– — ˜ ™ - İslam Ansiklopedisi

TEVFÎK el-HAKÎM
rucularýndan Tevfik Fikret, Ýstanbul 1998; Serol
Teber, Tevfik Fikret’in Melânkolik Dünyasý: Âþiyan’daki Kâhin, Ýstanbul 2002; Ýsmail Parlatýr,
Tevfik Fikret, Ankara 2004; a.mlf., “Tevfik Fikret”, TDEA, VIII, 330-338; Bir Muhalif Kimlik:
Tevfik Fikret (haz. Bengisu Rona – Zafer Toprak),
Ýstanbul 2007; Hilmi Uçan, Batý Þiiri ve Tevfik Fikret, Ankara 2009; Himmet Uç, Tevfik Fikret’in
Psikobiyografisi, Ankara 2009; Seyfi Kenan, “II.
Meþrutiyet’le Gelen Yeni Eðitim Arayýþlarý: Tevfik Fikret’in Yeni Mekteb’i ve Eðitim Felsefesi”,
100. Yýlýnda II. Meþrutiyet: Gelenek ve Deðiþim
Ekseninde Türk Modernleþmesi Uluslararasý
Sempozyumu, Bildiriler (haz. Zekeriya Kurþun
v.dðr.), Ýstanbul 2009, s. 275-285; Muallim (Tevfik Fikret için nüsha-i mahsûsa), Ýstanbul 1917;
Düþünce (Tevfik Fikret için nüsha-i mahsûsa), Ýstanbul 1918; Nuri Saðlam, “Servet-i Fünûn’a Kadar Tevfik Fikret ve Bilinmeyen Þiirleri”, TDED,
XXX (2003), s. 403-444; Biyografya (Tevfik Fikret
özel sayýsý), sy. 7, Ýstanbul 2006.
ÿAbdullah Uçman
–
—
TEVFÎK el-HAKÎM
( ‫) א‬
Tevfîk b. Ýsmâîl el-Hakîm
(1902-1987)
˜
Mýsýrlý oyun yazarý, romancý.
™
Ýskenderiye’de doðdu. Kaynaklarda doðumuyla ilgili olarak 1898 ile 1903 yýllarý
arasýnda deðiþen tarihler verilir (Brugman,
s. 277, dipnot 2). Babasý baþsavcýlýkta görev yapan geniþ arazi sahibi Mýsýrlý bir memur, annesi güçlü karaktere sahip Türk
asýllý zengin bir hanýmdýr. Babasýnýn memuriyeti sebebiyle Mýsýr’ýn çeþitli þehirlerini dolaþtý. Ýlk eðitimini Desûk’taki bir
mektepte aldý. Ýlkokulu Demenhûr’da okudu. Ýskenderiye’de Re’sü’t-tîn Lisesi’ne devam etti ve Kahire’de iki amcasýnýn yanýnda kalarak liseyi bitirdi. Annesi geliþmesinde önemli rol oynarken onun anlattýðý
binbir gece masallarý ve Antere, Hamzatü’l-behlevân gibi hikâyeler edebî zevkinin
ilk tohumlarýný oluþturdu. Babasý hikâye
ve roman gibi kitaplarla ilgilenmesini yasaklayýp edebî zevkini klasik Arap þiiriyle geliþtirmesini istediyse de Tevfîk küçük
yaþta iken Alexandre Dumas ve Ponson
du Terrail’in romanlarýný gizlice okudu. Kahire’de liseye devam ederken özellikle tiyatro eserlerini okudu. Georges Abyad’ýn
sergilediði oyunlarý hayranlýkla izledi. Öðrenciliðinin ilk yýllarýnda Mýsýr halký Ýngiliz
iþgaline karþý isyan baþlatmýþtý. Bu dönemde Ýngilizler’in Mýsýr’ý iþgallerini eleþtiren
þiirlerle eŠ-™ayfü’¦-¦aš¢l adlý oyununu
yazdý (1919). Oyunu sahneye koymak amacýyla küçük bir tiyatro topluluðu oluþturdu. Bu topluluk Mýsýr’ýn ilk tiyatrolarýndan
Tevfîk
el-Hakîm
olan Tevfîk el-Hakîm Tiyatrosu’nun çekirdeðini meydana getirdi. Yine bu dönemde Ukkaþe Kardeþler Tiyatrosu için babasýndan çekinmesi sebebiyle Hüseyin Tevfîk takma adýyla birkaç oyun kaleme aldý. Muhtemelen babasýnýn isteði üzerine
1921’de Hukuk Fakültesi’ne girdi. Fransýzca’nýn Mýsýr hukuku için önemini kavrayarak Fransýzca öðrenmeye ve bu dilde
yazýlmýþ tiyatro eserleriyle eleþtirilerini okumaya baþladý (Sicnü’l-£umr, s. 154-155).
1924’te Hukuk Fakültesi’nden mezun olduktan sonra babasý onu hukuk alanýnda
doktora yapmak üzere Paris’e gönderdi.
Ancak Paris’te hukuk eðitiminden çok tiyatro eserleriyle ilgilendi. Shakespeare, Goethe, Maeterlinck, Ibsen ve Pirandello’nun
oyunlarýný izledi. Tiyatro yanýnda Fransýz
kültürüne yöneldi; Hippolyte Adolphe Taine’nin yazýlarýný inceledi. Yazarlýk macerasý, kendi deyimiyle gerçek kültürün kaynaklarýndan içebildiði Avrupa’ya ulaþmasýndan sonra baþladý. Tevfîk el-Hakîm 1927’de doktora yapmadan Mýsýr’a döndü ve
Ýskenderiye adliyesinde göreve baþladý. Ardýndan savcý vekili olarak tayin edildi; Tanta, Desûk, Demenhûr ve Fâriskûr gibi þehirlerde beþ yýl kadar bu görevde çalýþtý
(1929-1934). 1933’te yayýmladýðý Ehlü’lkehf adlý oyunundan sonra ünü arttý. Önce Eðitim Bakanlýðý’nýn araþtýrma bölümünün (1934), ardýndan Sosyal Ýþler Bakanlýðý’nýn bilgi servisinin (1939) yöneticiliðine
getirildi. 1951’de Dârü’l-kütübi’l-Mýsriyye’nin genel müdürü oldu. 1956 yýlýnda elMeclisü’l-a‘lâ li’l-fünûn ve’l-âdâb üyeliðine
seçildi. 1959’da UNESCO’nun Mýsýr temsilcisi sýfatýyla Paris’e gitti ve kendi isteðiyle 1960’ta geri döndü. 27 Temmuz 1987
tarihindeki ölümüne kadar el-Meclisü’l-a‘lâ
li’l-fünûn ve’l-âdâb üyeliðini sürdürdü.
Pek çok araþtýrmacý Tevfîk el-Hakîm’i
Arap tiyatrosunun kurucusu kabul eder
(Egypt Since the Revolution, s. 159; Þükrî
Galî, s. 27; Long, s. 195). Kendisi de karakterini romancý olmaktan çok oyun yazar-
lýðý için daha uygun bulur (Sicnü’l-£umr, s.
170-171). Lise yýllarýnda tiyatro eseri yazmaya baþlayan Tevfîk el-Hakîm 1933’te
kaleme aldýðý Ehlü’l-kehf Tâhâ Hüseyin
tarafýndan, eski trajediyi ele alýþýndaki baþarýsý ve dilin biçimsel gerekliliklerini yerine getirmesi bakýmýndan Arap edebiyatýnýn önemli aþamalarýndan biri diye nitelendirirlir. Daha sonra konusunu yine kültür
kaynaklarýndan seçtiði Þehrâzâd (1934),
Pigmalion (1942), el-Melik Udip (1949)
gibi oyunlar yazar. Ancak bunlarý ve diðer
oyunlarýný oluþtururken iki sorunla karþýlaþýr: Mýsýr’da oyunlarýný sahneye koyacak
ekibin bulunmamasý ve edebî dille konuþma dilinin farklýlýðý. Bunun üzerine oyunlarýný “zihnî tiyatro” (théâtre des idées) dediði ve “mesrah-rivâye” (tiyatro-roman) kelimelerinden kýsaltarak “mesrivâye” adýný
verdiði, sahneye konulmak için deðil okunmak için kaleme alýr. 1940’larda gazete
ve dergilerde yayýmlanmak üzere tek perdelik oyunlar yazar. Ardýndan bunlarý Mesra¼u’l-müctema£ (1950) ve el-Mesra¼u’l-münevva£ (1956) adýyla iki kitapta
toplar. 1952 devriminden sonra kaleme
aldýðý oyunlarda bu dönemde Mýsýr’ýn deðiþen politik ve sosyal gerçeklerini yazýlarýna aktarýr. el-Eydi’n-nâ£ime (1954) ve
es-Sul¹ânü’l-¼âßir (1960) bu dönemin
oyunlarýndandýr. Yine ayný dönemin oyunlarýndan e½-Øafša’da (1956) edebiyat diliyle konuþma dili arasýndaki çýkmazý aþabilmek için kullandýðý üçüncü dil önerisiyle dikkat çeker ve Æålebüne’l-mesra¼î adlý eserinde (1967) bu meseleyi ele alýr. Çok
önce yazdýðý Zemmâr’da da (1932) halk
dilini kullanmýþtý. Paris’te UNESCO üyesi
olarak bulunuþunun ardýndan çalýþmalarýnda modern Batý tiyatrosunun, özellikle
II. Dünya Savaþý’ný yaþayan insanlýðýn içine düþtüðü saçmalýklarýn, boþuna çabalarýn sergilenmesiyle oluþan absürd tiyatronun saçmalýklara dayanan güldürü oyunlarýnýn etkileri görülür. Nehrü’l-cünûn
(1935) ve Yâ ªâli£a’þ-þecere (1963) bu
tür oyunlarýndandýr. 1966 yýlýndan sonra
halkýn geliþim ve deðiþiminden ümitsizliðe düþen Tevfîk el-Hakîm, Ma½îru Øar½âr
(1966), Küllü þeyß fî ma¼allih (1966),
Benkü’l-šalaš (1976) gibi alay ve ironi
yoðunluðu taþýyan oyunlar yazar. Onun
tiyatro eserleri ana hatlarýyla þu dönemlere ayrýlarak incelenmiþtir: Eðlence tiyatrosu (on iki eser, 1919-1934), zihnî tiyatro (altý eser, 1933-1944), sosyal tiyatro
(yirmi bir eser, 1945-1950), denge (eðlence-fikir) tiyatrosu (sekiz eser, 1954-1966),
absürd tiyatro (üç eser, 1966-1967), yeni
kalýplar (üç eser, 1967-1969). Son dönem
13
TEVFÎK el-HAKÎM
teliflerinde basitleþtirilmiþ fasih dille halk
dilinin karýþýmýndan oluþan bir tiyatro dili
önermiþ ve uygulamýþtýr.
Tevfîk el-Hakîm’in kaleme aldýðý romanlar, dönemindeki Avrupa romaný düzeyinde yazýlmýþ ilk romanlardan kabul edilir.
£Avdetü’r-rû¼ (1933) adlý otobiyografik
romaný, modern Mýsýr’ýn ilk romaný olarak
görülen Muhammed Hüseyin Heykel’in
Zeyneb’inden sonra yayýmlanmýþ en
önemli eser diye nitelendirilir. Söz konusu
roman ayný zamanda yazarýn iç dünyasýna
ve ideolojik bakýþ açýsýna iliþkin bazý ipuçlarý verir. Kitap müellifin amcalarýyla Kahire’de geçirdiði gençlik yýllarýný konu edinir. Ayrýca Mýsýr’da 1919 isyanýndaki kargaþayý ele alan çalýþmasý çaðdaþ Mýsýr edebiyatýnda ulusalcý bir söylemle sömürgeciliðe karþý yazýlmýþ bir eser kabul edilir. Burada yazarýn Avrupa’ya, o günkü Mýsýr’a
ve Firavunlar dönemine bakýþýný görmek
mümkündür. Eserinde Antik Firavun’u Mýsýr’ýn kendi dönemindeki köylerinde yaþatan yazarýn romanýna verdiði isim Firavun
döneminin ihtiþamýnýn geri dönüþ umudunu çaðrýþtýrýr: “Ruhun geri dönüþü”. £Avdetü’r-rû¼’u tahlil eden Brugman romandaki genç karakter Muhsin’in, babasýnýn
kendi insanýna dönüþünü Türk anneye deðil Mýsýrlý Arap babaya dönüþ arzusu olarak yorumlar (An Introduction to the History of Modern Arabic Literature, s. 282).
Tevfîk el-Hakîm’in Yevmiyyâtü nâßib fi’leryâf (1937), Paris’te yazdýðý £U½fûr mine’þ-þarš (1938) ve Sicnü’l-£umr (1964)
adlý eserleri diðer önemli otobiyografik romanlarýndan kabul edilebilir. Müellif Arap
romanýna ilk defa “yevmiyyât” (günlükler /
anýlar), “resâil” (mektuplar) ve “hývâr” (diyalog) romaný þeklinde yeni anlayýþlar getirmiþtir. Tevfîk el-Hakîm eserlerinde kendi
döneminin Avrupa’sýnda mevcut bütün
edebî akýmlardan yararlanýr. Nitekim £Avdetü’r-rû¼’ta klasisizm, romantizm ve gerçekçilik romanýn yapýsýný oluþtururken bir
dostuna yazdýðý mektuplar dizisi halinde yapýlandýrýlmýþ romaný olan Zehretü’l£umr ve £U½fur mine’þ-þarš gibi pek çok
eserinde romantizmi, Yevmiyyâtü nâßib
fi’l-eryâf’ta gerçekçiliði, eŠ-™ayfü’¦-¦ak¢l’de sembolizmi, Ehlü’l-kehf’te varoluþculuðu ve nihilizmi, Pigmalion’da “sanat sanat içindir” anlayýþýný uygulamýþtýr.
Eserleri. Tevfîk el-Hakîm yetmiþi aþkýn
tiyatro eseri, on bir roman ve yüzlerce kýsa hikâye ile çok sayýda makale ve hâtýrat kaleme almýþtýr. Eserleri pek çok dile
çevrilmiþ, Londra, Paris, Salzburg ve Budapeþte’de sahnelenmiþtir. Madde içinde geçenlerin dýþýnda diðer bazý eserleri
14
þunlardýr: Tiyatro, roman ve hikâyeler:
el-Merßetü’l-cedîde (Kahire 1924); Mu¼ammed (Kahire 1936; Tunus 1989; Hz.
Peygamber’in hayatýný diyalog biçiminde
ele alan bir tiyatro eseridir); Pyraksâ ev
müþkiletü’l-¼ükm (1939, Kral Fârûk dönemini eleþtirir); Süleymân el-¥akîm
(1943, kudret-hikmet çeliþkisine iþaret eder);
Ýzîs (1955, siyaset ve fikir adamlarý arasýndaki çatýþmayý ele alýr); el-ƒurûc mine’lcenne (1956, kadýnýn var oluþ sebebini
erkeðe hizmet þeklinde gören anlayýþý
eleþtirir); Lu£betü’l-mevt (1957); £Avdetü’l-va£y (1974, Cemâl Abdünnâsýr dönemini eleþtirir); Meclisü’l-£adl (1974, adalet
sistemini eleþtiren tiyatro eseridir); ¡evretü’þ-þebâb (1975, XX. yüzyýlda nesil
çatýþmasýný ele alýr); el-Müßmin ve’þþey¹ân; Allåh ve süßâlü’l-¼ayrân; Erinî
Allåh (felsefî bir hikâyedir). Edebî, felsefî,
dinî, siyasî, kültürel ve sosyal içerikli eserler: Fennü’l-edeb (1952); Teßemmülât
fi’s-siyâse (1954); Ri¼le beyne’l-£a½reyn
(1972, anýlardan oluþur); ¥ývâr felsefî
(1974); ¥adî¦ ma£a’l-kevkeb (1974); Edebü’l-¼ayât (1976); MuÅtârü’t-Tefsîri’lÆur¹ubî (1979); Na¾arât fi’d-dîn (1979);
Ta¼addiyâtü sene 2000 (1980); Mý½r
beyne’l-£ahdeyn (1983); et-Te£âdüliyye
fi’l-Ýslâm (1983); E¼âdî¦ ma£allåh (1983,
Mýsýr’ýn din âlimi ve idarecilerini eleþtirir);
Fi’l-vašti’²-²âßi£; E¼âdî¦ü’l-erbî£âß (dinî meselelere dairdir); Na¾arât fi’d-dîn
ve’¦-¦ešåfe ve’l-müctema£; Ve¦âßiš fî ¹arîš; Beyne’l-fikr ve’l-fen; Ene ve’l-šånûn ve’l-fen.
Tevfîk el-Hakîm’in hayatý, eserleri ve görüþleri hakkýnda çok sayýda bilimsel ve akademik çalýþma yapýlmýþtýr. Türkiye’de Ýsmail Hocaoðlu Tevfîk el-Hakîm ve Avdetü’r-rûh (1992, Gazi Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü), Hulusi Alptekin Modern Mýsýr Edebiyatçýsý Tevfîk el-Hakîm ve Usfûrun mine’þ-þark Adlý Eserinin Ýncelenmesi (2004, SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü) adýyla yüksek lisans tezi
hazýrlamýþ, Aysel Ergül Çaðdaþ Mýsýr Tiyatrosunda Tevfik el-Hakîm ve Üç Entellektüel Tiyatrosu ismiyle doktora çalýþmasý yapmýþtýr (1995, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü). Muhammed Mendûr Mesra¼u Tevfîš el-¥akîm adýyla bir eser yazmýþ (Kahire 1961),
Umberto Rizzitano tiyatro eserlerini Ýtalyanca’ya çevirmiþ, ayrýca çeþitli yönlerini
ele alan çalýþmalar gerçekleþtirmiþtir (hayatý ve eserleri hakkýndaki diðer çalýþmalar için bk. bibl.; Fuâd Devvâre, Hamdî
Sakkût, Muhammed Seyyid Suþe, John
Funtan, Nebîle Halîfe Cum‘a, J. Brugman).
BÝBLÝYOGRAFYA :
Tevfîk el-Hakîm, Sicnü’l-£umr, Kahire 1964, s.
150-155, 170-171; Ahmed Abdürrahîm Mustafa, Tevfîš el-¥akîm, Kahire 1952; Þevký Dayf, elEdebü’l-£Arabiyyü’l-mu£â½ýr fî Mý½r, Kahire, ts.
(Dârü’l-maârif), s. 288-299; Egypt Since the Revolution (ed. P. J. Vatikiotis), London 1968, s. 159;
J. Haywood, Modern Arabic Literature, London
1971, s. 197-204; Þükrî Galî, ¡evretü’l-mu£tezil:
Dirâse fî edebi Tevfîš el-¥akîm, Kahire 1973, s.
27; Hilary Kýlpatrick, The Modern Egyptian Novel: A Study in Social Criticism, London 1974,
s. 41-58; Ýbrâhim ed-Derdîrî, el-Æa½a½ü’d-dînî fî
mesra¼i’l-¥akîm, Kahire 1975; Mahmûd Murâd,
Tevfîš el-¥akîm ve’¦-¦evretü’l-Mý½riyye, Beyrut
1975; Ahmed Osman, el-Me½âdirü’l-klasikiyye
li-mesra¼i Tevfîš el-¥akîm, Kahire 1978; J. Fontaine, Mort-résurrection: Une lecture de Tawfiq
al-Hak¢m, Tunus 1978; R. Long, Tawfiq al-Hakim:
Playwright of Egypt, London 1979, s. 195; Mahmûd Emîn el-Âlim, Tevfîš el-¥akîm, Kahire 1984;
J. Brugman, An Introduction to the History of
Modern Arabic Literature in Egypt, Leiden 1984,
s. 276-288; Fuâd Devvâre, Mesra¼u Tevfîš el-¥akîm, Kahire 1985-86, I, 291-293; II, tür.yer.; P.
Starkey, From the Ivory Tower: A Critical Study
of Tevfik el-Hakim, London 1987, tür.yer.; Mustafa Bedevî, Modern Arabic Drama in Egypt,
Cambridge 1987, s. 8-87; Fevzî Þâhin, E¦erü’lmûsîšå ve’l-fennü’t-teþkîlî £alâ mesra¼i’l-¥akîm,
Kahire 1990, tür.yer.; Ýmâdüddin Îsâ, et-Te£âdüliyye fî edebi Tevfîš el-¥akîm ve’l-edebeyni’l£Arabî ve’l-£âlemî, Kahire 1990, tür.yer.; P. Cachia, An Overview of Modern Arabic Literature,
Edinburgh 1990, s. 152-170; Hamdî es-Sekkût,
Tevfîš el-¥akîm, Kahire 1998; W. M. Hutchings,
Tawf¢k al-Hak¢m: A Reader’s Guide, London
2003, s. 239-246; M. Seyyid Þûþe, 85 þem£a fî
¼ayâti Tevfîš el-¥akîm, Kahire, ts. (Dârü’l-maârif), s. 107-124; Nebîle Halîfe Cum‘a, “el-Hakîm
fi’l-Mektebâti’l-Emrîkiyye”, £Âlemü’l-kitâb, sy.
15, Kahire 1987, s. 19-31; R. M. A. Allen, “Tawfýk al-Hakým”, EI 2 (Ýng.), X, 386-388; J. Funtan,
“el-Hakîm, Tevfîk”, Mv.AU, VII, 105-111.
ÿÞükran Fazlýoðlu
–
—
TEVFÝK PAÞA, Ahmed
˜
(bk. AHMED TEVFÝK PAÞA).
–
™
—
TEVFÝK PAÞA, Hidiv
(1852-1892)
˜
Mýsýr hidivi
(1879-1892).
™
10 Receb 1268’de (30 Nisan 1852) Kahire’de doðdu. Adý Mehmed Tevfik olup
Mýsýr valisi ve ilk hidivi Ýsmâil Paþa’nýn en
büyük oðludur. Öðrenim hayatlarýnýn bir
kýsmýný yurt dýþýnda geçiren kardeþlerinin
aksine tahsilini önce Menyel, ardýndan Techîziyye medreselerinde tamamladý. Veliaht
olarak yetiþtirilmeye çalýþýldýðýndan Arapça’nýn yaný sýra Türkçe, Farsça, Fransýzca
ve Ýngilizce öðrendi. Babasýnýn Mýsýr dýþý-