütülen bir faaliyettir. Taklit bilinçsizce bir şeye bağlanmaktır. Taassub ise taklidin bağnazlık derecesine ulaşmış halidir. Taklidi önlemedeki en
önemli unsur, bilinçli yapılan davranışlardır. Bu ise içtihat ile mümkündür.
104
FIKIH 1
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Aşağıdakilerden hangisi müçtehitte aranan şartlardan biri değildir?
A) Kitap ve Sünnet’i iyi bilme B) Yaşadığı çağın gereklerini bilme
C) Sahabe döneminde yaşamış olma
D) Delillerden hüküm çıkarabilecek yeteneğe sahip olma
2. ‘Hz. Muhammed, Muaz b. Cebel’i Yemen’e vali olarak gönderirken ona, Ey Muaz!
Gittiğin yerde ne ile hükmedeceksin? diye sordu. Muaz: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aşağıdakilerden hangisi Hz. Muaz’ın Hz. Peygamber’e verdiği cevap içinde yer
almaz?
A) Allah’ın Kitabı ile
B) Hz. Peygamber’in sünneti ile
C) Bölgenin örf ve adetleri ile
D) Kendi re’yim(görüşüm) ve içtihadımla
3. İçtihat hakkında aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?
A) Hz. Muhammed döneminde içtihada gerek görülmemiştir.
B) İçtihatla verilen hükümler bağlayıcı değildir.
C) İçtihat sonucu verilen hüküm kesin ve tek doğru değildir.
D) Müçtehit sahabiler sorunları istişare ederek çözmüşlerdir.
4. Amelî alandaki bir soruna dinden çözüm bulmak için fakih, kendinde bulunan
yetenek ve usulcülerin tespit etmiş olduğu yöntem ile kaynaklara başvurur. O
sorunla ilgili özel delilleri ortaya koyar. Dinin genel bütünlüğü içinde makâsıd-ı
şerîayı gerçekleştirecek şekilde delilleri değerlendirir ve şer’î hükme ulaşır. Yukarıda anlatıldığı gibi bir hükme ulaşmak için müçtehidin yaptığı bu işe ne ad
verilir?
A) Hüküm
B) Kıyas
C) İcma
D) İçtihat
105
FIKIH 1
5. Müçtehit sahabilerin bir sorunla karşılaştıklarında aralarında istişare ederek
çözüme ulaşmaları hangi kavram ile ifade edilmiştir?
A) İçtihat
B) Şura İçtihadı
C) İstişare
D) İcma’
6. Aşağıdakilerden hangisi tabiin dönemi müçtehit âlimlerinden değildir?
A) Said bin el-Müseyyyeb
B) Ata bin Ebi Rebah
C) İbrahim en-Nehai
D) Abdullah bin Mes’ud
7. Halifeliği döneminde ileri gelen sahabilere Medine’den çıkma yasağı getirmişti.
Daha önce hükmü bilinmeyen bir olay olduğunda, içtihat ehliyetine sahip
sahabileri toplar, görüşlerini alır ve müzakere sonucu alınan kararı uygulardı.
Bu anlayış icma’ın oluşmasına ve fıkhın temel kaynağı olarak kabul edilmesine
zemin hazırlamıştır.
Bu paragrafta söz edilen halife aşağıdakilerden hangisidir?
A) Hz. Ebu Bekir
B) Hz. Ömer
C) Hz. Osman
D) Hz. Ali
8. “Nerede söylediğimizi, verdiğimiz hükmün delil ve kaynağını bilmeden,
incelemeden bizim görüşümüze göre fetva vermek doru değildir.”
Aşağıdakilerden hangisi Ebu Hanife’nin bu sözünden çıkartılamaz?
A) Taklit etmenin yanlışlığı
B) Delilleri hesaba katmadan hüküm vermenin yanlışlığı
C) Bir alimin görüşlerine delillerini incelemeden uymanın yanlışlığı
D) Kıyasa dayalı hükümlerin yanlışlığı
106
FIKIH 1
9. Aşağıdakilerden hangisi taklidin hâkim olduğu bir düşünce ortamına ait bir
davranış değildir?
A) Körü körüne bağlılığın görülmesi
B) Hür düşüncenin egemen olması
C) Geçmişteki örneklerin esas alınması
D) Tek bir mezhebin görüşünün esas kabul edilmesi
10.Aşağıdaki problemlerden hangisi günümüz fıkhi problemlerine örnek
gösterilemez?
A) Tüp bebek ve yapay dölleme, taşıyıcı annelik ve klonlama gibi konular.
B) Borsa, hisse senedi, tahvil v.b. konular.
C) Kadınların şahitlik, mirastan aldıkları pay, evlenme ve boşanma konularında
erkeklerle eşit haklara sahip olma istekleri
D) Kölelerin sahip oldukları haklar.
107
FIKIH 1
.
ÜNİTEDE ÖĞRENDİKLERİMİZİ NOT EDELİM
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . .................................... . . . . . . . .
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . .................................... . . . . . . . .
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . .................................... . . . . . . .
108
FIKIH 1
SÖZLÜK
A
Adak
Adalet
Cömert
:
Adanılan şey, nezir.
Allah’ın sevgisini ve hoşnutluğunu kazanmak, Cünüp
dileğinin gerçekleşmesini sağlamak amacıyla
dine göre sakıncası bulunmayan bir işi yapacağına dair Allah’a söz verme.
Delalet
:Hak ve hukuka uygunluk, hakkı gözetme
Adet
:Topluluk içinde eskiden
beri uyulan kural, töre.
Akit
:Sözleşme,
kontrat.
Beraatı
zimmet
Caiz
Cenin
: Din, yasa, töre vb. bakımdan işlenmesinde, yapılmasında sakınca olmayan, yapılıp işlenmesine
izin verilen fiil. Uygun,
yerinde sayılan, yakışık
alan
:Embriyonun, bütün organları belirdikten sonra
aldığı ad.
D
:Kılavuzluk, aracılık. İz,
işaret.
:Bir konu hakkında olumlu veya olumsuz hüküm
vermeye götüren şey. Bir
davayı ispat etmeye yarayan şey, kanıt.
Din
:Allah’ın insanları dünya
ve ahirette rahat, huzur
ve saadete (mutluluğa)
kavuşturmak için peygamberleri vasıtasıyla
bildirdiği yol, emirler ve
yasaklar.
:Borcu, vereceği olmama
durumu, borçsuzluk. Kişinin doğuştan günahsız, ispatlanmadıkça suçsuz, borçsuz olması.
C
: Dinin buyurduğu biçimde henüz yıkanmadığı
için temiz sayılmayan
(kimse), cenabet.
Delil
mukavele,
B
:Para ve malını esirgemeden veren, eli açık, bonkör
E
Eda
:Yerine getirme, bir hakkı hak sahibine ödeme,
verme. Davranış, tavır.
Ehliyet
:Yeterlilik, uzluk. Kişinin
hak ve sorumluluklara
ehil olması.
Ekol
:Bir bilim ve sanat kolunda ayrı nitelik ve özellikleri bulunan yöntem
veya akım, okul
109
FIKIH 1
Ergenlik çağı : Fizyolojik
gelişmeyle İhram
başlayan, buluğa ermişlikle yetişkinlik arasındaki dönem.
F
Farz
Füru
:Müslümanlıkta, özür olmadıkça yapılması zorunlu, yapılmaması gü- İhtilaf
nah sayılan ibadet.
İlmihal
: Dallar, kollar, ayrıntılar.
G
Günah
: Dinî bakımdan suç sayı- İma
lan iş veya davranış, vebal
H
Hadis
:Hz. Muhammed’in söz
ve davranışları. Bu söz ve
davranışları inceleyen bi- İrade
lim.
Haram
:
Din kurallarına aykırı
olan, dinî bakımdan ya- İstihsan
sak olan, helal karşıtı.
Hayız
:Kadınlarda aybaşı.
Helal
:Dinin kurallarına aykırı
olmayan, dinî bakımdan
yasaklanmamış olan, haİstinbat
ram karşıtı.
Huşu
:Alçak
gönüllülük.
Tanrı’ya boyun eğme,
gönlü korku ve saygı ile
dolu olma
İ
İcma
110
: İslam bilginlerinin bir konuda fikir birliği etmeleri.
İstishab
:Hacıların
örtündükleri dikişsiz bürgü. Hacca veya umreye giden
Müslüman’ın dinî olarak
yapılması yasak olmayan
bazı şeyleri kendisine yasaklaması.
: Ayrılık, anlaşmazlık, aykırılık, uyuşmazlık
:İslam dininin kurallarını
öğretmek için yazılmış
kitap.
:
Dolaylı olarak anlatma, üstü kapalı olarak
belirtme,
işaretleme,
anıştırma. Açıkça belirtilmeyen, dolaylı olarak
anlatılan şey.
:Bir şeyi yapıp yapmamaya karar verme gücü, istenç
:Müçtehidin bir şeyi iyi ve
güzel bulması, özel bir
gerekçe nedeniyle açık
kıyas ya da genel kuralın
aksine bir çözümü tercih
etmesi.
:Müçtehidin, İslam’ın temel kaynaklarından hüküm çıkarması.
: Daha önce varlığı bilinen
bir durumun aksine delil
bulunmadıkça varlığını
koruduğuna
hükmetmek.
FIKIH 1
İstişare
: Danışma, müzakere.
İtikâf
:Ramazan ayının son on
gününde Allah’ın hoşnutluğunu
kazanmak
üzere dünya işlerinden
ilgiyi kesip camiye kapanarak ibadet etme.
Lohusa
K
Kâbe
:Mekke’de bulunan, Müslümanlarca kıble olarak
kabul edilen ve hac ibadeti yapılırken tavaf edilen kutsal yer.
Kamu Yararı : Devletin gereksinimlerine cevap veren ve bu
ihtiyaçları
karşılayan,
topluma yarar sağlayan
değerler bütünü.
Kaza
:Hükmetme, karara bağlama, emretme, yargı.
Zamanında yerine getirilmemiş olan dini görevlerin sonradan yerine
getirilmesi.
Kefaret
:Bir günahı Tanrı’ya bağışlatmak umuduyla verilen sadaka veya tutulan
oruç.
Kıble
:Bazı ibadetler yerine
getirilirken
dönülen
Kâbe’nin
bulunduğu
yön.
Kıyas
:Hakkında açık hüküm
bulunmayan bir meselenin hükmünü, aralarındaki ortak özellik ve
benzerliğe
dayanarak
Kur’an-ı Kerim veya sünnette hükmü belirtilen
bir meseleye göre belirleme.
L
: Yeni doğum yapmış kadın
M
Maslahat
:İnsanlığın yararına olan
şeyler. Önemli iş, mesele.
Mekruh
:İslam dininde, dinî bakımdan yasaklanmadığı
hâlde yapılmaması istenen.
Mesalih-i
mürsele
Mest
:Menfaat, yarar ve elverişlilik, yararın sağlanması
ve zararın ortadan kaldırılması.
: Üzerine mesh edilebilen,
hafif ve yumuşak bir tür
ayakkabı.
Metodoloji : Yöntem bilimi.
Mezhep
:Bir dinin görüş, yorum ve
anlayış ayrılıkları sebebiyle ortaya çıkan kollarından her biri
Miras
:Birine, ölen bir yakınından kalan mal mülk, para
veya servet, kalıt.
Muhalif
:Bir tutuma, bir görüşe,
bir davranışa karşı olan,
aykırı olan kimse:
111
FIKIH 1
Mukabele
:Karşılık verme, karşılama, Riayet
karşılık. Toplu yerlerde
yüksek sesle hatim okunurken Kur’an okuma- Riba
sını bilenlerin gözleriyle
Kur’an’ı takip etmesi, bilmeyenlerin dinlemesi
Mümeyyiz :İyiyi, kötüyü, doğru ve
yanlışı ayıran, seçen.
Münakehat:
Fıkhın aile hukukunu
konu edinen bölümü.
Müstehap :Dinen
emredilmediği
hâlde yapıldığında sevap kazandıran davranış.
Hoşa giden, sevilen, beğenilen.
Rivayet
:Anlaşılması konusunda
yoruma ihtiyacı olmayan, anlamı açık, ihtimalden uzak, tek bir anlama
işaret eden söz. Kur’an-ı
Kerim ayetleri ve hadisler.
Ö
Örf
Sahabe
Peyderpey : Azar azar, bölüm bölüm,
yavaş yavaş
R
Rahmet
112
:Birinin suçunu bağışlama, yarlıgama, merhamet etme
:Bir olay, bir haber veya
sözü nakletme
:Hz. Muhammed’i görmüş ve onun sohbetinde
bulunmuş Müslümanlar,
Hz. Muhammed’in arkadaşları.
Sedd-i zerai:Kötülüğe giden yolun
kapatılası.
Sevap
:Hayırlı bir davranış karşısında Allah tarafından
verileceğine
inanılan
ödül
Sünnet
:Hz. Muhammed’in Müslümanlarca uyulması gerekli sayılan davranışları
ve herhangi bir konuda
söylemiş olduğu söz
Şari
:Kanun koyucu, din gönderen, haram ve helali
belirleyen. “Din ve ilahi
yasalar gönderen, ibadetlerin şeklini, niteliklerini ve vaktini belirleyen” anlamında Allah.
“Kur’an-ı Kerim’in hü-
:Yasalarla belirlenmeyen,
halkın kendiliğinden uyduğu gelenek
P
:Faiz. Hizmet ve emek
karşılığı olmaksızın paranın kullanılmasına karşılık olarak elde edilen dinen uygun görülmeyen
kazanç.
S–Ş
N
Nass
:Sayma, saygı, ağırlama,
itibar etme. Uyma, boyun eğme:
FIKIH 1
kümlerini açıklayan, tebliğ eden ve hüküm olmayan konularda Allah’ın
izni ve denetimi ile hüküm koyan” anlamında
Hz. Muhammed.
T
Taklit
:Belli bir örneğe benzemeye veya benzetmeye
çalışma. Benzetilerek yapılmış şey.
Tebliğ
:Bildirme, haber verme,
açıklama. Peygamberlerin Allah’ın kendilerine
indirmiş olduğu vahiyleri insanlara eksiksiz olarak bildrmesi.
Telafi
:Kötü bir etkiyi veya sonucu başka bir etki ile
yok etme, karşılama, yerine koyma
Teravih
:Ramazan ayı boyunca,
yatsı namazından sonra
kılınan namaz, teravih
namazı
veya yetki verdiği kimse.
Bir görevde, asıl görevlinin yerine bakan kimse.
Z
Zekât
:Müslümanlıkta, zenginlerin sahip olduğu mal
ve paranın kırkta birinin
dağıtılmasını öngören,
İslam’ın beş şartından
biri.
U
Ukubat
:Cezalar. Günahkârlara
ahrette verilecek olan
ilahi ceza.
V
Vasiyet
:Bir kimsenin ölümünden
sonra yapılmasını istediği şey
Vekil
:Birinin, işini görmesi için
kendi yerine bıraktığı
113
FIKIH 1
KAYNAKÇA
Abdülbaki, Muhammed Fuad, el- Mu’cemu’l-Müfehres li Elfazi’l-Kur’ani’l-Kerim, Beyrut, 1994
Akyüz, Vecdi, Dört Mezhep İmamı, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1996
Atar, Fahrettin, Fıkıh Usulü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul,
1988.
Atatürkçülük, I, II, III, MEB, Yayınları, İstanbul, 2001
Ateş, Süleyman, Kur’an-ı Kerim ve Yüce Meali, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul.
Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukuku İslamiye ve Istılahatı Fıkhıyye Kamusu, Bilmen Yayınevi, İstanbul, 1985.
Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük İslam İlmihali, Akçağ Yayınları, Ankara, 1996.
Buhari, Sahih-i Buhari, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992
Canan, İbrahim, Kütüb-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları, Ankara, 1990
Erdoğan, Mehmet, İmam Hatip Liseleri Fıkıh Ders Kitabı, MEB Devlet Kitapları, Ankara, 2008
İlmihal, (Heyet), I-II, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2004.
İslam Ansiklopedisi, I-XXXVI, (Heyet), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1988-2011
Karaman, Hayrettin, İslam Hukuk Tarihi, İz Yayıncılık, İstanbul, 2004.
Karaman, Hayrettin, İslam Hukukunda İçtihat, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1996
Koçyiğit, Talat, Hadis Usulü, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1987.
Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2001.
Riyazü’s-Salihin Tercümesi, Erkam Yayınları, İstanbul, 2010.
Sarıçam, İbrahim, Peygamberimiz ve Evrensel Mesajı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2004
Şaban, Zekiyyüddin, İslam Hukuk İlminin Esasları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara,
1990
Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2009
Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2008.
114
FIKIH 1
YANIT ANAHTARI
1. ÜNİTE
2. ÜNİTE
3. ÜNİTE
4. ÜNİTE
1. C
2. A
3. D
4. B
5. C
6. A
7. A
8. D
9. C
10. D
1. D
2. B
3. A
4. A
5. C
6. A
7. B
8. B
9. A
10. C
1. D
2. B
3. C
4. B
5. A
6. C
7. D
8. C
9. B
10. B
1. C
2. C
3. A
4. D
5. B
6. D
7. B
8. D
9. B
10. D
115
GÜNEY KIBRIS
RUM YÖNET‹M‹
NÖC: Nahcivan Özerk Cumhuriyeti
(Azerbaycan)
İl merkezleri
Başkent (Ankara)
N)
(A
ZE N
RB .Ö
AY .C
CA