Dr. Dilek Seymen Aslı Seda Bilman

Ödemeler Dengesi
Dr. Dilek Seymen
Aslı Seda Bilman
1
Plan
Ödemeler Dengesi, tanım, kapsamı
Ana Hesap Grupları
Cari Denge, Sermaye Hesabı Dengesi
Farklı Ödemeler Dengesi Tanımları
Otonom ve Denkleştirici Đşlemler
Ödemeler Dengesi Açığına Neden Olan
Faktörler
Ödemeler Dengesi Açığını Gidermeye
Yönelik Politikalar
2
Ödemeler Dengesi Neden Önemli?
Ödemeler dengesi, ülkeler açısından ekonomik ve mali
itibarın göstergesi, uluslararası ödeme gücünün
göstergesi ve hükümetlerin ekonomi politikalarındaki
başarısının göstergesi olması bakımından önem
taşımaktadır.
Ödemeler dengesindeki gelişmeler, hükümet, dış ülkeler
ve gerçek ve tüzel kişiler açısından ilgiyle takip
edilmektedir.
Geleneksel teoriye göre, dış ticaret fazlası veren ülkenin
parası döviz piyasasında değer kazanırken; açık veren
ülkenin parası da değer kaybeder.
17.-18. yy’da Merkantilistler de ödemeler dengesinin
önemini vurgulamışlardır.
3
Ödemeler Dengesi
Ödemeler Dengesi : Bir ülke sakinlerinin diğer ülke
sakinleriyle, belli bir dönemde yaptığı tüm ekonomik
faaliyetlerin sistematik şekilde kaydedildiği tablodur.
Bilançonun ana bölümleri şunlardır:
A. CARĐ ĐŞLEMLER HESABI
B. SERMAYE HESABI
C. FĐNANS HESABI
GENEL DENGE
D. NET HATA VE NOKSAN
E. RESMĐ REZERV HAREKETLERĐ
4
Ödemeler Bilançosunun Özellikleri
Genellikle bir yıllık hazırlanır.
Stok değil akım göstergedir.
Ekonomik Đşlem: mal, hizmet ve faktör akımlarını
(sermaye, emek, teknoloji) içerir. Genellikle karşılığında
parasal bir akım söz konusudur.
Yerleşik Olma: Yurttaşlık kavramı değildir. Đstisnaları
vardır: Yabancı ülke temsilcileri, yabancı silahlı kuvvetler
mensupları gibi. Şirketler ise kuruldukları ülkede yerleşik
sayılırlar.
Alacaklı ve Borçlu Đşlemler: Genel olarak alacaklı
işlemler ülkeye döviz girişi sağlar; borçlu işlemler ise
ülkeden döviz çıkışına yol açar.
Đkilik Özelliği ve Çift Kayıtlı Muhasebe Sistemi: Aynı
işlem iki ayrı hesabın ters yanlarına kaydedilir.
Otonom ve Denkleştirici Đşlemler: Yapılış nedeni
ödemeler bilançosu dengesini sağlamak olmayan
işlemler otonomdur. Denkleştirici işlemler ise otonom
5
işlemlerin sonucuna bağlı olarak yapılır.
Cari Hesap
Mal, hizmet, varlık getirileri ve karşılıksız
transferleri içerir.
Đşçi dövizleri, karşılıksız transferler içinde yer
almaya başlamıştır.
Görünmeyenler Dengesi: Net Hizmet Gelirleri +
Net Yatırım Gelirleri + Net Karşılıksız Transferler
Cari Hesap Dengesi = Ticaret Dengesi +
Görünmeyenler Dengesi
6
Sermaye Hesabı
Tahvil, hisse senedi, ev, arsa gibi
varlıklara ilişkin işlemler ile banka mevduat
hesapları kaydedilir.
Sermaye Hesabı Dengesi = Sermaye
Girişi + Sermaye Çıkışı
7
Resmi Rezerv Hareketleri Hesabı
Hükümetin merkez bankası ve IMF nezdinde sahip
olduğu altın ve döviz rezervlerinde meydana gelen
değişmeleri yansıtır.
Cari işlemler açığı öncelikle sermaye hesabı fazlası ile
finanse edilir. Bu mümkün olmuyorsa, bakiye açık resmi
rezervlerle finanse edilir.
Ödemeler dengesi tanım gereği daima dengededir. Bu
bağlamda ödemeler dengesi açığı diye nitelendirilen,
resmi rezerv hareketleri hesabı dengesindeki açıktır.
8
Net Hata ve Noksan
Gerçek hayatta verilerin elde edilmesi ve
değerlendirilmesindeki
eksikliklerdengecikmelerden dolayı, cari hesap, sermaye
hesabı ve resmi rezervler hesabı toplamı 0’a eşit
olmaz. Bu durum, ödemeler dengesinde net
hata ve noksan diye nitelendirilir.
Örneğin; Cari hesap dengesi -12,000, Sermaye
hesabı dengesi 9,000 ve Resmi rezervler hesabı
-500 ise Net hata ve noksan 3,500 tutarında
olur.
9
ÖDEMELER DENGESĐ ANALĐTĐK SUNUM (MĐLYON ABD DOLARI)
2006
A. CARĐ ĐŞLEMLER HESABI
1.
2.
Đhracat f.o.b.(2)
Đthalat f.o.b.
MAL DENGESĐ
3.
Hizmet Gelirleri
-32,051
93,611
-134,573
-40,962
2007
2008
2009
2010
-41,685
-140,42
-48,528
140,739
109,686
120,995
-193,922
-134,542
-177,311
-53,183
-24,856
-56,316
34,780
32,928
33,668
-38,219
115,364
-162,041
-46,677
25,407
28,615
-11,713
-15,292
-17,326
-16,742
-19,398
-27,268
-33,354
-35,729
-8,670
-49,865
4,418
6,423
6,889
5,164
3,975
6. Gider Dengesi: Gider
-11,074
-13,531
-15,251
-13,353
-11,794
Mal, Hizmet ve Gelir Dengesi
7. Cari Transferler
-34,157
-40,677
-44,072
-16,290
-49,865
1,908
2,243
2,011
2,299
10
1,337
4. Hizmet Giderleri
MAL ve HĐZMET DENGESĐ
5. Gelir Dengesi: Gelir
2006
B. SERMAYE HESABI
C. FĐNANS HESABI
2007
2008
2009
2010
-8
-60
-42
-36
34,558
9,758
58,957
-2,585
-1,554
-1,777
18,187
7,634
9,071
-1,276
-2,742
-3,491
-3,502
2,938
19,617
-7,431
4,166
8,983
31,106
-4,216
26,554
-7,186
-7,816
10,393
4,428
8,607
4,575
-2,758
791
2,758
-791
-14,968
1,057
-111
-12,809
-3,983
1,701
-680
-2,159
11
-
-
-
-
42,689
48,700
-924
-2,106
20,185
22,046
-4,029
-2,063
11,402
2,780
12. Diğer Yatırımlar-Varlıklar
-13,437
-4,858
13. Diğer Yatırımlar-Yükümlülükler
29,492
32,838
Cari,Sermaye ve Finansal Hesaplar
10,638
10,418
-13
1,597
8. Yurtdışında Doğrudan Yatırım
9. Yurtiçinde Doğrudan Yatırım
10. Portföy Hesabı-Varlıklar
11. Portföy Hesabı-Yükümlülükler
D. NET HATA VE NOKSAN
GENEL DENGE
E. REZERV VARLIKLAR
14. Rezerv Varlıklar
15. Uluslararası Para Fonu Kredileri
16. Ödemeler Dengesi Finansmanı
10,625
-10,625
-6,114
-4,511
-
14,968
12,015
-12,015
-8,032
Farklı Ödemeler Dengesi Tanımları
TEMEL DENGE:
Cari Đşlemler
Uzun Vadeli Sermaye
Kısa Vadeli Sermaye
Resmi Rezerv Değişmeleri
12
LĐKĐDĐTE DENGESĐ:
Cari Đşlemler
Uzun Vadeli Sermaye
Kısa Vadeli Sermaye (Özel)
Kısa Vadeli Sermaye (Resmi)
Resmi Rezervler
13
RESMĐ REZERV ĐŞLEMLERĐ DENGESĐ:
Cari Đşlemler
Uzun Vadeli Sermaye
Kısa Vadeli Sermaye
Resmi Rezervler
14
Ödemeler Dengesi
Ödemeler Dengesi (Balance of
Payments-BP)
BP = CAB + KAB
BP = CAB [Y, Yf, (Pf/P).R] + KAB [i, (if +
De)]
CAB = Current Account Balance (Cari
Đşlemler Dengesi)
KAB = Capital Account Balance (Sermaye
Hesabı Dengesi)
BP = 0 Dış Denge
BP > 0 Dış Fazla
BP < 0 Dış Açık
15
Ödemeler Dengesi
Ödemeler Dengesi (Balance of Payments-BP)
BP = CAB [Y, Yf, (Pf/P).R] + KAB [i, (if + De)]
(-) (+) (+)
(+) (-)
Cari Đşlemler Dengesini Etkileyen Unsurlar
Y = ülkenin gelir düzeyi ; M = f(Y)+
Yf = Ticaret ortaklarının gelir düzeyi ; X = f(Yf)+
(Pf/P).R = Reel döviz kuru
Pf = Yabancı ülke fiyatlarının ulusal para cinsinden
ifadesi
P = Yurtiçi fiyatlar
R = Nominal döviz kuru
Eğer Y↑ ⇒ M↑ ; Yf↑ ⇒ X↑
Reel döviz kuru (Pf ve P sabit iken, R↑) ⇒ X↑ ve M↓ 16
Ödemeler Dengesi
Ödemeler Dengesi (Balance of Payments-BP)
BP = CAB [Y, Yf, (Pf/P).R] + KAB [i, (if + De)]
(-) (+) (+)
(+) (-)
Sermaye Hesabı Dengesini Etkileyen Unsurlar
i = yurtiçi faiz oran
if = yurtdışı faiz oranı
De = Beklenen devalüasyon ya da depresiasyon
oranı
Eğer i↑ ⇒ Yabancı sermaye girişi↑
(if + De)↑ ⇒ Yabancı sermaye çıkışı↑
Uzun vadede faiz oranı (i), Cari Đşlemler
Dengesini de etkiler.
Dış borç faizleri cari işlemlere kaydedilir (Hizmet
Giderleri).
17
Ödemeler Dengesi
Ödemeler Dengesi (Balance of Payments-BP)
Sermaye girişi 100.000 $, 1$=1,48 TL, i=%20
100.000 * 1,48 = 148.000 TL
Her 1 YTL, %20 faizden 1,2 TL olacak.
(Anapara + Faiz = 1 + 0,20 =1,20)
148.000 * 1,20 = 177.600 TL vade sonunda elde
edilecek toplam gelir (Anapara + Faiz).
Eğer t+1 döneminde ülkeden;
1$ = 1,48 YTL : 177.600 / 1,48 = 120.000 $ çıkar.
1$ = 1,00 YTL : 177.600 / 1,00 = 177.600 $ çıkar.
1$ = 1,50 YTL : 177.600 / 1,50 = 118.400 $ çıkar.
18
Ödemeler Dengesi Açıklarının
Nedenleri
Yapısal Nedenler: Enflasyon, ulusal paranın aşırı
değerlenmesi, harcama genişletici politikalar, kalkınma
hızı, verimlilik ve teknoloji, hammaddeler açısından dışa
bağımlılık, zevk ve tercihler…
Đktisadi Dalgalanmalar: Genişleme aşamasında gelir ve
harcamaların artmasıyla dış açıklar ortaya çıkabilir. Dış
ülkeler yüksek konjonktür içinde ise ticaret ortağı bu
durumdan olumlu etkilenir.
Geçici Faktörler: Hammadde fiyatlarındaki artışlar, hava
koşulları, afetler, kuraklık…
Döviz Spekülasyonu ve Mali Krizler: Ulusal parada değer
kaybı bekleniyorsa döviz satın alınması, yüksek
faizlerden yararlanmak için fon çıkışı gibi…
19
Ödemeler Dengesi Açığını Gidermeye
Yönelik Politikalar
Finanse Etmek: Resmi rezervlerin kullanılması (Sabit Kur
Rejimi)
Baskı Altına Almak: Dış ticaret ve kambiyo politikalarından
yararlanmak (gümrük vergileri, kotalar, yasaklar…)
Fiili Açık: Fiyat ve miktar kısıtlamalarına göre, bir anlamda ortaya
çıkmasına izin verilen, açıklardır.
Potansiyel Açık: Uygulanan dış ticaret ve kambiyo kısıtlamalarının
kaldırılmasıyla ortaya çıkabilecek dengesizlikleri gösterir. Gerçek açıklar
bunlardır.
Tedavi
Etmek: Gerçekçi kur belirlemek, ihracatçıları
bilgilendirmek, ihracatçıya ucuz girdi ve kredi temin etmek,
ihracatta bürokrasiyi önlemek, uzun dönemli kalkınma
stratejileri geliştirmek…
20
Referanslar
Seyidoğlu, Halil, (2003), Uluslararası Đktisat Teori
Politika ve Uygulama, Güzem Can Yayınları, No:
20, Geliştirilmiş 15. Baskı, Đstanbul.
Ünsal, Erdal, (2005), Uluslararası Đktisat Teori
Politika ve Açık Ekonomi Makro Đktisadı, Đmaj
Yayıncılık, Ankara.
Veri Kaynağı: TCMB, Elektronik Veri Dağıtım
Sistemi, http://evds.tcmb.gov.tr/ [21.04.2011].
21