Şizofreni ve Psikotik Özellikli Bipolar Bozukluk Hastalarının Birinci

Türk Psikiyatri Dergisi 2016;27(1):8-14
Şizofreni ve Psikotik Özellikli Bipolar Bozukluk Hastalarının
Birinci Derece Akrabalarında Zihin Kuramı ve
Sözel Çalışma Belleğinin İlişkisi 2
Dr. Mehmet Onur YÜCEL1, Dr. Halise DEVRİMCİ ÖZGÜVEN2, Dr. Ayşegül SAKARYA3,
Dr. Bora BASKAK4, Dr. Erguvan Tuğba ÖZEL KIZIL5, Dr. Direnç SAKARYA6,
Psik. Seda HARAN7
ÖZET
Amaç: Bu çalışmanın amacı şizofreni ve bipolar bozukluk hastalarının
birinci derece akrabalarında zihin kuramı (ZK) işlevlerinin karşılaştırılması ve bu gruplarda ZK işlevinin sözel çalışma belleği (SÇB) ile ilişkisinin araştırılmasıdır.
Yöntem: Bipolar bozukluk (n=22) ve şizofreni (n=28) hastalarının birinci derece akrabaları ve yaş, cinsiyet, eğitim, IQ yönünden benzeştirilmiş, ailesinde şizofreni ve/veya bipolar bozukluk olmayan 27 sağlıklı
gönüllü çalışmaya alınmıştır. Deneklerde İşitsel Üçlü Sessiz Harf Sıralaması Testi (İÜSHST) ile SÇB, birinci ve ikinci derece ZK testleri, Pot
Kırmayı Fark Etme (PKF), İmayı Anlama (İA) testleriyle ZK işlevleri
değerlendirilmiştir.
Bulgular: ZK’nın tüm bileşenleri ve SÇB performansları bakımından
her iki akraba grubu kontrol grubuna göre düşük ve birbirine benzer
performans sergiledi. Gruplar ZK performansı bakımından karşılaştırılırken SÇB performansları ara değişken olarak analize katıldığında PKF
testinde gruplar arası farkın devam ettiği, İA testinde gruplar arasındaki
farkın sınırda bir değere gerilediği, diğer ZK testlerindeki farkın ortadan
kalktığı gözlendi.
Sonuç: Çalışmamız bipolar bozukluk hastalarının akrabalarında hastalarının akrabalarıyla karşılaştırılabilir derecede ZK bozukluğu olduğuna
işaret eden ilk çalışmadır. Öte yandan, her iki akraba grubunda yanlış
inancı anlama işlevleri SÇB bozukluğuyla ilgili, PKF ve İA işlevleriyse
bundan bağımsız biçimde bozuluyor olabilir. O halde her iki hastalık
için de PKF ve İA bozukluğu nörobilişsel bozulmadan bağımsız ailesel
yatkınlık belirteçleri olabilir.
Anahtar Sözcükler: Şizofreni, bipolar bozukluk, zihin kuramı, çalışma
belleği, endofenotipler
SUMMARY
The Relationship of Verbal Working Memory and Theory of Mind
in First Degree Relatives of Patients With Schizophrenia and
Bipolar Disorder
Objective: We aimed to compare Theory of Mind (ToM) functions
and investigate the relationship between ToM functions and verbal
working memory (VWM) in first degree relatives of bipolar disorder
and schizophrenia patients.
Method: The sample consisted of first degree relatives of patients
with bipolar disorder (n=22), schizophrenia (n=28), and age, gender,
education and total IQ matched healthy volunteers (n=27) without a
family history of schizophrenia or bipolar disorder. We administered
Auditory Consonants Test (ACT) to evaluate VWM, first and second
order false belief tests (ToM-1, ToM-2), Faux Pas Test (FPT), Hinting
Test (HT) to evaluate different domains of ToM functions.
Results: Both relative groups performed significantly lower in all
components of ToM and VWM tests compared to the control group.
When VWM scores were employed as covariate in the analyses, the
FPT difference between the groups remained significant, HT difference
regressed to a marginal level, and the difference between ToM-1 and
ToM-2 disappeared.
Conclusion: To our knowledge, this is the first study indicating the
presence of ToM impairment among first degree relatives of bipolar
disorder patients similar to relatives of schizophrenia patients. VWM
performance seems to affect first and second order ToM functions in
relatives of patients with schizophrenia and bipolar disorder. On the
other hand, FPT and HT domains seem to be independent of VWM
performances in these groups. FPT and HT impairments may be
familial vulnerability markers that are independent from neurocognitive
impairment.
Keywords: Schizophrenia, bipolar disorder, theory of mind, working
memory, endophenotypes
Geliş Tarihi: 27.06.2014 - Kabul Tarihi: 09.02.2015
1
Uzm., Psikiyatri Bl, Antakya Devlet Hastanesi, Hatay. 2Prof., 4,5Doç., Psikiyatri AD., Ankara Üniv. Tıp Fak., Ankara. 3Uzm., Psikiyatri Bl., Kastamonu Devlet
Hastanesi, Kastamonu. 6Uzm., Psikiyatri Bl., Uppsala Üniversitesi Akademiska Hastanesi, Affektif Hastalıklar Birimi, İsveç. 7Psik., Serbest çalışan, Ankara.
Dr. Ayşegül Sakarya, e-posta: [email protected] 8
GİRİŞ
Önceleri birbirinden farklı hastalıklar olarak kavramsallaştırılan şizofreni ve bipolar bozukluğun, aynı spektrum üzerinde
yer alan ve pek çok bakımdan benzeşen hastalıklar oldukları görüşü giderek ağırlık kazanmaktadır (Tamminga ve ark.
2009). Bu görüş şizofreni, bipolar bozukluk ve şizoaffektif
bozuklukta birçok tanı geçerleyicisi tarafından da desteklenmiştir. Şizofreni ve bipolar bozukluk, ailelerde önemli
ölçüde birlikte kümelenmektedir ve genom boyu ilişkilendirme çalışmalarında yatkınlık yaratan birçok lokusun ortak
olduğu bildirilmiştir (Lichtenstein ve ark. 2009, Cardno ve
Oven 2014). Eğer ortak genler varsa, ara fenotip değeri olan
ailesel yatkınlık belirteçlerinin araştırılması yararlı olacaktır.
Bilgimiz dahilinde; ailesel yatkınlık belirteci olarak, hem nörobilişsel hem sosyal bilişsel özelliklerin birlikte sınandığı bir
araştırma yoktur.
Şizofreni hastalarının hasta olmayan akrabaları ile sağlıklı
kontrollerin çeşitli bilişsel işlevler açısından karşılaştırıldığı
birçok çalışmada şizofreni hastalarında saptanan bilişsel kusurlar, daha hafif düzeyde de olsa hastaların akrabalarında
da bulunmuştur (Chen ve ark. 1998, Laurent ve ark. 2000,
Sitskoorn ve ark. 2004, Barrantes-Vidal ve ark. 2007). Bipolar
bozukluk hastaları ve akrabaları ile ilgili çalışmalar görece az
sayıda olmakla beraber, benzer bir durum bu kişilerde de söz
konusudur (Glahn ve ark. 2003, Zalla ve ark. 2004, Ferrier ve
ark. 2004, Szöke ve ark. 2006, Christensen ve ark. 2006, Hill
2008). Öte yandan, şizofreni ve bipolar bozukluk hastalarının akrabalarının çeşitli klinik özellikler ve bilişsel işlevlerdeki
bozukluklar yönünden birbirleriyle karşılaştırıldığı çalışmalar
oldukça az sayıdadır (Quraishi ve Frangou 2002, Altshuler
ve ark. 2004, Krabbendam ve ark. 2005). Örneğin, Zalla ve
arkadaşları (2004), şizofreni ve bipolar bozukluk hastalarının
akrabalarının görsel dikkatte yavaşlama bakımından benzeştiğini göstermiştir.
Şizofreni hastaları ve sağlıklı birinci derece akrabalarında yapılan çalışmaların meta-analizlerinde en yüksek etki büyüklüğüne sahip bilişsel endofenotiplerden birinin çalışma belleğindeki bozukluklar olduğu gösterilmiştir (Snitz ve ark. 2006,
Kalkstein ve ark. 2010). Bipolar bozukluğu olan hastalar ve
akrabalarında yapılan çalışmalar daha az sayıda olup, sözel çalışma belleğindeki bozuklukların varlığına işaret etmektedir
(Balanzá-Martínez ve ark. 2008).
Sosyal biliş, kişinin kendisiyle diğerleri arasındaki ilişkinin
tasarımlarını yapılandırmada ve sosyal davranışları esnek bir
şekilde yönlendirmede kullanılan becerilerin tümünü anlatır.
Sosyal bilişin önemli bileşenlerinden olan zihin kuramı (ZK)
ise, kişinin karşılaştığı zihinsel durumları (düşünceler, inançlar ve niyetler) kavrayabilme ve gerçek sahibine atfetme becerisidir (Frith 1992). Literatürde ZK’nın değerlendirilmesi
için pek çok yöntem bulunmaktadır ve üzerinde uzlaşı sağlanmış bir ZK bataryasından söz etmek mümkün değildir. Buna
karşın Scherzer ve arkadaşlarının (2012) çalışması ZK’nın
çeşitli boyutlardan oluşan bir yapı olarak ele alınması gerektiğine işaret etmektedir. Araştırmacılar farklı ZK boyutlarını
modellemiş ve yanlış inançları test etme, pot kırmayı fark
etme ve imayı anlama becerilerinden oluşan bir modelin hasta ve sağlıklı grupları ayırma becerisinin en yüksek olduğunu
göstermiştir. Yanlış inancı test etme, birinci ve ikinci derece
ZK testleriyle değerlendirilen iki işleve ayrılır. Birinci derece ZK işlevi (ZK-1), başkalarının yanlış düşüncelerini saptama becerisi olarak nitelenir (Wellman ve Woolley 1990).
Gelişimsel olarak çocuklukta ilk gelişen ZK bileşenidir, 4-5
yaşlarında gelişir. İkinci derece ZK işlevi (ZK-2) ise “düşünce hakkındaki düşünce” olarak adlandırılır ve 6-7 yaşlarında
gelişir (Perner ve Wimmer 1985). Bu işlev kişinin bir başkasının dış dünyadaki bir olayla ilgili düşüncesi hakkında yanlış
bir inanca sahip olduğunu anlayabilme becerisidir. Örneğin,
denek, A kişisinin, B kişisinin yanlış inancının yanlışlığının
farkında olup olmadığını bilir. Pot kırmayı fark etme (faux
pas) (PKF) toplum içinde kırılan potları tanıma ve anlama
becerisidir ve 9-11 yaşlarında gelişir (Stone ve ark. 1998). Bu
işlev bir başkasının bir ortamda yanlış bir şey söylediğini ya
da uygun olmayan bir biçimde davrandığını anlamadığını
ve eğer bunu anlarsa kendisini küçük düşmüş hissedeceğini
kavrama becerisidir. Dolayısıyla bu beceri bir başkasının nasıl hissedeceğine empati yapabilmeyi de kapsar. İmayı anlama
(hinting) (İA) ise, kişinin iki karakter arasında, bir iletişim
sırasında geçen imaları anlayabilme ve gerçek niyeti/niyetleri
tahmin edebilme becerisidir (Corcoran ve ark. 1995); PKF
ile benzer yaşlarda geliştiği düşünülmektedir. İA testleri doğrudan olmayan sözel ifadelerin altında yatan gerçek niyetleri
anlayabilme yeteneğini ölçer.
Şizofreni ve bipolar bozukluk sosyal bilişsel bozukluklar açısından da benzeşmektedir. Şizofreni hastaları ve hasta olmayan birinci derece akrabalarında ZK bozuklukları saptanmıştır (Pinkham ve ark. 2003, Janssen ve ark. 2003, Irani ve ark.
2006). Bipolar bozuklukta ise hastalık dönemlerinde olduğu
kadar ötimik dönemlerde de ZK bozukluğu olduğu gösterilmiştir (Bora ve ark. 2005, Inoue ve ark. 2004, Wolf 2010).
Bir çalışmada bipolar bozukluğu olan hastaların akrabalarında ZK işlevinde ve özellikle sözel materyal kullanılarak yapılan ZK testlerinde bozukluk olduğu bildirilmiştir (Reynolds
ve ark. 2014).
Bu çalışmanın temel amacı şizofreni ve bipolar bozukluk hastalarının birinci derece akrabalarında ZK işlevlerini karşılaştırmaktır. Hipotezimiz her iki akraba grubunda kontrol grubuna göre ZK işlev bozukluğu olduğudur. Öte yandan ZK bir
sosyal biliş işlevidir. Sosyal bilişsel işlevlerin niteliksel olarak
nörobilişsel işlevlerle örtüşen yönleri olup olmadığı tartışmalı bir konudur (Blakemore ve ark. 2004). Sağlıklı çocuk ve
erişkinlerde çalışma belleği performansının ZK performansı
üzerine etki ettiği yönünde bulgular mevcuttur (Mutter ve
ark. 2006, McKinnon ve Moskovitch 2007). Buna ek olarak,
9
TABLO 1. Grupların Sosyodemografik Özellikleri.
Bipolar bozukluk akrabaları
(n=22)
Şizofreni akrabaları
(n=28)
Kontrol
(n=27)
Yaş (ort±ss)
35.41 ±13.11
38,57 ±12.60
33.44 ±9.09
F= 1,35;p=0.27 *
Eğitim süresi (yıl)
(ort±ss)
12.25 ±2.29
12.36 ±2.50
12.93 ±2.60
F= 0.37; p=0.69*
94.33 ± 6.81
98.82 ± 9.83
98.48 ± 12.73
F=1.34 p=0.27
12/10
10/18
16/11
X2=3.38; p=0.18**
5 (%22.7)
13(%59.1)
4 (%18.2)
5 (%17.9)
19 (%67.9)
4 (%14.3)
----------------
9 (%40.9)
11 (%50)
2 (%9.1)
14 (%50)
13 (%46.4)
1 (%3.6)
18 (%66.7)
8 (%29.6)
1 (%3.7)
WAIS-R
Toplam puanı (ort±ss)
Cinsiyet (E/K)
Akrabalık ilişkisi
Anne-Baba
Kardeş
Çocuk
Medeni durum
Evli
Bekar
Boşanmış/ayrı
X2=0.41, p=0.81**
X2=3.96 p=0.41**
*: Tek yönlü varyans analizi, **:Ki-kare analizi.
WAIS-R: Wechsler Yetişkinler İçin Zekâ Ölçeği Gözden Geçirilmiş Formu.
hem şizofreni hem bipolar bozuklukta çalışma belleği kusuru
önemli bir endofenotiptir ve bu bozukluklarda ZK işlevi ya
da bu işlevin ölçüm süreci üzerine etki ediyor olabilir. Dahası,
bu etki şizofreni ve bipolar bozuklukta birbirinden farklı da
olabilir. Örneğin, yakın zamanda yapılan bir çalışmada (Lee
ve ark. 2013), şizofreni hastalarında nörobilişsel özelliklerle
sosyal bilişsel özelliklerin benzer bir biçimde bozulduğu, buna
karşılık bipolar bozukluk hastalarında sosyal biliş göreceli olarak korunurken, nörobilişsel bozukluğun daha ön planda olduğu gösterilmiştir. Bundan yola çıkarak, bu çalışmada şizofreni ve bipolar bozukluk hastalarının akrabalarında SÇB-ZK
ilişkisinin benzeşip benzeşmediğiyle de ilgilenmekteyiz.
Tüm katılımcılara, bir klinik psikolog tarafından Wechsler
Yetişkinler İçin Zekâ Ölçeği Gözden Geçirilmiş Formu
(WAIS-R) uygulandı. WAIS-R testinde sözel, performans ve
toplam IQ’da normal sınırların altında puan alan ya da sözel ve performans puanları arasında 15’in üzerinde fark tespit edilen kişiler çalışma dışı bırakıldı. Tüm katılımcılardan
yazılı ve sözlü aydınlatılmış onamları alındı. Çalışma Ankara
Üniversitesi Tıp Fakültesi Araştırma Etik Kurulu tarafından
onaylanmıştır.
YÖNTEM
Görüşmeye, deneğe hasta ve kendisi ile ilgili sosyodemografik ve klinik bilgilerin yer aldığı soru formları doldurularak
başlanmıştır. Daha sonra DSM-IV Eksen-I Bozuklukları için
Yapılandırılmış Klinik Görüşme (SCID-I) uygulanarak hasta
yakınlarında psikiyatrik bozukluk olup olmadığı değerlendirilmiş ve DSM-IV ölçütlerine göre herhangi bir psikiyatrik
tanısı bulunmayanlar ile görüşme sürdürülmüş, herhangi bir
psikiyatrik hastalık tespit edilenler çalışmadan çıkarılmıştır.
SCID-I First ve arkadaşları (1997) tarafından geliştirilmiş
ve ölçeğin Türkçeye uyarlanması ve güvenilirlik çalışması
Özkürkçügil ve arkadaşları (1999) tarafından yapılmıştır.
Örneklem
Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı
Polikliniği’ne başvuran ya da bu klinikte yatırılarak tedavi
edilen, DSM-IV’e göre şizofreni veya psikotik özellikli bipolar bozukluk tanısı almış hastaların birinci derece akrabaları
(anne, baba, kardeş ya da evlat) (22 bipolar bozukluk hastası
akrabası, 28 şizofreni hastası akrabası) çalışmaya alındı. Bu
kişilerde 18-65 yaş arasında olma, en az sekiz yıllık eğitimi
tamamlamış olma, herhangi bir psikiyatrik ya da nörolojik
hastalık geçirmemiş olma ölçütleri arandı. Kontrol grubu ise
benzer yaş, cinsiyet, eğitim ve IQ düzeyine sahip, ailesinde
şizofreni ve/veya bipolar bozukluk öyküsü olmayan, bilişsel
işlevleri etkileyecek sistemik bir hastalık ve/veya beyin hastalığı geçirmemiş ve herhangi bir psikiyatrik hastalığı olmayan
27 sağlıklı gönüllüden oluşturuldu.
10
Çalışmaya alınan grupların yaş, cinsiyet, eğitim süreleri,
WAIS-R toplam puanları ve diğer sosyodemografik özellikleri Tablo 1’de sunulmuştur. Bu özellikler bakımından gruplar
arasında bir fark bulunmamaktadır.
SÇB ve ZK işlevlerinin değerlendirilmesi, sırasıyla, İşitsel
Üçlü Sessiz Harf Sıralaması Testi (İÜSHST) ve ZK testleri
ile gerçekleştirilmiştir. İÜSHST, SÇB’yi değerlendirir (Brown
1958, Peterson ve Peterson 1959). Türkçe geçerlik ve güvenilirlik çalışması Anıl ve arkadaşları (2003) tarafından yapılmıştır. Değerlendirmede sıfır, üç, dokuz ve onsekizinci
TABLO 2. Üçgrubun ZK Testleri Açısından Çok Değişkenli Varyans Analizi (MANOVA) ve Çok Değişkenli Kovaryans Analizi (Mancova) Kullanılarak
Karşılaştırılması.
Bipolar bozukluk
akrabaları (n=22)
Şizofreni akrabaları
(n=28)
Kontrol
(n=27)
İstatistiksel Anlamlılık
(MANOVA)
İstatistiksel
Anlamlılık (MANCOVA)
PKFT toplam puan
(ort±ss)
5.68 ± 2.46
4.96 ± 2.28
7.77 ± 2.22
F= 10,802
p<0.001
F= 6.9
p=0.02
İAT toplam puan
(ort±ss)
3.36 ± 0.84
3.68 ± 0.55
3.85 ± 0.46
F= 3,786
p= 0.027
F= 2.93
p=0.06
ZK-1
(ort±ss)
8.22 ± 1.11
8.10 ± 1.16
8.74 ± 0.53
F= 3,232
p= 0.045
F= 1.36
p=0.26
ZK-2
(ort±ss)
5.45 ± 1.05
5.89 ± 0.92
6.22 ± 0.85
F= 4,082
p=0.021
F= 1.99
p=0.15
p<0.05, istatistiksel olarak anlamlı.
ZK: Zihin Kuramı, PKFT: Pot Kırmayı Fark Etme Testi, İAT: İmayı Anlama Testi.
saniyelerde doğru hatırlanan üçlü harf dizinlerinin sayıları
ve bunların toplamı kullanılır. Bu toplamın artması, kişinin
SÇB kapasitesinin arttığı anlamına gelir.
Bu çalışmada kullanılan ZK-1 testlerinin ilki Perner and
Wimmer (1985) tarafından kişilerin düşünce süreçlerini değerlendirmede kullanmak üzere geliştirilmiştir. ZK-1’i değerlendiren ikinci testte ise Frith ve Corcoran (1996) tarafından
aynı amaçla kullanılan altı öyküden iki tanesi seçilerek uygulanmıştır. ZK-2’yi değerlendirmek için kullanılan ilk testte
Bowler (1992) tarafından geliştirilen kısa öyküler, uyarlama
yapılarak kullanılmıştır. ZK-2’yi değerlendiren ikinci testte
ise Frith ve Corcoran (1996) tarafından geliştirilen ve aynı
amaçla kullanılan altı öyküden biri seçilerek uygulanmıştır.
ZK-1 ve ZK-2’yi çok sayıda ve farklı öyküler kullanarak değerlendirmemizin amacı, öyküdeki kişiliklerin özelliklerini
değiştirerek odaklanılan farklı niteliklerin (yer, kişi, durum
gibi) yargılamayı etkilemesini önlemektir. Öyküler okunduktan sonra isimlendirme, hatırlatma, doğrulama, gerçeklik ve bellek sorularıyla deneklerin öyküyü kavrama ve doğru
değerlendirme yapabilme becerileri ölçülmekte ve bu sorulara doğru yanıt veremeyen deneklerde testin uygulanması
sonlandırılmakta, ZK değerlendirmesi yapılamamaktadır.
Bu çalışmada söz konusu sorulara yanıt veremediği için çalışmadan çıkarılan denek sayısı 4’tür; bunlardan 1’i bipolar,
3’ü şizofreni akrabasıdır. İmayı anlama testi (İAT) Corcoran
ve arkadaşları (1995) tarafından geliştirilmiştir. Orijinali on
hikâyeden oluşan testin iki hikâyesi Türkçeye çevrilerek uygulanmıştır. İki karakter arasında geçen bir diyaloğun içerisinde
karakterlerden birinin ifade ettiği imanın denek tarafından
anlaşılıp anlaşılmadığı sorularla denetlenmiştir. Pot Kırmayı
Fark Etme Testi (PKFT) Baron-Cohen (1999) tarafından
oluşturulmuştur. Orijinalinde on hikâye vardır, bunlardan
ikisi Türkçeye çevrilerek uygulanmıştır. İki karakter arasında
geçen bir diyaloğun içerisinde karakterlerden birinin kırdığı
potun denek tarafından anlaşılıp anlaşılmadığı sorularla denetlenir. ZK işlevlerini değerlendirmek için hazırlanmış olan
bu öyküler çocuklar için düzenlendiğinden, tavan etkisinden
kaçınmak amacıyla bunlar arasından erişkine de uygulanabilecek olanlar seçilmiştir. Uygulanan ZK testleri üç ayrı
araştırmacı tarafından Türkçeye çevrilip tek bir metin haline
getirilmiş, daha sonra geri çevirisi yapılarak yüzeyel bakımdan geçerli olduğu görülmüştür. Çeviri esnasında kültürel
uyarlama da yapılmıştır. Fakat testlerin kültüre uygunluğu
test edilmemiştir. Oluşturduğumuz bu batarya daha önce
başka araştırmalarda da kullanılmıştır (Oner ve ark. 2009,
Özguven ve ark. 2010).
Grupların karşılaştırılmasında sürekli değişkenler için tek
yönlü varyans analizi (ANOVA), kategorik değişkenler için
Ki-kare ve Fischer’s exact testi kullanılmıştır. Çok değişkenli
analizler için çok değişkenli varyans analizleri (MANOVA ve
MANCOVA) yapılmıştır. Post-hoc analizler için Tukey testi
kullanılmıştır. Tüm istatistiksel analizler SPSS 13.0 programı
ile yapılmıştır.
BULGULAR
Çalışma gruplarının SÇB ve ZK testlerinden aldıkları puanlar, F ve p değerleri ile birlikte Tablo 2’de sunulmuştur. Buna
göre, gruplar arasında İÜSHS testi 0 ve 3. saniye puanları
açısından aralarında anlamlı fark bulunmazken, 9. ve 18. saniye puanları ve İÜSHST toplam puanları arasında anlamlı
farklılık vardır. Post-hoc testlerin sonuçları, aradaki farkın
kontrol grubunun her iki akraba grubuna göre daha yüksek
performans göstermesinden kaynaklandığı yönündedir.
ZK-1 testleri bakımından; her üç grup birbirinden farklıdır.
Post-hoc analizler, aradaki farkın şizofreni akrabalarının sağlıklı kontrollere göre düşük performans göstermesinden kaynaklandığı yönündedir. ZK-2 testleri bakımından; üç grup
birbirinden farklıdır. Post-hoc analizler, aradaki farkın bipolar bozukluk akrabalarının kontrol grubundan daha düşük
performans göstermesine bağlı olduğu yönündedir. PKFT
11
toplam puanları açısından yapılan karşılaştırmada; üç grup
birbirinden farklıdır. Post-hoc analizler, bipolar bozukluk
ve şizofreni hasta yakınlarının kontrol grubuna göre düşük
performans gösterdiklerine işaret etmektedir. İAT toplam
puanlarının karşılaştırılması sonucunda ise; yine üç grubun
birbirinden farklı olduğu görülmüştür ve post-hoc analizler
aradaki farkın bipolar bozukluk yakınlarının kontrol grubuna göre düşük performans göstermesinden kaynaklandığı
yönündedir.
Gruplar arasındaki ZK performansları açısından saptanan farka, SÇB performansının aracılık edip etmediğinin sınanması
için, kovaryantın İÜSHS Testi toplam puanı, vakalar arası
bağımlı değişkenlerin gruplar ve ZK testlerine ait puanlar olduğu, çok değişkenli kovaryans analizi (MANCOVA) yapıldı.
Analiz sonucunda, İAT’de gruplar arası fark sınırda bir değere
gerilediği ve PKFT puanları arasında saptanan farkın sürdüğü, ZK-1 ve ZK-2 testlerinde gruplar arasında saptanmış olan
farkın ortadan kalktığı saptandı (Tablo 2).
TARTIŞMA
Çalışmamız; şizofreni ve bipolar bozukluğu olan hastaların
birinci derece akrabalarının gerek sözel çalışma belleği gerek
bazı ZK alanlarında benzer şekilde bozukluk sergilediğine
işaret etmektedir. Bu çalışmada kullanılan ZK testlerinin,
Türkçede geçerliği sınanmamış olmakla birlikte, zihin kuramı
kusurlarının gösterilmesinde hasta yakınlarıyla kontrol gruplarını birbirinden ayrıştırabildiği görülmüştür. Dolayısıyla
doğrudan olmasa da bu testlerin zihin kuramını değerlendirmede faydalı olduğu ve Türkçede geçerli testler olduğu
söylenebilir.
Şizofreni hastalarının akrabalarında çalışma belleği bozuklukları bulunduğu daha önceki çalışmalarda gösterilmiştir
(Conklin ve ark. 2005, Vidal ve ark. 2007). Bipolar bozukluğu olan hastaların akrabalarında çalışma belleği ile ilgili yapılan çalışmaların bazılarında çalışma belleğinde bozukluklar
saptanırken (Ferrier ve ark. 2004, Goodwin ve ark. 2008),
bazılarında saptanmamıştır (Antilla 2007). Bizim çalışmamızda bu grupta, şizofreni akrabalarındakine benzer şekilde
SÇB bozukluğu saptanmıştır. Bu durumda, SÇB bozukluğu
her iki tanı grubu için ortak bir endofenotip olabilir. Bipolar
bozukluklu hastaların akrabalarının şizofreni hastalarının akrabalarına benzer bir örüntü sergilemiş olmaları, bipolar bozukluk ile şizofreninin, aynı spektrumun farklı bölgelerinde
yer alan ve birbiriyle ilişkili hastalıklar olduğu görüşüne katkı
sağlamıştır. Ancak çalışmaya katılan bipolar hastaların akrabalarının, psikotik özellikli hastaların akrabaları arasından
seçilmiş olması, psikoz spektrumunda düşünülebilecek bu iki
gurubun test performanslarını birbirine yakınlaştırmış olabilir. Ayrıca, SÇB ile ilgili bu bulgu, çalışma belleğinin diğer
alanlarına genellenemez.
12
Çoklu varyans analizleri her iki akraba grubunda ZK testlerinde elde edilen performansın sağlıklı kontrollerden daha düşük
olduğunu göstermiştir. Bu, şizofreni akrabalarında daha önce
gösterilmiş bir bulgudur (Pinkham ve ark. 2003, Janssen ve
ark. 2003, Irani ve ark. 2006). Daha önceki çalışmalarda remisyondaki bipolar hastalarda ZK kusurlarının varlığı gösterilmiştir (Bora ve ark. 2005). Bizim çalışmamız bir adım daha
ileri giderek bu bozuklukların hastaların sağlıklı akrabalarında
da bulunduğuna işaret etmiş ve ZK bozukluklarının psikoz
spektrumundaki bozukluklar için endofenotip olabileceği görüşünü desteklemiştir.
Çalışma belleğinin ZK performansı üzerindeki etkisini sınamak amacıyla yapılan analizde, İÜSHST puanı kovaryant
alındığında ZK-1, ZK-2 testlerinde gruplar arası farklılık
kaybolmuş, İAT’de gruplar arası fark sınırda bir değere gerilemiş ve sadece PKFT’de gruplar arasındaki anlamlı fark korunmuştur. Dolayısıyla PKF bozukluğu her iki bozukluk için
de, diğer ZK alanlarından daha özgül bir endofenotip adayı
olabilir. İA becerisinde kovaryans analizi sonucunda gruplar
arasında farkın anlamlılık sınırında kalması tip 2 hataya bağlı
olabilir.
Hastalıklarda genel olarak en son kazanılan becerilerin en
önce kaybedildiği, erken kazanılan daha temel becerilerin ise
daha çok korunduğu genel bir gözlemdir. PKF ve İA yetilerinin ZK-1 ve ZK-2 yetilerine göre daha geç gelişen sosyal
bilişsel özellikler olduğu bilinmektedir (Stone ve ark. 1998).
Hasta yakınlarında ZK-1 ve ZK-2 testleri ile değerlendirilen
yanlış inançları saptama becerilerindeki bozukluğun birincil olmaktan çok SÇB bozukluğu ile ilişkili gibi görünmesi,
buna karşılık İA ve PKF becerilerindeki bozukluğun SÇB’den
bağımsız bulunması bu durumla ilgili olabilir. PKF ve İA
yetilerinin geliştiği 11-12 yaşlar, ergenliğin başladığı ve dolayısıyla beyinde nöronal ağların gözden geçirilerek yeniden düzenlendiği, şizofreni ve bipolar bozukluk açısından ise seyrek
olmayarak hastalığın prodrom döneminin başladığı yaşlardır.
Schiffman ve arkadaşları (2004) şizofreni hastalarının 11-12
yaşlarında bir öğle yemeği sırasında çekilmiş videolarını incelemiştir. İleride şizofreni gelişen olguların gelişmeyenlere
göre bir konuşmayı başlatma ya da konuşurken karşıdakinin
yüzüne bakma gibi sosyal beceriler bakımından bozukluklar
sergilediğini göstermiştir. Zihin kuramı becerilerinin dayandığı nörobiyolojik yapısal bozukluklar henüz bilinmiyor ama
hasta yakınlarının hasta olmadıkları halde, PKF ve İA gibi
daha yüksek zihin kuramı becerilerinde bozukluk göstermesi,
hastalarda ve yakınlarında beyinde benzer yapısal bozuklukların ortaya çıktığını düşündürmektedir.
PKF ve İA gibi yüksek ZK becerileri kişiler arası ilişkilerde
dayanışma ya da çatışmanın yaşandığı ortamlarda kişinin toplum içinde kabul görmesi için temel unsurlardır. Bu becerilerde bozukluk olduğunda kişinin içinde bulunduğu durumun
koşullarına uygun davranması mümkün olmaz. Psikiyatri yazınında şizofreni hastalarının akrabalarının tuhaf ve sıra dışı
bilişsel ve davranışsal özellikler sergiledikleri vurgulanmaktadır (Kretschmer 1970, Kety 1968). Bu görünüm bu kişilerdeki üst düzey sosyal bilişsel beceri bozukluğunun yansıması
olabilir. Bipolar bozukluk hastalarının yakınlarıyla ilgili benzeri betimlemeler olmamakla birlikte, bizim çalışmamız bu
gruptaki kişilerde de benzer sosyal bilişsel kusurların olduğuna işaret etmektedir.
Bipolar bozukluğu olan hastaların yarısına yakınında psikotik
özellikler bulunur. Bu hasta grubunun kalıtımsal, nörobiyolojik ve bilişsel bakımdan diğer psikotik bozukluklarla benzeşen bir örüntü sergilediği konusunda kanıtlar birikmektedir
(Valles ve ark. 2000, Bora ve ark. 2008, Allen ve ark. 2010).
Sosyal biliş alanı için ise bu konudaki çalışmaların sonuçları
çelişkilidir. Psikotik belirti öyküsü bulunan remisyondaki bipolar hastaların, psikotik belirti öyküsü bulunmayan bipolar
KAYNAKLAR
Allen DN, Randall C, Bello D ve ark. (2010) Are working memory deficits in
bipolar disorder markers for psychosis? Neuropsychology 24:244–254.
Altshuler LL, Ventura J, Wilfred GG ve ark. (2004) Neurocognitive function in
clinically stable men with bipolar I disorder or schizophrenia and normal
control subjects. Biol Psychiatry 56:560-569.
Anıl AE, Kıvırcık B, Batur S ve ark. (2003) The Turkish Version of the Auditory
Consonant Trigram Test as a Measure of Working Memory: A Normative
Study. Clin Neuropsychol 17:159–169.
Antila M, Tuulio-Henriksson A, Kieseppa T ve ark. (2007) Cognitive functioning
in patients with familial bipolar I disorder and their unaffected relatives.
Psychol Med 37:679–687.
Balanzá-Martinez V, Rubio C, Selva-Vera G ve ark. (2008) Neurocognitive
endophenotypes (endophenocognitypes) from studies of relatives of bipolar
disorder subjects: a systematic review. Neurosci Biobehav Rev 32:1426-38.
Baron-Cohen S, O’Riordan M, Jones R ve ark. (1999) A new test of social
sensitivity: Detection of faux pas in normal children and children with
Asperger syndrome. J Autism Dev Disord 29:407-418.
Barrantes-Vidal N, Aguilera M, Campanera S ve ark. (2007) Working Memory
In Siblings of Schizophrenia Patients. Schizophr Res 95: 70-75.
Blakemore, SJ, Winston J, Frith U (2004) Social cognitive neuroscience: Where
are we heading? Trends Cogn Sci 8:216–222.
Bora E, Vahip S, Gonul AS ve ark. (2005) Evidence for theory of mind deficits in
euthymic patients with bipolar disorder. Acta Psychiatr Scand 112:110–116.
Bora E, Yucel M, Fornito A ve ark. (2008) Major psychoses with mixed psychotic
and mood symptoms: are mixed psychoses associated with different
neurobiological markers? Acta Psychiatr Scand 118:172–187.
hastalarla ve sağlıklı kontrollerle karşılaştırıldığı bir çalışmada, psikoz öyküsü olan bipolar hastaların, yürütücü işlevler ve
uzaysal çalışma belleği performanslarının sağlıklılara ve psikoz öyküsü olmayanlara göre daha kötü olduğu saptanmıştır
(Glahn ve ark. 2007). Psikotik özelliklerin varlığının sosyal
bilişsel bozukluğu yordamada –tanı kategorilerinin ötesinde –
bir gücü olduğuna ya da bunun aksine işaret eden araştırmalar
mevcuttur (Van Hooren ve ark. 2008, Thaler ve ark. 2013a,
Thaler ve ark. 2013b). Bizim çalışmamızda, şizofreni-bipolar bozukluk spektrumunda ortak bir klinik özelliği paylaşan
ve böylece ortak bir genetik yapıyı paylaşma olasılıkları olan
daha homojen bir grubun oluşturulması amacıyla, psikoz
öyküsü bulunan bipolar hastaların birinci derece yakınlarına
yer verilmiştir. Bu çalışmada saptanan bulgular, çalışmaya yalnızca psikotik özellikli bipolar bozuklukların yakınlarına yer
verildiği için, bütün bipolar bozukluğa atfedilemez.
Corcoran R, Mercer G, Frith CD (1995) Schizophrenia, symptomatology and
social inference: investigating “theory of mind” in people with schizophrenia.
Schizophr Res 17:5–13.
Ferrier IN, Chowdhury R, Thompson JM ve ark. (2004) Neurocognitive
function in unaffected first-degree relatives of patients with bipolar disorder:
a preliminary report. Bipolar Disord 6:319–322.
First MB, Spitzer RL, Gibbon M ve ark. (1997) Structured Clinical Interview
for DSM-IV Axis I Disorders–Patient Edition. New York State Psychiatric
Institute, Biometrics Research Department; New York
Frith CD (1992) The Cognitive Neuropsychology of Schizophrenia. Psychology
Press.
Frith CD, Corcoran R (1996) Exploring “theory of mind” in people with
schizophrenia. Psychol Med 26:521–530.
Glahn DC, Bearden CE, Barguil M ve ark. (2007) The Neurocognitive Signature
of Psychotic Bipolar Disorder. Biol Psychiatry 62:910–916.
Glahn DC, Therman S, Manninen M ve ark. (2003) Spatial Working Memory
as an Endophenotype for Schizophrenia. Biol Psychiatry 53:624-626.
Goodwin GM, Martinez-Aran A, Glahn DC (2008) Cognitive impairment
in bipolar disorder: neurodevelopment or neurodegeneration? An ECNP
expert meeting report Eur Neuropsychopharmacol 18:787-93.
Hill SK, Haris MS, Herbener ES ve ark. (2008) Neurocognitive Allied Phenotypes
for Schizophrenia and Bipolar Disorder. Schizophr Bull 34:743–759.
Inoue Y, Tonooka Y, Yamada K ve ark. (2004) Deficiency of theory of mind in
patients with remitted mood disorder. J Affect Disord 82:403–9.
Irani F, Platek SM, Panyavin IS ve ark. (2006) Self-face recognition and theory
of mind in patients with schizophrenia and first-degree relatives. Schizophr
Res 88(1-3):151–160.
Bowler DM (1992) “Theory of Mind” in Asperger’s Syndrome. J Child Psychol
Psychiatry 33:877-893.
Janssen I, Krabbendam L, Jolles J ve ark. (2003) Alterations in theory of mind
in patients with schizophrenia and non-psychotic relatives. Acta Psychiatr
Scand 108:110–117.
Brown J (1958) Some tests of the decay of immediate memory. Q J Exp Psychol
10:12-21
Kalkstein S, Hurford I, Gur RC (2010) Neurocognition in schizophrenia. Curr
Top Behav Neurosci 4:373-90.
Cardno AG, Owen MJ (2014) Genetic relationships between schizophrenia,
bipolar disorder, and schizoaffective disorder. Schizophr Bull 40:504-15.
Kety SS, Rosenthal D, Wender PH ve ark. (1968) The types and prevalence
of mental illness in the biological and adoptive families of adopted
schizophrenics. J Psychiatr Res 6:345-36.
Chen WJ, Liu SK, Chang CJ ve ark. (1998) Sustained Attention Deficit And
Schizotypal Personality Features in Nonpsychotic Relatives of Schizophrenic
Patients. Am J Psychiatry 155:1214-1220.
Christensen MV, Kyvık KO, Kessing LV (2006) Cognitive function in unaffected
twins discordant for affective disorder. Psychol Med 36:1119-1129.
Conklin HM, Curtis CE, Calkins ME ve ark. (2005) Working memory functioning
in schizophrenia patients and their first-degree relatives: cognitive functioning
shedding light on etiology. Neuropsychologia 43:930-42.
Krabbendam L, Arts B, Van Os J ve ark. (2005) Cognitive functioning in
patients with schizophrenia and bipolar disorder: A quantitative review.
Schizophr Res 80:137-149.
Kretschmer E (1970) Physique and Character: An Investigation of the Nature of
Constitution and of the Theory of Temperament. Translated by E. Miller.
New York, Cooper Square Publishers, Inc.
Laurent A, Biloa-Tang M, Bougerol T ve ark. (2000) Executive/attentional
13
performance and measures of shizotypy in patient with schizophrenia and
their non psychotic first-degree relatives. Schizophr Res 46:269-283.
Lee J, Altshuler L, Glahn DC ve ark. (2013) Social and nonsocial cognition
in bipolar disorder and schizophrenia: relative levels of impairment. Am J
Psychiatry 170:334-41.
Schiffman J, Walker E, Ekstrom M ve ark. (2004) Childhood videotaped social
and neuromotor precursors of schizophrenia: a prospective investigation.
Am J Psychiatry 161:2021-7.
Sitskoorn MM, AlemanA, Ebisch SJ ve ark. (2004) Cognitive deficits in relatives
of patients with schizophrenia: a meta-analysis. Schizophr Res 71:285-295.
Lichtenstein P, Yip BH, Björk C ve ark. (2009) Common genetic determinants
of schizophrenia and bipolar disorder in Swedish families: a populationbased study. Lancet 373:234-9.
Snitz BE, Macdonald AW, Carter CS (2006) Cognitive deficits in unaffected
first-degree relatives of schizophrenia patients: a meta-analytic review of
putative endophenotypes. Schizophr Bull 32:179-94.
McKinnon MC, Moscovitch M (2007) Domain-general contributions to social
reasoning: Theory of mind and deontic reasoning re-explored. Cognition
102:179-218.
Stone VE, Baron-Cohen S, Knight R T (1998) Frontal lobe contributions to
theory of mind. J Cogn Neurosci 10:640–56.
Mutter B, Alcorn MB, Welsh M (2006) Theory of mind and executive function:
working-memory capacity and inhibitory control as predictors of false-belief
task performance. Percept Mot Skills 102:819-35.
Ozguven HD, Oner O, Baskak ve ark. (2010) Theory of mind in schizophrenia
and Asperger`s Syndrome: Relationship with negative symptoms. Bull Clin
Psychopharmacol 20:5-13.
Özkürkçügil A, Aydemir Ö, Yıldız M ve ark. (1999) DSM IV Eksen I
Bozuklukları için Yapılandırılmış Klinik Görüşmenin Türkçe‘ye uyarlanması
ve güvenirlik çalışması. İlaç ve Tedavi Dergisi 12:233-236.
Perner J, Wimmer H (1985) “John thinks that Mary thinks that...”:Attribution
of second order false beliefs by 5- to 10- year-old children. J Exp Child
Psychol 39:437-471.
Szöke A, Schürhoff F, Goldmard JL ve ark. (2006) Familial resemblance for
executive functions in families of schizophrenic and bipolar patients.
Psychiatry Res 144:131-138.
Tamminga CA, Sirovatka EJ, Regier DA ve ark. (2009) Deconstructing
Psychosis: Refining the Research Agenda for DSM-V. First Edition, New
York American Psychiatric Publishing.
Thaler NS, Allen DN, Sutton GP ve ark. (2013a) Differential impairment of
social cognition factors in bipolar disorder with and without psychotic
features and schizophrenia. J Psychiatr Res 47:2004–2010.
Thaler NS, Strauss GP, Sutton GP ve ark. (2013b) Emotion perception
abnormalities across sensory modalities in bipolar disorder with psychotic
features and schizophrenia. Schizophr Res 147:287–292.
Peterson LR, Peterson MJ (1959) Short-term retention of individual verbal
items. J Exp Psychol 58:193–8.
Valles V, van Os J, Guillamat R ve ark. (2000) Increased morbid risk for
schizophrenia in families of in-patients with bipolar illness. Schizophr Res
42:83–90.
Pinkham AE, Penn DL, Perkins DO ve ark. (2003) Implications for the Neural
Basis of Social Cognition for the Study of Schizophrenia. Am J Psychiatry
160:815–824.
Van Hooren S, Vermissen D, Janssen I ve ark. (2008) Social cognition and
neurocognition as independent domains in psychosis. Schizophr Res
103:257-265.
Quraishi S, Frangou S (2002) Neuropsychology of bipolar disorder: a review. J
Affect Disord 72:209-226.
Wolf F, Brüne M, Assion HJ (2010) Theory of mind and neurocognitive
functioning in patients with bipolar disorder. Bipolar Disord 12:657–666.
Reynolds MT, Van Rheenen TE, Rossell SL (2014) Theory of mind in first degree
relatives of individuals with bipolar disorder. Psychiatry Res 219:400-2.
Wellman HM, Woolley JD (1990) From simple desires to ordinary beliefs: the
early development of everyday psychology. Cognition 35:245–75.
Scherzer P, Leveillé E, Achim A ve ark. (2012) A study of theory of mind in
paranoid schizophrenia: a theory or many theories? Front Psychol 14:3-432.
Zalla T, Joyce C, Szöke A ve ark. (2004) Executive dysfunctions as potential
markers of familial vulnerability to bipolar disorder and schizophrenia.
Psychiatry Res 121:207-17.
14