– — ˜ ™ - İslam Ansiklopedisi
advertisement
ÞEYH ÞÂMÝL Þeyh Sinan Külliyesi – Alaþehir / Manisa tirilmiþtir. Derin bir eyvan izlenimi veren bu giriþin iç kýsmýnda iki yuvarlak niþ, batý kenarýnda sivri kemerli bir pencere mevcuttur. Taþ ve tuðladan inþa edilen türbede devþirme malzemelerin kullanýldýðý görülür. Orijinal olan ahþap kapý kanatlarý kakma tekniðinde yýldýz, palmet ve rûmîlerden meydana gelen süslemeye sahiptir. Bu ufak külliyenin yok olmuþ yapýlarýndan olan tekke caminin 50 m. kadar güneydoðusunda bulunuyordu. Ýçinde çok miktarda yazma eserin muhafaza edildiði kütüphanesi kalýn duvarlar üzerine oturan tek kubbeli bir yapýydý. Erzurum Kadýsý Mehmed Zihni Efendi kitaplarýný buraya vakfetmiþti. Yapý, içindeki kitaplarla birlikte 4 Eylül 1922 tarihindeki bir yangýnda yanmýþtýr. Tekke ve kütüphane binalarý 1926’da yolun geniþletilmesi için yýktýrýlmýþtýr. Caminin doðusundaki hazîreden sadece 5 m²’lik bir kýsým kalmýþtýr. Bu hazîredeki mezar taþlarýnýn bir kýsmý yerindedir, bir kýsmý da avlu duvarýna yaslanmýþ haldedir. Bir mezar taþý ise musallâ olarak kullanýlmýþtýr. Mezar taþlarýnda XVIII. yüzyýl motiflerinden oluþan ve kaliteli bir taþ iþçiliði gösteren kompozisyonlar görülmektedir. Bunlarýn bir kýsmýnda cami, evler, aðaçlar, vazo içinden çýkan karanfil ve zambak gibi çiçekler tasvir edilmiþtir. BÝBLÝYOGRAFYA : Ýbrahim Gökçen, Sicillere Göre XVI. ve XVII. Asýrlarda Saruhan Zaviye ve Yatýrlarý, Ýstanbul 1946, s. 27-28; Recep Akýncý, Eski Philadelphia: Bugünkü Alaþehir, Ýzmir 1949, s. 103-105; R. Anhegger, “Beiträge zur frühosmanischen Baugeschichte”, Zeki Velidi Togan’a Armaðan, Ýstanbul 1950-55, s. 302; Ayverdi, Osmanlý Mi‘mârîsi III, s. 22-26, rs. 40-48; Gül Tunçel, Batý Anadolu Bölgesinde Cami Tasvirli Mezartaþlarý, Ankara 1989, s. 106-108, 170-175, rs. 100-101, 178-181; M. Kemal Özergin, “Türkiye Kitabeleri”, STY, IV (1971), s. 67-71, rs. II; Hüsamettin Aksu – Enis Karakaya, “Alaþehir Þeyh Sinan Efendi Külliyesi”, STAD, sy. 12 (1993-94), s. 9-15. ÿEnis Karakaya – — ÞEYH ÞÂMÝL (1797-1871) Rus iþgaline karþý direniþiyle tanýnan Daðýstanlý lider ve mücahid. ˜ ™ Daðýstan’ýn Gimri köyünde dünyaya geldi. Babasý Avarlar’dan Muhammed, annesi Avar beylerinden Pîr Budak’ýn kýzý Bahu Mesedu’dur. Doðduðunda kendisine dedesi Ali’nin adý verildi. Ancak sürekli hasta olduðundan ad deðiþtirmenin iyi geleceðine dair geleneksel inancýn etkisiyle ailesi adýný Þâmil (Þâmûîl, Þemûîl) olarak deðiþtirdi. Kýsa bir süre sonra saðlýðýna kavuþan Þâmil ilk eðitimini dayýsýndan aldý. Ardýndan arkadaþý Molla Muhammed ile birlikte Harakinili Said ve ileride kayýnpederi olacak olan Nakþibendî þeyhi Cemâleddin Gazi-Kumuký’den dinî ilimleri tahsil etti ve yirmi yaþlarýnda ileri bir seviyeye ulaþtý. Kuzey Kafkasya müslümanlarýnýn XVIII. yüzyýlýn sonlarýnda Ruslar’a karþý baþlattýklarý, Ruslar’ýn müridizm, kendilerinin gazavât adýný verdikleri direniþ hareketi, bu hareketin lideri Ýmam Mansûr’un ölümünden sonra uzun yýllar liderden mahrum kalmýþtý. Nakþibendî-Hâlidî þeyhi Ýsmâil Þirvânî’ye intisap ederek hilâfet aldýktan sonra 1823’te Daðýstan’a dönen Þeyh Þâmil’in arkadaþý Molla Muhammed 1829’da gazavât hareketinin liderliðine seçildi ve Kafkasya halklarýný Ruslar’a karþý cihada davet eden bir bildiri yayýmlayarak hareketi yeniden baþlattý. Þeyh Þâmil imam ve gazi unvanýyla anýlan Molla Muhammed’in en önemli yardýmcýsý oldu. Molla Muhammed ve Þâmil 1830’da Hunzak Kalesi’ni almaya teþebbüs ettilerse de baþarý saðlayamadýlar. Ayný yýl Hazar denizi sahilindeki Tarku’ya saldýrdýlar, ancak Rus kuvvetlerinin yetiþmesi üzerine geri çekilmek zorunda kaldýlar. Ertesi yýl Tarku’yu ele geçirip Derbend ve Kýzýlyar’ý kuþattýlar. 1832’de Viladi Kafkas þehri önlerindeyken Ruslar’ýn Çeçen ve Avar topraklarýnda ilerleyip Gimri’ye kadar gelmeleri üzerine Daðýstan’a döndüler. Yapýlan savaþta Molla Muhammed þehid düþerken Þâmil aðýr yaralý olarak kurtuldu (20 Kasým 1832). Ruslar bu olaydan sonra Daðýstan’da direniþ hareketinin sona erdiðini düþünürken Molla Muhammed’in yerine imam seçilen Hamza Bey (Hamzat Bek) mücadeleyi sürdürdü. Hamza Bey’in bir suikast sonucunda öldürülmesinin (19 Eylül 1834) ardýndan Þâmil, Avar ulemâsý ve ileri gelenleri tarafýndan imam seçildi. Þâmil, Hunzak’a yürüyerek Avaristan’ýn tamamýný kontrolü altýna aldý. Kýsa bir süre sonra Kuzey Daðýstan’daki Rus kuvvetlerinin yeni kumandaný General Lanskoy, Gimri köyünü tahrip etti. Ruslar Hunzak’a bir sefer düzenleyip Akuþa ve Girgil’i ele geçirdiler. Böylece Kuzey Kafkasya Rus hâkimiyetine girdi. Þeyh Þâmil, Daðýstan’da kendi varlýðýný güçlendirmeye çalýþtý. Çeçenistan’da yeni Þeyh Þâmil 67 ÞEYH ÞÂMÝL bir güç haline gelen Hacý Taþov ve Kibid (Kebed) Muhammed ile bir anlaþma yapa- rak Daðýstan ve Çeçenistan’da hâkimiyetini saðlamlaþtýrdý. Bunun üzerine Ruslar, Þâmil’in otoritesini kýrmak ve halký ikna etmek amacýyla Rus hükümetine sadýk müslüman bir din âlimi olan Kazanlý Tâceddin Efendi’yi bölgeye gönderdiler. Fakat halk onun bölgeye gelmesini istemedi. Bu baþarýsýz giriþimin ardýndan Ruslar, Þâmil’i ortadan kaldýrmak için Çeçenistan ve Daðýstan’a bir askerî harekât yapmaya karar verdiler. Zandak ve Ýrgin’i ele geçirdikten sonra Þâmil’in savunmada kalmasýndan yararlanarak Aþilta’ya bir harekât düzenlediler. Ancak bu çarpýþmalarda büyük kayýplar verdiler; Avremenko ve Pisaref adlý kumandanlarý öldürüldü. Diðer taraftan General Fészé, Ocak 1837’de Grozni’ye ulaþmasýnýn ardýndan Aþaðý Çeçenistan ve Büyük Çeçenistan’a iki sefer yaptý. Aþilta yenilgisinden sonra General Fészé, Mayýs 1837’de Daðýstan seferine çýkýp Hunzak, Ensal ve Aþilta’yý ele geçirdi. 8 Temmuz’da Þâmil’in bir aydýr kuþatma altýnda olduðu Tilitl önlerine vardý. Þâmil’in direniþiyle karþýlaþan Ruslar onun ateþkes önerisi üzerine Hunzak’a geri çekildiler. Bu sýrada Çar I. Nikola, Tiflis’te Þâmil ile görüþmek istediyse de Þâmil bunu reddetti. Daha sonra çarýn görüþme isteðini bildiren mektubuna verdiði cevapta Kafkasya’da çarýn hâkimiyetini kesinlikle tanýmayacaðýný, vatan topraklarýnda taþ üstünde taþ býrakýlmasa bile kararýný asla deðiþtirmeyeceðini bildirdi. 1838 yýlý Daðýstan ve Çeçenistan’da oldukça sakin geçti. 1839 Mayýsýnda General Grabbe, Rus hatlarý ile geçiþ yollarýna baskýnlar düzenleyen Hacý Taþo’yu etkisiz hale getirmek haziran ayý baþlarýnda 30.000 kiþilik ordusuyla Þeyh Þâmil’e karþý sefere çýktý. Þâmil, Ruslar’ý durduramayýp Ahulgoh’a çekilmek zorunda kaldý. Ruslar 13.000 kiþilik kuvvetle Ahulgoh’u kuþattýlar. 1000 kadarý savaþçý, geri kalaný kadýn, çocuk ve yaþlý 4000 kiþiyle Ahulgoh’u savunmaya çalýþan Þâmil ateþkes istemek zorunda kaldý. Grabbe bu teklifi kabul etmek için Þâmil’in oðlunu rehine olarak göndermesi, Ahulgoh’un þartsýz teslimi, bütün silâhlarýn Ruslar’ýn emrine verilmesi gibi þartlar ileri sürdü. Ancak dört gün süren müzakerelerin ardýndan Þeyh Þâmil bu þartlarý reddetti. Seksen gün süren çarpýþmalardan sonra Ruslar 4 Eylül 1839’da Ahulgoh’u ele geçirdilerse de binlerce kayýp verdiler. Ahulgoh savunmasý Kafkasya direniþinin bir dönüm noktasý oldu. Kuþatmadan yedi müridiyle birlikte kurtu- 68 lan Þeyh Þâmil önce Ýçkeri’ye (Küçük Çeçenistan) gitti. Nâibleri Þuayb Molla, Hacý Taþov ve Dargili Cevad Han da buraya geldi. Þeyh Þâmil kendisine itirazsýz itaat edilmesi þartýyla Ýçkeri’nin yönetimini kabul etti ve ilk iþ olarak Çeçenistan’ý dört nâibi arasýnda paylaþtýrdý. Nâibleri Ahverdil Muhammed ile Þuayb Molla Nazran, Gurzul ve Grozni’ye saldýrýlarda bulunurken kendisi Kuzey Daðýstan’a yönelip Rus kuvvetlerini Ýþkarti ve Ýrpili yakýnlarýnda aðýr bir yenilgiye uðrattý (Temmuz 1840). General Grabbe, Aþað Çeçenistan ile Büyük Çeçenistan’a iki sefer düzenledi, ancak baþarýlý olamadý. Bölgedeki bazý nâiblerle hanlarý kendi yanýna çeken Þâmil, 1841 yýlýnýn ilk yarýsýný Çeçenistan ve Daðýstan’da Ruslar’a karþý düzenleyeceði saldýrýlar için hazýrlýk yapmakla geçirdi. Yaz sonunda nâibleri Kibid Muhammed ile Cevad Han doðudan, Hacý Murad batýdan Avaristan’a, kendisi de Kasým 1841 sonlarýnda Daðýstan’a girdi. Ruslar, Þâmil’in bu saldýrýlarýna karþýlýk veremedi. 1842 yýlýna girerken Þeyh Þâmil, Çeçenistan ve Daðýstan’ýn tek hâkimi oldu. General Grabbe’nin Mayýs 1842’de 10.000 kiþilik bir orduyla baþlattýðý Dargiye (Dargi) harekâtý, Þuayb Molla’nýn baskýnlarý karþýsýnda baþarý saðlayamadý. Rus generalinin bu baþarýsýzlýðý Kuzey Kafkasya’da Þâmil’in gücünü saðlamlaþtýrdý. 1843 Eylülünde Þâmil, bir günden daha az zamanda 70 kilometreden fazla yol katederek Ensal’i ve Avaristan’daki bütün Rus kalelerini fethetti. Þeyh Þâmil, General Argutinsky-Dolgurukov’un Avaristan’a gelmesi üzerine ekim ayýnda geri çekilmek zorunda kaldý. Buna raðmen yaptýðý harekât Ruslar için tam bir yenilgiyle sonuçlandý. Ruslar, Kafkas ordularý baþkumandanýný deðiþtirip General Neidhardt’ýn yerine Vladimir Osipoviç Gurko’yu getirdiler. Ancak Gurko da Þâmil’in Girgil ile (Gergebil) Tarku’yu ele geçirmesini ve kumandanlarýndan Þuayb Molla’nýn Vnezapnia’ya yaptýðý saldýrýyý önleyemedi. Þâmil 1844 yýlý baþlarýnda Kuzey Daðýstan’ýn kesin hâkimi durumunda idi. Çar I. Nikola, 30 Aralýk 1843’te General Neidhardt’a gönderdiði emirnâmede Þâmil’in bütün ordularýnýn daðýtýlmasýný istiyor, ayrýca onun bazý destekçilerinin kazanýlmasý için 45.000 ruble gönderildiðini belirtiyordu. Çar özellikle, Þâmil’in hocasý ve kayýnpederi Þeyh Cemâleddin ile Akuþa ve Tsuhadar kadýlarýnýn ve Tilitli Kibid Muhammed’in Rus tarafýna çekilmesinin önemli olduðunu söylüyor, bunun yanýnda güçlü bir ordunun Kafkasya’ya sevkedileceðini bildiriyordu. Fakat Avaristan’a yönelik Rus askerî harekâtý Þâmil’in güçlü savunmasý karþýsýnda baþarýlý olamadý. Sonunda General Neidhardt görevinden alýndý ve yerine Prens Vorontsov, Kafkas ordularý baþkumandaný ve Kafkas genel valisi olarak tayin edildi. 8 Nisan 1845’te Tiflis’e gelen Prens Vorontsov tek koldan saldýrýya geçmeye karar verdi. 15 Haziran’da 21.000 asker, kýrk iki parça top ve bir roket bataryasýyla Gertme’den ilk seferine baþladý. Ayný gün Þâmil’in terkettiði Terengul’u aldý. Ardýndan Salatav ile Gumbet arasýndaki Kýrk Geçidi’ni geçmeye baþladý. 4000 asker ve on topla Andi Geçidi’ni aþan Vorontsov 23 Temmuz’da Þâmil’in idarî merkezi Dargiye’ye girdi. Ruslar’ýn büyük gücü karþýsýnda savunma veya meydan savaþý yapmanýn uygun olmayacaðýný düþünen Þâmil, Dargiye’yi fazla direnmeden terketti. Çeçenistan’a çekilip âni baskýn hareketlerine yöneldi. Bu arada Dargiye’yi tahrip ettikten sonra dönmekte olan Rus kuvvetlerine saldýran mücahidler üç general, 195 subay ve 3000’den fazla askeri öldürdüler. 1846 Nisanýnda Þeyh Þâmil, Kabartay bölgesi üzerinden batýdaki Çerkezler’le birleþip Kafkasya’nýn birliðini saðlamak amacýyla 14.000 asker ve sekiz sahra topundan oluþan bir orduyla Þali’ye yürüdü. Nisan sonlarýnda Aþaðý Kabartay’da Kupra nehrine ulaþtý. Ancak Ruslar’ýn gelmekte olduðunu öðrenince geri döndü. 1847 yýlýnýn ilk aylarýný Dargiye-Vedan (Vedeno) diye adlandýrýlan yeni karargâhýnda geçiren Þâmil, haziran ayýnda Gergebil önlerine gelen Prens Vorontsov kumandasýndaki Rus kuvvetlerine karþý kahramanca bir direniþ gösterdi. Yaklaþýk bir hafta süren çarpýþmalarda Ruslar büyük kayýplar vererek geri çekildi. Aðustos-Ekim 1847’de Prens Vorontsov’un Þalti harekâtý, Haziran 1848’de General Argutinsky-Dolgurukov’un Gergebil, 1849 yazýnda Kibid Muhammed’in yeni karargâhý Çoh kuþatmalarý dýþýnda Kýrým savaþýnýn patlak verdiði Ekim 1853’e kadar Kafkasya’ya genellikle sükûnet hâkim oldu. Þeyh Þâmil, Mart 1853’te Sultan Abdülmecid’e bir mektup yazarak durumu ona bildirdi. Buna raðmen henüz resmen savaþ baþlamadan Kafkasya’da ve özellikle Daðýstan’da Rus askerî yýðýnaðýný sekteye uðratacak eylemlere giriþti. Nâibi Muhammed Emin, haziran ayýnda Suca bölgesinde Ruslar’a ait iki karakol-kaleyi ele geçirirken kendisi Zakartala tepesiyle Meseldeger’e hücum etti. Bir an evvel Tiflis’e ulaþmak isteyen Þâmil’in Güney Kafkasya’daki bu eylemlerinin amacý, muhtemel bir ÞEYH ÞÂMÝL Osmanlý-Rus savaþýna karþý Ruslar’ýn bölgede askerî yýðýnak yapmasýný önlemekti. Osmanlý hükümeti Aðustos 1853’te, Anadolu ordusu müþiri Abdülkerim Paþa’ya muhtemel bir Osmanlý-Rus savaþýnda kendilerine yardýmda bulunmasý için bir kiþiyi Þeyh Þâmil’e göndermesini emretti. 4 Ekim 1853’te Kýrým savaþýnýn baþlamasý Osmanlý Devleti’nin Kafkasya ile daha yakýndan ilgilenmesini zorunlu hale getirdi. Sultan Abdülmecid 9 Ekim 1853’te Þeyh Þâmil’e bir ferman yollayarak onu Ruslar’a karþý cihada çaðýrdý. Bu çaðrýya 13 Aralýk 1853’te cevap veren Þeyh Þâmil, Tiflis üzerine bir askerî harekâta giriþilirse Ruslar’ýn Kafkaslar’dan çýkarýlabileceðini bildirdi. Ancak bu teklif Osmanlý Devleti’nce kabul görmedi. Osmanlý Devleti Mayýs 1854’te, Daðýstanlý Halil Bey’in teklifiyle Þeyh Þâmil’e Daðýstan serdar-ý ekremi unvanýný verdi. Oðlu Gazi Muhammed, Danyal Sultan ve Ýsmâil Paþa’yý mirlivalýk, Þemhal Haný Ebû Müslim’i feriklik rütbesiyle ödüllendirdi. Tiflis’e karþý askerî bir harekât yapýlmasý konusunda ýsrarlý olan Þâmil, Temmuz 1854’te Gürcistan’ýn Kaheti bölgesine girdi. Bu sýrada nâibi Muhammed Emin, Çerkezistan’da bulunuyordu. Osmanlý-Batum ordusu da Özürgeti bölgesindeydi. Þeyh Þâmil, bütün gayretlerine raðmen Osmanlý ordusunun Tiflis’e doðru hareket etmesini saðlayamadý ve karargâh yeni Dargiye’ye çekildi. Haziran 1853’ten itibaren yaptýðý saldýrýlarla Güney Kafkasya’daki Ruslar’ýn seferberlik hazýrlýklarýný sekteye uðratan Þeyh Þâmil’in bu hareketi, Kasým-Aralýk 1853 aylarýnda Kars-Gümrü yönünde cereyan eden muharebelerde Ruslar’ýn savunmada kalmasýnda önemli rol oynadý. Osmanlý bahriyesinde görevli Ýngiliz Amirali Adulphus Slade bir raporunda Rusya’yý barýþa zorlamak için Kafkasya’nýn fethedilmesi- nin, bunu saðlamak için Çerkezler’in yaný sýra Þeyh Þâmil ile iþ birliði yapýlmasýnýn gerekli olduðunu söylüyordu. Fakat gerek Þeyh Þâmil’in Daðýstan’daki kritik durumu gerekse Osmanlý Devleti’nin pasif tutumu Kafkasya’daki Rus varlýðýný sona erdirecek harekâtýn gerçekleþmesini önledi, böylece tarihî bir fýrsat deðerlendirilemedi. Paris Antlaþmasý’ndan (30 Mart 1856) sonra Rusya’nýn Prens Baryatinsky’i yeniden Kafkas ordularý baþkumandanlýðýna ve Kafkas genel valiliðine tayin etmesi, Kafkasya’nýn ve dolayýsýyla Þeyh Þâmil’in kaderini belirleyen en önemli geliþme oldu. Prens Baryatinsky, Kafkasya’daki kuvvetlerini beþ gruba ayýrarak her birinin baþýna bir kumandan tayin etti. Haziran 1857’de 8500 piyade, 1400 süvari ve on toptan oluþan Prens Orbelyani kumandasýndaki güçler Salatav’ý ve Burtinah’ý ele geçirdi. 12-28 Kasým tarihlerinde Zandak ve Dilim ile bu ikisi arasýnda bulunan bölge talan edildi. Lezgi hattýndan harekete geçen Baron Vrevsky, 14 Temmuz’dan itibaren üç hafta içinde Kafkas sýradaðlarýný güneyden aþarak Didolar’ýn ülkesinin güneybatý ve kuzeydoðu kýsmýný tahrip etti. Çeçenistan kuvvetleri kumandaný Yevdokimov, 28 Ocak 1858’de Argun Geçidi’ni ele geçirip nisan ayýnda Aþaðý Çeçenistan’da 15.000 kiþinin yaþadýðý doksan altý köyü itaat altýna aldý. Hazar hattýnýn yeni kumandaný Wrangel’in temmuz ayýnda baþlayan ve aðustos boyunca devam eden askerî harekâtý neticesinde bölgedeki on beþ Çeçen topluluðu Ruslar’a teslim oldu. 1859 yýlýna girerken Þeyh Þâmil yine savunma pozisyonundaydý. Yevdokimov 1921 Þubat 1859’da yeni Dargiye’yi kuþattý. Yevdokimov ve Wrangel eþ zamanlý olarak 26 Temmuz’da büyük bir saldýrý baþlattýlar. Þâmil, ailesi ve 400 müridiyle Gunib’e çekildi. Ruslar 21 Aðustos’ta 70.000 kiþilik bir orduyla Gunib’e ulaþtýlar. Prens Baryatinsky Þâmil ile görüþmek istediyse de red cevabý aldý. Þeyh Þâmil önce vuruþarak ölmeyi düþündüyse de sonunda oðullarý Gazi Muhammed ve Muhammed Þâfiî ile birlikte teslim olmak zorunda kaldý (6 Eylül 1859). Prens Baryatinsky’nin karargâhýna götürülen Þeyh Þâmil saygýyla karþýlandý; Ruslar uzun zamandan beri direniþini kýrmaya çalýþtýklarý Þâmil’e iyi davrandýlar. Þeyh Þâmil ertesi gün Temirhanþura’ya, oradan Saint Petersburg’a, ardýndan Kaluga’ya götürüldü. Çar Aleksandr onunla burada görüþtü; çarýn onu kucakladýðý rivayet edilir. 1869’da kendi isteðiyle Kiev’e gönderilen Þeyh Þâmil, Ruslar’ýn izin vermesi üzerine hacca gitmek amacýyla 31 Mayýs 1869’da Ýstanbul’a gitti. Ayný gün sadrazamla görüþtü, daha sonra þeyhülislâmý ve Dâhiliye nâzýrýný ziyaret etti. 15 Aðustos 1869’da Sultan Abdülaziz tarafýndan Dolmabahçe Sarayý’nda kabul edildi. Yedi ay Koska’da kendisine ayrýlan köþkte oturdu. Sultan Abdülaziz, Þeyh Þâmil’e ve aile fertlerine maaþ baðlattý. Hac farîzasýný yerine getirdikten sonra Ýstanbul’a dönmesi beklendiði için Zarif Paþa Konaðý kendisine tahsis edildi. 15 Ocak 1870’te Sultan Abdülaziz’e bir veda ziyaretinde bulunup 25 Ocak’ta Ýstanbul’dan ayrýlan Þeyh Þâmil hac görevini ifa etmesinin ardýndan 1871 yýlýnda Medine’de vefat etti ve Cennetü’l-baký‘da defnedildi. Þeyh Þâmil’in oðullarýndan Gazi Muhammed, Osmanlýlar’ýn hizmetine girmiþ ve 1877-1878 Osmanlý-Rus Savaþý’nda Ruslar’a karþý savaþmýþtýr. Muhammed Þâfiî, Rus ordusunda tuðgeneralliðe kadar yükselmiþ, bir süre Moskova’da, daha sonra Kazan’da yaþamýþtýr. Küçük oðlu Muhammed Kâmil’den olan torunu Said Þâmil 1920’li yýllarda Daðýstan’ýn baðýmsýzlýðý için Ruslar’la savaþmýþtýr. Bir Nakþibendî þeyhi olan Þâmil lider (imam) seçildikten sonra güçlü hitabeti, Þeyh Þâmil’in yakalanýþýný tasvir eden yaðlý boya tablo kararlý tutumu, askerî ve siyasî dehasýyla Daðýstan’da ve bütün Kafkasya’da temayüz etmiþtir. Hem idarî hem dinî otoriteydi. Bundan dolayý yazýþmalarýnda imam ve emîrü’l-mü’minîn unvanlarýný kullanmýþ, hükmü altýndaki bölgelerde idarî sistemi yeniden düzenlemiþtir. Siyasî, idarî, dinî ve adlî görevlerde kendisine yardýmcý olan bir divan mevcuttu. Ülkeyi nâibliklere ve vilâyetlere ayýrarak baþlarýna idarî ve askerî yetkilere sahip nâibler tayin etmiþtir. Her nâibin bir müftüsü vardý. Üç dört nâibliðin bir vilâyet oluþturduðu bu yapýda vilâyetlerin baþýnda yüksek rütbeli nâibler bulunuyordu. Ahverdil Muhammed, Kibid Muhammed, Þuayb Molla, Hacý Taþov, Dan69 ÞEYH ÞÂMÝL yal Sultan ve Hacý Murad ile Gazi Muhammed bunlar arasýnda sayýlabilir. Bunun yanýnda nâiblerin faaliyetlerini kontrol etmek için muhtesib adý verilen görevliler vardý. Þeyh Þâmil’in oluþturduðu idarî ve askerî yapý, Ruslar’a karþý Daðýstan ve Kafkasya’da yirmi beþ yýl boyunca büyük direniþ göstermiþtir. Rus Ýmparatorluðu’nun güçlü ordularý karþýsýnda unutulmaz destanî bir mücadele veren Þeyh Þâmil’in adý Rus iþgaline karþý direnen Kafkas kavimlerinin hâfýzasýna nakþedilmiþtir. BÝBLÝYOGRAFYA : Þerafeddin Erel, Daðýstan ve Daðýstanlýlar, Ýstanbul 1961, tür.yer.; Ömer Faruk Akün, “Eski Bir Þeyh Þamil Destaný”, Atsýz Armaðaný (haz. Erol Güngör v.dðr.), Ýstanbul 1976, s. 17-59; L. Blanch, Cennetin Kýlýçlarý (trc. Ýzzet Kantemir), Ýstanbul 1978; Muhammad Hamid, Imam Shamil: The First Muslim Guerilla Leader, Lahore 1979; A. Bennigsen – C. Lemercier-Quelquejay, Sûfî ve Komiser (trc. Osman Türer), Ankara 1988, s. 327-348; Mustafa Budak, “1853-1856 Kýrým Harbi Baþlarýnda Doðu Anadolu-Kafkas Cephesi ve Þeyh Þâmil”, Kafkas Araþtýrmalarý I, Ýstanbul 1988, tür.yer.; a.mlf., 1853-1856 Kýrým Savaþý’nda Kafkas Cephesi (doktora tezi, 1993), ÝÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 21-27, 71-72, 88-90; a.mlf., “XIX. ve XX. Yüzyýllar Kafkasya Araþtýrmalarý ve Osmanlý Arþivi”, Uluslararasý Türk Arþivleri Sempozyumu, 17-19 Kasým 2005 (Tebliðler-Tartýþmalar), Ankara 2006, s. 421-440; a.mlf., “Hacý Murad”, DÝA, XIV, 490-491; M. Gammer, Muslim Resistance to the Tsar: Shamil and the Conquest of Chechnia and Daghestan, London 1994, tür.yer.; a.mlf., Sovyet Tarihçiliðinde Þâmil (trc. M. Gökhan Menteþ), Ýstanbul 1996, s. 9-15, 49; a.mlf., “The Siege of Akhulgoh: A Reconstruction and Reinterpretation”, Asian and African Studies, XXV, Haifa 1991, s. 103-118; a.mlf., “The Imam and the Lord: An Unpublished Letter from Shamil to the British Ambassador in Constantinople”, IOS, XIII (1993), s. 101111; J. F. Baddeley, Ruslarýn Kafkasya’yý Ýstilâsý ve Þeyh Þamil (trc. Sedat Özden), Ýstanbul 1995, tür.yer.; N. Luxemburg, Ruslarýn Kafkasya’yý Ýþgalinde Ýngiliz Politikasý ve Ýmam Þamil (trc. Sedat Özden), Ýstanbul 1998, s. 199-273; Muhammed Tahir el-Karakî, Daðýstan Kýlýçlarýnýn Parlamasý, Ýstanbul 1999, s. 281-343; Þâmil’in Kati- bi M. Tahir el-Karahi’nin Kaleminden Ýmam Þâmil’in Hâtýratý (haz. H. Ahmet Özdemir), Ankara 2000; Hasan Al Kadarî, Âsâr-ý Daðýstan (trc. Musa Ramazan), Ýstanbul 2003, s. 119-126; Fikret Efe, Þeyh Þamil’in 100 Mektubu, Ýstanbul 2004; a.mlf., “Þeyh Þamil’in Mektuplarýnýn Ýçerik Analizi”, Ýslâmî Araþtýrmalar, XVI/2, Ankara 2003, s. 263-280; Tarýk Cemal Kutlu, Çeçen Direniþ Tarihi, Ýstanbul 2005, s. 212-294; Candan Badem, The Ottomans on The Crimean War: 1853-1856 (doktora tezi, 2007), Sabancý Üniversitesi, s. 135139, 176-190; Mirza Kâzým Bey, “Muridizm i Þâmil”, Russkoe slovo, sy. 12 (1859), s. 182-242; a.mlf., “O znçenii imama, ego vlast’i dostoinstvo”, a.e., sy. 3 (1860), s. 274-306; P. B. Henze, “Unrewriting History-The Shamil Problem”, Caucasian Review, VI, München 1958, s. 7-29; T. Tatlok, “The Centennial of the Capture of Shamil: A Shamil Bibliography”, a.e., VIII (1959), s. 83-91; L. R. Tillett, “Shamil and Muridizm in Recent Soviet Historiography”, American Slavic and East European Review, XX/2 (1961), s. 253-269; M. Yama’uchi, “Sheikh Shamil and the Ottoman Empire in the Period of the Crimean War -Enlightened by the ATASE Archives in Ankara-”, Orient, XXII, Tokyo 1986, s. 143-158; A. L. Jersild, “Who Was Shamil?: Russian Colonial Rule and Sufi Islam in the North Caucasus, 1859-1917”, CAS, XIV/2 (1995), s. 205-233; Talip Mert, “Bir Hediye Türü Olarak Ýhsân-ý Þâhâne”, KAM, XXXVI/ 141 (2007), s. 56-57; Fikret Iþýltan, “Þeyh Þâmil”, ÝA, XI, 468-474; A. Knysh, “Shamil”, EI 2 (Ýng.), IX, 283-288; Süleyman Uludað, “Müridizm”, DÝA, XXXII, 50-51. ÿMustafa Budak – — ÞEYH ÞÜCÂÜDDÝN KÜLLÝYESÝ ˜ Eskiþehir Seyitgazi’de XVI. yüzyýlýn ilk çeyreðinde inþa edilen külliye. Seyitgazi’ye yakýn sayýlan Aslanbey köyünde olup Þeyh Þücâüddin Türbesi’nde bulunan kitâbeye göre XVI. yüzyýlýn ilk çeyreðine tarihlenmektedir. Külliye geniþ bir arazinin batý yönünde avlu içinde iki türbe (Þeyh Þücâüddin ve Demirtaþ Paþa türbeleri), minare, mezarlar, yeni bir cami ve onikigen havuz; doðu yönünde ayrý bir avlu için- Þeyh Þücâüddin Külliyesi – Seyitgazi / Eskiþehir 70 ™ de meydan evi, mutfak, depo ve fýrýndan meydana gelmektedir. Her iki avlu kemerli açýklýklý bir kapý ile birbirine baðlanmýþtýr. Kesme taþla inþa edilen Þeyh Þücâüddin Türbesi yüksek kasnaklý ve kurþun kaplamalý bir kubbe ile örtülmüþ, yapýnýn dýþ cepheleri dikdörtgen yüzeysel niþlerle hareketlendirilmiþtir. Sekizgen planlý ana mekânla doðusunda yer alan dýþa taþkýn konumdaki dikdörtgen planlý ve kubbeli giriþ biriminden oluþmaktadýr. Bu cephede yer alan kapý Bursa kemeri açýklýklýdýr. Ýçteki basýk kemerli kapýnýn üstünde yer alan kitâbede, binanýn Sultan Bayezid’in oðlu Yavuz Sultan Selim’in saltanatý zamanýnda Bâlî Bey’in oðlu Kasým Bey tarafýndan 921 (1515) yýlýnda yaptýrýldýðý belirtilmektedir. Yapýnýn güney ve kuzeybatý cephelerinde dikdörtgen açýklýklý birer pencere, iç kapýnýn iki yanýnda dilimli kemerli birer niþ bulunmaktadýr. Kubbenin dýþtan onaltýgen, içten yuvarlak kasnaðýný kalýn profilli iki silme dolaþmaktadýr. Kasnakta yer alan kitâbedeki 1183 (1769) tarihi bir tamirata iþaret etmektedir. Kasnakta ve kubbe içinde bitkisel motifli kalem iþi süslemeler görülmekte, kubbe üç sýra mukarnas ve dört sýra prizmatik dilimlerden oluþan kasnaða oturmaktadýr. Türbede dilimli kemerli ve kalem iþi süslemeli mihrap niþi ve ortada yaklaþýk 5 m. uzunluðunda sanduka mevcuttur. Duvarlar pencere altlarýna kadar Kütahya çinileriyle kaplanmýþ, duvarlarýn üst kýsýmlarý mavi, lâcivert ve sarý renkli kalem iþi çiçek ve yaprak motifleriyle, ayrýca yazýlarla yoðun biçimde süslenmiþtir. Türbede giriþ biriminin güney cephesine bitiþik olan minare kesme taþtan dikdörtgen prizma kaideli, tuðla silindirik gövdeli ve çift þerefelidir. Þerefe altlarýnda beþer sýra kirpi saçak, minare gövdesinde mavi çinili þeritler ve kaval silmeli bilezikler dikkati çekmektedir. Demirtaþ (Mürvet Ali) Paþa Türbesi, Þeyh Þücâüddin Türbesi’nin kuzeyinde yer almaktadýr. Tuðla ile inþa edilen türbe, yüksek kasnaklý kubbeyle örtülü sekizgen planlý mekân ve doðu cephesindeki dikdörtgen planlý, kubbeli giriþ biriminden oluþmaktadýr. Türbenin cephelerini tek sýra, kasnaðýný çift sýra kirpi saçak dolanmaktadýr. Yapýnýn kuzey ve güneybatý cephelerinde sivri kemerli alýnlýklý ve dikdörtgen açýklýklý pencereler bulunmaktadýr. Giriþ biriminin basýk kemerli kapýsýndan sonra türbeye batý cephesindeki kademeli basýk kemerli kapýyla ulaþýlmaktadýr. Ýç mekânda beþgen niþe sahip mihrapla iki sivri kemer-
