alevilikte başpirlik(serçeşme) geleneği-1

ALEVİLİKTE BAŞ PİRLİK ( SERÇEŞME ) GELENEĞİ
Veli SALTIK
ÖZ GEÇMİŞİM
1949 Yılında Tunceli/Hozat/Kalecik köyünde doğdum. ( Sarı Saltuk Ocağı ).
İlkokulu Kalecik’te okuduktan sonra Malatya/Akçadağ Öğretmen okulunu bitirdim.
Beş yıllık öğretmenlikten sonra 1.MC açığa alınca, Ankara’ya gelip Yol-İş Sendikasında
eğitim uzmanı olarak işe başladım.Daha sonra Belediye’ye girdim. Belediye Çalışanları
Derneği GENEL-DER’in kurucusu ve Genel Sekreterliğini yaptım. 12 Eylül döneminde
Mamak zindanlarında 36 ay hapis yattım. TBKP, SBP, BSP, ÖDP kuruculuğunu yapıp,
Merkez Yönetim Kurullarında görev aldım. DİSK BANK-SEN Ankara Bölge Başkanlığını
yaptım. Evliyim ve iki çocuk babasıyım. ART-CEM-BARIŞ –TÜRKMENELİ TV’lerinde
yetmişin üzerinde programa katıldım.
Yayınlanmış onlarca makalemin yanında;
1-Alevi Türkmen Tarihi,
2-İz Bırakan Erenler ve Alevi Ocakları,
3-Sarı Saltuk ve Saltuklular,
4-Tunceli’de Aşiret,Oymak ve Ocaklar,
5-Türkmen İsyanları,
6-Şadiler ve Koçkiriler,
7-Tarihin İlk Devrimci Devleti Deylemistan,
8-Osmanlı Başbakanları,
9-Çepniler ve Güvenç Abdal Ocağı ( Çıkıyor )
( Özet )
Alevilikte çok önemli bir gelenek 1200 yıldır devam etmektedir. Bu gelenek, “İmamet
Geleneği”dir. İmamet Geleneği, Türkleşme ile birlikte “Başpirliğe” başka bir deyişle
“Serçeşmeliğe” dönüşerek devan etti.
Ehli Beyt’te İmamlık ( İmamet ) Geleneği hep büyük oğuldan büyük oğula geçerek devam
etmiştir. İmam, Hakka yürüyünce yerine büyük oğlu geçmiştir. Diğer kardeşler itirazsız
büyük oğulun İmamlığına biat etmişler.
Arap Dünyası’nda yaşayamaz hale gelen Seyyitler, Türk Yurdu’na göç edince, onlarla
kaynaşıp, Türkleştiler. İmamet Geleneği de Türkleşerek Başpirlik ( Serçeşme ) Geleneği’ne
dönüştü. 874 Yılında İran/Horasan/Nişabur kentinde kurulan Başpirlik ( Serçeşme ) merkezi,
1220 yılındaki Moğol işgali sonrası Anadolu’ya taşındı.
Anahtar sözcükler: Alevilik, İmamet Geleneği, Başpirlik, Serçeşme, Ehli Beyt.
Abstract
Alevism is a very important tradition which continues for 1200 years. This tradition, is called
the "Imamate Tradition". The Imamate Tradition continued to “Baspirlik” in other words
"Serçeşmelik " along with Turkization
In Ahl al-Bayt the Imamate ( Imamate ) tradition always continued through the eldest son to
eldest son. When the Imamate walked to the Hakka his eldest son had taken the placeof him.
The other brothers had accepted the eldest son’s Imamet without objection.
Sayyids who couldn’t live in the Arab World, socialized and were Turkicized when they
migrated to the Fatherland of Turks. The Imamet Tradition transformed to Baspirlik
( Serçeşme ) Tradition after beeing Turkicized. The center of Baspirlik ( Serçeşme ), which
was founded in Iran/Khorasan/in the city of Nishapur in 874, moved to Anatolia after the
Mongol invasion in 1220.
Key words: Alevism, Imamate Tradition, Başpirlik, Serçeşme, Ahl al-Bayt.
Giriş
Alevi İslam’da Pirlik ( Dedelik ) önemli bir kurumdur. Aleviliğin olmazsa olmazıdır. Pir
( Dede ) Ehli Beytten gelir. Yani Hz. Muhammet ve Hz.Ali’nin soyundan gelir. Bu soydan
gelmeyenler Dede olamazlar. Dedesiz Cem de yürütülmez. Alevilik, Kerbela’da katledilen
İmam Hüseyin’in soyundan gelen Seyyitler aracılığı ile yürütülüp bugüne gelmiştir.
Seyyitlerin kurduğu Alevi Ocakları ve bu ocaklara ikrar vermiş, bağlanmış Talip topluluğu ile
birlikte tarihi süreç içinde tekamül ederek bugüne gelmiştir.
Emevi ve Abbasilerin baskıları sonucu Arap coğrafyasında yaşayamaz hale gelen Seyyitler,
İran ve Türk Yurdu’na göç ettiler. Süreç içerisinde Türkleştiler. Seyyitlerin Türkleşmesi ile
birlikte İmamlık, Baş Pirliğe ( Serçeşme ) dönüştü.
Seyyitler, Arap Dünyasında yaşayamaz hale gelirken, İran ve Türk Yurdunda kabul gördüler.
Bu yazımızda, Hz. Muhammed’in soyundan gelen Ehli Beyt’in ve özellikle İmam Hüseyin’in
soyundan gelen Seyyitlerin yaşadığı tarihi süreci,yine tarihi silsile içinde sunmaya çalışacağız.
12 İmamlar Ve İmamet Geleneği
İmamet geleneği Hz. Ali ile başlar. Peygamber’den sonra gelen inanç önderidir. 1. İmamdır.
1. İmam Ali
Hz. Muhammet’in amcası Ebu Talip’in oğludur. Annesi Eset kızı Fatima’dır. 598 Yılında
Mekke’de doğdu. Annesi Fatima, hamile olarak Kâbe’yi ziyaret ettiği sırada orada doğurmuş.
Doğum haberini alan Hz. Muhammet, bu sıralarda Hatice ile üç aylık evli imiş ve amcası Ebu
Talip’in evinde imiş. Kâbe’ye koşmuş ve bebek Ali’yi kucağına alıp amcası Ebu Talip’in
evine dek götürmüş. Bebeğe ismini veren Hz. Muhammet’tir. Hz. Ali, Alevi ve Şiilere göre
Oniki İmam'ın ilki ve Muhammet'in hak halefidir.
İslam İçindeki Yeri ve Yaşam Mücadelesi
Hz. Muhammet’in yaymaya başladığı, tek Tanrılı dine Arapça da “Tanrıya Teslim Olmak”
anlamına gelen “Müslümanlık” denir. Dinini ve öğretisini yaymak çok zordu. İlk yıllarda
daha çok akrabaları, yoksul kabile üyeleri, köleler arasında taraftar bulabiliyordu. Peygamber
onlara:
“Bütün insanların Tanrı huzurunda eşit olduğunu” anlatıyordu.
Bu durum, kabile şeyhlerini ürkütüyor, hatta İslam’a düşman yapıyordu. “Ne demek, bir
kabile reisi ile bir köle nasıl eşit olabilirdi”.
Kureyşliler, Müslüman olanlara büyük işkenceler yapıyor, hatta öldürüyorlardı. İlk Müslümanların can güvenliği kalmayınca, Hz. Muhammet onları Medine’ye yönlendirdi. Medine,
giderek Müslümanların merkezi olmaya başladı. Bu durum Kureyşliler’i çok rahatsız
ediyordu. Çünkü Medine, Mekke ile Şam arasında kervan yolu üzerinde önemli bir kale idi.
Kureyş ileri gelenleri çözüm ararken; Ebu Lehep, doğrudan doğruya Hz. Muhammet’in
öldürülmesini önerdi. Bunun için her kabilenin ileri gelenlerinden bir suikast timi oluştu. Bu
suikast girişimini öğrenen Hz. Muhammet, Ebu Bekir ile birlikte gizlice Medine’ye göç etti.
Kendisine vekâleten amcası oğlu Ali’yi evinde bıraktı. ( Şeyhbenderzade, 2006, 1: 175 )
Hz. Muhammet, Miladi 622 yılında Medine’ye göç ettiği gece kendi yatağına Hz. Ali
yatmıştı. Suikastçılar peygamberin evine girdiklerinde yatağında Ali’yi gördüler.
Mekkeliler’in İslâm peygamberini katletme kararı aldıkları hicret gecesinde Ali, canı pahasına
Peygamber’in yatağında yatmıştı.
Hz. Ali, Hz. Muhammet’in kendisine emanet ettiği malları sahiplerine verdikten sonra, Hz.
Muhammet’in kızı Fatima’yı, kendi annesi Fatima’yı ve daha başkalarını da yanına alarak
Medine’ye göç etti.
Müslümanlarla Arap egemenleri arasında bir dizi savaşlar oldu. Hz. Ali bu savaşların ön sıralarında yer aldı. Konumuz olmadığı için bu savaşlara değinmiyoruz.
Hz. Muhammet, 16 Mart 632 yılında Veda Haccı’ndan dönerken Mekke-Medine arasında
“Gadir-i Hum” denen yerde mola vermişti. Kendisine eşlik eden yüzlerce hacının huzurunda
Hz. Ali’nin elini tutarak; “Ben kimin Mevla’sı isem, Ali de onun Mevlasıdır” diyerek
kendinden sonraki halifesini tayin etmişti. Buna rağmen Hz. Muhammet’in henüz cenazesi
kaldırılmadan dönemin en güçlü kabilesi Kureyş ileri gelenleri acele olarak bir araya gelip,
Hz. Ebu Bekir’i halife seçtiler ( 632-634 ). Bu durum, İslamda ilk kırılmaya, ilk yarılmaya
neden oldu.
İslam tarihçileri bu gerçeği şöyle dile getirmektedirler:
Rıza Muzaffer:
“Hz. Muhammet, Veda Hacı dönüşü Mekke ile Medine Arasında “Gadir-i Hum” denen
vahada mola vermiş. Cemaatın ortasında, deve semerleri üzerine çıkarak herkesin duyacağı
şekilde yüksek sesle şunları söylemiş:
“Bilin ki ben kimin Mevlası isem, Ali de, onun Mevlası’dır. Allah’ım onu seveni sev,
düşmanına düşman ol; ona yardım edene yardım et, onu hakir göreni hakir gör, nereye
yönelirse halkı onunla beraber kıl” diyerek, müminlere emir buyurmuştur. Onu
hilafetlerine tayin buyurduklarına, halktan onun için biat aldıklarına inanmaktayız.”
( Gölpınarlı, 1978 ).
İbn Hadid:
“Kureyşliler, Halifeliğin Haşimiler’e kalmasından yana değillerdi. Bu makamı
Haşimiler’in elinden almaya çalışıyorlardı.” ( İbn Hadid, 3: 283 ).
Yakubî, İbn-i Abbas ile Ömer arasında geçen bir konuşmayı şöyle aktarır:
“Ey İbn-i Abbas! Allah'a yemin ederim ki, hakikaten amcan oğlu Ali, hilâfete en lâyık olan
kimsedir! Ama Kureyşliler onu görmeye bile tahammül edemiyorlar!” ( Yakubî, 2: 173 ).
İbnul Esir:
Ömer şunu söylemiş: “Kureyşliler, Ali’yi halife olarak görmeye tahammül edemiyorlardı”.
( İbnul Esir, 2: 137 )
Hz. Ali:
"Kureyşliler Hz. Peygamber'e besledikleri kin ve düşmanlığı bana karşı sürdürdüler ve
benim evlâtlarıma da aynı şeyi yapacaklar. Benim Kureyş'le bir alıp veremediğim yoktu;
ben Allah ve Resulü’nün emri gereğince onlarla savaşmıştım.”(Yenabî’ul-Mevedde, s.111 ).
Peygamberin damadı ve amcası oğlu Hz. Ali ve yandaşları, Hz. Ebu Bekir’in halifeliğini
kabul etmediler. Şehbenderzade Ahmet Hilmi:
“Ebu Bekir’in seçilişi anında iştişare heyetinde bulunmayan Haşimilerle İmam Ali,
taraftarları Ebu Bekir’e biat etmediler. Hatta Zübeyr bin Avm gibi gözü karalar, işi kılıçla
halletmeye kadar heyecan gösterdiler. Ebu Süfyan ise Haşimileri ve İmam Ali’yi sürekli
kışkırtıyordu. Lakin İmam Ali’nin büyük vicdanı böyle fesatlara yatkın değildi. Uğrunda
savaştığı İslam’ı kurban etmek gibi alçak fikirlerde yer almadı.
…Ebu Bekir’e gelince: Onun çevresinde de kışkırtıcılar vardı. Lakin o tedbiri elden
bırakmadı. Bir süre İmam Ali’ye ve Haşimilere biat etme teklifinde bulunmadı.”
( Şehbenderzade, 2006, 1: 260-261 )
Hz. Ali ve Peygamberin soyu Haşimiler’in Hz. Ebu Bekir’e biat etmediklerini tarihçi Taberi
de şöyle anlatmaktadır:
“Hz. Ebu Bekir halife olunca, Hz. Ali ona biat etmeyip, yanına gitmemiş. Hz. Ali’nin eşi
Peygamber’in kızı Hz. Fatima ile amcası El Abbas, Peygamber’in bıraktığı mirası istemek
için, Hz. Ebu Bekir’in yanına giderler. Ondan Peygamber’den kalan Fedek’deki araziden
paylarını isterler. Halife Ebu Bekir onlara:
“Resullah’tan şunu işittim: “Bizler miras bırakmayız; bıraktıklarımız sadakadır” diyerek
onları geri çevirir. Bunun üzerine Fatima ona darıldı ve ölünceye dek konuşmadı.
Hz. Fatima, babasından altı ay sonra vefat edince, halife Hz. Ebu Bekir, Hz. Ali’ye taziyeye
geldi. Haşimoğulları da o zaman Hz. Ali’nin yanında toplanmışlardı. Hz. Ali ayağa
kalkarak, Hz. Ebu Bekir’i selamlayıp gereken saygıyı gösterdi. Ona şöyle dedi:
“Ey Ebu Bekir! Bizim sana bey’at etmeyişimiz, senin yeteneklerini, bilgi ve becerilerini
inkâr ettiğimizden ve seni kıskandığımızdan değil. Biz bu görevin bizim hakkımız olduğunu
ve sizin bunu keyfi bir şekilde baskı ile elimizden aldığınızdandır.”
Hz. Ebu Bekir ağladı. Hz. Ali’ye şunları söyledi:
“Allah’a ant olsun ki, senin Resullah’a yakınlığın, benim için kendi soyumdan daha
sevgilidir. Sizinle aramızda olan mal sorununda ben, Resullah’ın söylediğini yerine
getirdim. O şöyle demişti:
“Biz Peygamberler miras bırakmayız. Bıraktıklarımız sadakadır. Bizim ailemiz bu
mallardan ancak geçimlerini sağlarlar. İşte ben de onun söylediklerini yerine getirdim.”
( Fığlalı, 1989, 33 ).
Oysa Kur’anı Kerim Neml Suresi 27/16. Ayette veraset konusunda şöyle der:
“Ve Süleyman, Dâvûd’a varis oldu...” ( Yılmaz, 2011, 154 ).
Hz. Ebu Bekir, 634 yılında vefat edince, İslam devletinin başına Hz. Ömer geçti. Ömer, on yıl
boyunca ülkeyi yönetti. Halife Ömer, 644 yılında, özgür bırakılan bir köle tarafından
öldürüldü. Gölpınarlı’nın aktardığı kadarıyla, Ömer’in oluşturduğu on kişilik Şura’nın
çoğunluğu onun akrabalarından oluşuyordu. Bu şura, onun yerine anne tarafından Kureyşli,
baba tarafından Emevi soyundan gelen Osman’ın halifeliğini ilan etti ( 644-656 ).
Halife Osman, çok taraf tuttu. Önemli görevlere tümüyle kendi akrabaları olan Emevi
soyundan kişileri getirdi. Kendinden önce atanan valileri görevden alarak, yerlerine Emevi
soyundan olanları atadı. Taif’e sürülmüş Mervan’ın babası El Hakem’i Medine’ye getirerek,
hazineden 100.000 dirhem ödedi. Oğlu El Haris’e Medine çarşısının gelirini verdi. Mervan’ı
kendi özel kâtibi yaptı. Savaşlara katılmadıkları halde bazı yakınlarına savaş ganimetlerinden
paylar verdi.
Kendi akrabalarından Amr oğlu Abdullah’ı, Ukbe oğlu Velid’i, Sad oğlu Abdullah’ı ve
Muaviye’yi eyalet valiliklerine ataması üzerine her taraftan şiddetli eleştiriler aldı. Kendisini
ve Muaviye’yi eleştiren Ebu Gıffari’yi Rebeze’ye sürmesi bardağı taşıran son damla oldu.
2.500 Kadar isyancı bir gece halife Osman’ı öldürdüler ( 656 ). İsyancıların arasında 1. halife
Ebu Bekir’in oğlu Muhammet de vardı.
Medine halkı, mescitte toplanarak, Hz. Ali’yi halifeliğe seçtiler. Halka bir konuşma yapan Hz.
Ali:
“Benden öncekilere biat edildiği gibi, bana da biat ettiniz. Bu biat umumidir. İmama
istikamet, tebaasına da itaat gerekir” dedi. ( İ.Ansiklopedisi, 368 ).
Şam valisi Muaviye, Hz. Ali’ye biat etmedi. Daha sonra Ayşe, Talha ve Zübeyir de
Muaviye’nin saflarında yer aldılar.
Bu dönemde Araplar ciddi bir şekilde parçalandılar. Ali’ye karşı olanlar ve olmayanlar olarak
iki ana gruba ayrıldılar.
Ali’ye bağlı olanlara, Ali taraftarlarına “Şiatü Ali” dendi.
Ali, Basra üzerine yürüdü. 9 Aralık 656 tarihinde Basra önlerindeki Hureybe’de Aişe ile
Muaviye’nin ortak ordusu yenildi. İslam tarihinde “Cemel Savaşı” denen bu savaşı Hz. Ali
kazandı.
Ali Basra’ya girmeden önce ordusuna şu talimatı verdi:
“Yağma yapılmayacak, kadın ve çocuklar tutsak alınmayacak.”
Bu duruma itiraz edenler oldu. Bunun üzerine Hz. Ali itiraz edenlere:
“Peki Peygamberin eşi Aişe hanginize düşer” deyince sesler kesildi.
Ali, Basra’dan sonra Suriye üzerine yürümek için hazırlıklara başladı. Abdullah oğlu Cerir’i
Muaviye’ye elçi olarak gönderdi. Muaviye, akıl hocası Amr bn El As’ın kışkırtmaları ile
Ali’nin elçisini geri gönderdi.
656 Yılında “Sıffin” denilen yerde Muaviye ordusu ile halife Ali’nin ordusu yeniden
karşılaştı. Muaviye birlikleri geri püskürtüldü ve nehir yolu halifenin ordularının eline geçti.
Hz. Ali, 657 yılı Haziran ayına dek barış girişimlerini sürdürdü. Ancak bir sonuç alamayınca
Haziran ayında fiilen savaş başladı. Çarpışmaların şiddetlendiği 8-9 Temmuz 657 tarihinde
Muaviye orduları yenileceği sırada, Mısır fatihi Amr bin El As, Muaviye’nin imdadına
yetişerek, Muaviye’ye yeni bir hainlik önerdi. Bu plan üzerine Muaviye’nin bir grup adamı,
Kur’an sayfalarını mızraklarına takarak:
“Ey Iraklılar! Savaşı bırakalım, Allah’ın kitabı aramızda hakem olsun” diye bağırdılar.
Halifenin ordusu bunun üzerine saldırılarını durdurdu. Ali bunun bir hile olduğunun
farkındaydı ama ordusuna bir ikilem düşmüştü. Yapılan teklifi kabul etmek zorunda kaldı. İki
taraf, koşulları belirlemek üzere hakemler tayin ettiler. İki hakemin barış görüşmeleri Şubat
659 yılına dek sürdü. Muaviye ve hakemi Amr El As, görüşmeleri çıkmaza sokunca, Hz. Ali
yeniden ordu toplayarak Muaviye’nin üzerine yürümeye hazırlanırken, Muaviye’nin casusu
ibn Mülücem tarafından 28 Ocak 661 tarihinde hançerlenerek katledildi.
Hz. Ali’nin Çocukları
Hz. Ali’nin çocukları konusunda değişik iddialar vardır.
Tabari’ye göre; ondört ( 14 ) oğlu, onyedi ( 17 ) kızı var. ( Tabari, 5: 153-155 ).
Yakubi’ye göre; onyedi ( 17 ) erkek, onsekiz ( 18 ) kız çocuğu var. ( Yakubi, 2: 213 ).
İbni Sad’a göre; küçük yaşta ölen Muhsin hariç, ondört ( 14 ) erkek, ondokuz ( 19 ) kız
çocuğu var. ( İbni Sad, 3: 19-20 ).
İslam Ansiklopedisine göre, Hz. Ali’nin çocukları şöyledir:
1-İmam Hasan; ( Eşi Cude tarafından zehirlendi ).
2-İmam Hüseyin; ( Kerbela’da katledildi ).
3-Büyük Zeynep,
4-Ümmü Gülsüm.
5-Celal Ali Abbas; ( Kerbela’da katledildi, soyu devam etti ).
6-Cafer: ( Kerbala’da katledildi ).
7-Abdullah: ( Kerbala’da katledildi ).
8-Osman: ( Kerbala’da katledildi ).
9-Ubeydullah: ( Kerbala’da katledildi ) ( Tabariye göre Muhtar Es Sakafi tarafından
öldürülmüş.-Tabari, 5: 154 )
10-Ebubekir: ( Kerbala’da katledildi ).
11-Muhammet Hanifi; ( Eceliyle öldü ).
12-Yahya: ( Kerbala’da katledildi ).
13- Muhammt El Asgar ( Küçük Muhammed ): ( Kerbala’da katledildi ).
14-Ömer: ( Seksen yaşına kadar yaşamış ve Yenbü’da vefat etmiş. Tabari, 5: 154 ).
15-Rukiyye.
16-Muhammedu'l-Evsat ( Ortanca Muhammed ).
17-Ümmül Hassan
18-Büyük Remle.
19-Ümmü Hani
20-Meymune,
21-Küçük Zeynep
22-Küçük Remle
23-Küçük Ümmü Gülsüm
24-Fatima
25-Ümame
26-Hatice
27-Ümmül Kiram
28-Ümmü Seleme,
29-Ümmü Cafer
30-Cümane
31-Nefise
Hz. Ali’nin soyu Hasan, Hüseyin, Muhammet Hanifi ve Ali Abbas’tan devam etti.
( İslam Ansiklopedisi, 392 )
2. İmam Hasan Ve Soyu ( 625-669 )
Hz. Muhammet’in torunudur. Hz. Ali’nin büyük oğludur. 1 Mart 625 tarihinde Medine’de
doğdu. “Güzel” anlamına gelen “Hasan” ismini dedesi Hz. Muhammet ona verdi. Babasıyla
birlikte birçok savaşlara katıldı.
Hz. Ali ölmeden önce büyük oğlu Hasan’ı veliaht tayın etti. Vefat edince Hasan halifeliğe
getirildi. Ancak Muaviye bunu kabul etmedi. Hasan, Abdullah bn Abbas’ı 12.000 kişilik öncü
bir kuvvetle ona karşı gönderdi. Kendisi de bu sırada Medine’ de topladığı kuvvetlere:
“Aslında savaşlara karşı olduğunu, Müslüman kanı dökmek istemediğini, ancak buna
mecbur olduğunu” anlatınca, bu fikre karşı olan bazı kabileler, Hasan’ı terk ettiler. Bu haberi
alan Muaviye, Küfe halkı arasına ajanlar sokarak:
“Hasan’ın ordusunun Hasan’ı terk ettiğini, hatta saldırıya uğrayıp yaralandığı” yalanını
yaydı. Kenti ve Hasan’ın ordusunu huzursuzluk sarınca, Hasan da araya elçiler koyarak, bazı
koşullarla halifeliği Muaviye’ye devredeceğini bildirdi. Tespit ettiği aşağıdaki koşulları,
Abdullah bn Amir aracılığı ile Muaviye’ye bildirdi:
1-İntikam için Iraklılardan hiç kimse tutuklanmayacak,
2-Milliyetine bakılmaksızın herkes güven içinde olacak,
3-Genel af ilan edilecek,
4-Ahvaz’ın vergisi yıllık olarak “Ehli Beyt”e verilecek.
5-Muaviye soyuna gösterilen yakınlık Haşim oğullarına da gösterilecek,
6-Muaviye’nin ölümü halinde halifelik Ehli Beyt’e devredilecek. ( İrşad-ı Mufid, 2: 14;
Fusul’ul Muhimme, 163; Taberi, 4: 125 ).
Muaviye bu anlaşmayı kendisi yazıp, mühürleyerek Hasan’a geri gönderdi ( Temmuz 66l ).
Kardeşi Hüseyin ve Hasan’ın komutanı Abdullah bn Abbas, bu anlaşmaya karşı çıktılar.
Taberi:
“Hasan; zahiri hilafeti Muaviye’ye bıraktıktan sonra Kufe’yi terk edip Medine’ye döndü.
Orada İslami ilimleri halka öğretmekte ve onu yaymakla meşgul oldu”. ( Taberi, 4: 126 ).
İbn Hadid:
“İmam Hasan, Hz. Ali’nin şahadetinden sonra mescitte minbere çıkarak şunları söyledi:
“Biz. Hz. Resul-u Ekrem’in mutahhar soyu, onun pâk ve tertemiz Ehl-i Beytiyiz.
Peygamber bu ümmete iki ağır ve paha biçilmez emanet bıraktı; birincisi Allah'ın Kitabı,
ikincisi ise biz Ehl-i Beyti’yiz. Bize itaat etmeniz farzdır; bu, Allah ve Resulü'nün emrine
itaattir.” ( İbn Hadid, 4: 9 ).
Hasan, anlaşmadan sonra ailesiyle birlikte Medine’ye çekilip, orada dini işlerle uğraştı.
Ama Muaviye kendi hilelerinden vazgeçmedi. İşin başında barış maddelerini ayaklar altına
aldı. Hasan’ın karısı Eşas’ın kızı Cude’yi oğlu Yezit’le everip onu kraliçe yapacağı vaadiyle
kandırarak, Hasan’ı ona zehirletti. ( İbn Hadid, 16: 15 ).
İmam Hasan, hicretin 50. yılında 47 yaşında şahadete erişti.
Tezkiretül Havas:
“Şia onu dedesi Hz. Muhammet’in kabrinin yanında defin etmek istedi, ancak Beni
Ümeyye onun mübarek naşına saygı duyacaklarına, onun dedesinin yanına defin
edilmesine karşı çıktılar. Hz. Muhammet’in dul eşi Aişe de bir katıra binerek onları
destekledi.” ( Tezkiret’ul- Havass, 213 ).
Mesudi:
“Hz. Ebu Bekir torunu Kasım, Aişe'nin yanına giderek dedi ki: “Halacığım! Biz henüz
“kızıl deve” olayından kurtulmamışken, şimdi de “kül rengi katır” olayını mı buna
ekledin?” Bu söz üzerine Aişe geri döndü."( Mesudi, 2005 ).
İbn-i Şehraşub:
“İmam Hasan’ın cenazesini ok yağmuruna tuttular, sonradan 70 ok İmam Hasan’ın
bedeninden çıkardılar. Kardeşi Hüseyin, ağabeyine söz vediği için Ümeye oğulları ile
savaşmadı. Hasan’ın naşını babaannesi Esat kızı Fatıma’nın yanına defin etti”. ( Menakıb,
4: 44 ).
İbn Hacere:
“Hasan b. Ali vefat ettikten sonra Cennet’ül Bakî'ye defnedilince ben oradaydım... Öyle bir
izdiham vardı ki, Bakî'de iğne atsan yere düşmezdi." ( Hacere, 2008 ).
İmam Hasan Evlatları:
İbni Şehraşub’a göre Hasan’ın onüç çocuğu olmuş. ( İbn Şehraşub, 3: 192 ).
İrşad-ı Mufid’e göre Hasan’ın onbeş çocuğu olmuş. ( İrşad-ı Mufid, 2: 20 ).
1-Zeyd: Eceliyle öldü.
2-Hasan El Müsenna; ( Kerbala’da yaralı olarak kurtuldu, 692 yılında öldürdü ).
3-Kasım; ( Kerbela’da katledildi ).
4-Abdullah: ( Kerbela’da katledildi ).
5-Talha: ( 7 Yaşında öldü ).
6-Fatiha
7-Hatice
8-Zeynep
9-Rukiye
10-Ümm'ül- Hasan
11-Ümm'ül-Hüseyin
12-Ümmü Seleme
13-Ümmü Abdullah
İmam Hasan’ın soyu Zeyd ve El Müsenna ile sürdü. Onun soyuna “Şerifler” denir.
3. İmam Hüseyin Ve Soyu:
Hz. Muhammet’in kızı Fatima ile Hz. Ali’nin ikinci oğludur. 626 yılında Medine’de doğdu.
Ona “güzelcik” anlamına gelen “Hüseyin” ismini dedesi Hz. Muhammet verdi. Hz.
Muhammet’in kollarında taşıdığı sevgili torunu Hüseyin, henüz altı yaşında iken dedesini; altı
buçuk yaşında iken annesini kaybetti.
Babasından ve sevenlerinden güzel bir eğitim aldı. Ağabeyi Hasan ile birlikte 651 yılında
Sasani İmparatorluğu üzerine yapılan sefere katıldı. Sefer dönüşü Medine’de azat edilen
Sasani İmparatoru Yezdigert’in kızı Şehribanu Ana ile evlendi. Hz. Ali’nin halifelliğinden
sonra Küfe’ye gitti ve babasıyla birlikte bütün savaşlara katıldı.
Ağabeyi İmam Hasan, 669 yılında zehirletilince, Şia ( Ali yandaşları ), onu İmamet
Makamı’na getirdi. Kerbela’da şehit edilene dek yaklaşık onbir yıl bu makamda bulundu.
İmam Hasan’ın Muaviye ile yaptığı anlaşmayı benimsemese de, onun anlaşmasına sadık
kaldı. Ancak Muaviye, İmam Hasan’la yaptığı anlaşmayı kendisi bozdu. Henüz hayatta iken
yerine oğlu Yezit’i hazırladı. Arap ileri gelenlerinden biat almaya başladı. Bazı biatları zorla
aldı.
Muaviye, 676 yılında Hicaz’a gidip, Medine’de kendisine biat etmeyen ibn. Zübeyr ve bazı
saygın kişileri kendine biata zorladı. Onları tehditle Medine mescidine götürüp, cemaat
önünde biatlarını sağladı. Muaviye gittikten sonra bu saygın kişilere neden biat ettikleri
sorulunca, onlar da:
“Allah’a ant olsun ki, biat etmedik, ölümle tehdit edildiğimiz için böyle dedik.”( İ. Esir, 3:
505 ).
Muaviye, Mayıs 680 yılında ölünce, yerine oğlu Yezit geçti. Bu sırada Medine valisi olan
Süfyan oğlu Velit’e bir mektup yazarak, İmam Hüseyin’in, Zübeyr oğlu Abdullah’ın ve Ömer
oğlu Abdullah’ın biatlarını sağlamasını emretti.
Medine valisi Velit, Emevi ailesinin şefi olan Mervan’la haberleşerek, Muaviye’nin ölüm
haberi duyulmadan, İmam Hüseyin ile Zübeyr oğlu Abdullah’ı çağırıp, onları Yezid’e biat
etmeye zorladı. Hüseyin ret etti. Mervan, vali Velit’i, İ. Hüseyin’i tutuklamaya zorlayınca vali
Velit bunu kabul etmedi.
İmam Hüseyin, 4 Mayıs 680 tarihinde bütün aile bireylerini yanına alarak Mekke’ye gitti.
( Tabari, 2: 220 )
Emeviler iktidar olduktan sonra bütün İslam dünyası üzerinde çok zalim davrandılar. Araplar’
dan başka halkları ( Türkleri, Süryanileri, Rumları, Acemleri, Kürtleri ) Müslüman olsalar bile
hor gördüler. Onlarla yan yana yürümeyi, olarla birlikte namaz kılmayı dahi küçültücü
buldular.
Emevilerin “İslamı yaymak” diye bir dertleri yoktu. Onlar için daha çok yer zapt etmek, daha
çok savaş ganimeti elde etmek, daha çok köle getirmek sorunu vardı.
Araştırmacı yazar Faik Bulut, bu konuda şunları der:
“Maveraünnehir’in ticaret yolu ( tarihi ipek yolu ) üzerinde olması, Buhara ve özellikle
Semerkant’ın göz kamaştırıcı ticari zenginlikleri, Arap akınlarının bu bölgeye din, iman ve
cihat adına değil; düpedüz yağma, talan ve köle yakalayabilmek gayesiyle girdiklerini
gösterir”( Bulut, 1998,74 ).
Prof. Dr. E.R.Fığlalı:
“Gerçekten Emevi ailesi, Ömer b. Abdulaziz dönemi istisna edilecek olursa, bütün iddia ve
propagandaları tamamen doğrulayacak derecede kötü bir idare sergilemiştir. Gerçi İslam
dünyasında fetihler devam etmiş; refah seviyesi yükselmişti; ama bunun yanında İslam’ın
yönetim için şart koştuğu insani değerler, hak, hukuk, adalet ve eşitlik gibi kavramlar, Hz.
Peygamber ve sahabe döneminin sayfalarını süsleyen tatlı ve özlenen hatıralara
dönüşmüştü”.( Fığlalı, 1989, 76 ).
Ebul Fida:
“Emeviler’in Afrika, Horasan ve Maveraünnehir valileri, sadece cizye toplamak için halkın
İslam’a girmesine engel oluyorlardı. Açıktan açığa Irak ve Soğd vilayetlerinin Şam
Halifelerine mahsus özel mülk olduğunu söylüyorlardı.
Emevi Halifesi Abdulmelik, Halifeliğin kendisine geçtiği haberini alır almaz, elindeki
Kur’anı kapatarak: “Bu andan itibaren senden ayrılıyorum”dedi. ( Ebul Fida, 4: 205 ).
İbnul Esir:
“Hicretin 75’inci yılında Medine’de verdiği bir hutbede;
“Devletin işlerini yönetmede aciz Hz. Osman olmadığım gibi, yüze gülücü halife
Muaviye’de değilim. Akılsız, tedbirsiz Yezit’e de benzemem. Allah’a yemin ederim ki; bu
andan sonra her kim bana takvanın lüzumunu hatırlatırsa, onun kellesini keseceğim”
diyerek Kur’an’ın hükmünü kaldırmıştır.” (İ.Esir, 5: 36).
İbnul Esir:
“Küfeliler İmam Hüseyin’in Yezit’e biat etmeyip, Mekke’ye gittiğini haber alınca ona elçi
gönderip kendisine biat etmek için İmam Hüseyin’i ve Ali’nin soyu olan Ehl-i Beyt’i
Küfe’ye davet ettiler. İmam Hüseyin, amcası Akil’in oğlu Müslim’i, Küfe’ye gönderdi. Daha sonra kardeşi Muhammet Hanifi’yi vekaleten Medine’de bırakarak, ailesi ve yakın
taraftarları ile Eylül 680 tarihinde Küfe’ye hareket etti. Küfe halkına geleceğini haber
vermek üzere yandaşı Müşir oğlu Kays’ı önden gönderdi.” ( İ.Esir, 4: 20 ).
Mesudi:
“Muaviye, Hicretin 59. yılında oğlu Yezid’i kendisinden sonra halife olarak tayin etmeye
karar verdi. Böyle bir işin gerçekleşmesinden emin olması için kendisi daha hayatta iken
oğlu Yezid’e halktan biat almak istedi ve herkesten önce kendisi, oğlu Yezid’e biat etti.”
( Mesudi, 2005, 3: 36- 37 ).
İbn Sad:
“Hüseyin b. Ali, Yezid’e biat etmeyen şahıslardandı. Muaviye hicretin 60. yılında
öldüğünde oğlu Yezid hilafet makamına oturdu, halk da ona biat etti. Sonra Yezid Medine
valisine şöyle bir mektup yazdı: “Halkı çağırarak onlardan biat al. İlk önce Kureyiş’in
büyüklerinden başla; Sonra Hüseyin b. Ali’den al.” ( İbn-i Sad, 10: 164 ).
İmam Hüseyin, Medine’nin ortamını karışık görünce, Hicret’in 60. yılı Recep ayının
sonunda ailesi ve dostlarıyla birlikte Mekke’ye gitti. ( İrşad, 2: 34 ).
İmam Hüseyin, kendi hareketinin hedefini, kardeşi Muhammed b. Haneffiye’ye yazdığı
bir vasiyette şöyle açıklamış:
“Ben; makam, fesat ve zulüm yapmak için Medine’den ayrılmadım. Ben ceddimin
ümmetini ıslah etmek, iyiliği emretmek kötülükten sakındırmak, ceddim Resulullah ve
babam Ali b. Ebi Talib’in yolunda gitmek için o şehirden ayrıldım”. ( Bihar’ul-Envar, 44:
329 ).
Küfeliler de Emevi iktidarından kurtulmak için çareler arıyorlardı. Hüseyin’in Yezid’i
tanımadığı haberini alınca, ileri gelen eşrafı, Surat El Huzai oğlu Süleyman’ın evinde
toplanarak, aşağıdaki mektupla birlikte bir heyeti Hüseyin’e göndermeyi kararlaştırdılar.
“Bismillahirrahmanirrahim,
Bu mektup, Surat oğlu Süleyman, Necebe oğlu Müseyyeb, Şaddad oğlu Rufa, Mu-zahhar
oğlu Habib ve Küfelilerden olan senin taraftarlarından ve müminlerdendir. Kendisinden
başka hiçbir ilahın bulunmadığı Allah’a hamd ederiz. Bundan sonra: Bu ümmetin işlerini
zorla ellerine alarak onları dağıtan, inatçı ceberrut düşmanın belini kıran, Allah’a hamd
olsun. O senin düşmanın ki bu ümmetin ganimetlerini haksız yere onlardan aldı, ümmetin
rızasının hilafına onların başına geçti. Daha sonra da bu ümmetin hayırlılarını öldürüp,
kötülerini bıraktı. Başımızda bir önderimiz yoktur. Bu görevi sen kabul et, belki Allah senin
sayende hepimizi hak etrafında bir araya getirir. Bil ki vali Beşir oğlu Numan hükümet
konağında oturmaktadır. Bizler ne Cuma namazında, ne de bayram namazlarında onunla
bir araya gelmemekteyiz. Senin buraya gelmekte olduğunu haber alırsak, Allah’ın izniyle
onu buradan sürer, Şam’a göndeririz vesselam.” ( Gazi Araştırma Dergisi, 33: 477 )
İbnul Esir:
“Küfeliler İmam Hüseyin’in Yezit’e biat etmeyip, Mekke’ye gittiğini haber alınca ona elçi
gönderip kendisine biat etmek için İmam Hüseyin’i ve Ali’nin soyu olan Ehl-i Beyt’i
Küfe’ye davet ettiler. İmam Hüseyin, amcası Akil’in oğlu Müslim’i, Küfe’ye gönderdi.
Daha sonra kardeşi Muhammet Hanifi’yi vekâleten Medine’de bırakarak, ailesi ve yakın
taraftarları ile Eylül 680 tarihinde Küfe’ye hareket etti. Küfe halkına geleceğini haber
vermek üzere yandaşı Müşir oğlu Kays’ı önden gönderdi.” ( İ.Esir, 4: 20 ).
Küfeliler, bu mektuptan başka onlarca mektup daha yazıp, İmam Hüseyin’i Küfe’ye davet
etiler. İbni Cezeli’ye göre Hüseyin’e gelen mektup sayısı 150 yi geçmişti.
İmam Hüseyin, durumu incelemek ve anlamak üzere Amcası Akil’in oğlu Müslim’i bir
mektupla Küfe’ye gönderdi. Hüseyin’in Küfelilere seslenen mektubu şöyle idi:
“Bütün anlattıklarınızı anlamış bulunuyorum. Size ailemden amcam Akil’in oğlu Müslim’i
gönderiyorum. Ona, durumunuzu ve görüşlerinizi bana yazmasını emrettim. Eğer o da
sizin ileri gelenleriniz ve görüş sahiplerinizin, elçilerinizin bana gönderdiği haberler
etrafında birleştiklerini bildirecek olursa, Allah’ın izniyle pek yakında aranızda olurum.
And olsun ki, gerçek iman ancak Allah’ın kitabını bilen, adaleti ayakta tutan ve hak
yolundan giden kimseden başkası olamaz, vesselam.” ( Gazi Araştırma Dergisi, 33: 478479).
I.Yezid, Basra valisi Ubeydullah’ı İmam Hüseyin ve Ali evlatlarını yok etmekle
görevlendirdi. Yezit, Ubeydullah’a, Müslüm’ü ve adamlarını yakalatıp öldürme talimatı
verdi. ( Taberi, 4: 258 ).
Ubeydullah, önce bir hile ile Küfe’yi ele geçirdi. Hile şöyleydi:
Küfeliler, İmam Hüseyin ve yandaşlarını bekliyorlardı. Vali Ubeydullah, adamlarına, Ehli
Beyt’in giysileri olan yeşil elbiseleri giydirip, kent kapısına yanaştı. Küfe kentinin
nöbetçileri, yeşil elbiseli kafileyi görünce, İmam Hüseyin ve kafilesinin geldiğini sanarak,
sevinçle kapıları açtılar. Muaviye’nin valisi Ubeydullah kent kapısından içeriye rahatlıkla
girince, kenti kısa zamanda ele geçirdi. Müslim’i ve Hüseyin yandaşlarını kılıçtan geçirdi.
Vali Ubeydullah, 1.000 kişilik bir atlı kuvveti Hür el Riyahi komutasında Hüseyin’in üzerine
gönderdi. Komutan Hür el Riyahi, doğrudan Hüseyin’e saldıramadı. İkilem içinde Hüseyin’i
yandan izledi.
Yezit’in komutanı Ubeydullah, Hür bn Riyahi’ye bir mektup getirdi. Mektubunda: “Bu
mektubum sana ulaşır ulaşmaz Hüseyin’i baskı altına al ve onu kale ve suyu olmayan bir
çöle sür” diyordu. ( Taberi, 4: 302-308 ).
Hüseyin’in kafilesi Kerbela’ya varınca, amcaoğlu Müslim ile yandaşlarının kara haberini aldı.
Bu haber üzerine kendisiyle birlikte yola çıkan büyük bir çoğunluk geri döndü. Hüseyin, 65
atlı ve 100 yaya sadık adamları ile yola devam kararı aldı. Kendisini yarı yolda bırakıp
dönenlere “Kerbela Kaçkını” dendi.
Vali Ubeydullah, komutan Hür el Riyahi’nin ikircimli tutumunu haber alınca, Sad oğlu
Ömer’i, Rey valisi yapacağı vaadiyle 4.000 kişilik bir kuvvetle Hüseyin’in üzerine gönderdi.
Necef yakınlarında “Kerbela” denen çölde, Yezit’in askerleri İmam Hüseyin’in kafilesini
Muharrem ayı ( 2 Ekim 680 ) tarihinde kuşattı. İmam Hüseyin’in kafilesinin suya
ulaşmaması için beş yüz süvariyi Fırat nehrini koruması için görevlendirdi. ( Taberi, 4:
311 ).
Çoluk-çocuk, kadın-kız günlerce susuz bırakıldı. İleri gitmelerine de, geri dönmelerine de izin
verilmiyordu.
Kuşatmanın 7.gününde, Hüseyin’in kardeşi Celal Ali Abbas, 20 kadar savaşçı ile gece
kuşatmayı yarıp, 20 tulum su getirebildi. Ancak bu su onca insana yetmezdi.
Bu haberi duyan Ehl-i Beyt yanlısı Esatoğullarından Zübeyr, 400 atlı adamı ile Hüseyin’e
yardıma geldiyse de, yolda Yezit kuvvetleriyle çarpışmada kendisi ve adamlarının çoğu
öldürülünce kalanlar da dağılıp geri kaçtılar.
Ubeydullah’ın adamı Şimr, Ubeydullah’a gidip, komutanın Hüseyin’i öldürmemek için
oyalandığı ihbarını yaptı. O da Hüseyin’in ölüm fermanını yazıp Şimr’e verdi.
Şimr, Muharremin 9. günü Hüseyin’e seslenerek:
“Ya Yezit’e biat etmesini, ya da kılıçtan geçirileceğini” bildirdi.
Hüseyin, akrabaları ve yandaşları, Yezit’e biat etmektense, savaşarak ölmeyi yeğlediler.
İmam Hüseyin o gece ağabeyi Hasan’ın vasiyeti üzerine, kızı Fatima ile Hasan’ın oğlu
Kasım’ı evlendirdi. Hüseyin o gece herkese moral veriyordu. Kardeşi Zeynep’e şu vasiyeti
yapıyordu:
“Beni al kanlar içinde görürsen, sakın saçını başını yolma, yüksek sesle ağlayıp düşmanı
sevindirme”.
İmam Hüseyin, ertesi gün savaşa başlamadan önce son bir kez askerlerle konuşmak için atının
üstünde öne çıktı. Ancak konuşmasına izin verilmedi. Üzerine ok yağmuru başladı. Savaş
sırasında komutan Hür el Riyahi de 30 kadar adamı ile Hüseyin’in saflarına katıldı. Savaş,
gün boyu sürdü. İmam Hüseyin, ikindi üzerine dek savaştı. 34 kılıç yarası almasına rağmen
savaşmaya devam ediyordu. Atılan oklar ve mızraklarla delik deşik edildi. Akrabaları ve
sadık adamları sonuna dek savaştılar. Savaş sonunda Yezit tarafı 88 ölü, Hüseyin tarafı ise 72
ölü vermişti. Hüseyin’in başı Şimr tarafından kılıç darbeleri ile kesilerek, komutan Ömer’e
verildi. Komutan Ömer, onu bir mızrağa takarak havaya kaldırıp:
“İşte bu Yezit’in önünde eğilmeyen Hüseyin’in başıdır” dedi.
Tutsak alınan Hüseyin’in 24 yaşındaki yaralı oğlu Zeynel Abidin, prangaya vurularak, genç
kadınlarla birlikte Şam’a götürüldü.
Bu olay, 680 yılı Muharrem ayında meydana gelmişti. Ali’yi sevenler, Şii ve Aleviler bu olayı
unutmadı. Yüzlerce yıl muharrem ayında yas tuttu, oruç tuttu ve oruç sonunda da Ehl-i
Beyt’in nesli kesilmediği, soyu devam ede geldiği için, kurbanlar kesilip kazanlar kaynatıldı,
bir çeşit bayram edildi.
Kerbela katliamının 40.günü, Hüseyin’in oğlu Zeynel Abidin ile Ehl-i Beyt kadınlarının
Şam’dan Medine’ye dönmesine izin verildi.
İmam Hüseyin’in Evlatları:
İrşad-ı Muduf; altı ( 6 ) çocuğu olduğunu ( İrşad-ı Mufid, c. 2, s. 135 ),
Tarihi Ehli Beyt; dokuz ( 9 ) çocuğu olduğunu ( Tarih-i Ehl-i Beyt, s. 102 ),
Keşf’ul-Ğumme; on ( 10 ) çocuğu olduğunu ( Keşf’ul-Ğumme c. 2, s. 250 ) yazar.
İmam Hüseyin’in bilinen evlatlar şunlardır:
1-Ali Ekber: ( Kerbela’da katledildi ).
2-Ali Asgar ( Zeynel Abidin ): ( Kerbela’da hasta olduğu için kurtuldu. Sonra Emeviler
zehirledi ).
3-Abdullah: ( İmam Hüseyin o masum çucuğu eline alıp havaya kaldırarak: “Ey zâlimler!
Diyelim ki, ben günahkârım. Fakat şu günahsız çocuğa niçin bir damla su vermezsiniz?”
Yezit yandaşları şu cevabı verirler: “Ey Hüseyin! Komutan Ubeydullah’ın kesin buyruğu var.
Biat etmezsen ne sana ne çocuklarına bir damla su verilmeyecektir” dediler. Tam bu sırada
atılan bir ok, Masum çocuğun boynuna saplandı ).
4-Cafer: ( Cocuk yaşta eceliyle öldü ).
5-Sakine: ( Eceliyle öldü ).
6-Fatma: ( Eceliyle öldü ).
4.İmam Zeynel Abidin ( 659-713 )
Hz. Muhammed’in torunu Hz. Hüseyin, Kerbela’da katledilince ( m.680 ), onun hayatta kalan
tek oğlu Zeynel Abidin İmamet Makamı’na oturdu. Ali yandaşları ( Şiyatul Ali ) onun
İmamlığına itiraz-sız biat ettiler.
İmam Zeynel Abidin, 6 Ocak 659 tarihinde Medine’de doğdu. Asıl adı Ali Askar’dir. Annesi,
son Pers imparatoru Yezdigirt’in kızı Şehrebanu’dur. İslam ordusu 651 yılında
Horasan/Gürgan’da Pers İmparatorluğu’na son verdiğinde, imparatorun üç kızı da tutsak
alınarak Medine’ye getirilmişti. Köle pazarında satılığa çıkarılınca Hz.Ali:
“Bir imparatorun kızlarının köle olarak satılması doğru değildir” diye itiraz edince halife
Osman bunu yerinde bulup onları azat etmişti. Ali, Pers imparatorunun kızı Şehribanu’yu
oğlu Hüseyin’e eş olarak almıştı.
Öte yanda Şehribanu, aynı zamanda Göktürk imparatorlarının soyundan geliyordu. Batı
Göktürk imparatoru İstemi Han’ın kızı Takum Hatun, Sasani imparatoru 1.Hüsrev
(Anuşirvan) ile evlenmiş ve bu evlilikten 4. Hürmüz dünyaya gelmişti. Ondan Şiruya ve
Şiruya’dan da son Sasani imparatoru 3. Yezdigert dünyaya gelmişti.
İmam Zeynel Abidin ve onun nesli olan Seyyitler de anne tarafından bu iki kral soyundan
geliyorlar.
Zeynel Abidin, babasını ve tüm yakınlarını Kerbela’da yitirdi. Kendisi hasta yatağında
yatarken tutsak alınarak Şam’a götürüldü. Bir süre sonra Medine’ye dönmesine izin verildi.
İmam Zeynel Abidin iki evlilik yaptı. Medine’de siyasetten uzak durarak “Mescidi Nebi” de
dersler verdi. Sunnilerce de örnek bir Müslüman gösterilen Zeynel Abidin, Emevi halifesi
I.Velit tarafından 17 Ekim 713 yılında zehirletildi. Medine’de amcası İ. Hasan’ın yanına
gömüldü.
“Sahifetül Kamile” ve “Sahife-i Seccadiye” adlı iki önemli kitabı var.
İmam Zeynel Abidin’in çocukları;
Muhammet Bakır, Zeyd, Abdullah, Büyük Hasan, Küçük Hasan, Büyük Ali, Küçük Ali, Küçük
Muhammet, Hüseyin, Kasım ( 3 yaşında öldü ) ve kızları; Hatice, Selmin, Fatma, Ayşe,
Ümmül Gülsüm’ dür.
İmam Zeynel Abidin’in oğlu Seyyit Zeyd, Ali soyuna yapılan baskılar dayanılmaz boyut
alınca Emevilere karşı isyan etti. İsyanda yenik düşerek, 740 yılında Küfe’de asıldı. Cesedi
dört yıl boyunca darağacında asılı kaldı. Dört yıl sonra kemikleri yakıldı. 744 Yılında da oğlu
Yahya Horasan/ Gürgan’da asıldı.
5. İmam Muhammet Bakır ( 676-733 )
İmam Zeynel Abidin’den sonra İmamet Makamı’na büyük oğlu İmam Muhammet Bakır
oturdu.
İmam Muhammet Bakır, Medine’de doğdu. Annesi İmam Hasan’ın kızı Fatiha’dır. İslam
bilimindeki yetkinliği ve bilgisi nedeniyle “bilgi ve hikmetin kapısını açan, yaran, genişleten”
anlamına gelen “Bakır” unvanıyla anıldı. ( Alevi söylencelerine göre ise Kerbela katliamında
küçük bir çocuktur. Savaş sırasında kadınlar onu bakır bir kazanın altında saklayarak
kurtardıkları için, sonradan “İmam Bakır” sanıyla anılmıştır ).
Muhammet Bakır, yaşamında hiçbir siyasal girişimde bulunmamasına rağmen Emevi halifesi
tarafından 28 Ocak 733 tarihinde zehirletilerek öldürüldü. Medine’de Ravdatül Bakiy’ ye
gömüldü.
Onu, tasavvufi bilgilerin taşıyıcısı ve aktarıcısı sayarlar. “Kitabul Hidaya” adlı bir eseri
bulunmaktadır.
İ. Muhammet Bakır’ın çocukları: Cafer Sadık, Büyük Abdullah, Kasım, Muhammet, İbrahim,
K. Abdullah, Ali Eftar ( 3 yaşında vefat ), Zeynep, Rukiye ve Gülsüm’ dür.
Muhammet Bakır’dan sonra İmamet Makamı’na onun büyük oğlu İmam Cafer Sadık
oturtuldu.
Abbasiler ve Seyyitler Üzerindeki Baskıları
Abbasiler, Peygamber ve Hz. Ali’nin amcası Ebu Abbas’ın soyundan geliyorlar. Hz. Ali’nin
amcası Ebu Abbas’ın soyu, Emevilerin baskıları ve Kerbela katliamından sonra ağırlıklı
olarak İran ve Horasan bölgesine göç etmişlerdi.
Abbasiler, 747 yılında Horasan bölgesinde Abbas oğullarından İbrahim’i halife ilan ettiler.
Emevi valisi Nasır, onu önce tutukladı ardından zindanda öldürdü.
Bunun üzerine Abbasiler, Şebib oğlu Kahtebe öncülüğünde Rey kentini işgal ettiler.
Emevilerin Rey valisini öldürdüler. Ardından Kum, Nihavend ve İsfahan kentlerini ele
geçirdiler. Şam üzerine yürürken, Abbasilerin komutanı Kahtebe, Fırat ırmağında boğuldu.
Ordusu da moralsiz bir şekilde geri çekildi. Ama Emevilere karşı gelişen hareket durmadı. Bu
kez bir Hallaç Türkü olan Ebu Müslim komutasında devam etti. Horasan’da Ebu Müslim’in
etrafında büyük bir ordu oluşunca, Ebu Müslim Merv, Belh ve Nişabur’u ele geçirdi.
Horasan’da tam bir hakimiyet sağladıktan sonra İran içlerine yürüdü. Abbasi ihtilal ordusu
748 yılında Rey’i ele geçirdi. Ebu Müslim, Rey’den güneye doğru ilerlerken, uğradığı her
kentte büyük bir coşku ile karşılanıyor ve ordusuna yeni katılımlar oluyordu. Ebu Müslim’in
komutasındaki Abbasi İhtilal Ordusu, Irak’ı da ele geçirdikten sonra, 750 yılında Emevilerin
başkenti Şam’a girdi. Emeviler, ağır yenilgiye uğradılar.
Kürt, Arap, Fars, Deylemli ve kısmen Türklerden oluşan Abbasi ordusu, 100 yılın intikamını
alırcasına, Emevi soyunu kılıçtan geçirdi. Emevi halifesi II. Mervan Mısır’a kaçarken,
yakalanarak öldürüldü.
Abbasiler, halifeliğe Ebul Abbas’ı getirdiler. Abbasilerin ilk halifesi Ebul Abbas, Ebu
Müslim’i Horasan Genel Valiliği’ne atadı. Ebu Müslim, bölge halkları tarafından çok sevilip
sayılan biriydi.
Arapların iç savaşlar yaşadıkları bu dönemde Çinliler, Türk Yurdu’nu işgal için batıya doğru
ilerliyorlardı. Çin ordusu komutanı general Kao Siyançe, Taşkent beyi Bağatur Tudun’u hile
ile ele geçirip zindana attı. Onun oğlu Horasan valisi Ebu Müslim’e gidip yardım istedi. Ebu
Müslim, komutan Ziyad’ı büyük bir ordu ile Türklere yardıma gönderdi. 751 Yılında Batı
Göktürk ordusuyla birleşerek, Çinlilerin işgalci ordusunu Talas bölgesinde yendi. General
Kao Siyançe komutasındaki Çin ordusu, geri çekildi. Bu tarihten sonra Çinliler bir daha batıyı
işgale çıkmadılar.
Hemen bütün Batı Türkistan, adeta gönüllü bir şekilde Ebu Müslim’e bağlandı. Bu tarihten
sonra Maveraünnehir ( Seyhun-Ceyhun nehirleri arası ), Abbasi valilerince yönetildi.
Abbasiler ile Ali soyu Seyyitler arasında bir centilmenlik anlaşması yapılmıştı. Bu anlaşmaya
göre: “Devlet yönetimi ( Halifelik ), Abbasilerin olacak; dini liderlik ( İmamlık ) Seyyitlerin
olacaktı”.
Abbasilerin ilk halifesi Ebul Abbas, bu anlaşmaya uygun davrandı. O, 754 yılında ölünce,
başa Cafer Mansur geçti.
Halife Cafer Mansur, çok sevilen Seyyitleri kıskanmaya başladı. Onların baş destekleyicisi
Ebu Müslim’den kurtulmak istiyordu. 755 Yılında bir pusu kurarak onu ortadan kaldırdı.
Yerine İbrahim El Züheyl’i Horasan valiliğine atadı. Bunun üzerine bölgede isyanlar başladı.
757 Yılında İmam Hasan’ın torunu Şerif İshak El Türk ( Türkçe bildiği, Türkçe konuştuğu
için bu isimle anılıyordu ) isyan etti. Halife Cafer Mansur, Horasan’daki isyanları yatıştırmak
için İshak El Türk’ün babası Şerif El Hasan’ı, Medine’ye vali olarak atadı. İsyan kısa bir süre
yatıştı. İshak El Türk, Türk Yurdu’na göçerek Türkler arasında çalışmalarını sürdürdü.
İmam Hasan’ın torunlarından Şerif Muhammet ve Şerif İbrahim, Abbasilere karşı Küfe ve
Basra’da gizli çalışmalar yürütüyorlardı. Abbasiler her yerde bu iki kardeşi arıyorlardı. Onları
bulamayınca, onların babaları Şerif Abdullah ile amcaları İbrahim ve Hasan’ı zindana attılar.
Bu üç kardeşin yaşları yetmişi aşkındı. Abbasiler, 762 yılında üç kardeşi de öldürdüler.
Babasının ve amcalarının ölümünü duyan Şerif Muhammet, 400 kadar adamıyla Medine’de
isyan etti. İsyan bastırıldı. Şerif Muhammet’in başı kesilerek Halife Cafer Mansur’a götürüldü
( 762 ).
Öte yanda yaşamı boyunca hiç siyasetle uğraşmadığı halde Halife Cafer Mansur, İmam
Cafer’i, 15 Aralık 765 tarihinde Medine’de zehirleterek katletti.
Bu kez İmam Zeynel Abidin’in torunu Abdullah oğlu Seyyit El Mukenna isyanı başladı.
Seyyit El Mukenna, 766 yılında Nişabur-Kuşan-Telekan bölgelerini ele geçirdi. Abbasiler
onun üzerine iki kez ordu gönderdiler. El Mukenna her iki orduyu da yendi.
Hallaç Türkleri, 700’lerin başlarından itibaren bu bölgeye inmişlerdi. El Mukenna ve Zayd’in
çocukları onların arasına girmişlerdi.
Seyyit El Mukenna isyanı, öncekilerden farklı bir isyandı. El Mukenna, kin ve intikam
peşinde koşmuyordu. Egemenlerin mal ve mülklerine el koyup, fakir-fukaraya dağıtıyordu.
Köleleri özgür bırakıyordu. Böyle bir yönetim tarzı o güne dek İslam dünyasında
görülmemişti.
Bu isyan, bölgenin tüm yoksulları ve köleleri arasında geniş destek bulurken; bölge
egemenleri tarafından nefretle karşılandı. İsyan, dinsel ve mezhepsel olmaktan çıkmış, sınıfsal
bir kimlik kazanmıştı.
Seyyit El Mukenna ve arkadaşlarının temel şiarı:
“Kula kulluk olmayacak, mülk toplumun ortak malı olacak, kölelik olmayacak.”( Saltık,
2006, 74 ).
İsyanları bastırmak üzere Abbasi halifesi Cafer Mansur, 769 yılında Horasan bölgesine
Kahtebe oğlu Humeyd’i vali olarak atadı, ancak bu vali isyanları bastıramadı.
Halife El Mehdi, 775 yılında Horasan Bölge Valiliği’ne Müslim oğlu Muaz’ı atadı. Onunla
birlikte bölgeye büyük bir ordu gönderdi. Muaz, uzun uğraşılardan sonra 778 yılında Seyyit El
Mukanna’nın isyanını bastırabildi. Mukenna ve isyancılarından bazıları, Gilan ve
Deylemistan’a kaçarlarken, bazılarıda Türk Yurdu’na kaçtılar.
Türk Yurduna giden öncü Seyyit ve Şerifler; Ceyhun vadisinin iki yakasında yaşayan Güney
Karluk Türklerini; Tuhara’da yaşayan Göçebe Hallaçları; İlak, Kiş ve Buhara’da yaşayan
yerleşik halkları İslam’a kazandılar. Ancak Seyyitlerin bu İslam anlayışları, Emevi ve Abbasi
İslam’ına benzemiyordu.
6. İmam Cafer Sadık ( 699-765 )
İmam Cafer Sadık, 23 Mayıs 699 tarihinde Medine’de doğdu. Annesi Ümmü Ferve’ dir.
Dedesi Zeynel Abidin öldürüldüğünde, İmam Cafer henüz 14 yaşındaydı. Cafer Sadık, dedesi
İmam Zeynel Abidin ve babası İmam Bakır tarafından yetiştirildi.
İmam Cafer, hem Emevi, hem de Abbasi dönemini yaşadı. Amcası Seyyit Zeyd Emeviler
tarafından 740 yılında asıldıktan sonra ağır koşullarda eğitim çalışmalarını sürdürdü.
Doğruluğundan, dürüstlüğünden dolayı ona “Es Sadık” unvanı verildi. Fıkıh bilgisi yanında,
pozitif bilimler alanında da çağının en ünlü hocalarındandı. Medine, Mekke, Bağdat başta
olmak üzere birçok ilde bilimsel konferanslar verdi. Çağdaşları ile tartışmalara girdi. Birçok
yazılı eserler bıraktı. Bu eserlerden bazıları British müzesinde, Haydarabat Üniversitesi
kütüphanesinde, Berlin Gotha ve Topkapı müzelerinde, Cambridge Üniversitesi
kütüphanesinde bulunmaktadır. Babasından sonra 32 yıl İmamlık yaptı. Öğretisi,“İmam Cafer
Buyruğu” olarak anılır. İmam Azam Ebu Hanifi de onun öğrencisi olmuştur.
İmam Cafer’in Çocukları: İsmail, Abdullah ( 3 yaşında öldü ), Ümmü Ferve, Musa, İshak,
Muhammet El Dibac, Fatiha, Abbas, Ali Eftar, Yahya El Hadi ( 3 yaşında öldü ) ve Esma’dır.
Büyük oğlu İsmail, 754 yılında kendisinden önce vefat edince, kendisinden sonra İmamlığa
oğlu Musa Kâzım’ı vasiyet etti. Bunun üzerine Ali yandaşları arasında tartışma başladı. İmam
Cafer öldükten sona bu tartışmalar daha da arttı.
1.Grup; “Geleneği bozmayalım. Her ne kadar İsmail öldüyse evliydi ve Muhammet Matkum
adında bir oğlu vardı. İmamet, İsmail’in büyük oğlu Muhammet Matkum’un hakkıdır”
diyorlardı.
2. Grup; Geleneğin hep büyük oğuldan yürümediğini savunuyorlardı. Buna örnek olarak
İmam Hasan’dan sonra yerine Hasan’ın büyük oğlu geçmeyip, kardeşi Hüseyin geçmişti
diyorlardı. Ayrıca Musa Kâzım, Hakem oğlu Hişam ile Mümin El Tak gibi dönemin sevilen
bilginlerinin desteğini de almıştı. Aynı zamanda babası İmam Cafer Sadık’ın vasiyetini yerine
getirdiği için, onun grubu Ali yandaşlarının çoğunluğunu temsil ediyordu.
İmamlığın, İmam Cafer’den sonra büyük oğlu İsmail’den dolayı onun oğlu Muhammet’e ait
olduğunu savunanlara “İsmaililer” ya da “7 İmamlılar” dendi. Mısır’daki Fatimiler de,
İran’daki Nizariler de bu koldan gelmektedirler.
Diğer Alevi ve Şiiler ise, Musa Kâzım’ın imamlığına bağlı kaldılar.
7. İmam Musa Kâzım ( 745-799 )
Musa Kâzım, 8 Kasım 745 yılında Medine’de doğdu. 20 yıl babası Cafer Sadık’ın yanında
kaldı. Yaşamını ders vererek geçirdi. Dönemin ünlü bilginleri ile yaptığı tartışmalarda
“Kıyas”a karşı çıkarak, “Sünnet”in öncülüğünü yaptı. Bu dönemde Abbasiler’in Seyyitler
üzerindeki baskısı arttı. Hasan ve Hüseyin’i anmak dahi suç sayılmaya başlandı. Abbasi
halifesi Harun Reşit, Kâbe’yi ziyaret ettiğinde, kendisini karşılamaya gelmediği gerekçesiyle
onu tutuklayarak önce Basra’da, sonra Bağdat’ta zindanda yatırdı. Bağdat’ta üç yıllık
tutukluluktan sonra, 1 Eylül 799 tarihinde zindanda öldürüldü. Bağdat yakınlarındaki Kureyş
mezarlığına gömüldü.
Birçok kaynakta ve İslam Ansiklopedisi’nde İmam Musa Kâzım’ın çocukları şöyle aktarılmaktadır: Ali Rıza, Kasım, İsmail, Cafer, Harun, Hasan, Hüseyin, Ahmet, Muhammet, İshak,
Abdullah, Abbas, Ubeydullah, Zeyd, Fazıl, Akil, İbrahim, Hamza, Salih (4 yaşında öldü),
Tayyıb ( 7yaşında öldü ), Ayşe, Emine, Hasane, Hatice, Selmin, Ümmül Gülsüm, Ümmül
Seleme’ dir.
Gölpınarlı’ya göre Musa Kâzım’ın 23 oğlu oldu. Bunlardan beşi çocuk yaşta öldü. Üçünün
erkek evladı olmadı. Beşinin soyu bilinmiyor. Soyları yürüyen 10 evladı ise şunlardır: Ali
Rıza, İbrahim, Abbas, İsmail, Muhammet, İshak, Hamza, Abdullah, Ubeydullah ve Cafer.
( Gölpınarlı, 1995, 99-100 ).
8. İmam Ali Rıza ( 765-818 )
İmam Musa Kâzım’ın oğludur. 29 Aralık 765 tarihinde Medine’de doğdu. Babası İmam Musa
Kâzım,799 yılında Bağdat zindanlarında zehirlenerek öldürüldükten sonra İmamlık makamına
oğlu Ali Rıza getirildi.
İmam Ali Rıza, Medine’de eğitim ve bilimle uğraşırken, Harun Reşit’in oğlu Halife Memun
tarafından 816 yılında Horasan/Merv’e çağrıldı. Memun, o sıralarda devletin başkentini
Merv’e taşımıştı. Onu Merv’e getirmek için Raca bin Dahak, Medine’ye gönderildi. İmam
Ali Rıza, yol boyunca Mekke, Basra, Nibac, Küfe, Nişabur, Serahs ve Mezar-ı Şerif’e uğradı.
Merv’e geldiğinde halife Memun, Abbasoğullarını toplayarak, İmam Ali Rıza’yı veliaht ilan
etti. Kızı Habibe’yi ona eş olarak verdi. Bunun üzerine Bağdat’daki Abbasoğulları isyan
ettiler. Memun’un yerine amcası Mehdi’nin oğlu İbrahim’i halife ilan ettiler. Memun, İmam
Ali Rıza ile Bağdat üzerine yürümeye hazırlanırken, Abbasi casusu Hişam oğlu Ali, 5 Eylül
818 tarihinde İmam Ali Rıza’yı Tus yolunda zehirledi. Horasan/Meşhet’e gömüldü. Daha
sonra üzerine görkemli bir türbe yapıldı. Halen İran’da kutsal bir ziyaretgâhtır. Halife
Memun, Bağdat’a yürüyüp, isyanı bastırdı.
9. Muhammet Cevat ( İmam Taki 810-835 )
Haziran 810 tarihinde Medine’de doğdu. Babası İmam Ali Rıza öldüğünde 8 yaşındaydı. 17
Yaşına geldiğinde Halife Memun onu Bağdat’a götürdü. 827 Yılında kızı Ümmül Fazl ile
evlendirdi. Bu tarihten sonra Muhammet Taki Medine’ye döndü.
Memun’un ölümünden sonra halife olan Mu’tasım, onu 833 yılında Bağdat’a çağırdı. 25
Kasım 835 tarihinde saraydaki bir ziyafet sırasında onu çok genç yaşta zehirletti. Kimi
kaynaklar Mu’tasım’ın onu karısı Ümmü Fazl eli ile zehirlettiğini yazarlar.
İmam Taki’nin Çocukları: Ali Hadi ( İ.Naki ), Musa Araç, Cafer ( 4 yaşında öldü ), Cafer
Tahir ( 3 yaşında öldü ) Fatma, Halime ve Zeynep’tir.
10. Ali Hadi ( İmam Naki 829-868 )
Babası İmam Taki’dir. 7 Mart 829 yılında Medine yolunda doğdu. İmam Taki, halife
Mu’tasım tarafından öldürüldüğünde, oğlu İmam Naki henüz 6 yaşında bir çocuktu. Ali soyu
onu Medine’ye götürdü. Küçük yaşta İmamlık Makamı’na oturttu. Medine’de eğitimle uğraşıp
imamlık yaparken, 848 yılında halife Mütevekkil onu Samara’ya götürüp, orada oturmaya
mahkûm etti. Kendisinden sonra halife olan Mutemit, 28 Haziran 868 tarihinde onu
zehirleyerek öldürdü. Samara’daki evine gömüldü.
11. İmam Hasan Asker ( 847-873 )
2 Aralık 847 tarihinde Medine’de doğdu. Babası İmam Naki’dir. Abbasi halifesi Mütevvekil,
İmam Naki’yi Samara kentinde oturmaya mahküm ettiği için, onun oğlu Hasan Asker de 1
yaşından itibaren askeri bir garnizyon kenti olan Samara kentinde oturmaya mahkum oldu.
Samara‘da oturmaya mecbur bırakıldığı için İmam Hasan, “El Askeri” takma ismini aldı.
İmam Hasan Asker, iyi bir eğitim aldı. Hintçe, Farsça ve Türkçe’yi öğrendi.
Abbasilerce sıkı gözetim altında tutulan Hasan El Asker, 2 Ocak 873 tarihinde öldürüldü.
Samara’da babasının yanına gömüldü. Büveyhi hükümdarı Muizzüddevle tarafından İmam
Naki ve İmam Hasan Asker için Samara kentinde görkemli türbe yapıldı.
Hasan Asker’in çocukları: Kasım ( 1 yaşında öldü ) ve
Nişabur Dergâhı Ve Başpirlik
Yukarıda değindiğimiz gibi Emeviler döneminde Hz. Muhammet’in torunları Seyyit ve
Şerifler üzerinde baskılar yoğunlaşınca, büyük çoğunluğu Arap dünyasını terk edip Horasan’a
yerleşmişlerdi. Horasan’da 750’lerde Abbasilerle birlikte Emeviler’in üzerine yürüyüp onları
yıkmışlardı. Ancak kısa süre sonra Abbasiler de Seyyit ve Şerifleri çekemez olup, bir çoklarını
katlettiler.
Abbasiler Döneminde Katledilen Şerifler:
El Müsenna ( 657-692 Emeviler Astı. )
Şerif Abdullah ( 762 Abbasiler zehirledi )
Şerif İbrahim ( 762 Abbasiler zehirledi )
Şerif Hasan ( 762 Abbasiler zehirledi )
Şerif Muhammet ( 1762 Yılında Abbasiler Medinede as.)
Şerif İbrahim ( 786 Abbasiler Basra’da as.)
Musa oğlu Şerif İbrahim ( 815 Abbasiler Yemen'de as.)
Şerif Muhammet ( 815 Abbasiler Medine'de as.)
Şerif Ali ( 815 Abbasiler Basra’da as.)
Şerif Hüseyin ( 815 Abbasiler Mekke’de as.)
Abbasiler Tarafından Katledilen Seyyitler:
İmam Cafer Sadık ( 699-765 Abbasiler öldürdü)
İmam Musa Kazım ( 745-799 Abbasiler Zindanda zehirledi )
Seyyit Muhammet El Dibac ( 818 Abbasiler Astı )
İmam Ali Rıza ( 770-819 Abbasiler zeh.)
İmam Taki ( 810-835 Abbasiler zeh. )
İmam Naki ( 829-868 Abbasiler zeh.)
İmam Hasan Asker ( 848-874 Abbasiler zeh.)
İmam Mehdi ( 870-874 Abbasiler gizlice yok etti.)
Azarbaycan ve Gilan’da İlk Alevi Oluşumları
Bugünkü Anadolu Aleviliğine benzeyen ilk Alevi oluşumlarının asıl temelleri AzarbaycanGilan-Deylem bölgesinde atıldı.
İslam Orduları 651 yılında Sasani İmparatorluğu’nu yıkınca, Sasani prensleri ve beyleri
Tahran’ın kuzeyinden başlayıp doğuya doğru uzanan Elburuz sıradağlarının koruduğu
kuzeydeki Gilan, Deylemistan ve Tabaristan bölgesine yerleşip, burada Arap işgalcilerine
karşı savaşmaya devam ediyorlardı. İslam öncesi İran’ın en kalabalık nüfusuna sahip bölge bu
bölge idi.
Rafael Blaga:
“Deylem-Gilan-Tabaristan’da yaşayan Gilek, Amol, Tabari halkları, M.Ö. 3000 yıllarında
Aryanilerden önce gelip kuzey İran’a yerleştiler” diyor. ( Blaga, 1997 ).
Azarbaycan’da da çok eskiden beri önemli bir Türk nüfus yaşamakta idi.
Heredot:
“Sakalar, Asur kitabelerinde ismi “Gog” diye yazılan liderlerinin öncülüğünde M.Ö.665
yılında Kımmerleri sürerek, Kuzey Azarbaycan’a geçmişlerdi. Gence ilinin batısında
“Gogaren” denen yere ve Gence’in doğusunda “Sakasen” denen yere yerleşmişlerdi”
diyor.( Heredot, 1973, 46 )
Zeki Velidi Togan:
“Uthi Türkleri, Sakalarla birlikte gelip Gilan ve komşu Azerbaycan’a yerleştiler. Kazvin
yakınla-rındaki Khalkal kalesini bu Türkler yaptılar” diyor.( Togan, 1981, 169 )
M.S.305 Yılında Sabir ( Sabur ) Türkleri, gelip Azarbaycan’a yerleştiler.
460 Yılında Ağaçeriler ( Türkiye’deki Tahtacılar’ın ataları ), Kuzey Kafkasya
üzerindenAzarbaycan’a geldiler. Kazvin yakınlarındaki Khalkhal bölgesine yerleştiler”
diyor. ( Togan, 1981,169, 171,172,173 ).
Sasani imparatoru Hüsrev, Türk imparatoru İstemi Han’ın kızı Takum Hatun ile evlenince, bu
bölgeye önemli bir Türk nüfusu yerleştirdi. Bunların arasında önemli kitleyi Akhunlar
( Eftalitler ) oluşturuyordu.
Kısacası Azarbaycan’da yoğun bir Türk nüfusu yaşamakta idi. Yukarıda aktardığımız
Horasan’da isyan eden İmam Zeynel Abidin’in torunu El Mukenna ve yandaşlarının 778
yılında Abbasilere yenik düşünce bir bölümü, Gilan ve Azarbaycan’a sığındılar. Gilan ve
Azarbaycan halkları, Arap egemenlerine karşı savaşan bu sığınmacılara sığınma hakkı verdiği
gibi, onlara karşı büyük saygı duyuyordu.
Bunun üç temel nedeni vardı:
Birincisi; Seyyitlerle ortak bir düşmana sahip idiler.
İkincisi; Seyyitlerle Gilan-Deylem prensleri akraba idiler.
Üçüncüsü;Seyyitler, Türklerle de akraba idiler.
Batı Göktürk hakanı İstemi Han'ın kızı Takum Hatun, Sasani imparatoru Hüsrevle evlenmişti.
Hüsrev‘in torunu 3.Yezdigert’in kızı prenses Şehribanu da İmam Hüseyin ile evlenmişti.
Seyyitler de bu evlilikten doğan İmam Zeynel Abidin’in soyundan geliyorlardı. O nedenle
gerek Gilan ve Azarbaycan bölgesindeki Türkler, gerekse Deylem ve Tabaristan’daki Sasani
prensleri ile akraba oluyor ve seviliyorlardı.
Sığınmacı Seyyit ve Şerifler, bir taraftan da Azarbaycan-Gilan halkları arasında İslamı
yayıyorlardı. Yaydıkları bu İslam, Arap Emevi ve Abbasi İslam’ından farklıydı.
Gilan’da Alevi İslamı yayanların başında İmam Musa Kâzım’ın oğlu Seyyit Cafer Nasır
gelmekteydi.
Abbasi Halifesi Harun Reşit, 796 yılında Kâbe'yi ziyaret ettiğinde İmam Musa Kâzım’ı
“kendisini karşılamadığı”gerekçesi ile tutuklayıp Bağdat’a götürmüş ve üç yıl zindanda
yatırdıktan sonra 799 yılında zehirleterek öldürmüştü. Onun çocukları Azarbaycan ve Gilan
bölgesine göç etmişlerdi.
Doç. Dr. Kadir Kadirzade:
“İmam Musa Kâzım’ın oğlu Akil’in türbesi Nahçivan’ın Babek köyünde; oğlu Seyyit
İbrahim’in türbesi de Nahçivan’ın Perçi köyündedir. Hala büyük bir Ziyaretgâh olarak
ziyaret edilmektedir” diyor. ( Kadirzade, 1998, 211 ).
Gilan/Havsam kentine yerleşen Musa Kâzım’ın oğlu Cafer Nasır, Gilan’da kendi adıyla
anılan “Nasırıye Mezhebi”ni kurdu. Nasıriye Mezhebi, bugünkü Anadolu Aleviliğine
benzerdi.
Seyyit Cafer Nasır, 860 yılında Gilan’ın başkenti Havsam ( Rudişar ) da öldü.
İbn. Miskeveyh:
“O, bir Alevi davetçisi idi” diyor. ( Miskevey, Tecaribul-Umem ).
Abbasilere muhalif olan bu hareket serpilip gelişince, Eba Müslüm’ün torunu Babek
öncülüğünde 833 yılında Azarbaycanda isyan başladı. Babek ve isyancıları İki yıl boyunca
Azarbaycan bölgesini“mülk ortaklığına” dayanan bir yönetim biçimi ile yönettiler. Bu
sistemi, 60 yıl önce Horasan-Telekan ve Kuşan bölgesinde deneyip yaşatan Seyyit El
Mukenna’nın buraya kaçan isyancılarından öğrenmişlerdi.
Babek İsyanı, 835 yılında Abbasiler karşısında ilk yenilgisini alınca, 20.000 Babek savaşçısı
Bizans’a iltica edip, Malatya bölgesine yerleştiler.
Babek isyancılarının arasında Seyit Zeyd’in torunlarından Battal Gazi’nin dedesi Seyyit Ali
El Medani de vardı. Babek isyanı aralıklarla 20 yıl sürdü.
Babek isyanından 30 yıl sonra Deylem İsyanı başladı.
İbnul Esir:
“864 Yılında Deylemistan’da Ruyan, Kalur, Kalus halkı Abbasilere isyan edince,
Seyyitlerin kendilerine öncülük yapmalarını istediler. Tabaristan’da çok sevilen İmam
Musa Kâzım’ın oğlu Seyyit Muhammet’e elçi gönderdiler, gelip kendilerinin başına
geçmesini istediler. Seyyit Muhammet; “yaşının çok ilerlediğini, böyle bir görevin
üstesinden gelemeyeceğini” bildirerek, onları o sırada Rey kentinde bulunan İmam
Hasan’ın torunu Hasan El Alevi’ye gönderdi. Hasan El Alevi bu teklifi kabul ederek,
Deylemistan’a gitt” diyor. ( İ.Esir, 7: 110 ).
Deylem ileri gelenleri Hasan El Alevi’ye yemin ederek bağlılığını bildirdiler. Daha sonra
Abbasilerin Tahiri kökenli valisi Süleyman’ı yenerek Kuzey İran’da tam bir egemenlik kurdu.
İbnul Esir;
“Bu yenilgi, şikeli bir yenilgi idi. Tabaristan’daki Tahirilerin çoğu Alevi olmuşlardı. Hatta
vali Süleyman da Alevi olmuştu. O nedenle Hasan El Alevi ile çarpışmaya girmemiş,
yakınları ile Gürgan’a kaçmıştı”diyor. ( İ.Esir, 7: 116 ).
Hasan El Alevi’nin öncülüğünde yapılan Deylemistan Devrimi’nin yankıları dalga dalga
bölgeyi sarınca; İmam Musa Kâzım’ın oğlu Seyyit Cafer Nasır’ın Gilan’da kurduğu “Nasırıye
Mezhebi” yanlıları;Seyyit El Kevkebi öncülüğünde isyan ederek Aşağı Azarbaycan ve Gilan
bölgesini ele geçirdiler. 866 Yılında Gilan devrimcileri ile Deylem devrimcileri, Hasan El
Alevi’nin liderliğinde birleştiler. Böylece Abbasilerin kuzeyinde güçlü bir devlet kurdular.
Tarihi İpek Yolu da bu devletin sınırları içinden geçtiği için Deylem Devleti Alevilerin
kontrolünde ve stratejik bir konuma sahipti.
Hasan El Alevi’nin isminden dolayı bu hareket; “Hasan El Alevi Yandaşları”,“El Aleviler”
ve nihayet “Aleviler”sözcüğü ile anılmaya başlandı.
Tarihçi İbnul Esir, Hasan El Alevi için şöyle demektedir:
“Hasan bin Zeyd son derece cömert bir adamdı. Kendisini öven birisine on bin dirhem
verdiği kaydedildiği gibi, son derece alçak gönüllü olduğu da kaydedilir. Anlatıldığına göre
bir gün şairin birisi onun hakkında:
“Allah birdir ve ibn Zeyd de tektir”
diye bir şiir okuyunca, Hasan bin Zeyd şöyle karşılık vermiş:
“Hay ağzı taşlarla dolasıca yalancı adam! Neden şöyle demedin:
“Allah birdir ve ibn Zeyd de kuludur!” ( İbnul Esir, 8, 74 ).
Gilan’ın başkenti Havsam ( Rudişar ), kuzey batıda Alevi hareketinin merkezlerinden biri
oldu. Zeyd’in torunlarından Seyyit Ali, 865 yılında Küfe’de isyan etmiş, yenik düşünce
adamları ile birlikte Rudişar’a kaçmıştı. Onun oğlu Seyyit Hüseyin Rudişar’da bir okul
açmıştı. Seyyit Hüseyin’in bu okulu önemli bir çekim merkezi olmuştu.
Havsam okulunun kurucusu Seyyit Hüseyin’in kardeşi Hasan El Atruş ( katıldığı bir savaşta
aldığı darbeden dolayı bir kulağı sağır olmuştu. Farsçada sağır anlamına gelen “El Atruş”
lakabı ile anılıyordu ), 900’lerin başlarında Tabaristan’ı ele geçirip Deylem Devleti gibi Mülk
ortaklığına dayanan bir düzen kurdu.
İbnul Esir:
“Ali oğlu Hasan El Atruş, son derece mükemmel bir yaşam sürüyordu. Adil bir kişi idi.
Devrinde yaşayan insanlar, onun gibi adil ve dürüst bir insana rastlamamışlardır. O, hakkı
yerine getirir ve korurdu” diyor. ( İ.Esir, 8: 76 ).
Taberi:
“Halk, o güne dek El Atruş’un adaleti ve yönetimi gibi bir yönetim görmemişti. O hep
haklının yanında yer almıştı” diyor. ( Tabari, C. 3 )
Hasan El Atruş, 40 yıl Gilan’da yaşamış, Gilan halkını Alevi İslam’a kazanmıştı. Gilan halkı
ona büyük bir saygı duyuyordu ve onu kendi “Piri” ( Dedesi ) sayıyordu.
Hasan El Atruş, 917 yılında öldü. Tabaristan’ın başkenti Amul’a gömüldü. Türbesi hala
büyük bir ziyaretgâhtır.
El Atruş’un soyu, 1500’ lere dek Gilan bölgesini yönetti. O soya “Kiya Hanedanlığı”, veya
“Seyyitler Hanedanlığı” deniyor. 1494 yılında Şah İsmail ve kardeşini Lehican’da
saklayanlar bu soydan gelen Seyyitlerdir.
Yukarıda da belirttiğimiz gibi, Ali yandaşları arasında İmammet geleneği Hz. Ali’den
başlayarak hep büyük oğuldan büyük oğula geçerek devam etmişti.
İmamet Makamına İmam Musa Kâzım’dan sonra Ali Rıza, Taki, Naki, Hasan Asker ve İmam
Mehdi getirilmişti.
İmam Naki, Medine’de imamlık yaparken, Abbasi halifesi Mütevekkil tarafından 860 yılında
Samara’ya götürülüp zindana atıldı. Halife Mutez de onu 868 yılında öldürdü. Onun oğlu
İmam Ali Asker de 874 yılında Abbasiler tarafından Samara’da öldürüldü. Ali Asker’in tek
oğlu olan İmam Mehdi de çocuk yaşta ortadan kaybolmuştu. ( bize göre Abbasiler, onu da
gizliden ortadan kaldırdılar ).Böylece İmam Naki’nin nesli kesilince, İmamamet, onun
kardeşi Seyyit Musa Araç’a geçmişti. Musa Araç da öldüğü için, 874 yılında Horasan’daki
Seyyitler, onun oğluSeyyit Muhammet’i İmamet Makamı’na oturtarak“Baş Pir” olarak ilan
ettiler.
1.İmam Ali
2.İmam Hasan
3.İmam Hüseyin
4.İmam Ali Ekber ( Zeynel Abidin )
5.İmam Muhammet Bakır
6.İmam Cafe Sadık
7.İmam Musa Kâzım
8.İmam Ali Rıza
9.İmam Muhammet Cevat Taki ( Çocukları )
10.İmam Ali Hadi ( Naki ) Musa Araç Cafer ( 4 yaşında öldü ) Cafer Tahir ( 7 yaş.öldü )
11.İmam Hasan Asker
12.İmam Mehdi
Tam bu sıralarda Buhara’da Abbasilere karşı bağımsızlığını ilan eden Samanoğlu imparatoru
1.Nasır(*); bölgedeki güçlü Alevi hareketinin desteğini almak için kız kardeşini Seyyit
Muhammet ile evlendirdi. Onu Seyyitlerin nakibi olarak ilan etti. Hazineden maaşa bağladı.
Asya’ya dağılmış Seyyitler bu Dergâha bağlı idiler. Seyyit Muhammet, uzun süre dini liderlik
( Baş Pirlik ) yaptı. Ölünce yerine oğlu Seyyit Yahya geçti. ( Saltık,2006,132 )
10.Yüzyılın başlarında Alevi hareketi bütün Horasan ve Türkmenistan’ı dalgalar halinde sardı.
Gezgin Ebu Dülef:
“Buğraç kabilesinin başında kudretli hükümdarlar vardı. Bu hükümdarlar, Yahya bin
Zeyd soyundan gelirlerdi. Buğraçlar, başlarına ancak Ali soyundan gelen birini seçerler”
diyor. ( Togan, 1981, 75 )
Kaşgarlı Mahmut, haritasında Çin’e doğru yayılan Alevi kasabalarını belirtir.
Prof. Togan:
“920 Yılından sonra Horasan ve Türkmenistan’ın belli başlı kentlerinde Aleviler hâkim idi.
İslam’ın doğu sınırlarında da durum nazikti. Türkistan’daki Ezgiş Türkleri, Abbasi
halifelerini tanımıyorlardı. Doğu Türkistan’a Alevi Dedeler hâkim idi. Bağdat hükümeti,
Horasan’da gelişen Alevi hareketine karşı ciddi önlem alınmazsa, sonucun çok vahim
olacağını Samanoğulları’na bildiriyorlardı.
Samanoğulları’nın gönderdiği ordular, her seferinde Alevi Türkmenler tarafından
yenilgiye uğratılıyorlardı. 921 Yılında Alevi ordusu, Horasan’ın başkenti Nişabur’a girdi.
Samanoğlu Sultanı 2. Nasır, Karahanlılar’dan yardım istedi. Karahanlı sultanı Buğra
Han, ordusuyla gelip Nişabur’u kurtardı. Alevi komutanı Leyla ibn Numan’ı ve birçok
isyancı Seyyit’i astı” diyor. ( Togan, 1981, 76 )
Deylem Devleti, yeni bir düzen kurmuştu. Mülk ortaklığına dayanan bu düzende kölelik
yasaklandığı için, Abbasiler’in, Samanoğullarının, Gaznelilerin hatta Karahanlıların köleleri
çiftliklerini yakıp yıkıyor, Deylem’e kaçıyorlardı. Samanoğullarının veziri Ceyhani ile
Abbasilerin veziri Hamit, araya elçiler koyarak:
“Seyyitler ve Deylemliler, yeni bir icat çıkardılar, köleliği yasaklayarak çevredeki ülkelerin
düzenlerini bozdular. Sizin köleler de bizim köleler de çiftlikleri yakıp-yıkıp oraya
kaçıyorlar. Aramızdaki kırgınlıkları bir tarafa bırakıp bunlara karşı birlikte
savaşalım” görüşünde birleştiler.
*Kimi tarihçilere göre Samanoğulları Türk, kimilerine göre ise Araptı. İbnul Esir’e göre
Samanoğullarının büyük atası Behram Huşneş, Rey’ li idi. Sasani imparatoru Anuşirvan’ın
oğlu Hürmüz, onu Azerbaycan bölgesine Merzuban ( vali ) olarak atamıştı. Abbasi Memun,
Horasan genel valisi olunca, Samanoğullarından Esat’ın oğulları Nuh, Ahmet, Yahya ve İlyas
ile barış yaparak, Samanoğlu Nuh’u Maveraünnehir’e vali olarak atadı.
Memun, Irak’a geri dönünce, Esat oğlu Nuh’u ( Gassan ) Horasan’da kendi yerine vekil
bıraktı. Nuh da 820 yılında kardeşi Ahmet’i Fergana’ya; İlyas’ı Herat’a; Yahya’yı Usruşan’a
vali olarak atadı. Esat oğlu Ahmet’in; Nasır, Yusuf, Zekeriya, Esat, İsmail, İshak ve Ganim
adlarında 7 oğlu vardı. Ahmet, vefat etmeden önce oğlu Nasır’ı bölge valiliğine atamıştı.
Nasır, Safari Yakup’un Tahirileri Horasan’da ortadan kaldırdığı 872 yılına dek
Semerkant’da onlara bağlı olarak görevini sürdürdü.
Leys oğlu Yakup’un Tahirileri ortadan kaldırıp, sonra da Deylemlilere yenilerek Sicistan’a
( Afganistan ) çekilmesi üzerine, bölgede bir boşluk doğdu. İşte bu sırada Samanoğlu Nasır,
Buhara’da bağımsızlığını ilan etti ( 874 ).
Gaznelilerin, Samanoğullarının, Karahanlıların ve Abbasiler’in birleşik ordusu, Karahanlar
imparatoru Buğra Hankomutasında Deylem Devleti’ne saldırıp, Horasan’ın “Sekke” denen
yerinde on binlerce Alevi Türkmeni ve Deylemliyi katlettiler.
Bölgede geniş bir insan avı başladı. Ali soyundan yakalananlar katlediliyordu. Bu katliamdan
kurtulabilen Seyyiter, Deylem ve Gilan bölgesine kaçıyorlardı. Horasan ve Tabaristan
düşmüştü ancak Deylem ve Gilan bölgesi hala ele geçirilmemişti.
Bu katliamın yankıları çok büyük oldu.Musevi Hazar Devleti ve Manheist Dokuzoğuzlar,
Abbasilere karşı cephe aldılar. Hazarlar, başkentleri Edil’deki camiyi yıkıp, müezinlerini
öldürdüler.
Dokuzoğuz hakanı:
“Maveraünnehir’de Türkler bir baskı ve şiddet görürlerse, kendi memleketindeki
Müslümanları katledeceğini” Samanoğullarına bildirdiler. ( Togan, 1981, 78 ).
İslam İmparatorluğu’nun doğu sınırında da durum çok nazikti. Türkistan’da Ezgiş Türkleri
Samanoğullarına baş kaldırmışlardı.
Doğu Türkistan’da Aleviler;
Taşkent taraflarında Manheistler;
Hazar Musevileri, Samanoğullarına ve Abbasilere karşı cephe aldılar.
Bütün ülkeyi ve sınır komşularını saran bu şiddetli öfke karşısında,Samanoğullarının kurnaz
veziri Ceyhani; bu tepkileri yatıştırmak için katliamı ve insan avını durdurdu. Nişabur’a
büyük bir Dergâh yaptırdı. Alevilerin dini lideri olan İmam Taki’ nin torunu Muhammet oğlu
Seyyit Yahya’yı da Seyyitlerin Nakibi ilan edip, onu hazineden maaşa bağladı. Pir Yahya,
Seyyitlerin doğum ve ölümünü kaydediyordu. Ali soyundan gelenler, hangi kentte otururlarsa
otursunlar, Nişabur’da ki bu Dergâha bağlıydılar.
Nişabur Dergâhındaki Baş Pirlik, İmamet geleneğine uygun olarak hep büyük oğuldan büyük
oğula geçerek 1220 yılındaki Moğol işgaline dek devam etti.
1220 Yılında Moğol imparatoru Cengiz Han, bir ticaret kervanlarına yapılan saldırıyı bahane
ederek batıya sefer yapıp, Harzemşahlar imparatorluğuna saldırdı. Cengiz Han, 19 Nisan
1220 tarihinde Nişabur’u ele geçirdi. Celalettin Harzemşah, Çoçi Han’ın komutasındaki öncü
Moğol ordusunu yendi. Moğollar intikam için karşı saldırıya geçip, Muhammet Şah’ın büyük
eşi Türkân Hatun ve Celalettin’in kardeşleri Uzlak Şah ile Ak Şah’ı öldürdüler. Celalettin 10
bin kişilik kuvveti ile Gazne bölgesine çekildi. 1221 yılı Kasım ayında İndus kıyısında
savaşırken, yenik düşeceği sırada atıyla birlikte ırmağa atlayıp, yüzerek Sind’e ( Pakistan )
geçti. Üç yıl Sint’de kaldıktan sonra, 1224 yılında güney İran’a girdi. Abbasi halifesi onun
üzerine ordu gönderdi. Halifenin ordusu Huzistan bölgesinde yenildi.
Anadolu Selçukluları da, Abbasi Halifeleri de, Nizariler de Celalettin Harzmşah’a yardımcı
olmadılar. Onu Moğollar karşısında yalnız bıraktılar. Hatta Nizariler ve Abbasiler, el altında
Moğollar’a yardım ettiler. Bu tutumlarının temel nedeni Harzemşahlar’ın Alevi oluşuydu.
Bunun bedelini ileride çok ağır ödediler. ( Saltık,2011,115 ).
Moğolların Türkistan ve Horasan’ı ele geçirmesi üzerine, Anadolu’ya ikinci büyük Türkmen
göçü başladı. Türkmenlerle birlikte onlara inanç önderliği yapan Alevi Dedeleri de batıya göç
ettiler. Nişabur Dergâhı son Piri ( Dedesi ) olan Pir İlyas’da batıya göç etti. Önceleri Hoy
yöresine gelip, amcası Haydar Gazi’nin yanına yerleşti.
1231 Yılında Moğollar, Harzemşah imparatorluğunu yıkınca, Alaattin Keykubat, yaklaşan
Moğol tehlikesine karşı, onların onbin kişilik gücünden yararlanmak istedi. Araya elçiler
koyup Celalettin Harzemşah’ın kardeşi Kayırhan’ı Sivas Valiliği’ne, Celalettin’in oğlu
Bereket Hanı da Amasya Valiliği’ne atadı. Pir İlyas da Kayır Han ve Bereket Han ile birlikte
gelip Amasya / İlyasköy’e yerleşti. Burada “Mesudiye Dergâhı”nı kurdu. Bu Dergâh kısa
zamanda Aleviliğin merkezi oldu. Pir İlyas’ın 60’ın üzerinde halife dervişi vardı. Baba İshak
da bu dervişlerden biri idi. ( Saltık, 2009, 81 ).
Dalgalar halinde Anadolu’ya gelen Türkmenler ile yerleşikler arasında büyük çatışmalar
oluyordu. Anadolu Selçuklu sultanı Alaattin Keykubat, önceleri yeni gelen göçmenleri
Anadolu’nun uygun bölgelerine yerleştiriyordu. Ancak 1236 yılında çevresindeki kötü
vezirler onu, oğlu 2.Gıyasettin Keyhüsrev’e zehirleterek öldürdüler.
Prof. Faruk Sümer bu konuda şunları söyler:
“Moğol istilası üzerine Anadolu’ya Türkistan, Horasan, Aran ve Azerbaycan’dan pek çok
Türk-men geldi ve memleketin her tarafı bunlar ile doldu. 13. Yüzyılın ortalarında Selçuklu
ülkesine yabancıların “Türkiye” ve “Türkistan” adını vermeleri bu husus ile ilgilidir.
Fakat Türkistan’dan yalnız Türk göçebe toplulukları değil, onun yanında, yarı yerleşik ve
tam yerleşik köylü-şehirli Türk unsurlarından da mühim nüfusun Anadolu’ya geldiği
anlaşılıyor.
…Türkmenler beraberinde şeyh ve dervişlerini de getirmişlerdi. Bunların Müslümanlığı
sathi olup eski Türk dini inançlarını kuvvetle taşıyorlardı. Bu şeyhlerden biri olan Baba
İshak, Malatya’nın Samsat yöresinde Türkmenler arasında yaşıyordu. Yanında birkaç
müridi ile birlikte riyazet ile meşgul olan Baba İshak, bu yaşayışı ve sözleri ile Türkmenler
üzerinde büyük bir tesir yapıyordu. Türkmenlerin bu gibi şeyhlere eskiden beri korku ile
sevgi ve bağlılık duyduklarını biliyoruz.
…Bu ayaklanmanın gerçek sebebi, Türkmenlerin iktisaden büyük sıkıntı içinde
bulunmaları ve onlara yalnız istismar edilen unsur gözü ile bakılmasıdır. Bu bakış açısı
Osmanlı döneminde de devam etmiş ve bu devletin de başına bir çok sorunlar açmıştır. Bu
hanedanlar, siyasi faaliyetlerinin ilk zamanlarında soydaşları Türkmenlerden gizlice
faydalanıyorlar, sonra kullardan müteşekkil hassa ordusuna sahip olunca onlardan yüz
çeviriyorlardı. Ancak zora düştüklerinde yeniden Türk oymaklarından istifadeyi
düşünüyorlardı. Hatta bazen onları “Fatihlerin Çocukları” gibi sözlerle okşuyorlardı”.
( Sümer. 1999, 178 ).
Selçuklu-Eyyubi-Moğol üçlü kıskacı arasında kalan göçebe Türkmenler, nihayet patladılar.
Anadolu Selçuklularına isyan ettiler. İsyanı, Ali soyundan gelen Türkleşmiş Erenler
yönettiler.
İlk büyük Türkmen isyanı Fırat bölgesinde patlak verdi. İsyanın görünmeyen lideri Seyyit Pir
İlyas’tı.
Pir İlyas, isyan hazırlıklarını yapmak üzere Baba İshak’ı Adıyaman bölgesine gönderdi.
Pir İlyas’ın torunu Elvan Çelebi:
“Pir İlyas’ın Dergâhı’nın bulunduğu Çatköy’ ünde, Gıyasettin Keyhüsrev’in bir kadısı
vardı. Adı Köre Kadı idi. Bu kadı fitnenin biri idi. Pir İlyas’ı çekemediği için, 2. Gıyasettin
Keyhüsrev ile arasını açmak istiyordu. Pir İlyas’ın yeterince güçlendikten sonra Selçuklu
Sultanı’na isyan edeceğini ihbar etti. Bunun üzerine Selçuklu Sultanı, Pir İlyas’ın üzerine
Armağan Şah komutasında bir ordu gönderdi. Pir İlyas bu haberi alınca, adamları ile
Amasya kalesini ele geçirip oraya sığındı” diyor. ( E. Çelebi, 2010 ).
İbni Bibi:
“Pir İlyas ve Baba İshak, 1239 tarihinde 30.000 kadar olan silahlı gücü ile Amasya kalesini
ele geçirdiler. Samsat ve Kefersut ( Adıyaman ) taraflarına haber göndererek, o bölgenin de
ayaklanmasını sağladılar”diyor. ( İ.Bibi, 1996. 498 ).
Pir İlyas, Amasya kalesini ele geçirdikten sonra elçilerini dört bir yana gönderip, isyana
başlamalarını istedi. Dervişlerinden Bayat boyuna mensup Baba İshak’ı da Adıyaman tarafına
gönderdi. Harzemşahları oluşturan Türkmenlerin önemli bir boyu olan Bayatların bir kolu,
Şam taraflarına inmişlerdi. Baba İshak da bu Bayatların liderlerindendi ve Pir İlyas’ın
güvendiği dervişlerdendi.
Araştırmacı Hamza Aksüt’e göre:
“Baba İshak,“İshak”adlı Türkmen obasının dini lideri, “Baba”sı idi. Onun obası
Viranşehir civarında idi. Bu obanın bir kolu da Diyarbakır’ın Bismil ilçesinin İshaklı
köyünde oturmakta idi. Yine bu obaya bağlı bir topluluk, 16.yüzyılda Maraş iline bağlı
Göynük nahiyesinde oturuyor. Göynük nahiyesi Pazarcık ilçesinin doğusunda yer alır”.
( Aksüt, 2006, 66 ).
Gordleviski:
“Pir İlyas: 2.Gıyasettin Keyhüsrev ve devlet erkanının zevk ve sefaya daldığını, halkı
düşünmediklerini, Allah yolundan ayrıldıkları için, onların üzerine yürümenin ve onları
yok etmenin farz olduğunu” Türkmenlere öğütlüyordu. Bunun için gerekirse mallarını
satıp at ve silah almalılardı”
…Köy, kentin üzerine yürüyordu. Bu kölece çalışmanın perişan ettiği köylülerle zalim
feodallerin arasındaki karşıtlıktan yükselen gerçek bir sınıf savaşımı idi. Eski düzen,
köylüleri barış zamanında feodal için çalışmaya, savaş zamanında onun uğrunda kan
dökmeye zorluyordu. İsyancı liderler ise toplumsal adaleti savunuyorlardı.”( Gordleviski,
1996 ).
İsyanın ve isyancıların bu denli başarılı olmasının temelinde yatan nedenlerden biri; baskıcı
feodal düzene karşı Pir İlyas’ın onlara önerdiği yeni toplumsal düzene duyulan inanç ve
özlemdi.
Prof. Ahmet Yaşar Ocak:
“Babailerin ilk baştaki bu başarılarını etkileyen bir başka faktör de hiç şüphesiz, Pir
İlyas’ın feodalizme karşı bir içtimai düzen sağlayacağı iddiasıdır. O, Türkmenlere kendi
göçebelik zihniyetine çok iyi uyan bir çeşit müşterek mülkiyet sistemi vaad ediyordu.
Zaferden sonra ele geçecek ganimetleri eşit paylarla bölüştüreceği haberini bilhassa
yaymaya dikkat ve özen göstermiştir.”( Ocak, 2000 ).
İsyana Alevi Türkmenlerin yanında bir kısım Kürtler ve yoksul Hıristiyan köylüler de
katıldılar.
İbn Bibi:
“Baba İlyas’ın elçileri, birkaç yıl önceden savaş araç-gereçlerini hazırlayıp emir ve işaret
bekleyen Türk kabilelerinin obalarına ve hanlarına ulaştırdılar. Bu sesi alanlar karıncalar
ve çekirgeler gibi her köşeden harekete geçtiler. Arı kümesi gibi kaynayıp uğuldamaya
başladılar. Belirlenen günde ayaklandılar. İlerledikçe isyancıların adamları ve askerlerinin
kalabalığı artmaya başladı”. ( İ.Bibi, 1996, 2: 50 ).
Ebul Farac:
“Türkmenler, merkeplerini, öküzlerini ve koyunlarını satarak atlar aldılar ve atlarına
binerek Hısn-ı Mansur ve Gerger havalisine gittiler…. Bunun üzerine Mlatya emiri 500
atlıdan müteşekkil bir orduyu toplayarak, Malatya yöresinde bulunan Süryanilere ait “Bar
Savma” manastırı mensuplarından da 50 kadar usta okçuyu alarak bölgeye gidip,
Türkmenlerle savaştı. Bunlar yenik düştüler ve manastıra mensup kişilerden pek azı canını
kurtardı”.( Farac, 1999, 540 ).
Ebul Farac’a göre Malatya Subaşısı Ali Şir, Pötürgeli Kürt aşireti Şiro ile Germiyanları
silahlandırıp, isyancı Türkmenleri karşıladı. Türkmenler, bu güçleri de yenip dağıtarak
Malatya’ya girdiler. Daha sonra Elbistan ve Gürün’ü ele geçirdiler.
İsyancılar, Sivas’a yöneldiler. Sivas’ın Selçuklu komutanı Hürrem Şah ve kentin Selçuklu
feodalleri, Türkmenleri durdurmaya çalıştılar ancak onlar da yenildiler.
İsyancı Türkmenler, girdikleri her bölgede, gönüllü katılımlarla kartopu gibi büyüyorlardı.
Karaman Türkmenleri de gelip isyancılara katıldılar. İsyancılar buradan Tokat’a yöneldiler.
2. Gıyasettin Keyhüsrev, bölgedeki diğer valilere isyancıların üzerine yürümelerini emretti.
Bunun üzerine Ladik Emiri Siracettin Savcı, Havza Emiri Şemşettin Muhammet, Kadagara
Emiri İldaş Bey ve Umur Bey gelip Fahrettin Ali El Buhari komutasında birleşerek,
isyancıların üzerine yürüdüler. Gıyasettin Keyhüsrev, Konya’daki ordusunu da Armağan Şah
komutasında Pir İlyas’ın üzerine gönderdi.
Adıyaman, Maraş, Malatya, Sivas bölgesinden gelen isyancılar, Tokat tarafına yönelince;
Selçukluların komutanı Armağan Şah, isyancılardan önce Amasya’ya vardı. Pir İlyas’ı ve
oğulları Yahya, Mahmut ve Halis’i ele geçirip, kale burçlarına astı. Pir İlyas’ın henüz
kundakta bulunan 4.oğlu Muhlis’i(*), Şerafettin adlı bir talibi kaçırı Mısır’a kaçırdı.
İsyancı Türkmenler, Amasya önlerine geldiklerinde Pir İlyasın ve oğullarının kale burçlarında
asılı cesetlerini gördüler. Büyük pirini kurtarmakta gecikmişlerdi. Bu durumu görünce daha
çok hırslanıp kaleyi ele geçirdiler. Selçuklu komutanı Armağan Şah’ı ve ileri gelenlerini aynı
yerde astılar. Türkmenler, Pir İlyas’ın cesedini İlyasköy’ deki“Sarılık Evliyası”diye bilinen
türbeye gömdüler.
On binlerce isyancı Türkmen, Çoluk-çocuğu ve sürüleri ile Selçuklu başkenti Konya’ya doğru
yola koyuldular.
*Pir İlyas’ın 4. oğlu Muhlis, 1277 yılında Baybars ile birlikte Anadolu’ya geldi. Kırşehir’e
yerleşti. Onun torunlarından Aşıkpaşaoğlu, Osmanlı’nın yanında yer adı. Amaysa Tarihi’nin
yazarı Abdizade Hüseyin Hüsamettin’in iddiasına göre, Pir İlyas’ın ölümünden sonra
İlyasköy’deki Dergâhının başına onun kardeşinin oğlu Behlül Baba geçmiş, ancak bir süre
sonra Selçuklular onu Suşehri’ne sürmüşler. Behlül Baba, Moğolların Konya’ya atadıkları
vezir Muhittin Pervane’den korktuğu için 1272 yılında Mısır’a kaçmış.( H.Hüsamettin, 2008,
1; 189.)
Selçuklu sultanı Gıyasettin Keyhüsrev, Bizanslılardan ( Latinlerden ) yardım istedi. Latinler,
Keyhüsrev’e 40. 000 kişilik bir ordu gönderdiler ki, bunlardan 3.000 süvari zırhlı idi. O arada
kendisi de Konya’dan ayrılarak Beyşehir gölündeki bir adaya saklandı.
Türkmenleri Kırşehir Malya ovasında Emir Necmettin komutasında Kürt, Rum, Gürcü ve
Latinlerden oluşan büyük bir ordu karşıladı. Bu ordunun içinde bulunan ve uzak illerden
gelen Türk-menler, savaşmak istemiyorlardı.
Latin-Selçuklu ordusunun ön saflarına 3.000 zırhlı suvari yerleştirildi.
Türkmenler’in okları Latinler’in zırhlarını delemiyor, kılıçları da kesemiyordu. Latin ordusu
ilk kez Türkmenler’i durdurmuştu. Bundan cesaret alan Selçuklu ordusu topyekün saldırıya
geçti.On binlerce kadın-çocuk-yaşlıTürkmen kılıçtan geçirildi. Binlerce tutsak alınıp, sonradan
köle olarak feodal beylere satıldı. Malya ovası cesetle dolmuştu. Cesetler aylarca
gömülmeyip, kurda kuşa yem edilmişti.
İbni Bibi:
“Sultan, Uc’u korumak için Erzurum tarafına gönderilen askerleri geri çağırdı… Haberi
alan askerler 6 gün içinde Erzrum’ dan Sivas’a geldiler. Sonra bir gün bir gecede
Kayseri’ye vardılar. O sırada isyancılar sürüleri ve malları ile gelip Kırşehir-Malya
ovasında savaşa hazır beklemekteydiler. Hemen Emir Necmettin Behramşah, Gürcü oğlu
Zahirettin ve Frank komutanı Ferdahlay öncü birliklerle önden gönderildiler. Ertesi gün
isyancılar kılıçlarını çekip onların üzerine saldırdılar. Ön safları tutmuş olan zırhlı
Franklar onlara karşı koydular. İsyancılar, kılıçlarının ve oklarının onlara etki etmediğini
görünce ümitlerini yitirmiş ve hüsrana uğramış olarak geri döndüler. Bir ara bekleyip
yeniden saldırdılar. Bu saldırıda da başarılı olamayınca cesaret ve güvenlerini kaybettiler.
Sultan’ın ordusu onları o halde görünce keskin kılıçlarını ve gürzlerini onların beyinlerine
ve boş hayellerine ilaç yaptılar. Acımasız kılıçları ile isyancıların kanlarından kan nehiri
yarattılar. Sağ kalanların etrafını sararak, kadın-erkek yaşlarına dahi bakmadılar. İnsafta
bulunmadılar. Leşlerini kurtlara, çakallara, akbabalara yem yaptılar”(İ.Bibi, 1996, 52-53 ).
Kimi söylencelere göre Baba İshak ve Hacı Bektaş Veli’nin kardeşi Seyyit Menteş, Malya
ovasında şehit düştüler. Türkmenler, katliamdan kurtulmak için can korkusu ile sağa-sola
dağıldılar. Yüzlerce, Türkmen boy beyi ve Dede, dağlara kaçıp, izlerini bir süre için
kaybettirdiler.
Hacı Bektaş Veli, Sarı Saltuk, Ağu İçen, Üryan Hızır, Karaca Ahmet, Hasan Gazi, Ahmet
Fakih, Mahmut Hayrani, Kara Donlu Can Baba, Seyyit Samut, Seyyit Çoban, Koçu Baba,
Gurgur Baba, Er Mustafa… gibi Ali soyu Erenler ve Türkmen dervişler, Divriği-KemaliyeÇemişkezek üzerinden Tunceli dağlarına kaçtılar. Binlerce isyancı Türkmen de zindanlara
dolduruldu. Bunlardan biri de Tokat’ta yakalanan Ayna Dovla idi. Günah çıkarıp dönerse,
bağışlanacağı kendisine bildirilmişti.
Ayna Dede:
“Biz bu yola gönül ile uyduk
Bu yolu baş-u can ile alduk”
dizeleri ile yanıtlayınca derisi yüzülüp öldürüldü.
Sultan 2.Gıyasettin Keyhüsrev, başarılarından dolayı Latinlere 300.000 florin altın ödül verdi.
Gıyasettin Keyhüsrev, yaklaşan Moğol tehlikesine karşı hızla yeni bir ordu kurmaya başladı.
Vezirlerinden Şemsettin İsfahani’yi büyük paralar ve kıymetli hediyelerle Eyyubi emirlerine
gönderdi. Hatta Harzemşahlar’a Harput’u vermeyi vaad ederek, saflarına çekmeye çalıştı.
Gürcü, Frank, Kıpçak, Ermeni ve uç beylerine hediyeler göndererek asker taopladı. Gıyasettin
Keyhüsrev’in ordusu kimi kaynaklara göre 100. 000 kişi; İbni Bibi’ye göre 80.000 kişilik idi.
Buna karşın karşısındaki Moğol ordusu Ermeni Hayton’a göre 30. 000; Vincent’e göre 40.000
kişilik idi. Sivas / Kösedağı önlerinde Moğol ordusuna ağır bir şekilde yenildi.
Prof. Faruk Sümer:
“Anadolu Selçuklu ordusu, kendilerinden sayıca daha az olan Baycu Noyan
komutasındaki Moğol ordusuna, utanç verici bir şekilde yenildi” diyor. ( Sümer, 1999,
Oğuzlar ).
Gıyasettin Keyhüsrev, kaçıp Ankara kalesine saklandı. Sultanın eşi ve kızı Ermeni lider
Hetum’a sığındılar. Hetum onları Moğollar’a teslim etti.
Kayseri subaşısı Topal Fahrettin Ayaz, Baycu Noyan’la gizlice ilişki kurup, onların
Kayseri’ye girmelerini sağladı. Moğollar, Bütün halkı tutsak alıp Meşehet ovasında topladı.
Kadın ve çocukları paylaşıp geri kalan halkı kılıçtan geçirdiler.
Moğollar, geri dönüş yolunda binlerce ceset bıraktılar. Bunlar, Moğolların atlı yürüyüşüne
dayanamayıp yıkılanların öldürülmesi ile oluşmuştu.
Anadolu’nun zengin feodal beyleri Halep ve Bizans’a kaçtılar.
Gıyasettin Keyhüsrev, araya elçiler koyarak çok ağır koşullarla anlaşma yaptı.
Kerimettin Aksarayi’ye göre:
“Anadolu Selçukluları yıllık olarak Moğollara 200. 000 dinar altın, 500 top kumaş, 3.000
kıta altın işlemeli diba, 500 at, 500 katır vergi vereceklerdi”. ( Aksarayı, 2000, 62 ).
2. Gıyasettin Keyhüsrev 1246 yılında öldüğünde, bir Bizans papazının kızından doğan büyük
oğlu 2. İzzettin Keykavus 11 yaşındaydı. Bir Türk kızından doğan 2. oğlu 4. Rüknettin
Kılıçarslan, 9 yaşında idi. Gürcü kraliçesi Rasudan’ın kızı 2. Tamara’dan doğan 3.oğlu 2.
Allaatin Keykubat, 7 yaşında idi. 2. Gıyasettin Keyhüsrev, ölmeden önce küçük oğlu 2.
Alaattin’i veliaht olarak vasiyet etmişti. Ancak güçlü vezir Celalettin Karatay, üç prensi
birlikte tahta oturtmuş, cuma hutbelerini üçü adına okutmuş.
Aksarayi:
“Büyük vezir Celalettin Karatay ve Beylerbeyi Yavtaş, iki büyük kardeşin azledilerek,
küçük kardeşin tahta oturmasını uygun görmediler. Diğer emirlerle görüş birliğine vararak
her üç kardeşi saltanat tahtına oturttular. Her üç kardeş adına sikke basıp, hutbe
okuttular”. ( Aksarayı, 2000, 28 ).
Tunceli ( Dersim ) dağlarına kaçan onlarca Ulu Eren, o bölgede 7 yıl saklandılar.
Or. Prof. Z.V.Togan:
“Hacı Bektaş Veli, Kürdistan’da 7 yıl eyleşti. Ona evlatlık olup hizmetine bakan aileden
gelenlere “Hünkâriler” denmektedir” diyor. ( Togan, 1981 ).
Şeref Han:
“Dersim’e İranlılar da Selçuklular da “Kürdistan Eyaleti” derlerdi” demektedir. (Şeref
Han, 2009 ).
Çemişkezek’in Payamdüzü ( Sinsor ) ve Doğan köylerinde hala kendilerine “Hünkariler”
diyen bir topluluk var.
Büyük isyanda Seyyit İlyas’ın asılması üzerine Dersim’de saklanan Erenler, Hacı Bektaş
Veli’yi Baş Pirliğe ( Serçeşme ) getirdiler.
Yukarıda da belirttiğimiz gibi,“İmamet Geleneği” hep büyük oğuldan yürüyerek Pir İlyas’a
dek gelmişti.
Nişabur Dergâhı son Pirlerinden Seyyit Musa’nın üç oğlu olmuştu:
1. Oğlu Seyyit Ali’dir ki, Pir İlyas’ın babasıdır.
2. Oğlu Seyyit İbrahim Sani’dir ki, Hacı Bektaşi Veli ve Seyyit Menteş’in babasıdır.
3. Oğlu Haydar Gazidir ki, Abdal Musa’nın, Hacım Sultan’ın ve Ali Seydi Sultan’ın
dedesidir.
İmamlar ve Nişabur Dergâhı Pirleri:
1-Hz. Ali
2-İ. Hüseyin
3-İ. Zeynel Abidin
4-İ. Muhammet Bakır
5-İ. Cafer Sadık
6-İ. Musa Kâzım
7-İ. Ali Rıza
8-İ. Muhammet Taki
9-S. Musa Araç
10-S. Muhammet ( 874 Yılında Nişabur Dergâhı Piridir.)
11-S. Yahya
12-S. Cafer
13-S. Hüseyin
14-S. Ubeydullah
15-S. Muhammet
16-S. İbrahim
17-S. Hasan
18-S. Muhammet Sani
19-S. Mehdi
20-S. İshak
21-S. Musa
22-S. Ali 22-S. İbrahim Sani 22-S. Haydar Gazi
23-S. İlyas 23-H. Bektaş Veli 23-Hasan ve Hüseyin
24-S. Muhlis 24-Habip ve Hızır Lale 24- A.Musa
2. Gıyasettin Keyhüsrev, 1246 yılında ölünce, çevresindeki vezirlerin tahrikleri şehzadeler
arasında taht kavgaları başladı. Dedeler ve Türkmen beyleri açığa çıkmaya başladılar. Hacı
Bektaş Veli, yanında Üryan Hızır, Doğan Ata, Ahmet Faki, Mahmut Hayrani, Güvenç Abdal,
Sarı Saltık’ın oğulları İbrahim ve İsmail ve daha birçok Ulu Erenlerle gelip Sulucakarahöyük
( Hacıbektaş ) ilçesine yerleşti. Dergâhını burada kurdu. Gizliliğe çekilen Dedeler gelip
bağlılığını bildirdiler.
Velayename:
“Hünkâr, Sulucakarahöyük’e yerleşince bütün Anadolu Erenleri akın akın ona gelirler.
Taptuk Emre’ye de “Hadi gidelim” derler. Ama o:
“Dost divanında nasip dağıtılırken, Hacı Bektaş adında bir er görmedik” diyerek onlarla
birlikte gelmedi. Emre’nin bu sözlerini Hünkâra aktardılar. Hünkâr Sarı İsmail’i gönderip
Emre’yi yanına getirtti. Kendisine;
“Ey Emre duyduğumuza göre dost divanında nasip dağıtılırken Hacı Bektaş adında kişiyi
görmedik demişsin”diye sordu.
Emre:
“Yeşil perde arkasında bir el çıkmıştı, o el bize nasip vermişti. O elin içinde çok güzel nurlu
bir ben vardı. Şimdi bile görsem tanırım” dedi.
Hz. Hünkâr Hacı Bektaş Veli elini açtı avucunun ortasında bir latif mübarek yeşil beni vardı.
Emre hayrete düşerek üç sefer:
“Taptık Hünkâr’ım, Taptık Hünkâr’ım, Taptık Hünkâr’ım”dedi. Bu olaydan sonra
adı“Taptuk Emre”oldu. Hünkâr’ın önünde Erenlik tacını çıkardı, Hünkâr eline alıp
tekbirledi, tekrar başına giydirdi”.( Velayetname, 2010, 222-223 ).
Velayetnamenin bu menkıbevi anlatımdan da anlaşılacağı gibi, İmamet Makamına oturan Baş
Pir Hacı Bektaş Veli, kendisine bağlılık bildiren Dedeleri, belli bölgelere gönderir.
Türkmenler, Moğolların ağır vergileri ve Selçukluların baskıları yüzünden giderek batıya
kaydılar. Uç Beyliklerinin çevresinde toplanmaya başladılar. Bunlar arasında Osmanlı Beyliği
öne çıkmaya başladı.
Kayılar’ın beyi Ertuğrul, önceleri Selçuklular’a sonra da Moğollar’a bağlı küçük bir uç beyi
idi.
Ertuğrul Bey’in oğlu Otman Bey, Ali soyundan gelen Seyyit Edeb Ali’nin kızı ile evlenince,
Baba İshak isyanından sonra Moğol ve Selçuklular’ın sıkıştırmaları sonucu Batı Anadolu’ya
göç eden Alevi Türkmenler, Alevi Dedelerin çabalarıyla Otman Gazi’nin çevresinde
toplanmaya başladılar.
Velayetnamede şunlar anlatılır:
“Ertuğrul’un Osman adında bir oğlu vardı. Babası öldüğü zaman yaşı küçüktü. Bu yüzden
gidip babasının yerini isteyemedi. Beylik amcası Gündüz Alp’e verildi.
Bu sırada Sultan Alaaddin de Bursa’daki kâfir beyi ile barış yapmıştı. Ermeni derbendini
sınır kabul etmişlerdi. Aradan zaman geçti, Ertuğrul Alp’in oğlu Osman Bey büyüdü. Boy,
pos, güç, kuvvet sahibi bir yiğit oldu. Kayı boyunun yiğitleri Osman Bey’in katında
toplandılar:
“Gel önümüze düş, akın edelim, uğrunda baş verelim, kâfire kılıç vuralım, din düşmanlarını
kıralım”dediler.
Bunun üzerine Yerhisar, Bilecik, İnegöl yörelerine akınlar düzenlendi. Bursa tekfuru
elçiler gönderip, Gündüz Alp’ten yeğeni Osman’ı yola getirmesini istedi. Gündüz Alp,
yeğeni Osman’ı yakalayarak, yiğitleri ile birlikte Sultan Alaattin’e gönderdi. Osman Bey’i
Sultan Alaaddin’in huzuruna getirdiler. Sultan Alaaddin güçlü, kuvvetli, boylu, poslu
delikanlıyı görünce vezirlerine:
“Peygamber soyundan gelen Hünkâr’a gönderin bakalım bunun hakkında ne buyurur? Biz de
ona göre davranalım”dedi.
Alaaddin, başına ne gelse Hünkâr’a bildirir, ona danışır, Hünkâr ne derse ona göre
hareket ederdi.
Hünkâr ona:
“Sefa geldin Osman’ım”diye karşıladı. Osman diz çöküp Hünkâr’ın elini öptü. Hünkâr
onun başına tekbirle kendi tülbentini dolayıp, kemerini de beline bağladı. Eline çerağ verdi
ve dualar etti.
“Osman’ım yürü şimdi seni dini ayrı düşmanların üzerine havale kıldım. Bizim giysimizi
kâfirler senin başında görünce kılıcı möhkem tutmayalar. Senin kılıcın onları kese, onların
kılıcı kesmeye. Sonun gür ola. Kimse senin sırtını yere getirmeye, gün batımından gün
doğumuna çerağın tamam yana”dedi.
Bunun üzerine Selçuklu Sultanı Alaattin:
“Hünkâr, bana bir yüce mensup vermiş”deyip, Osman Bey’i uç beyliğinin merkezi
Sultanönü’ne gönderdi. Osman Bey’e Altın başlı sancak ile Tabılhane ( Mehter ) verdi.”
( Gölpınarlı, 1995, 75-76 ).
( Velayetname yazarı Firdevs-i Tahvil, tarihler konusunda yanılıyor. Çünkü Hünkâr Hacı
Bektaş Veli 1271 yılında Hakka yürümüştü. Osman Gazi 1259 doğumludur. Yani Hünkâr
vefat ettiğinde o henüz 12 yaşında idi.Burada kastedilen Alaattin Keykubat Değil, 1308
yılında Moğollar tarafından Isfahan’a götürülüp idam edilen 2. Alaattin’dir. Ancak bu
dönemde Hacı Bektaş Veli Dergâhı’nın başında oğlu Habip Emirci bulunuyordu. V. Saltık ).
Saltukname de şunlar anlatılmaktadır:
“Osman evine geldi, gördü ki, Sultandan ( Seyyit Edebali ) mektup gelmiş. Osman onu açtı,
okuyamadılar. Bir danişmend ( bilgin ) konuk gelmişti. Onu çağırıp, mektubu okuttular.
Anlaşıldı ki, Sultan kendine name gönderip davet etmiş. Buna çok sevindiler.
Atasını esenledikten sonra atına binip, Sultan’ın katına geldi. Osman, diğer beylerden sona
kaldığı için çok üzüldü.
Şerif ( Sarı Saltuk ), ona kuşak bağladı. Beline kılıç taktı. Bir ak destarı vardı. Onu Osman
Gazi’ye verdi, bir asa ile bir hameyil hatm-i musaf ( muskalık ) bağışladı.
Şerif ona dedi ki:
“Sana kendi kılıcımı kuşattım”.
Beyler otururken bir derviş içeri girdi. Elinde bir tac vardı. Derviş tacı hemen Osman’a
giydirdi. Osman ona sordu:
“Siz kimsiniz?”
Derviş:
“Rum’un bekçisi Hacı Bektaş-i Horasani’yim”dedi.
Osman, hemen evliyalar sultanının elini öptü.
Derviş:
“Berhudar ol, sonun gür ola, arta, eksilmeye” dedi.
Osman Sultan’ın izniyle ayrılıp makamına gitti.
Şerif’in ( Sarı Saltuk ) destarını bir ağaca bağlayıp bayrak yaptı. Uğur gördü.” ( E.H.Rum,
1988 ).
1333 Yılında Bursa’da bulunan Arap gezgin ibn Batuta, Orhan Gazi için şunları der:
“Orhan Gazi, alçak gönüllü, ilim ve ulemayı seven, vaktinin çoğunu Seyyitlerle, dervişlerle
geçiren bir kişidir. En çok hürmet ettiği Seyyitler, Abdal Musa, Azarbaycanlı Hoylu,
Geyikli Baba’dır. Oğlu Murat ise Ahilerin mezhebine girmişti. Ahiler, Hacı Bektaş Veli’yi
“Pir” olarak bilirlerdi”.( Çevik,1983 )
1356 Yılında Orhan Gazi’nin oğlu Süleyman Paşa komutasında Türkler Rumeli’ne geçerken,
Seyyit Yakup Ece Saltuk da Gazi Erenleri ile birlikte Rumeli’ne geçti.
Aşık Paşa şunları aktarır:
“Konur hisar tekfuruna Kalakonya derlerdi. Hayli bahadır kâfir idi. Türkler Rumeli’ne
gelince o kâfir hiç at sırtından inmedi. Bu sıralarda Yakup Ece de Geliblu’yu kuşatmıştı. O
kâfir bunlara güçlük çıkarıyordu. Zaman zaman bu Gazi Erenlerden adam dahi
kaçırıyordu. Süleyman Paşa bunu duyunca Gazileri uyardı.
Konur Hisar tekfuru Kalakon’un bir gün kaleden çıktığını haber alan Süleyman Paşa, yola
pusu kurdu. Gazi Fazıl bu tekfurun peşine takılıp onu ele geçirdi. Yanında hayli kâfir
vardı. Gaziler o kâfirleri kırdılar. Yakalanan tekfuru Konur hisarının karşısına getirdiler.
Onun yakalandığını gören Konur hisarlılar, kaleyi Süleyman Paşa’ya teslim ettiler. Elde
edilen ganimetler Gazi Erenler arasında paylaşıldı. Hacı İl Bey Konur hisar kalesinin
başına getirildi. Gazi Evrenos da onun yardımcılığına getirildi.
Öte yanda Gelibolu tekfuru her tarafın Türkler’in eline geçtiğini görünce, kendisi de yemin
karşılığında Gelibolu kalesini Yakup Ece’ye teslim etti. Gelibolu ili Yakup Ece’ye tımar
olarak verildi. Gazi Fazıl’a da pay verildi. Gazi Fazıl Ece ovasının bir ucunda yatmaktadır.
Yakup Ece’nin de kabri o ildedir”. ( Adsız,1995,54-55 ).
Türkler, Trakya’ya Gazi Erenler’in, Alevi Dedelerin öncülüğünde gidiyorlardı.
1363 Yılında Edirne alındığında, Gönüllü Gazi Erenlerin başında Yakup Ece Saltuk
bulunuyordu.
Trakya Alevi Türkmenler için çekim merkezi oldu. Hacı Bektaş Veli’nin amcası torunu Kızıl
Deli Sultan da Trakya’ya geçti.
Murat Bey, 1365 yılında tutsak ve devşirme gençlerden oluşan Yeniçeri Ocağını kurdu. Bu
asker örgütünün giderlerini karşılamak için Karamanlı Kara Rüstem öncülüğünde ilk Osmanlı
Maliyesi kuruldu.
Aşık Paşa Şöyle der:
“Bir gün Karaman ilinden bir bilgiç kişi gelip kazasker Çandarlı Halil’e şöyle dedi:
“Efendi! bunca hanlık malını niçin ziyan edersiniz?”
Kadı:
“Hangi malı?”diye sordu.
Rüstem:
“Tanrı buyruğuna göre Gazilerin aldıkları bu esirlerin beşte biri hanındır.”
Kazasker bunu hana iletti.
Han:
“Tanrı buyruğu ne ise yap” dedi.
Bu yeni iş iki bilgiçin işidir. Biri Çandarlı Halil, biri Karamanlı Kara Rüstem.
Gazi Evrenos’a ve diğer Gazi Erenlere de haber verdiler. Yakalanan her beş esirden biri
padişah adına alındı. Esirler beşten az ise her esir için 25 akçe alındı”. ( Atsız,1995, 58 ).
Bektaşi babalarından Turgut Koca:
“Kara Kuvvetlerinin kurulması “Pençik Kanunu” ile olmuştur. Pençik Kanunu ile Hacı
Bektaş Veli Dergâhı’na ödenen “Hams Hakkı”nı Seyyit Ali Sultan, orduya bağışlamıştır.
Bu anlaşmayı Murat Bey, Kara Rüstem, Vezir Çandarlı Halil ve Seyyit Ali Sultan 28
Haziran 1363 yılında imzalamışlardır”demektedir. ( Koca,1990 )
1366 Yılında Edirne Osmanlı’nın başkenti yapıldığında, Seyyit Yakup Ece Saltuk da babasının
Osman Gazi’ye yaptığı gibi I. Murat Gazi’ye törenle “Ahi Kuşağı”(*) bağladı. Ona destur
verip, sırtını sıvazladı ve tüm Gazi Erenleri onu desteklemeye çağırdı.
Yıldırım Beyazıt, Trakya’da, Balkanlar’da kalıcı olmak için, oralara Türkmen göçünü teşvik
etti.“Selanik Yörükleri Yasası”diye bilen bir fermanla, Trakya ve Balkanlar’a göç eden
Türkmenleri vergiden muaf bıraktı. Beyazıt bununla da yetinmeyip, Seyyitlerin soy şeceresini
tutmak üzere“Nakib’ul Eşraflık” kurumunu oluşturdu. Seyyitleri vergiden tamamen muaf
tuttu. Daha da ileri giderek, Balkanlar’a taşınan inanç önderlerine geniş vakıf arazileri tahsis
etti.
Bu teşvik ve ayrıcalıklar sayesinde Anadolu’dan Rumeli’ ne sürekli Türkmen göçü oldu.
Saltuk Baba, Kızıl Deli, Otman Baba, Akyazılı Sultan Baba, Demir Baba gibi inanç önderleri,
Balkanlarda değişik bölgelerde Dergâh ve Ocaklarını kurup, talip topluluklarını çevrelerine
yerleş-tiriyorlardı.
Osmanlı’nın inançsal anlamında Hacı Bektaş Veli Dergâhı’na bu bağlılığı Sofu Beyazt ( 2.
Beyazıt ) zamanına dek devam etti. Yavuz Sultanla birlikte bu gelenek bozuldu. Onun oğlu
Kanuni Sultan Süleyman zamanında daha da bozuldu. Sultan Süleyman’ın Vezir-i Azamı
( Başbakanı ) Pargalı İbrahim, 1527 yılındaki Kalender Çelebi İsyanında, Göksun ovasında
30.000 Türkmeni katledip, Hacı Bektaş Veli’nin torunu Kalender Çelebi’nin başını da vurarak
İstanbul’a getirdi.( Saltık,2009,218 )
Hacı Bektaş Veli Dergâhı otuz yıl kapatıldı. Daha sonra Kanuni Sultan Süleyman, bu
Dergâhtan yararlanmak için kayın biraderi Serdar Ali Paşa’yı görevlendirdi. Serdar Ali Paşa
Alevi Dedelerini toplayıp onlara:
“Hacı Bektaş Veli Mücerret idi. Döl evladı yoktu, yol evladı vardı. Bende o yol
evlatlarından biriyim”yalanını yaymaya çalıştı. Dedeler ona inanmadıkları gibi onu alaya alıp
adını “Sersem Ali Baba” koydular. Daha sonra Sersem Ali Baba, Tarkya taraflarında
görevlendirildi. Yunanistan/ Teselya bölgesinde bir Bektaşi Tekkesi kurdu. Bu Tekke hala
“Sersem Ali Baba Tekkesi” adı altında harap bir şekilde yaşamaktadır.
Ne acıdır ki Osmanlının bu yalanı günümüze dek yaşadı ancak sadece bir kısım Bektaşiler
tarafından kabul gördü.
Son zamanlarda kimi Dedeler, Hacı Bektaş Veli’yi “Serçeşme” olarak görmüyorlar. Oysa
hemen bütün bölgelerde, Alevi Cemlerinde okunan Gülbenglerde onun Başpir ( Serçeşme )
olduğu alenen bellidir. Örneğin:
Velayetnamenin bu menkıbevi anlatımdan da anlaşılacağı gibi, İmamet Makamına oturan Baş
Pir Hacı Bektaş Veli, kendisine bağlılık bildiren Dedeleri, belli bölgelere gönderir.
Ancak bu hep Velayetnamenin anlattığı gibi görevlendirmelerle olmaz. Birçok Ocak, henüz
Horasan ve Türkmenistan’da iken belli Boy, Oymak ve Obalara fiilen inanç önderliği
yapıyorlardı. Yalnızca, 1220 yılındaki Moğol işgaliyle gelen Türkmenler değil; 1071
zaferinden itibaren Anadolu’ya gelen ilk Türkmenler de inançsal anlamda bazı Ocaklara
bağlanmışlardı.
Bu Ocaklar, 1200 yıllık geleneğe uyarak,“El ele, el Hakka” şiarına uygun olarak İmamet
Makamına oturan Hacı Bektaşi Veli Dergâhına bağlılığını bildirdiler. Hacı Bektaş Veli’nin
Başpir olduğu, Serçeşme olduğu Alevi Cemlerindeki “Gülbenk” denen dualardan da
anlaşılmaktadır.
*Ahi’lerin piri Ahi Evren’dir. Ahi Evren ise, Hacı Bektaş Veli’nin Musahibidir ve onun
Dergâhına bağlıdır.
Örneğin:
Sofra Duası
Bismişah!
Er Hak kabul eyleye!
Hızır uğraya!
Biri bin ola!
Gadasına kalkan ola!
Belasına bekçi ola!
Arta eksilmeye!
Taşa dökülmeye!
Biz bir yedik!
Hak erenler bin vere!
Dil bizden, nefes Hünkâr Hacı Bektaş Veli’den ola!
Gerçeğe Hû! Mümine Ya Ali!..
Yemek Sonrası Duası
Bismişah!
Bu gitti, yenisi gele!
Hak Erenleri bereketini vere!
Yiyene helal, yedirene delil ola!
Dertlerimize derman, hastalarımıza şifa ola!
Lokmalarımız canlara helal ola!
Dil bizden nefes Hünkâr Hacı Bektaş Veli’den ola!
Gerçeğe Hû! Mümine Ya Ali!..
Lokma Duası
Lokmalarınız kabul ola!
Muratlarınız hâsıl ola!
Yardımcınız Hızır ola!
Bir lokmanız bin belaya karşı gele!
Hak dergâhına yazılmış ola!
Lokma sahipleri niyetlerine vasıl ola!
Dil bizden nefes Hünkâr Hacı Bektaş Veli’den ola!
Gerçeğe Hû! Mümine Ya Ali!..
Hayır Yemekleri ve Lokma Duası:
Elhamdüllillah, Elhamdüllillah, Elhamdülillah!
Nimeti Celil, Bereketi Halil ola!
Şefaat senden ola ya Resullulah!
Yiyenlere helal, yedirenlere delil ola!
Gittiği yerde gam, gussa olmaya!
Çalışıp getirenler, hizmet edenler, hizmetlerinden şefaat görsünler.
İki cihanda yüzleri ak, imanları pak olsun.
Pirimiz Hünkâr Hacı Bektaş Veli’nin himmetlerine nail olsunlar.
Cenabı Allah dertlere derman, hastalara şifa ihsan eyleye!
Dil bizden, nefes Pirden, inayet İmam Ali'den, şefaat Muhammed Mustafa'dan,
Kabulü yüce Allah'tan ola!
Gerçeğe Hü, Mümine Ya Ali!
Onun soyundan gelen Çelebilerden ( Ulusoylar ) Başpirlik yapanlar şunlardır:
1-Hacı Bektaş Veli
2-Habip Emirci ( Post:1271-1301 )
3-Hızır Lale ( 1301-1321 )
4-Resul Bali ( 1321-2369 )
5-Yusuf Bali ( 1369-1399 )
6-2. Resul Bali ( 1399-1441 )
7-Mürsel Bali ( 1441-1483 )
8-Yusuf Çelebi ( 1483-1501 )
9-Balım Sultan ( 1501-1516 )
10-Kalender Çelebi ( 1516-1528 )
11- İskender Çelebi ( 1528-1548 )
12-Yusuf Bali ( 1548- 1569 )
13-Bektaş ( 1569-1581 )
14-Resul ( 1581-1588 )
15-Mürsel ( 1588- 1604 )
16-Hasan ( 1504-1607 )
17-Bektaş ( 1607-1632 )
18-Kasım ( 1632-1646 )
19-Yusuf ( 1646-1656 )
20-Zülfikâr ( 1656-1667 )
21-Hüseyin ( 1667-1674 )
22-Abdulkadir ( 1674-1685 )
23-Elvan ( 1685-1729 )
24-Murtaza Ali ( 1729- 1731 )
25-Feyzullah ( 1731-1759 )
26-Bektaş ( 1759-1761 )
27-Abdullatif ( 1761-1803 )
28- Şehit Feyzullah ( 1803-1824 )
29-Hamdullah ( 1824-1836 )
30-Ali Celalettin ( 1836-1870 )
31-Feyzullah ( 1870-1878 )
32-Ahmet Cemalettin ( 1878-1922 )
33-2.Veliyuttin ( 1922-1940 )
34-Celalettin Ulusoy ( 1940-1990 )
35-Feyzullah Ulusoy ( 1990-1994 )
36-3.Veliyuttin Ulusoy ( 1994-....)
KAYNAKÇA
1. AKSARAYI ( 2000 ), Müsa-Meretü’l Ahbar, Çeviri: Mürsel Öztürk, TTK Yayını.
2. AKSÜT, Hamza. ( 2006 ), Alevi Erenlerin İlk Savaşı, Yurt Yay.
3. BİHAR’UL-ENVAR, 44: 329,
(www.kerbela.net/dosyalar/sayfaoner.asp?,E.Tarihi:05.08.2011).
4. BLAGA, Rafael ( 1997 ), İran Halkları El Kitabı.
5. BULUT, Faik, ( 1998 ), Horasan Kimin Yurdu, Berfin Yay.
6. EBUL FARAC ( 1987 ), Ebul Farac Tarihi, Çeviri: Ömer Rıza Doğrul, TTK Yay.
7. EBUL FİDA, 4: 205.( www.turkforum.net/540080-uhud-savasi.html, Erişim
Tarihi:05.08.2011 ).
8. ELVAN ÇELEBİ, ( 2010 ), Menakubu’l Kutsiye, Çeviri: A.Yaşar Ocak.
9. FIĞLALI, E.R. ( 1989 ), Türkiye’de Alevilik Bektaşilik, Selçuk Yay.
10. GAZİ ARAŞTIRMA DERGİSİ, 33: 477-478-479.
11. GORDLEVİSK,(1996),Çeviri, Azer Yaren, Anadolu Selçuklu Devleti. Onur Yayınları.
12. GÖLPINARLI, Abdulbaki, ( Çeviri ), ( 1978 ), Rıza Muzaffer, Şia, İstanbul.
13. GÖLPINARLI, Abdulbaki, ( Çeviri ), ( 2007 ),Tarih Boyunca İslam Mezhebleri ve Şiilik,
Der Yayınları.
14. HEREDOT TARIHI ( 1973 ), Çeviri: Perihan Kuturman, Hürriyet Yayınları.
15. HÜSEYİN HÜSAMETTİN, ( 2008 ),Çeviri Mesut Aydın, Amasya Belediyesi yayını.
16. İ. ANSİKLOPEDİSİ, S.368.
17. İ. ANSİKLOPEDİSİ, S.392.
18. İBN HADİD, Nehc’ül- Belağa, (www.caferilik.com, Erişim Tarihi:05.08.2011 ).
19. İBN SAD, Tabakat, 10: 164, (www.ilahi.org/modules.php?name, Erişim
Tarihi:04.08.2011).
20. İBN ŞEHRAŞUB, Menakıb, (www.caferilik.com, Erişim Tarihi:05.08.2011 ).
21. İBN UBEYDE, El-Kamil, 4: 92-93.
22. İBNI BIBI ( 1996 ), Selçuk Name, Çeviri: Mürsel Öztürk, KB Yayını.
23. İBNUL ESİR ( 1986 ), El Kamil Fit Tarih, Çeviren: Ahmet Ağırakça.
24. İBNUL ESİR, ( 1986 ),Çeviri; Ahmet Ağırakça, El Kamil Fi’t Tarihi.
25. İBNUL HECERE, ( 2008 ), Çeviri; Seyfullah Erdoğmuş, Sağlam Yayınları.
26. İBNÜ’L-HİSÂM, Es Siretü’n-Nebeviyye, (www.sevde.de/islam,Erişim Tarihi:
05.08.2011 ).
27. İRŞAD-I MUFİD, 2. ( www.caferilik.com, Erişim Tarihi:05.08.2011 ).
28. KADİRZADE Doç Kadir, ( 1998 ), Uluslararası Eren ve Evliyalar Kurultayı, Ervak
Yayını.
29. KEŞF’UL-ĞUMME, 2, ( www.ahlul-bait.eu/turkce/ehlibeyt, Erişim Tarihi:05.08.2011 ).
30. KÖKSAL, Asım, ( 2004 ), ( Çeviri ), El Mugazi, İslam Tarihi, Kaynak Yayınları.
31. MESUDİ, ( 2001 ), Çeviri: Ramazan Şeşen, El Tenbih, TTK Yayını.
32. MİSKEVEY, Tecaribul-Umem.
33. MUSİR’UL-AHZAN, (www.kerbela.net/dosyalar,Erişim Tarihi:05.08.2011 ).
34. OCAK Ahmet Yaşar, ( 1999 ), Türkler, Türkiye ve İslâm, İstanbul.
35. OCAK, Ahmet Yaşar, ( 2000 ), Alevî ve Bektaşî İnancının İslâm Öncesi Temelleri.
36. SALTIK Veli, ( 2006 ), Tarihin İlk Devrimci Devleti Deylemistan, Kuloğlu Yay.
37. SALTIK Veli, ( 2009 ),Türkmen İsyanları, Kuloğlu Yay.
38. SALTIK Veli, ( 2011 ), Alevi Türkmen Tarihi, Kuloğlu Yay.
39. SALTK Veli, ( 2011 ), İz Bırakan Erenler ve Alevi Ocakları, Kuloğlu Yay.
40. SÜMER, Faruk Prof. ( 1999 ), Oğuzlar, Selçuk Yayınları.
41. SÜMER, Faruk, ( 1999 ), Oguzlar, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını.
42. ŞEHBENDERZADE, Ahmet Hilmi, ( 2006 ), İslam Tarihi, Ötüken Yayınları.
43. ŞEREFHAN ( 2009 ), Şerefname, Çeviri: Celal Kabadayı, Yaba Yay.
44. TABARi ( 2007 ), Tarih-i Tabari, C.3, Çeviri: Faruk Gürtunca, Sağlam Yay.
45.TARİH-İ EHL-İ BEYT, S. 102, ( www.ehlibeyt-nuru.com, Erişim Tarihi:05.08.2011 ).
46.TARİH-İ HULEFA, Cevdet Paşa Tarihi. ( www.balaghah.net Erişim Tarihi: 05.08.2011 ).
47. TARİHİ, Çeviri; TABARİ, ( 2007 Faruk Gürtunca, Sağlam Yay.)
48. TEZKİRET’UL- HAVASS, ( www.aleviyyun.com/ali/84-ali-hayati, Erişim Tarihi:
05.08.2011 ).
49. TOGAN, Z. Velidi, ( 1981 ), Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitapevi.
50. VELAYEYNAME, ( 2010 ), Gazi Üniversitesi Araştırma Merkezi Yayını.
51. YAKUBÎ TARİHİ, ( http://islamtarihim.com Erişim Tarihi: 05.08.2011 ).
52. YENABÎ’UL-MEVEDDE, ( www.balaghah.net/nahj-htm/tur/ali/hilafet.htm,Erişim
Tarihi: 05.08.2011 ).
53. YILMAZ, Hakkı, ( 2011 ), İşte Kur’an, İşaret Yayınları.