Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Gözlemevinin Kuruluşu ve

advertisement
Türkiye’deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul
ÇANAKKALE ONSEKİZ MART ÜNİVERSİTESİ ULUPINAR
GÖZLEMEVİNİN KURULUŞU VE GELİŞİMİ: YENİ PROJELER
Osman DEMİRCAN, Faruk SOYDUGAN, Ahmet ERDEM, Esin SOYDUGAN
Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Gözlemevi, Ulupınar, ÇANAKKALE
(e-posta: [email protected])
Özet: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi (ÇOMÜ), Astrofizik Araştırma Merkezi (ÇAAM) ve
Ulupınar Gözlemevinin (ÇOMÜG) kurulmasına Üniversitede astronomi ve uzay bilimleri alanında
eleman alt yapısının yeterli olması nedeniyle 2000 yılında karar verilmiş, 2001 yılı Mayıs ayında
Gözlemevinin temelleri atılmış, 2001 yılı Eylül ayında Merkez kurulmuş ve Gözlemevi 25 eleman ve
40cm lik bir teleskop ile çalıştırılmaya başlanmıştır. Ulupınar Gözlemevinin resmi açılışı 19 Mayıs
2002 tarihinde yapılmıştır. 2009 yılında Gözlemevine, her şeyiyle tarafımıza ait olmak üzere,
Türkiye’nin 122cm çaplı en büyük optik teleskobu kurulmuştur. 25 dönümlük arazi üzerinde kurulmuş
olan Gözlemevinde bugün 5 teleskop bilimsel araştırmalar için, 10 kadar küçük teleskop da bilimtoplum etkinlikleri için hizmet vermektedir.
Geçen on yıllık dönemde Gözlemevi, doktoralı eleman sayısı, yetiştirdiği yüksek lisans ve doktora
öğrencisi sayısı, indeksli dergilerdeki yayın sayısı, düzenlediği bilimsel toplantılar, kullandığı altyapı
ve teleskoplar açısından Türkiye’nin en son kurulan en genç gözlemevlerinden birisi olmasına karşın,
en iyi, en güçlü üniversite gözlemevi konumuna ulaşmıştır. Bu tebliğde ÇOMÜ Ulupınar
Gözlemevinin kuruluşu ve gelişimi kısaca anlatıldıktan sonra, 2009 yılında kurulan büyük teleskobun
son iki yıllık performansı çizelgeler ve grafiklerle özetlenecek ve gelecek yıllarda uygulanması
düşünülen bilimsel projeler ve altyapı projeleri üzerinde durulacaktır.
1. Giriş: ÇAAM ve ÇOMÜG’nin Kuruluş Yılları (2000-2003)
Üniversitelerin tüm alanlarda birim oluşturup geliştirmesi gerekmez. Belli üniversiteler belli
alanlarda varlık gösterebilir. Bu bağlamda her üniversitede astronomi, astrofizik ve uzay
bilimleri ile ilgili birimlerin oluşturulması hem oldukça zor hem de gerekli olmayabilir. Bu
özel alanların eğitim-öğretim programlarında yer alması öncelikle o üniversitelerde o
alanlarda yetişmiş insan gücünün yeterli olmasını gerektirir (Demircan 2010, 2012). Diğer
yandan bu alanların eğitim-öğretimi uygulama ve bilimsel araştırma laboratuvarı olarak kolay
ulaşılabilir bir üniversite gözlemevinin varlığını gerektirir. Marmara Bölgesinde ve özellikle
İstanbul’da çok sayıda üniversite bulunmasına karşın İstanbul’da iki tarihi gözlemevinin
dışında sadece birkaç özel okulda eğitim amaçlı kullanılan birkaç küçük teleskop
bulunmaktadır. Bu bağlamda İstanbul’da gece gözlemine dayalı bilimsel araştırma
yapılabilecek ne üniversite gözlemevi ne de özel bir gözlemevi bulunmaktadır. İstanbul’daki
iki tarihi gözlemevi; biri Boğaziçi Üniversitesine bağlı Kandilli Gözlemevi, diğeri de İstanbul
Üniversitesine bağlı İstanbul Üniversitesi Gözlemevi; her ikisi de şehir ışıkları içinde
kaldığından sadece Güneş gözlemleri yapılabilir durumdadır (Dizer 1983; Gökdoğan 1983,
1994; Demircan 1989, 1994 ). Hatta Kandilli Gözlemevinde son iki yıldır Prof. Dr. Atilla
Özgüç’ün emekliliğinden sonra eleman ve alet altyapısının yetersizliği nedeniyle hiçbir
astronomi çalışması yapılamaz durumdadır. Bu durum dikkate alınarak ÇOMÜ’nün bölgenin
astronomi merkezi olabileceği düşünülmüş ve 2001 yılında bu yönde çalışmalar başlatılmıştır.
ÇOMÜ içersinde, Çanakkale yöresinde hatta Marmara Bölgesi’nde tüm astronomi, astrofizik
ve uzay bilimleri alanlarındaki etkinlikleri uygulamalı olarak organize edebilmek için önce bu
alanda yetişmiş insan gücü bir araya getirilmiş ve 2001 yılından itibaren sırasıyla; a) ÇOMÜ
Fizik Bölümünde lisans ve lisansüstü düzeyinde astronomi, astrofizik ve uzay bilimleri
öğretimi için astrofizik anabilim dalı kurulmuş, b) Astrofizik Araştırma Merkezi kurulmuş,
82
Türkiye’deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul
Astronomi ve Fizik Topluluğu oluşturulmuş, c) ÇOMÜ Gözlemevinin kuruluş çalışmaları
başlatılmış, d) ilgili alanlarda bir dizi halk ve öğrenci etkinlikleri başlatılmıştır. Gözlemevi
yer seçiminde Gökçeada’da ve Kazdağları’nda yörenin yüksek tepelerine çıkılmış gece
gözlem koşulları incelenmiş, ancak sonradan ulaşım ve altyapı sorunları yaşamamak için
gözlem kalitesinden bir miktar feragat edilerek Gözlemevi yeri olarak Çanakkale merkeze
10km, ÇOMÜ Terzioğlu Kampüsüne 8km uzakta Ulupınar Köyü’ne yakın (100m) Radar
Tepesi’nin 410m yüksekliğindeki güney yamacı seçilmiştir. Gözlemevi yeri olarak seçilen
alanda 6 dönüm arazi bağış olarak alınmış, 5 dönüm Milli Emlak tarafından tahsis edilmiş, 15
dönümlük 3 parsel ise köylülerden parayla satın alınmıştır. Mayıs 2001’de hizmet binasının
ve ilk teleskop binasının yapımına başlanmış ve Optronik Firmasından bağış alınan 40cm’lik
teleskopla ilk gözlemler Eylül 2001’de başlatılmıştır. Gözlemevleri eğitim- öğretim, eleman
yetiştirme, bilimsel araştırma ve bilim- toplum etkinlikleri görevlerinin en azından ilkini
yerine getirir. Gözlem koşullarının uygun olması halinde gözlemevlerinin en önemli görevi
bilimsel araştırmalarda kullanılabilecek gözlemlerin yapılmasıdır. Ulupınar gözlemevi
kurulmadan önce tüm bu görevleri yerine getirebilecek şekilde tasarlanmıştır. Güneşlenme
haritalarına göre açık gece sayısı açısından Çanakkale bölgesi Akdeniz Bölgesi’nden sonra
Ege Bölgesi ile aynı avantaja sahiptir. Bu durum da dikkate alınarak Ulupınar Gözlemevi
sonradan başka teleskoplar kurarak genişleyebilecek şekilde 25+25 dönümlük arazi içine
kurulmuştur. Arazinin 25 dönümü gerektiğinde gözlemevi için kullanılabilecek orman
arazisidir. İlk aşamada bir teleskop binası ile beraber yapılan hizmet binasıdır. Dersliği,
konferans salonu, atölyesi, kütüphanesi, mutfağı, çalışma ve dinlenme odaları bulunan 230m2
lik iki katlı ‘prefabrik’ hizmet binası çok kısa sürede kurulup kullanıma açılmıştır. Binanın
girişi ve merdivenler 100 kişilik konferans salonu olarak planlanmış, salonun ortasına da
eğitim amaçlı bir Foucault sarkacı asılmıştır. Bir yüksek lisans tezinin eki olarak seramikten
240x400cm boyutlarında 3 tane Güneş saati üretilmiş, biri Gözlemevinin girişine, diğeri
Çanakkale kent merkezine kurulmuş, üçüncüsü de Kırıkkale Üniversitesine hediye edilmiş ve
Caca Bey Medresesi bahçesine kurulmuştur. Gözlemevinin çevre düzenlemesi yapılmış,
bahçesine 500 kadar meyve ağacı dikilmiş, su ve elektriği Ulupınar Köyü’nden alınmış ve
açılışı Türk astronomlarının katıldığı bilimsel bir etkinlikle yapılmıştır. Çanakkale
protokolünün katıldığı resmi açılışı ise, unutulmaması için 19 Mayıs 2002’de yapılmıştır.
Gözlemevinin bilimsel açılışı, 24-28 Haziran 2002 tarihleri arasında Çanakkale Onsekiz Mart
Üniversitesi Dardanos Yerleşkesinde 15 ülkeden 75 astrofizikçinin katıldığı uluslar arası bir
bilimsel toplantıyla yapılmıştır. Bu bilimsel toplantıya etkileşen çift yıldızlar alanının önde
gelen isimleri ( Batten, Kitamura, Harmanec, Budding, Hadrava, Olah, Hegedus, Al-Naimiy,
Gimenez, Rovithis-Livaniou, Niarchos, Frasca gibi) tebliğli olarak katılmışlardır (bkz.
Demircan ve Budding 2003). Takip eden yıllarda her 19 Mayıs’ta öğleden sonra 15:00-22:00
arası bir öğrenci ve halk günü etkinliğiyle Gözlemevinin açılış yıldönümleri hatırlanmaktadır.
Kuruluş öncesi ve sonrası bir dizi halk ve öğrenci günleri, kurslar, astronomi kampları, ulusal
ve uluslar arası bilimsel toplantılar düzenlenmiş, bilimsel yayınlar yıllıklarda toplanarak dergi
halinde yayınlanmış ve yayın değişiminde kullanılmıştır. Yine kuruluşun ilk yıllarında
üniversite bilimsel araştırma projeleri ve TÜBİTAK projeleri desteğiyle iki tane 30cm’lik
teleskop ve bu teleskoplar için fotometre ve CCD dedektörleri alınmıştır. Kuruluş yıllarına ait
bir etkinlik çizelgesi ve bazı fotoğraflar ilişikte verilmiştir.
Çizelge 1. ÇOMÜ Ulupınar Gözlemevi kuruluş yılları (2000-2003) etkinlik çizelgesi (*Uluslar arası )
Etkinlik tarihi
21-23 Ocak 2000
13-15 Nisan 2000
02-05 Mayıs 2001
24 Mayıs 2001
Etkinlik adı
Yıldız Etkinliği ve Değişkenliği Sempozyumu
Enerji Kaynakları Sempozyumu
Astronomi Halk Günleri
Çanakkale Astrofizik Sempozyumu*
Etkinlik Yeri
ÇOMÜ, Fizik Bölümü
ÇOMÜ, SDKS
ÇOMÜ, Anafartalar Kampüsü
ÇOMÜ, Fizik Bölümü
83
Türkiye’deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul
Gökyüzü Fotoğrafları Sergisi
Astrophysics Workshop: Photometric Study of Eclipsing
30 July-03 Aug 2001
Binaries*
08-11 Kasım 2001
International Conference on Variable Stars*
Astrophysics Workshop: Optical interferometry, Liquide
14-17 May 2002
Mirror* Telescopes, Gravitational Lensing
19 Mayıs 2002
Astronomi Halk Günleri
New Directions for Close Binary Studies: The Royal
24-28 June 2002
Road to the Stars*
22 Eylül 2002
Astronomi Halk Günleri
07-15 Ekim 2002
Gökyüzü Fotoğrafları Sergisi
10 Kasım 2002
Astronomi Halk Günü
03-07 Şubat 2003
Astronomide CCD’ler
08-10 Mayıs 2003
Gökyüzü Fotografları Sergisi
08-10 Mayıs 2003
Güneş Leke Gözlemleri
04-11 July 2003
Belogradchik Summer School*
12 Ağustos 2003
Perseid Yıldız Yağmuru Gözlem Şenliği
25 Ağu-09 Eylül 2003 Ulupınar Gözlemevi ve ÇAAM Tanıtım Standı
25 Ağu-09 Eylül 2003 Kayan Yıldız Yağmurları Sunumu
27 Ağustos 2002
Gökyüzü Şenliği; Mars’ın Yakın Geçişi
08-20 Eylül 2003
Gravitation and Cosmology*
08-20 Eylül 2003
Chaotic Worlds*
06 Ekim 2003
ÇAAM ve Astrofizik Topluluğu Tanıtım Faaliyeti
18 Kasım 2003
Gökyüzü Şenliği; Leonid Yıldız Yağmuru
08-13 Haziran 2001
Kültür Merkezi, Çanakkale
ÇOMÜ, Fizik Bölümü
Bruno, Cz Republic
ÇOMÜ, Fizik Bölümü
ÇOMÜ Gözlemevi
ÇOMÜ, Dardanos Yerleşkesi
ÇOMÜ Gözlemevi
Kültür Merkezi, Çanakkale
ÇOMÜ Gözlemevi
ÇOMÜ, Fizik Bölümü
ÇOMÜ, Anafartalar Kampüsü
ÇOMÜ, Anafartalar Kampüsü
Belogradchik, Bulgaria
ÇOMÜ Gözlemevi
İZMİR FUARI
İZMİR FUARI
ÇOMÜ Gözlemevi
Feza Gürsey Inst., İstanbul
NATO ASI, Italy
ÇOMÜ Anafartalar Kampüsü
ÇOMÜ Gözlemevi
Şekil 1. ÇOMÜG hizmet binası (sol) ve 40cm’lik teleskop binası (sağ).
Şekil 2. ÇOMÜG Güneş saati (sol) Gözlemevinin açılışından görüntüler (orta ve sağ).
84
Türkiye’deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul
Şekil 3. ÇOMÜG’de bir bilimsel toplantı (sol) ve bir bilim-toplum etkinliği (sağ).
2. Sonraki Yıllar, Büyük Teleskop Projesi ve Bugünkü Altyapı
Sonraki yıllar yoğun eğitim, eleman yetiştirme, tez çalışmaları, bilimsel toplantılar ve ulusaluluslar arası bilimsel işbirliği projelerinin yürütülmesiyle geçmiştir (Bu dönemin bilimsel
çıktıları için bakınız Soydugan ve diğ., 2012). Bu dönemde açık gece istatistikleri, görüş
gözlemleri ile gözlem kalitesi üzerine çalışmalar yapılmış; yıllık açık gece sayısı oranı üç
yıllık ortalamaya göre %56 bulunmuş, atmosferik görüşün 1,5 açı saniyesi ile 4,0 açı saniyesi
arasında değiştiği tespit edilmiş ve iyi gecelerde 0,003- 0,005 kadir duyarlıkla fotometrik
gözlem yapılabildiği gösterilmiştir. Rüzgârlı günlerde nemin düşük olduğu, aksi halde
Atikhisar Barajı’na yakın olması nedeniyle nemin %60-%90 arasında değiştiği görülmüştür.
Nemin %90’ı aşması halinde gözlem yapılmamaktadır. Farklı türlerden etkileşen çift yıldızları
araştırma konusu alan çoğunu TÜBİTAK’ın desteklediği projelerle altyapı eksikleri
tamamlanırken, en güncel yıldız katalogları hazırlandı, istatistik çalışmalarla 10. kadirden
daha sönük etkileşen çift yıldızlara ilişkin bilgi eksikliğinin tayfsal gözlem eksikliğinden
kaynaklandığını ortaya koyuldu. Bu eksikliğin tamamlanması tayfsal gözlemlerin
yapılabileceği daha büyük çaplı teleskoplara sahip olmayı gerektiriyordu. Bu amaçla 2006
yılında Devlet Planlama Teşkilatı (DPT)’na bir büyük teleskop projesi sunuldu. Her ortamda
iyi savunulan ve sonuçta kabul edilen bu proje için teleskop imal eden 10 kadar firmayla
yazışıldı, sonuçta Almanya'da Astelco firmasına yaptırılan 122cm çaplı Türkiye'nin (kendi öz
kaynaklarıyla satın aldığı) en büyük optik teleskobu 27 Temmuz 2009’da Çanakkale’ye ulaştı
ve Ağustos 2009’da ÇOMÜ Ulupınar Gözlemevine kuruldu. Kuruluş öncesinde bu teleskobun
kurulacağı yer için Kazdağları ve Uludağ zirveleri dahil bölgenin tüm tepeleri tekrar gözden
geçirilmiş, güvenlik ve ulaşım kolaylığı ve tayfsal gece koşullarının yeterli olması nedeniyle
en azından 5-10 yıllık bir deneme süresi için Ulupınar Gözlemevine kurulmasına, deneme
süresinde beklenen verim alınamaz ise deneme süresi sonunda teleskobun daha uygun bir yere
taşınabileceğine karar verilmiştir.
Bu karardan sonra teleskobun özel binası ve kubbesi Ulupınar Gözlemevinde hazır edilmişti.
Altı metre çaplı teleskop kubbesi özel olarak Çanakkale'de Çan Kale-Tek firmasına
yaptırılmıştı. Böylece yeni teleskop, bina ve kubbe, ülke içinde yeni teknolojilerin
gelişmesine de fırsat oluşturmaya başlamıştı. 27 Temmuz 2009’da teleskop Çanakkale’ye
ulaştı ve 29 Eylül 2009 günü “Türkiye'de Astronominin Geleceği Sempozyumu”nu
düzenledik. Türkiye'nin ileri gelen astronomları Türkiye'de astronominin geleceğini tartıştı.
Gözlemevinin web sayfasından canlı yayınlanan Sempozyum kayda alınmış oldu. Yeni T122
teleskobunun kullanımına yol göstericilik görevi de yapan Sempozyum sonrasında teleskobun
yerinde tanıtımı yapıldı. Teleskobun resmi açılışı ise 06 Ekim 2009 günü üniversitede
akademik yılın açılış töreninden hemen sonra Ulaştırma Bakanı Binali Yıldırım, Çanakkale
Valisi, Belediye Başkanı, Millet Vekilleri, Rektör, öğretim elemanları ve çok sayıda
davetlinin katılımıyla yapıldı. Büyük teleskop aynaları, özellikle kurulduğu tozlu ve rüzgârlı
85
Türkiye’deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul
günlerde hızla kirlendiği için yansıtma gücü daha ilk yıl içinde büyük ölçüde düşmüştü. 2011
yılı içinde aynalar yıkanarak ortalama yansıtma oranı %87’ye çıkarıldı. Başlangıçta büyük
teleskoba uygun tayf çeker alınamadığı için teleskop bugüne kadar sadece sönük kaynakların
fotometrik gözlemlerinde kullanıldı.
Gözlemevinin kuruluşundan buyana geçen dönemde astrofizik ağırlıklı bir lisansüstü (yüksek
lisans ve doktora) programı geliştirildi, Uzay Bilimleri ve Teknolojileri Anabilim Dalı
oluşturuldu ve yüksek lisans programı başlatıldı. Bu dönemde 37 yüksek lisans ve 18 doktora
öğrencisi yetiştirildi (bkz. Çizelge 2), Merkez ve Gözlemevi, yarısı doktoralı olan 30 üyesiyle,
Türkiye’nin en güçlü Astrofizik grubu durumuna geldi. Çok sayıda ulusal-uluslar arası
bilimsel toplantı düzenlendi. 16. Ulusal Astronomi Kongresi ve 5. Ulusal Öğrenci Astronomi
Kongresi Eylül 2008’de Merkezde düzenlendi. Yine bu dönemde Gözlemevinde yapılan
gözlemlere dayalı çok sayıda bulgu indekslere giren dergilerde yayınlandı. Gözlemevinde tek
veya çift yıldız olarak bilinen 30 kadar yıldızın görünmeyen bileşenleri keşfedildi. Merkez
üyeleri tarafından yazılan bir ders kitabı Cambridge Üniversitesi yayınları arasında basıldı.
Çift yıldız yörüngelerinin fazla açısal momentum kaybı nedeniyle gittikçe küçüldüğü ve
zaman içinde çift yıldızların tek yıldıza dönüştüğü ilk kez gözlemevimizde kanıtlandı. Yıldız
sismolojisinin, yakında başka bir yıldız olması halinde o yıldızın kütle çekimine bağlı olduğu
gözlemlerle gösterildi. Ülkemizde ilk kez asteroidlerin fotometrik gözlemlerinden şekillerinin
modellenmesi çalışmalarına başlandı. Kuramsal kozmolojide quark gluon plazmayla ilgili çok
önemli yayınlar yapıldı. Çift yıldızların etrafında görünmeyen başka yıldızların
bulunabileceği ve bu istatistiğin oldukça yüksek olduğu kanıtlandı. Çift yıldızların etrafında
da gezegenler olabileceği bu gözlemevinin birçok yayınında not edildi (Bkz. Merkezin ve
Gözlemevinin yıllık faaliyet raporları: http://caam.comu.edu.tr).
Çizelge 2. ÇOMÜ’de astronomi, astrofizik ve uzay bilimleri alanlarında ÇOMÜG olanaklarıyla yetiştirilen
lisansüstü öğrencileri listesi
1. Afşar KABAŞ: “Güneş Saatleri”, 2004 (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN)
2. Ahmet BULUT: “ÇOMÜ Astrofizik Gözlemevinde Standart Yıldız Gözlemleri Yardımıyla Mutlak Fotometri”, 2004 (Dnş.:
Prof. Dr. Osman DEMİRCAN)
3. Mutlu OLUTAŞ: “Cosmic Gamma Ray Bursts: Their Afterglows and Realted Statistics”, 2004 (Dnş.: Prof. Dr. M. Emin
ÖZEL)
4. Ömer AKBURUN: “Sıradışı Dalgaların Boyunca Salınımlara Dönüşmesi ve Dünya Magnetosferinin Aurora Bölge-sindeki
Kilometre Dalgaboyu Büyüklüğündeki Işınımlara Dönüşmesi”, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. Ayşegül YILMAZ)
5. Serdar TUNCEL: “Karadelik Çözümleri”, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. İhsan Yılmaz)
6. Emine KANMAZ: “Skaler Alan Kaynaklı Kozmolojik Modeller”, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. İsmail TARHAN)
7. Kaniye GÜÇLÜ: “Viskoz Akışkan Kaynaklı Kozmolojik Modeller”, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. İsmail TARHAN)
8. Didem BAŞARAN: “Erken Tür Örten Çift Yıldız IU Aur’un Fotometrik ve Dönem analizi”, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. Sacit
ÖZDEMİR)
9. Mehmet TÜYSÜZ: “Erken Tür Örten Çift Yıldız IU Aur’un Fotometrik Analizi”, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. Sacit ÖZDEMİR)
10. Volkan BAKIŞ: “Üç Cisim Problemi ve Dinamiği”, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. Ahmet ERDEM)
11. Burcu ÖZKARDEŞ: “Güneş Benzeri W UMa Örten Çift Yıldızların Genel Özellikleri”, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. Ahmet
ERDEM)
12) Serkan S. DOĞRU: “Etkileşen Çift Yıldızlarda Dönem Analizi”, 2005 (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN)
13) Yasemin KAÇAR: “Süpernovalar ve SN 2004dj Gözlemleri”, 2005 (Dnş.: Prof. Dr. M. Emin ÖZEL)
14) Melis AYGÜN: “Simetri Kırılmaları Sırasında Ortaya Çıkan Topolojik Kusurların (Defect) Dinamiği”, 2005
(Dnş.: Doç. Dr. İhsan YILMAZ)
15) Esin ŞAHİN: “Bianchi Tip II Uzay-Zamanın Madde Simetrileri”, 2005 (Dnş.: Doç. Dr. Uğur CAMCI)
16) Belgin BAYINDIR: “Kozmolojik Sabitli Kozmolojik Modeller”, 2005 (Dnş.: Doç. Dr. İsmail TARHAN)
17) Sezgin AYGÜN: “Sicim Kozmolojisinde Skaler Alan Kaynaklı Bazı Kozmolojik Modeller ve Özellikleri”, 2005 (Dnş.: Doç.
Dr. İsmail TARHAN)
18) Derya DOĞRU: “RS CVn Yıldızlarının Genel Özellikleri”, 2005 (Dnş.: Doç. Dr. Ahmet ERDEM)
19) Neriman VARLIKLI: “Viskoz Akışkanlı Evrenin Bazı Özellikleri ve Kozmoloji Evrimi”, 2006 (Dnş.: Doç. Dr. İsmail
TARHAN)
20) Tamer AKIN: “Teleskop Kubbelerinin Otomasyonu ve Ulupınar Gözlemevi Teleskop Kubbelerine Uygulanması”, 2007
(Eş- Dnş.: Yrd. Doç. Dr. Gülnur İKİS GÜN, Prof. Dr. Osman DEMİRCAN)
86
Türkiye’deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul
21) Hicran BAKIŞ : “Be Bileşenli Etkileşen Çift Sistemler” (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN)
22) Volkan BAKIŞ : “Güney Yarımkürede Seçilen Bölgelerde Kısa Dönemli Çift Yıldızların Tayfsal ve Fotometrik
İncelenmesi”, 2007 (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN)
23) Hüseyin ÇAVUŞ : “Güneş Kabuğundaki Konvektif Olayların Manyetohidrodinamik (MHD) Yaklaşımla Modellenmesi”,
2007 (Dnş.: Prof. Dr. Aysel KARAFİSTAN)
24) Melis AYGÜN : “Kurt Delikleri, Karanlık Enerji ve Madde İlişkileri”, 2007 (Dnş.: Prof. Dr. İhsan YILMAZ)
25) Emine KOPARAN : “Algollerde Kütle Oranının Belirlenmesi”, 2008 (Dnş.: Prof. Dr. Zeki EKER)
26) Mevlüt BAŞER : “Bazı Uzay-Zamanların Eğrilik Simetrileri”, 2008 (Dnş.: Prof. Dr. Uğur CAMCI)
27) Burak UĞRAŞ : “Abell 1589 ve Abell 3530 XMM-Newton Veri Analizi”, 2008 (Dnş.: Yrd. Doç. Dr. Gülnur İKİS GÜN)
28) Mukadder İĞDİ ŞEN : “VW Hyi'nin XMM-Newton Veri Analizi”, 2008 (Dnş.: Yrd.Doç.Dr.Gülnur İKİS GÜN)
29) Günay İNLEK : “Yıldız Modellerinde Nükleer Enerji Oluşum Oranları ve Gözlemsel Kontrolleri”, 2008 (Dnş.: Prof. Dr.
Edwin BUDDING)
30) Can AKTAŞ : “Kuark-Gluon Maddenin Uzay-Zaman Geometrisi”, 2008 (Dnş.: Prof. Dr. İhsan YILMAZ)
31) Emine Canan GÜNAYDEMİREL: “Karanlık Madde ve Karanlık Enerji Çözümleri”, 2008 (Dnş.: Prof. Dr. İhsan YILMAZ)
32) Sezgin AYGÜN : “Skaler Alan Kaynaklı Bazı Kozmolojik Modeller”,2008 (Dnş.: Prof. Dr. İsmail TARHAN)
33) Aysun BÖKE : “Yıldız Model Programlarının Son Teorik Opaklık Verileri ile ve Gözlemsel Kontrollerle Test Edilmesi”,
2008 (Eş- Dnş.: Yrd. Doç. Dr. Oktay YILMAZ, Prof. Dr. Edwin BUDDING)
34) Muzaffer ÖZDEMİR: “Uzaktan Algılama Verileri ile Değişimlerin İzlenmesi”, 2008 (Dnş.: Doç. Dr. Caner ÇİÇEK)
35) İkbal BOZKAN: “Abell 576 ve Abell 3532 Galaktik Kümelerinin XMM-Newton Veri Analizi”, 2009 (Dnş.: Yrd. Doç. Dr.
Gülnur İKİS GÜN)
36) Burak ULAŞ: “Zonklayan Bileşenli Algollerde Bozulmanın Zonklama Dönemine Etkisi”, 2009 (Dnş.: Prof. Dr. Osman
DEMİRCAN)
37) Necdet YÜCEL: “Uzay-Zamanların Madde ve Eğrilik Simetrileri Arasındaki İlişkiler”, 2009 (Dnş.: Prof. Dr. Uğur CAMCI)
38) Tunç ŞENYÜZ: “Seçilmiş Bazı Delta Scuti Bileşenli Örten Çift Sistemlerin Işıkölçümü”, 2010 (Dnş.: Doç. Dr. Esin
SOYDUGAN)
39) Çağlar PÜSKÜLLÜ: “O, B ve A Yıldızlarında P Cygni Profilleri”, 2010 (Dnş.: Doç. Dr. Faruk SOYDUGAN)
40) Arif SOLMAZ: “Exoplanets: A Review and Observations of Selected Objects”, 2010 (Dnş.: Prof. Dr. Mehmet Emin ÖZEL)
41) Neslihan TANRIÖVER: “Bazı Değmeye Yakın Örten Çift Sistemlerde Yörünge Dönem Değişimleri”, 2010 (Dnş.: Doç. Dr.
Esin SOYDUGAN)
42) Murat Metehan TÜRKOĞLU: “Enerji-Momentum Tanımları ve Bazı Uzay Zamanların Enerji Momentumları”, 2010 (Dnş.:
Yrd. Doç. Dr. Melis ULU)
43) Afşar KABAŞ: “Asteroidlerin Fotometrik Gözlemlerinin Analizi”, 2010 (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN)
44) Necdet YÜCEL: “Uzay-Zamanların Madde ve Eğrilik Simetrileri Arasındaki İlişkiler”, 2010 (Dnş.: Prof. Dr. Uğur CAMCI)
45) Burcu ÖZKARDEŞ: “Güney Yarımkürede Seçilen Bazı W UMa Türü Çift Yıldızların Tayfsal ve Fotometrik İncelenmesi”,
2010 (Dnş.: Prof. Dr. Ahmet ERDEM)
46) Derya SÜRGİT: “Bazı CAB Adayı Çift Yıldızların Fotometrik Analizi”, 2010 (Dnş.: Prof.Dr. Ahmet ERDEM)
47) Fahri ALİÇAVUŞ: “Bazı Zonklayan Yıldızların Tayfsal Analizi”, 2011 (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN)
48) Levent ÖZÇAĞ: “Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Ulupınar Gözlemevi’nde Atmosferik Sönümlemenin Yıllık
Değişimi”, 2011 (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN)
49) Tülin BEDEL: “Örten Çift Sistemlerde Eksen Dönmesi”, 2011 (Dnş.: Doç. Dr. Caner ÇİÇEK)
50) Filiz KAHRAMAN: “Seçilmiş Bazı β Cephei Yıldızlarının Frekans Analizi”, 2011 (Dnş.: Doç. Dr. Esin SOYDUGAN)
51) Mümin GÜNEŞ: “Eksantrik Yörüngeli Örten Çift Yıldızların İzokron Yaşları”, 2011 (Dnş.: Doç. Dr. İbrahim BULUT)
52) Yusuf Mete ELKIRAN: “Ulupınar Astrofizik Gözlemevinde Astronomik Görüş İstatistiği”, 2011 (Dnş.: Doç. Dr. İbrahim
BULUT)
53) B. Emre ÇIĞRIKÇI : “Plazma Fiziğinde Manyetohidrodinamik Şok Dalgaları ve Eğik Yoğunluk Arayüzlerinde Kırılmaları”,
2011 (Dnş.: Yrd. Doç. Dr. Hüseyin ÇAVUŞ)
54) Kezban KANMAZ: “Skaler Alan Kozmolojilerde Manyetik Alan Kaynaklı Bazı Kozmolojik Modeller”, 2011 (Dnş.: Prof. Dr.
İsmail TARHAN)
55) Mehmet TÜYSÜZ: “Aktif Kromosferli Çift Yıldızların Kinematik, Dinamik ve Dönme Özelliklerinin İncelenmesi”, 2011
(Dnş.: Doç. Dr. Faruk SOYDUGAN)
Bu bilimsel sonuçlara ulaşmada önemli bir yeri olan büyük teleskobun ilk düşüncesi 2004
yılında başlamış, 2006 yılında projelendirilmiş ve üç yıl içinde Ulupınar Gözlemevine 122cm
çapında Türkiye’nin en büyük optik teleskobu kurulmuştu. Bu durumda Çanakkale
Avrupa’nın önemli astrofizik ve uzay merkezlerinden biri durumundadır. Artık başka
şehirlerden ve yurt dışından bilimsel toplantılara gelenler Gözlemevini ziyaret etmeden
gitmiyorlar. Bilinçli turizm elçilerimiz oluşuyor. Bilim turizmi işte böyle gelişecek
Çanakkale’de. Bugün artık, Ulupınar Gözlemevi, Türkiye’deki yedi gözlemevi arasında bilim
üreten etkin bir gözlemevi durumunda.
87
Türkiye’deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul
2011-2012 yıllarında Gözlemevi bir genişleme dönemi daha yaşadı; ÇOMÜ-İÜ arasında
astronomi ve uzay bilimlerinde bilimsel işbirliği kapsamında İÜ-BAP desteğiyle alınan
60cm’lik otomatik teleskop (İST60) ÇOMÜ Gözlemevinde sağlanan, önceden T30b
teleskobunun çalıştığı kubbeye kuruldu ve iki üniversite rektörünün onayladığı bir protokol ile
teleskobun ortak kullanımı 17-18 Nisan 2012 tarihlerinde organize edilen “Astronomi ve
Uzay Bilimlerinde ÇOMÜ-İÜ Ortaklığı Sempozyumu” adlı bilimsel etkinlikle başlatıldı. İST
60 ile ilgili detaylı bilgi bu toplantıda ayrıca sunulmuştur (Bkz. Saygaç ve diğ. 2012). ÇOMÜ
Gözlemevinde kullanıldığı yerden sökülen T30b teleskobu ise bakım ve onarımdan sonra
ÇOMÜ Fen Edebiyat Fakültesi ek binasının terasında Uzay Bilimleri ve Teknolojileri
Bölümünün laboratuvarı olarak yapılan kubbenin içine kuruldu. Bu alüminyum kubbe ise
2001 yılında T40 için yapılan ve sonradan su geçirdiği için yenisi ile değiştirilen kubbedir. Bu
durumda ÇOMÜ Gözlemevinde (biri Terzioğlu Kampüsünde olmak üzere) toplam 5 teleskop
kullanılmaktadır.
Gözlemevinin diğer altyapı detayları için Gözlemevinin faaliyet raporlarına bakılabilir:
http://caam.comu.edu.tr.
3. T122’nin performansı
Bu gün Türkiye’de kullanılan en büyük optik teleskop 1995-1997 yılları arasında TÜBİTAK
Ulusal Gözlemevine kurulan 150cm çapındaki Rus teleskobudur. %40 gözlem zamanı
karşılığı TÜBİTAK Ulusal Gözlemevinde (TUG) kullanılan bu teleskop Ruslara ait olduğu
için Türkiye’nin en büyük teleskobu değil, Türkiye’de kullanılan en büyük teleskoptur
(Demircan 2009). Türkiye’nin en büyük optik teleskobu yakın zamana kadar Ege Üniversitesi
Gözlemevinde kullanılan 48cm çapındaki teleskop idi (Demircan 1994). 2009 yılına kadar
TUG’a, Ege Üniversitesi Gözlemevine ve ÇOMÜG’e 40cm çaplı teleskoplar alınmıştır. 2009
yılında ÇOMÜG’e 122cm’lik teleskop kurulurken TUG’a da 60 ve 100cm’lik iki optik
teleskop kurulmuştur. Bu nedenle 2009 yılından itibaren Türkiye’nin kendi öz kaynaklarıyla
aldığı en büyük optik teleskop ÇOMÜG’deki T122 teleskobudur. Ülkemizde bilime yatırım
kolay olmadığı için kurulan teleskopların etkin kullanılması, gözlem zamanlarının iyi
değerlendirilmesi, yatırımların hak edilmesi gerekmektedir.
Şekil 4. Büyük teleskop binası ve büyük teleskop T122.
T122 teleskobu tayfsal gözlemler için alındığı halde henüz uygun tayf çeker alınamadığı için
amacına uygun kullanılmamakta, bunun yerine sönük kaynakların fotometrik gözlemleri
yapılmaktadır. ÇOMÜG’deki teleskoplarla yapılan gözlemsel çalışmalar yıllık faaliyet
raporlarında yer almaktadır (http://caam.comu.edu.tr). Kurulduğu günden 2012 başına kadar
T122’de bizzat kullanılan gözlem gecelerinin projelere dağılımı Çizelge 3’te verilmiştir.
Çizelge’de 2009 yılı T122’nin çalışmaya başladığı 13 Ağustos’tan sonra 4,5 ayı
88
Türkiye’deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul
kapsamaktadır. TÜBİTAK-Evrena, TÜBİTAK-2 ve TÜBİTAK-3 projelerinin yürütücüleri
sırasıyla Volkan Bakış, Esin Soydugan ve Ahmet Erdem’dir. Söz konusu projeler bu dönem
içinde sırasıyla 64, 134 ve 56 gece gözlem yapmışlardır. Kampanya gözlemleri için 8 gece,
teknik çalışmalar için 24 gece, tez çalışmaları için de 50 gece gözlem yapılmıştır. Bu dönem
içinde açık gece sayısı %56 olurken, kullanılan gece sayısı %42’dir (354 gece). Aradaki fark
teleskobun bozuk olduğu dönemlerden kaynaklanmaktadır. Teleskobun bozuk olduğu için
kullanılamadığı dönemler toplam zamanın %30’unu bulmaktadır. Bu sürenin en azından üçte
biri kapalı gecelere rastladığından teleskobun bozuk olması nedeniyle kaybedilen gözlem
zamanı %20 kadardır. Çanakkale’de yıllık açık gecelerin sayısı 50 yıllık meteoroloji
kayıtlarına göre 220 gece, yani açık gece oranı %60 civarındadır.
Çizelge 3. T1222’de gözlem yapılan gecelerin dağılımı
2009
2010
2011
Toplam
TBK-Evrena TBK-2
21
40
41
50
2
44
64
134
TBK-3 Kampanya CAAM
5
4
4
7
3
15
44
1
5
56
8
24
TEZ
5
34
11
50
Toplam
79
168
107
354
T122’nin kurulu olduğu yerdeki performansını belirlemek için üzerinde takılı olan Apogee
U42 CCD Kamerası ile farklı gecelerde üye yıldızlarının farklı filtrelerdeki parlaklıkları
bilinen Stock-1 ve Berkeley-89 açık yıldız kümeleri B, V ve R filtrelerinde ve farklı poz
sürelerinde gözlenmiştir. Tipik bir gece için üye yıldızların parlaklık-maksimum ADU ve
parlaklık-SNR diyagramları aşağıda gösterilmiştir.
19
19
1s Poz süresi
18
15s
17
5s
30s
60s
16
240s
Mag
Doyma
Mag
15s
17
30s
16
1s Poz süresi
18
5s
15
60s
240s
15
14
14
13
13
B Filtresi
Seeing= 2.7''
Air Mass= 1.3
12
12
B Filitresi
Seeing = 2.7
Air Mass = 1.3
11
11
10
10
10
100
1000
10000
100000
1
10
100
1000
Maksimum ADU
SNR
Şekil 5.T122 için Parlaklık-Maks. ADU diyagramı.
Şekil 6.T122 için Parlaklık- SNR diyagramı.
10000
Diyagramlarda görüldüğü gibi parlaklık sınırı 11. kadirden başlatılmış ancak ölçümler 6,5-7
kadirden itibaren yapılabilmektedir. Sönük yıldızlara gidildikçe doğal olarak maksimum ADU
ve SNR düşmektedir. Poz süresi arttırıldıkça aynı parlaklıktaki yıldızlar için maksimum ADU
ve SNR de artmaktadır, ancak 240 saniyeden daha uzun poz süresi verilemediği için en sönük
B filtresinde 18,5 kadire kadar ölçüm yapılabilmektedir. Halbuki TUG T100 teleskobu ile
karşılaştırıldığında T122 ile daha uzun poz sürelerinde birkaç kadir daha sönük yıldızların (en
azından 22. kadire kadar) gözlenebilmesi beklenir. Bunun nedeninin T122’nin beklenildiği
kadar ışık toplayamamasından yani aynalarının yansıtma oranlarının düşük olmasından veya
kullanılan CCD dedektörlerin kuantum etkinlikleri farkından kaynaklandığı söylenebilir.
T122’nin aynaları önceden de belirtildiği gibi iki kez yıkanmış ancak performansında
yukarıda sözü edilen nedeni açıklayacak kadar bir değişiklik olmamıştır. Şu anda birinci
aynanın ortalama yansıtma oranı %87’dir. Diğer taraftan T122’nin bazı görüntülerinde sönük
89
Türkiye’deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul
çift görüntüler dikkati çekmektedir. Bu durumun aynaların optik eksenlerindeki bir hatadan
kaynaklanmış olabileceği ve ışık toplamadaki eksiklikle de bağlantılı olabileceği
düşünülmektedir. Teleskop performansındaki bu düşüklüğün giderilmesi önümüzdeki
günlerde yapılacak testlerle daha iyi anlaşılacaktır.
Şekil 7. ÇOMÜG’de T122 için düşünülen modifiye edilmiş FLEHAS tayf çekerinin optik şeması.
4. Gözlemevinin Bilimsel Geleceği; Yeni projeler ve Öneriler
Gözlemevinin bilimsel geleceği için öncelikle güncel gözlemsel astronomi alanlarında
projeler yürütmek, tez çalışmalarına veri üretmek, eleman yetiştirmek ve bilim-toplum
etkinlikleri planlamak öncelikli hedeflerdir. Bu amaçla yapılması planlanan işler şöyle
sıralanabilir:
a) ÇOMÜG Bilim-Toplum Merkezi oluşturulması: Merkezin projesi çizilmiş ve Rektörlüğe
sunulmuştur. Projeye göre gözlemevi girişinde İST60 teleskop binası yakınında yer alacak
olan Merkez küp biçimli bir bina, içinde tavandan sarkan yarım küre biçimli Planetaryum
kubbesi, bir köşesinden terasa çıkılan merdiven ve terasta bir kubbe içinde 40cm çaplı İST40
teleskobundan oluşacaktır. Binanın iç duvarları sergi alanı, orta kısım konferans salonu ve
planetaryum olarak kullanılacaktır. Bilim-Toplum Merkezi, öğrencileri ve halkı popüler
astronomi konularında bilgilendirmek için, İstanbul Üniversitesi ile birlikte kullanılacaktır.
b) T122 performansının iyileştirilmesi: Teleskobun tam kapasite çalıştırılabilmesi için bir dizi
testler yapılacak; optik ayarlar yenilenecek, gerekirse aynalar yeniden sırlanacaktır. 2013
yılında alınması planlanan tayf çeker tayfsal gözlemlerde kullanılmaya başlanacak. Farklı
türlerden etkileşen çift yıldızların dikine hız eğrilerini oluşturmak için veri toplanmaya
başlanacaktır. Alınması düşünülen tayf çekerin 12. kadire kadar sönük çift yıldızların
SNR=50 duyarlıkla birkaç km/sn’lik dikine hız değişimlerini yakalayabilecek kapasitede,
bilgisayar kontrollü ve kolay kullanılabilir özelliklere sahip olması kararlaştırılmış, bu
özelliklere göre düzeltilmiş FLECHAS tayf çekeri Astelco Firmasından ısmarlama aşamasına
gelinmiştir. Bu tayf çekerin optik şeması Şekil 7’de gösterilmiştir.
c) Yurt dışı bilimsel işbirliği çalışmalarının geliştirilmesi için yeni çabalar uygulamaya
koyulacaktır. Güney yarım küre gözlemlerine Yeni Zelanda ve Güney Afrika Gözlemevleri
ile işbirliği kapsamında devam edilecek, ayrıca İtalya, Macaristan, Polonya, Kanada,
Bulgaristan Gözlemevleri ile işbirliği çalışmaları geliştirilerek devam ettirilecektir.
d) İstanbul Üniversitesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü ile bilimsel işbirliği
geliştirilerek devam ettirilecektir.
90
Türkiye’deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul
e) Öğrenci uygulamalarına yönelik çalışmalar ÇOMÜ, Fen Edebiyat Fakültesi Ek Binası
çatısına kurulan 30cm’lik teleskop ile daha etkin yürütülecektir.
f) Uzun soluklu üç yeni güncel ve gözlemsel astronomi araştırma projesi uygulamaya
konacaktır. Bu projeler; (i) asteroidler, (ii) ötegezegenler, ve (iii) tek yıldıza dönüşme
yolundaki değen çift yıldızlar projeleridir. Bu projeler, yürütülmekte olan diğer bilimsel
araştırma projeleriyle beraber, gelecekte yoğun gözlemsel çalışmalar ve çok sayıda tez
çalışmasını içerecektir.
Teşekkür: ÇOMÜ Ulupınar Gözlemevinin etkinliklerini sürdürebilmesi için altyapı eksiklerinin giderilmesine
destek sağlayan ÇOMÜ Rektörlüğüne, DPT’ye, TÜBİTAK’a, Gözlemevinde yürütülen bilimsel araştırma
projelerinin yürütücülerine ve çalışanlarına, Gözlemevinin etkin kullanımına büyük özveriyle katkı veren tüm
ÇAAM üyelerine (22’si doktoralı 29 üye), özellikle teleskopların çalışır durumda tutulması için çaba harcayan
ve küçük ama temel bakım- onarımları gerçekleştiren Dr. Serkan Doğru, Dr. Mehmet Tüysüz, Dr. Afşar Kabaş,
doktora öğrencileri Çağlar Püsküllü ve Tunç Şenyüz’e, yoğun gözlem katkısı sunan lisansüstü öğrencileri
(yukarıda adı geçen üyelere ek olarak) Yasemin Kaçar, Çağlar Kanvermez, Ebubekir Genç, Filiz Kahraman ve
Fahri Aliçavuş’a ve ayrıca IST60’ın gözlem zamanını bizimle paylaşan, bilimsel araştırma projelerinde ortak
çalıştığımız İÜ Astronomi ve Uzay Bilimleri öğretim elemanlarına ÇAAM Yönetim Kurulu olarak teşekkür
ediyoruz.
5. Kaynaklar
- Demircan, O., 1989, Türkiye’de 1975 sonrası Astronomi Çalışmaları. VI. Ulusal Astronomi Kongresi Tebliğleri.
Bornova, İzmir, 431.
- Demircan, O., 1994, Türkiye’de Üniversite Gözlemevleri. Türkiye Gözlemevleri ve Günümüz Gökbilim Çalışmaları,
Prof. Dr. Abdullah Kızılırmak Sempozyumu, Bornova İzmir, 12.
- Demircan, O., Budding, E. (eds.), 2003, New Directions for Close Binary Studies: The Royal Road to the Stars,
Publication of ÇOMU Astrophysics Research Center.
- Demircan, O., 2009, TÜBİTAK Bilim ve Teknik Dergisi, Kasım 2009 sayısı.
- Demircan, O., 2010, What is University in 20th and 21st Centuries? In the proceedings of World Universities
Congress 2010, Vol 1, 147.
- Demircan, O., 2012, Bilim Toplumuna Dönüşüm Sürecinde Üniversite-Sanayi İşbirliği. X. Mantık Matematik ve
Felsefe Sempozyumu: Üniversite,Üniversitelerimiz,Üniversite Nereye? Foça,İzmir, 45.
- Dizer, M., 1983, Kandilli Rasathanesi Tarihçesi. Cumhuriyet Döneminde Astronomi Çalışmaları, Boğaziçi Üniv.,
İstanbul, 12.
- Gökdoğan, N. 1983, İstanbul Üniv. Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü Tarihçesi.
Cumhuriyet Döneminde Astronomi Çalışmaları, Boğaziçi Üniv., İstanbul, 22.
- Gökdoğan, N., 1994, 1933 Üniversite Reformu ve Astronomiye Getirdikleri. Fatih’ten Günümüze
Astronomi, Prof. Dr. Nüzhet Gökdoğan Sempozyumu. İstanbul Üniversitesi, 1.
- Soydugan, F., Demircan, O., Erdem, A., Soydugan, E., 2012, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Gözlemevinden
Bilimsel Çıktılar, Türkiye’deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu, İstanbul.
91
Download