TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

KADiR-BiLLAH
me isteğine muhalefet etmiş, bunun
üzerine Şiiler' e nakib unvanı taşıyan dini
bir reis tayin edilmiştir (İbnü ' l-Cevzl, IX,
85) . Bir taraftan Abbas! hakimiyetini eski
günlerine döndürmeye gayret ederken
· diğer taraftan Sünnlliği hakim kı lmaya
çaba göstermiştir. Bu konuda kaleme
alınan er-Risfı1etü '1 - Kiidiriyye (el-Uşul)
adlı
eser ona nisbet edilmektedir. Bu
eserde usule dair hadis i mamlarının tertibi esas alınarak ashabın faziletlerinden
bahsedilmiş. Ömer b. Abdülazlz'in üstünlükleri dile getirilmiş , Kur ' an ' ın mahiQk
olduğuna inananların ve Mu'tezm görüşü benimseyenlerin f ikirlerinin yanlışlığı
ispat edilmeye çalışılmıştır. Eserin cuma
günleri Mehdi Camii'nde ilim halkaların­
da okunduğu kaydedilmektedir (Hatlb ,
IV, 37). Halife divanlarında oluşturulan,
tamam ı it ikadl konularla ilgili bazı eserler de Kadir-Billah'a nisbet edilmektedir. Şerif er-Radi tarafından yazılan bir şi­
ir e kızan Kadir-Billah 402'de (1011-12)
Bağdat'ta Sünni ve Şii alimleri toplam ı ş.
bu alimler, Fatımller'in Hz. Fatıma'ya varan neseplerinin sah ih olmadığına dair
karar almışlar ve kadı l ar huzurunda bu
kararı tescil etmişlerdir. Halife408 (101718) yılında Mu'tezile fakihlerinden tövbe
etmelerini, eski görüşlerinden vazgeçmelerini istemiş, onlar da görüşlerinden
vazgeçtikleri ni, Sünnlliğe muhalif bir şey
söylemeyeceklerini belirterek bu husus u
yazılı olarak beyan etmişlerdir(ibnü'l-Cev­
zl, IX, ı 55). 420'de (1029) toplanan divanda Ka dir- Billah tarafından derlenen ve
içerisinde öğütler, mev'izalar. Basralı­
lar'ın görüşlerinin açıklamaları , bid'atçı­
lara redd iyelerle Kur'an'ın mahiQk olduğunu söyleyenter in fasıklığı vurgulanan
bir bildiri okunmuş , divanda bulunanlardan, dinlediklerinin içeriğ i ne katıldıkları­
na dair yazılı bir belge alınmıştır (a.g.e.,
IX, 223-224) . Maverdi e1-İ]fnfı', KudQrl'
e1-Mul;)taşar ve Abdülvehhab b . Muhammed el-Malik! e1-Mul;)taşar adlı eserlerini Ka dir- Billah'ın isteği üzerine yazarak kendisine takdim etmişlerdir (Yakut, XV, 54). Ali b . Said ei-İstahrl'nin de
onun isteğiyl e Batınlliğe bir reddiye yazdığı kaydedilmektedir (İbnü ' l-Cevzl, IX,
ı 34) . Kactir-Billah dönemi, Maverdi ve İb­
nü'I-Ferra gibi alimterin hilafet kavramı
üzerindeki çalışmaların yoğunlaştığı devir olması bakımından da önemlidir. Maverdl'nin, ünlü eseri e1-AJ:ıkfımü's-su1tfı­
niyye'yi Kactir- Billah'ın isteği üzerine kaleme aldığı rivayet edilmektedir (M. Abdülkadir Ebu Faris, s. 521-523).
128
BİBLİYOGRAFYA :
G. Le Strange. Baghdad During the Abbas id
Caliphate, Oxford 1924, s. 125; Şerif er-Radi,
Dfuan, Beyrut, ts . (Daru Sadır), ı, 546-549; ll,
576; Hatlb, Tarfi)u Bagdad, ı, 101, 110; lll, 93,
232; IV, 37, 320; V, 88; VIII, 80; Xl , 79; Nizamülmülk. Siyasetname(Köymen), s. 193-194, 201202; RGzraveri, Zeylü Tecaribi'l-ümem (nşr. H.
F. Amedroz), Kahire 1334/1916, lll, 202, 206208, 250, 305, 311 ; İbnü'I-Cevzi. el-Munt~am
(n ş r. Süheyl Zekkar). Beyrut 1995, IX, 7 -245 ; Yaküt, Mu'cemü'l-üdeba', XV, 54-55; İbnü'I-Eslr,
el-Kamil (tre. Abdülkerim Özaydın ), İstanbul
1987, IX, 48, 59 -60, 71-320; Fas!, el-'i/f,:dü'ş-şe­
mfn, lll, 342; C. E. Bosworth, The Ghaznauids,
Their Empire in Afghanistan and Eastern Iran:
994-1040, Edinburg 1963, s. 28-29, 46, 52-54,
130, 150, 180, 182; Mafizullah Kabir, The Buwayhid Dynasty of Baghdad, Calcutta 1964,
s. 195-196; V. V. Barthold, Moğol istilasına Kadar Türkistan (haz. Hakkı Dursun Yıldız). İstan­
bul 1981,s.286,290-291,301,306;M . Abdü~
kadir EbG Faris, el-19içlf Ebu Ya'la el-Ferra' ue
kitfıbühu
el-AI;ıkamü 's-sultaniyye,
Beyrut
1403/1983, s. 521-523; K. V. Zettersteen,
" Ka dir Billah", iA, VI, 49-50; D. Sourdel, "al~adir-Bi'llah", E/ 2 (İng . ). IV, 378 -379.
li!
~
-
o
MusTAFA SABRi
KüçüKAşcı
A
KADIRI, Abdüsselam b. Tayyib
( \.Ş)~IA!I ..,_.;;w ı .:i I":IWI~)
~
Ebu Muhammed Abdüsselam
b. et-Tayyib b. Muhammed ei-Hasenl
ei-Kadirl el-Fas!
(ö. 1110/1698)
L
Ensab alimi, edip ve
şair.
_j
1O Ramazan 1OSB'de (28 Eylü l 1648)
Fas (Fez) şehr i nde doğdu . Hz. Hasan ve Abdülkadir-i Geylani neslindendir.
Ataları Moğol istilasından (656/1258) sonra Bağdat'tan Endülüs'e, X. (XVI.) yüzyı­
lın başlarında da Fas'a göç etmişlerdir.
Dedesi fakihti ; kardeşi Muhammed nahiv, belagat, fıkıh, hadis alimi ve mutasawıf, oğullarından Kasım da fakih, Tayyib ise mutasawıftı .
Fas'ın
Abdülkadir el-Fas! ile oğulları Muhammed ve Abdurrahman, Ebu Ali ei-YQsl,
Muhammed ei-Arabl ei-Fi ştan. Ebü'I-Abbas Ahmed b. Abdullah Ma'n ve Muhammed b. Ali ei-Filal1'den (ed-DilaT) Arap dili
ve edebiyatı. belagat, kıraat. tefsir, hadis, fıkıh , tasawuf, aruz, mantık gibi çeşitli alanlarda ders alan Kadirl şiirde ve
nesirde ileri bir düzeye ulaştı. Daha sonra
kendini ensab ilmine vererek çalışmala­
rını özellikle Haşimoğulları ile onların bir
kolu olan Hz. Ali evi adı üzerinde yoğun­
laştırdı.
Kadirl. hayatının sonlarına doğru zamanın Filali Hükümdan Mevlay İsmail b .
Muhammed'in isteği üzerine, kendisine
isyan eden oğlu Muhammed'in itaatini
sağlamak için SGsülaksa'ya gitti. Öğren­
cisi olan Muhammed'in isyanının sona erdirilmesinde önemli r ol oynadı. 13 Reblülewel 111 O' da (19 Eylül 1698) Fas'ta öldü ve üstadı Ahmed el-Yemeni'nin türbesi yanına defnedildi. Başta hocaları ve
öğrenciler i olmak üzere birçok kimse tarafından övülen Kadirl çok sayıda öğren­
ci yetiştirmiştir. Ebu Abdullah ei-Mesnavl. Ebü'I-Abbas ei-Vicarl, Muhammed b.
Abdüsselam ei-Bennanl, İbn Zakur ve İbn
Rahhal bunlar arasında zikredilebilir.
Neşrü'1-me§fıni ve e1-İ1ti]fatü'd-dürer
müellifi tarihçi Muhammed b. Tayyib elKadiri onun torunudur.
Eserleri. Değişik alanlarda çalı şmaları
bulunan Kadirl'nin çoğu manzum olan
eserleri, günümüzde Fas'ta yaşayan t orunları ile akrabalarının elinde ve Fas'ın
bazı kütüphanelerinde mevcuttur. Başlı ­
ca eserleri şun l ardır: 1. e1-Ma]fşadü '1AJ:ımed (fi't-ta'rif bi-seyyidina İbn 'AbdilLah Af:ımed). Şeyh i Ebü'I-Abbas Ahmed
b. Abdullah Ma'n'ın tarikat silsitesiyle Şa­
zeliyye silsite ve ko li arına dairdir (Rabat
1351 ). Z. ed-Dürrü's-seni ii (ba'zıl?ikri)
men bi-Fô.s min eh1i'n-nesebi('l-beyti)'1-ljaseni. Fas'ta Hz. H asan'ın soyundan gelenler ve özellikle İdrlsller'in meş­
hur şahsiyetleri hakkındadır (Fas 1303,
1308). 3. e1-İşrfıt'a1fı nesebi'1-a]ftfıbi'l­
erba'ati'1-eşrfıf. Abdülkadir-i Geylani. Abdüsselam b. Meşlş. Ebü'I-Hasan eş-Şazeli
ve Muhammed b. Süleyman ei-CezQII'nin
tarikat silsileleriyle ilgili olan eser manzume olup ilk eserle birlikte basılmıştır (Fas
1308). 4. e1-'Artü'1-'fıtır ii-men bi-Ffıs
min ebnfı'i'ş-Şeyl;) 'Abdil]fiidir (Cezayir
1906)
Katiiri'nin diğer bazı eserleri de şunlar­
Na?mü Mul;)taşari's-Senusi (fi'Lmantık) (Muhammed b. YOsufes-SenGsl'nin eserinin manzum hale getirilmiş şekli;
Rabat, ei-Hizanetü'l-amme, nr. 423, 538/
4). İ]J.kfımü'1-ma'ruf min a]fkfımi'?-?U­
ruf (Rabat, ei-Hizanetü'l-amme, nr. 522/1).
Matla'u(Metali'u) '1-işrfı]f (fi nesebi'ş-şü­
refa'i'l-varidin mine'l-'lrak), Esne'1-Merfı]fi fi'n-nesebi'1- 'Irfı]fi, Mevfı]fıfu 'tta'rif li-men yünseb bi-Ffıs ile 'n-nesedır:
bi'ş-şerif, Şeceretü 'ş-şüreffı'i'1-Kadi­
riyyin, Na?mü Kavfı'idi'1-i'rfıb, e1-Cevfıhirü'1-Mantı]fıyye, Na?mü '1-cevfıhir
(min nesebi Beni Tahir), Tu]J.fetü'n-nebih (bi-nesebi Beni Tahir ve Beni Şebih),
İgii§etü'1-1ehffın bi-esfınidi ü1i'l- 'irffın,
e1-Fehrese, Divfın (müellifin eserleri ve
bunların yazma nüshaları için bk. Ka diri,
KADiRiHANE TEKKESi
el-iltil~atü 'd-dürer, s. 275-28 I; Brockelmann, ll, 356, 682-683; Abdüsselam b.
Abdülkadir ibn Sude, ı-ıı. tür.yer.). Ebu
Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Fas!,
el-Mevridü'l-heni bi-a{Lbari Mevlay
'Abdisselam el-Kiidiri el-lfaseni adıyla
bir eser yazm ı ştır (Zirikll, IV, 6).
BİBLİYOGRAFYA :
Kadiri, Neşrü 'l-meşanf, lll, 86- ı ı 5; a.mlf.. İl­
el-Alevi el-Kasım!),
Beyrut 1403/1983, s. 275-28ı; Brockelmann,
GAL Suppl., ll, 356, 682-683; Muhammed Davüd. Tarfi)u Tı(van, Tıtvan ı379/1959, 1/3, s.
360-36 ı, 374-377; Zirikli, el-A'lam ( Fethullah),
IV, 5-6; Abbas b. İbrahim. el-İ'lam, VIII, 47848ı; Abdülhay ei-KeWlni, Fihrisü'l-fehilris, 1,
ı88- ı 90; ll, 774-775; AbctGsselam b. Abdülkadir ibn SGde. Delilü mü'errii)i'l-Magribi'l-alj:şa,
Darülbeyza ı 960, 1, 75, 96 , ayrıca bk. tür. yer.;
ll, 3ı5, 3ı6, ayrıca bk. tür. yer.; Fevzi Abdürrezzak, el-Ma(bü'atü 'l-/:ıaceriyye fi'l-Magrib, Rabat ı986, s. ı66; M. Lakhdar. "al-]5:adirt, al-I:Iasanl", EP (ing.), IV, 380. l';i;l .
til~a(ü 'd-dürer (nşr. Haşim
i!ıııt
ı
! SMAiL DURMUŞ
KADim, Muhammed b.
Tayyib
ı
( ..SJ.:ılöJI ~1 ~ ~)
Ebu Abdiilah Muhammed
b. et-Tayyib b. Abdisselam el-Hasent
el-Kadirt el-Fas!
(ö. 1187/1 773)
L
Faslı
tarihçi.
_j
7 Reblülewel 1124 ( 14 Nisan 1712) tarihinde Fas'ta doğdu. Hayatı hakkında bilinenler, İltilsiitü'd-dürer adlı eserinde
verdiği bilgilere dayanmaktadır. Hz. Hasan ve Abdülkadir-i Geylani soyundan
olan Kadirl'nin ataları Moğol istilası sıra­
sında (656/1 258) Bağdat'tan ayrılarak Endülüs'e göç etmişler, Vadlaş (Guadix) ve
Gırnata' da (Granada) yerleşmişlerdir. Suranın da düşman eline geçmesi üzerine IX.
(XV.) yüzyılın sonlarında Fas'a gitmişler­
dir. Kadirl, Fas'ta Muhammed et-Tavüdl
b. Talib b. Sude, Muhammed b. Hasan elMasmudl. Abdülmedd b. Ali ez-Zebadl,
Ahmed b. Mübarekes-Sicilmasl, Muhammed b. Abdüsselam el-Bennanl gibi alimlerden ( hocaları için b k. ilti~atü 'd-dürer, s.
449-476) öğrenimini tamamladıktan sonra buradaki Endülüs Camii'nde imamlık
ve hatiplik yaptı. Bir taraftan da öğretim­
le ve eser yazmakla meşgul oldu. 25 Şa­
ban 1187' de ( 11 Kasım 1773) Fas'ta vefat
etti ve BabülfütGh'a defnedildi.
Eserleri. 1. Neşrü'l-meşani li-ehli'l]farni'l-l;adi 'aşer ve'ş-şani. Kuzey Afrika'da 1000-1186 (1592-1772) yılları arasında vefat eden alim, mutasawıf, idareci, edip, şair vb. şahsiyetlerin biyografilerini ihtiva eder. Kuzey Afrika'daki diniilmi müesseseler, siyasi olaylar hakkında
da bilgi veren eser. bölgenin dinl-tasavvufi hayatına dair dikkate değer mal u mat
ihtiva etmektedir. Neşrü 'J-meşani'nin
küçük versiyonunun taş baskısı yapılmış
(1-11. Fas ı 3 ı O). büyük versiyonu da Muhammed Hacci ve Ahmed et-Tevfik tarafından neşredilmiştir (I-IV, Ra bat, ı 3971407/1977- ı 986). Bu neşir ayrıca Mevsu'atü '1- 'dlemi'l-Magrib 'in içinde de
tekrarlanmıştır (III-V!, Beyrut 1417/1 996) .
Eserdeki tarihi o layların derlend i ği Badleian Library'deki bir nüshayı Narman Cigar İngilizce notlarla birlikte yayımlan­
mıştır (fjauliyyatü neşri'l-meşanf/ Nashr
al-Mathanl: The Chronicles, Ra bat I 978;
London 1981) . Z. İlti]fiitü'd-dürer ve
müstetddü '1-mevd'i?: ve'l-'iber min al].bari ve a'ydni'l-mi'eti'l-l;ddiye ve'ş-şd­
niye 'aşer. Neşrü'J-meşani'nin ihtisarı
suretiyle, ayrıca farklı bazı bilgilerin ilavesiyle kaleme alınan eserin Haşim el-Alevi
el-Kasım! tarafından önce araştırma ve
değerlendirme kısmı Mu]faddimetü Ki~
tabi İlti]fiiti'd-dürer adıyla (Beyrut I 982).
daha sonra da metni (Beyrut ı 983) neşre­
dilmiştir. 3. Leml;atü '1-behceti'l-'aliyye
ii ba'zı
lidir (Rabat, el-Hizanetü 'l-melekiyye, nr.
1897, 3717).
Kadirl'nin diğer eserleri de şunlardır:
ez-Zehrü'l-bdsim ii mena]fıbi'ş-Şey{L
Sidi Kasım (Rabat, el-Hizanetü'l-amme,
nr. 580, ı 778, 23 ı 8); el-Kevkebü'd-davi
ii ikmali mu'temedi'r-ravi(Rabat, el-Hizanetü'l-amme, nr. 799); eş-Şavarimü'l­
tetkiyye ii nühuri ehli'l-]faşideti'l-it­
kiyye (Rabat. el-Hizanetü ' l-amme, nr.
ı 230); Dürretü'l-metalib ii nesebi Beni Ebi Giilib (Ra bat . el-Hizanetü'l-amme,
nr. ı 234 ); Te'ali]f 'ala ba'zi'n-na]ft min
Cemhereti'l-ensab li'bn lfazm (Rabat,
Hizanetü'l-melekiyye, nr. 5716). Kadirl'nin
eserleri (müellifinverdiği bir liste için bk.
a.g.e. , s. 4 79-480). Selvetü'l-enfas yazarı Muhammed b . Ca'fer el-Kettanl başta
olmak üzere Kuzey Afrika' nın din ve kültür hayatı üzerinde çalışan müelliflerin
önemli kaynaklarından olmuştur.
BİBLİYO GRAFYA :
Kadiri. Neşrü'l-meşani, neşredenlerin girişi,
a.mlf.. İlti/!:ii(ü'd-dürer (n ş r. Haşim Alevi
el-Kasım!). Beyrut 1403/1983, s. 449-490; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 1-14; Hifnavi, Ta'rifü'l-i)alef bi-ricali's-sele{. Beyrut ı402/ı982, 1,
202-203 ; Brockelmann, GAL Suppl., ll, 687; lzaf:ıu 'l-meknün, ll, 648; AbctGsselam b. Abdülkadir ibn SGde, Delflü mü'errii)i 'l-Magribi 'l-alj:şa,
Titvan ı950, s. 96, 602; Muhammed ei-MenGni,
el-Meşadirü 'l-'Arabiyye li-tarfi)i'l-Magrib, Darülbeyza 1404/1983,1, 2ı9-22ı, 222,225, 229;
G. Deverdun, "al-]5:adirl", EP (ing.), IV, 379;A.
Knysh, "al-Qadirt, Muhammed Ibnal-Tayyib",
Encyclopedia of Arabic Literature, London
ı 998, ll, 627.
r.iJ
l!llliJ RIZA KURTULUŞ
ı, ı -8;
ı
(bk. ABDÜLKADiR HAMIDI ÇELEBİ).
_j
L
r
ehli'n-nisb eti'ş - Şı]fılliye (nşr.
Umberto Rizzitano, Kah i re I 956). 4. el-İk­
KAniRi TACI
ı
(bk. TAÇ).
lil ve 't-tdc ii teHili Kifdyeti 'l-m iıl;tdc.
L
Ahmed Baba et-Tinbüktl'nin eserinin zey-
r
L
Kadirihane
Tekkesi'nin
cümle kapısı
üzerindeki
ihya kitabesi
--,
KAniRi ÇELEBİ
_j
KAniRiHANE .TEKKESi
İstanbul Tophane'de
1040'ta (1630) tesis edilen,
Kadiriyye tarikatının
asitanesi olan tekke.
--,
_j
Beyoğlu ilçesinin Tophane s~mtinde
Kadirller Yokuş u üzerinde yer almaktadır.
Hacı Plrl adlı bir kişi tarafından Kadiriyye'nin Rumiyye kolunun plri Şeyh İsmail
Rumi için inşa ettirilmiştir. Cami- tevhidMne merkezli bir külliye olan tesis yüzyıllar içinde çeşitli onarımlar geçirmiş ve
yenilenmiştir. Topçubaşı İsmail Ağa'nın
129