Monopolistic Competition
advertisement
İSTANBUL BİLGİ ÜNIVERSİTESİ Asaf Savaş Akat Makroiktisat Ders Notları Istanbul, 2007 http://akat.bilgi.edu.tr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 1 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 2 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 3 Toplum ve kurumlar • nsanlar toplum halinde yaar • Toplum bireylerden oluur ama onu oluturan bireylerin toplamndan ibaret deildir • nsanlar birarada yaayan dier canl topluluklarndan ayrdeden unsur toplumsal kurumlardr • Kurumlar insanlar kurar, yönetir ve gelitirir • nsan topluluklar tarmla yerleik düzene geçti • Yerleik düzen üç ihtiyac öne çkard – Bakalarna kar korunma – Bireyler aras anlamazlklarn çözümlenmesi – Dünyay anlama ve tefsir etme • Devlet ve inanç sistemleri gibi kurumlar bu ihtiyaçlarn sonucu ortaya çkmtr Birinci Kitap BALARKEN GR VE MODELLER Kavramlar, Kurumlar Birinci Bölüm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 4 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 5 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 6 Toplum ve ekonomi Sanayi toplumu Piyasa ekonomisi • Toplumsal faaliyetlerin bir bölümü insanlarn gda, barnma, giyinme, vs. günlük ihtiyaçlarnn giderilmesine yöneliktir • Bunlara bugün üretim ve ekonomi diyoruz • Son birkaç yüzyla kadar toplumsal üretim esas itibari ile tarmda gerçekleiyordu • Bu uzun tarih kesidinde üretim vardr ama bugünkü anlam ile ekonomiden söz edemeyiz • Tarm toplumlarnda ibölümü ve ticaret azd • Aileler yada küçük topluluklar özünde kendi tüketimleri için üretim yapyordu • Toplumda sava ve din ekonomiden çok daha önemli faaliyetlerdi • Son üç yüzylda insan toplumlar “sanayi devrimi” ad verilen büyük bir atlm gerçekletirdi • Doal enerji güçleri daha youn kullanld • Bilimde, teknolojide, üretkenlikte havsalann almayaca düzeyde gelimeler yaand • Toplam üretimde tarmn pay giderek çok dütü • Üretkenlikle birlikte toplumsal refah artt; ortalama yaam süresi uzad; eitim düzeyi yükseldi • Kentler büyüdü megakentlere dönütü • Tarm toplumlarnn kendi kendine yeterli küçük insan topluluklarnn yerini küreselleme ald • Böylece ekonomi toplumsal faaliyetlerin en önemlisi haline geldi • Sanayi devriminin gerisinde modern ekonominin iki kurucu unsuru vardr: mülkiyet haklar ve piyasa • Özel mülkiyet bireyin ürettii zenginlie keyfi ekilde birilerinin el koymasn engeller • Piyasa ise bireylerin ürünlerini özgürce dier bireylerle mübadele etmelerine olanak salar • Özel mülkiyet ve piyasalar ancak ve ancak tarafsz ve etkin bir hukuk sistemi ile mümkündür • Sanayi devrimi ile demokrasinin ayn mekanda, yani ngiltere’de ortaya çkmas bir raslant deildir • ktisat biliminin öncüleri Adam Smith ve David Ricardo da Büyük Britanya’da yaad • ktisat teorisi piyasa ekonomisinin teorisidir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 7 Piyasa nedir? • Piyasa (pazar) sözcüü alc ve satclarn u yada bu ekilde temasa geçtii tüm durumlar için kullanlr • Baz piyasalar sk kurallara balanmtr • Örnein hisse senedi yada ham madde borsalarnda alc ve satclar bir mekanda buluur • Dierleri çok daha mulaktr • Buzdolabnn yada televizyonun borsas yoktur ama alclar aradklar maln nerede bulunacan bilir • Baz piyasalar tanm icab mekan içinde tanmlanmak zorundadr • Genel bir konut piyasas yoktur; her kentin, her mahallenin ayr bir konut piyasas vardr • Piyasa ekonomisi tüm mal ve hizmetleri kapsar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 8 Görünmez el • Piyasa ekonomisi fevkalede ilginç bir yapdr • Çünkü ortalkta toplumun kaynaklarn datan, insanlara neyi nasl üreteceklerini yada neyi nasl tüketeceklerini söyleyen bir merkezi otorite yoktur • Bireyler üretim, tüketim, tasarruf, vs. ekonomik kararlarn kendi çkarlarn düünerek alrlar • Adam Smith: “yediimiz ekmei frncnn bizi doyurma arzusuna borçlu deiliz” (1774) • Piyasalarda milyonlarca bamsz kararn koordinasyonunu adeta bir “görünmez el” tarafndan salanr • Piyasa ekonomisi, toplumun kt kaynaklarn etkin ekilde alternatif kullanm alanlarna dalmn ademi-merkeziyetçi bir süreçte gerçekletirir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 9 Arz ve talep • Bamsz bireylerin kararlar piyasada arz ve talep mekanizmas sayesinde birbirine balanr • ktisadn en temel kural arz ve taleptir • Bir mal yada hizmetin talebi artnca fiyat yükselir • Fiyat üretici ve tüketicilere o mal yada hizmetin toplum tarafndan ne kadar arzulandn haber verir • Yüksek fiyattan yararlanmak isteyen üreticiler o mal yada hizmetin üretimini arttrr • Yüksek fiyat gereksiz gören tüketiciler o mal yada hizmeti kullanmaktan vazgeçer • Bir yandan daha çok kaynak o mal yada hizmetin üretimine kayar • Dier yandan onu en çok isteyenler kullanr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 10 Asaf Sava Akat ktisat ve yöntem • Toplumsal olaylar çok karmaktr • Ayrca toplum üstünde deney yapma olana yoktur • ktisatç anlamaya çalt olay basitletirek incelemek için “model” kurar • Model, karmak gerçein temel özelliklerini saptayan soyut bir laboratuardr • Basitletirme varsaymlar aracl ile yaplr • Örnek: modern bir ekonomiyi anlamak için önce devletin olmad kapal bir ekonomiye baklr • Devlet ve d ticaret adm adm modele eklenir • Profesyonel iktisatç ile sradan vatanda arasnda varolan çok sayda yanl anlamann önemli nedenlerinden biri soyut modellerin alglanmasdr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 13 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 16 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 12 Mikro ve makro Makroiktisadn zorluklar • Makroiktisat ayn anda hem soyut hem de somut olmak zorundadr • Soyut: ekonomilerin davrann açklayan genel model ve teoriler gereklidir • Somut: teorik çerçeve Türkiye, ABD, AB, vs. fiilen varolan somut ekonomilere uygulanmak zorundadr • Halbuki özellikle farkl gelimilik düzeyindeki ekonomiler arasnda benzemezlikler çou kez benzerliklerden fazladr • Maalesef makroiktisadn temel teorik çerçevesi gelimi ülkelerin karlat sorunlara çözüm ararken olumutur • Türkiye’nin geçmii ve bugünü ise çok farkldr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 14 • Ekonomi yönetimi bir dizi kurumda somutlar • Maliye Bakanl: bütçenin hazrlanmas, uygulanmas ve vergiler • Hazine: kamu borçlanmas, d ekonomik ilikiler, mali sektör denetimi • Merkez Bankas: para otoritesi, döviz rezervleri, ödemeler bilançosunun izlenmesi • Türkiye statistik Kurumu: milli gelir, d ticaret, enflasyon, sanayi üretimi, vs. temel veriler • BDDK: bankaclk sektörü denetiminden sorumlu üst kurul • IFI: Uluslararas mali kurulular (IMF ve Dünya Bankas) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 17 Faktör gelirleri (TL) Üretim faktörleri (emek, sermaye, vs) Firmalar Mal ve hizmetler Harcamalar (TL) •Varsaymlar: •Devlet yok; Finans yok; D dünya yok Makroiktisat Ders Notlar (2007) 15 • • • • • • Sk kullanlan baz kavramlar tanmlayalm Boom: GSMH’da hzl büyüme Resesyon: GSMH’da ksa süreli eksi büyüme Depresyon: GSMH’da uzun süreli eksi büyüme Deflasyon: fiyatlar genel seviyesinde düü Maliye politikas: bütçe tarafndan temsil edilen kamunun vergileme ve harcama kararlar toplam • Para politikas: Merkez Bankas tarafndan alnan para arz miktar ve faiz haddi kararlar • Döviz kuru politikas: döviz kurunda kamu müdahalesi (olmamas dahil) • D ticaret politikas: mal ve hizmet ihracatna kamu müdahaleleri Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 18 Milli gelir özdelii Çevrisel akm emas Haneler Asaf Sava Akat Baz tanmlar Temel kurumlar En basit model: çevrisel akm • Makroiktisadn çk noktas ekonominin bütünü açsndan gelir ve harcama akmlarnn analizidir • in özü aslnda çok basittir • Ekonomideki her harcama mutlaka bir ekonomik aktöre gelir yaratr • Ekonomideki her gelir mutlaka bir ekonomik aktörün harcamasdr • Buna gelir ve harcama çevrisel akm deriz • Makroiktisat çevrisel akmn neden ve nasl düzgün çaltn anlamaya yöneliktir • En basit çevrisel akmda mali piyasalar, devleti, para otoritesini, d dünyay ihmal ederiz • Teorinin amac bunlar teker teker ekleyerek gelir harcama dengesini anlamaktr 11 • ktisat iki ana bölüme ayrlr: mikroiktisat ve makroiktisat • Mikroiktisat tekil birey ve firmalarn, tekil piyasalarn davranlarn inceler • Örnein bir piyasada rekabet koullarna göre arz ve talep mekanizmasnn nasl çaltna bakar • Rekabetin salanmas, tüketicinin korunmas, gelir dalm, vs. mikroiktisadn kapsamna girer • Makroiktisat ise ekonominin bir bütün olarak davranlar ile ilgilenir • Resesyonlar, krizler, büyük çalkantlar ekonomideki bütün piyasalar etkileyecektir • Bunlarn anlalmas makroiktisadn kapsamndadr Temel deikenler • Makroiktisat az sayda fakat tüm ekonomi ve toplum için fevkalade önemli büyüklükleri izler • GSMH büyüme hz: ekonomik faaliyetteki deiimin yön ve hacmi • sizlik: i bulamayanlarn say ve oran • Ödemeler Bilançosu: ekonominin d dünya ile ilikileri • Enflasyon: fiyatlar genel seviyesindeki deiim • Faiz haddi: parann fiyat • Döviz kuru: dövizin fiyat • Kamu maliyesi: vergiler, kamu harcamalar, bütçe dengesi • Para ve mevduat: para arz ve talebinin deiimi Makroiktisat Ders Notlar (2007) • Makroiktisat toplam gelirin ve toplam harcamalar izlenmesi üstüne ina edilmitir • Toplam gelir dört ana kaleme tahsis edilir: özel tüketim (C), tasarruf (S), vergiler (T) ve ithalat (M) Y=C+S+T+M • Toplam harcama dört ana kalemden oluur: özel tüketim (C), yatrm (I), kamu tüketimi (G) ve ihracat (X) Y=C+ I+G+X • hracat-ithalat farkna NX = X – M dersek, temel milli gelir özdeliini u ekilde yazabiliriz: Y = C + I + G + NX Y = C + S + T + NX Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 19 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 20 Asaf Sava Akat Ekonomik dalgalanmalar Makroiktisat Ders Notlar (2007) Gelir-harcama modelleri kinci Bölüm 22 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 23 Asaf Sava Akat Fonksiyonlar • Makroiktisat be ayr piyasa üstüne kurulmutur • Mal-hizmet piyasas harcamalar ve üretimi özetler • Ana kalemleri GSMH, tüketim, yatrm ve kamu harcamalar ve net ihracattr • Borçlanabilir fonlar piyasas tasarruf arz ile yatrm talebini yanstr ve mal-hizmet piyasas içinde zaten mevcuttur • Emek piyasas mal-hizmet talebinin bir sonucu olarak istihdam düzeyini belirler • Para piyasasnda likidite talebi ve arz dengelenir • Döviz piyasasnda net ihracat ve sermaye akmlar sonucu ortaya çkan döviz arz ve talebi kar karya gelir Makroiktisat Ders Notlar (2007) • Ekonominin makro dengesi birbiri ile içiçe çalan bir dizi piyasa aracl ile gerçekleir • Bildiimiz arz-talep mekanizmas çalr • Her piyasada bir denge fiyat ve ona tekabül eden denge miktar belirlenir • Her piyasada, arz ve talebi etkileyen faktörler vardr • Öte yandan baz kritik deerler iktisat politikas arac olarak kamu otoritesi tarafndan saptanr • Önce piyasalar ksaca tanmlayacaz • Her biri için arz-talep fonksiyonlarn vereceiz • Politika deikenlerini göreceiz • Fiyat ve miktar deikenlerini saptayacaz • Sonra sistemin nasl çaltn anlatacaz PYASALAR VE DENGE Piyasalar Asaf Sava Akat 21 Ekonominin ileyii • Çevrisel akmn bozulmas ile birlikte ekonominin tümünü kapsayan dalgalanmalar oluur • Bazen harcamalar üretim kapasitesinin salayabileceinin üstüne çkar: enflasyon • Bazen harcamalar üretim kapasitesinin altnda kalr: resesyon • Bazen bu dalgalanmalar çok sert olur: kriz • Makroiktisat piyasa ekonomisi için fevkalede önemli üç soruya cevap arayarak gelimitir – Çevrisel akmn düzgün ileyiini hangi mekanizmalar salar? – Çevrisel akm ne zaman bozulur? – Bozulduu takdirde tekrar düzgün ileyii için neler yaplabilir? Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) • Makroiktisat için yedi çok önemli fonksiyon vardr • Bunlar ekonominin temel ilikilerini özetler • Üretim (F): azami düzeyini üretim fonksiyonu, fiili durumunu ise talep düzeyi belirler • Tüketim (C): gelir yükselince artar, faiz yükselince düer • Tasarruf (S) : gelir yükselince ve faiz yükselince artar • Yatrm (I) : faiz yükseldikçe azalr • Likidite talebi (L) : gelir yükseldikçe ve faiz dütükçe artar • Net ihracat (NX) : reel döviz kuru dütükçe artar • Sermaye akmlar (CF) : faiz arttkça azalr 25 Asaf Sava Akat Fiyatlar ve miktarlar • Be piyasa, yedi fonksiyon ve üç politika deikeni aadaki temel makro büyüklüklerin belirlenmesini temin edecektir – Reel milli gelir düzeyi (büyüme) – stihdam ve dolays ile isizlik – Tüketim ve yatrm harcamalar (piyasa canll) – Fiyat düzeyi (enflasyon) – Faiz haddi – Likidite miktar – Döviz kuru – Ödemeler dengesi (net ihracat ve sermaye akm) • Dikkat edilirse, bunlar dersin banda tanmladmz temel makro deikenlerdir Makroiktisat Ders Notlar (2007) Makroiktisat Ders Notlar (2007) 24 Politika deikenleri 26 • Piyasa ekonomisinde piyasa dnda dorudan kamu otoritesinin iradesi ile belirlenen üç temel deiken vardr • Para arz: Merkez Bankas saptar • Vergiler: Hükümet ve Parlamento tarafndan tesbit edilir • Kamu harcamalar: Bütçe ile kararlatrlr • Özetle bunlar para ve maliye politikalardr • Para arz dorudan para piyasasn etkiler • Vergiler harcanabilir geliri deitirerek mal-hizmet ve borçlanabilir fonlar piyasalarn etkiler • Kamu harcamalar da ayn ekilde bu iki piyasaya dorudan etki yapar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 27 Ekonomide denge Bütçe açk veriyor ktisatta “denge” kavram son derece önemlidir lk bata soyut gibi duracaktr ama çok yararldr Fonksiyonlar ve politika deikenlerini veri alalm Piyasalar bunlarla tutarl deikenleri bulacaktr Dengede unlar ortaya çkar: – Harcama ve üretimi birbirine eitleyen gelir – Tasarrufu yatrma ve ayn anda likidite talebini para arzna eitleyen faiz haddi – Para talep ve arzn eitleyen fiyat düzeyi – Net ihracat sermaye akmna eitleyen döviz kuru • Dengenin anlamn yakalamak için dengeden sapma halinde temel deikenlerdeki deiimi izlemek yararl olacaktr • Hükümet harcama art yada vergi indirimi ile dengede olan bütçenin açk vermesine neden olsun • Toplam talep arttndan milli gelir yükselecektir • Özel yatrmlar düerken faiz artacaktr • Yüksek faiz sermaye akmn cazip klacandan ülke paras (kur) deer kazanacaktr • Dolays ile ihracat azalrken ithalat artacaktr • Bu olayn mant nedir? • Ekonomide biri ek harcama yapmaktadr • Ek harcamann bir bölümü ek üretimle karlanr • Yetmediinden birileri harcamalarn ksar (faiz) • Ama ayn anda ekonomi dardan daha çok kaynak kullanr (kur) • • • • • Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 28 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 29 Para baslyor Beklentiler bozuluyor • Merkez Bankas para basarak likiditeyi bollatrsn • Para piyasasnda faiz düecektir • Yatrm ve tüketim harcamalar artacandan milli gelir yükselecektir • Düük faiz sermaye çkn tevik edeceinden kur deer kaybedecektir • Düük kur ihracat arttrp ithalat azaltacaktr • Bu olayn mant nedir? • Likiditenin bollamas harcamalar ve oradan milli geliri yükseltiyor • Kurun deer kaybetmesi tekrar harcama arttrc etki yapyor • Risk: talep ve kur art enflasyona neden olabilir • Bu basit modele beklentileri ekleyerek gerçee biraz daha yaklatrabiliriz • Beklentiler özellikle sermaye akmlar için çok önemlidir • Ekonomik aktörleri korkutan bir olay olsun • ki piyasa etkilenir: likidite talebi artar ve sermaye çk hzlanr • Faiz yükselirken kur deer kaybeder • Faiz yükselii harcamalar ve milli geliri azaltr • Kurun deer kayb maliyet enflasyonuna neden olarak karamsarl arttrr • Neticede milli gelir düer, faiz yükselir, kur deer kaybeder (size bireyler hatrlatyor mu?) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 31 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 30 Ne zaman enflasyon olur? 32 • • • • • • • • • Analizden çkardmz bir gözlem önemlidir Bütçe açklar tek bana enflasyon yaratmyor Faiz yükselir, büyüme hzlanr ve d açk büyür Para arz sabit tutulursa bir süre sonra yüksek faiz ar basar ve ekonomi tekrar yavalar Dolays ile enflasyon olmaz Bütçe aç sonras faizin yükselmesini engellemek için para politikas da gevetilirse durum deiir Harcama iki yanl arttndan toplam talep üretim kapasitesinin üstüne çkar Mal-hizmet ve faktör fiyatlar yükselir (enflasyon) Bir ekonomide para basmadan enflasyon olamayacann anlalmas çok önemlidir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 33 Enflasyon-büyüme açmaz Model ve gerçek • Analizin ilginç bir sonucuna geldik • Ksa dönemde, hükümetler için bütçe aç ve gevek para politikalar yolu ile bir süre büyümeyi hzlandrmak mümkün duruyor • lave büyüme isizlik sorununu da hafifletecektir • Ancak ekonomide hiç bir ey bedava deildir • Hzlanan büyüme ve azalan isizliin bedeli d açk ve yükselen enflasyondur • 1950 sonrasnda makroiktisatta en çok tartlan konu bu olmutur • sizliin azalmas uruna daha yüksek enflasyona raz olalm m? • Bu sorunun cevab çok önemlidir • ktisadi olaylarn karmakl teoriyi soyut modeller üstünde çalmaya mecbur eder • Böylece nisbeten basit kavramsal yaplar aracl ile temel ilikiler aça çkartlr • Gerçee yaklamak için kstlayc varsaymlar adm adm gevetilir • lk modelimiz olay çok basit bir ekonomi üzerinde izleme olanan yaratmaktadr – Enflasyon yoktur ve olmas söz konusu deildir; yani reel ve nominal ayrm gereksizdir – Ekonomi da kapaldr: d ticaret, sermaye hareketi, döviz kuru yoktur – Hatta, devlet yoktur Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 34 GELR VE HARCAMA TEORS lk model: Klasikler ve Keynes Üçüncü Bölüm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 35 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 36 Milli gelir özdelii Tasarruf = Yatrm Klasikler: faiz haddi • GSYH’nn ayn anda ekonominin toplam gelirini ve toplam harcamalar yansttn hatrlayalm Y = C + I + G + NX Y = C + S + T + NX • Kapal ekonomi varsaym ile Net hracat kalemi özelikten düür Y=C+ I+G Y=C+S+T • Devleti de soyutlaynca özdelik daha da basitleir Y=C+ I Y=C+S • Bu basit iliki bize baz temel konularda ipuçlar salayacaktr • Çevrisel akmn düzgün ileyici için kazanlan gelirin tümünün harcanmas gerekir • Tüketim her iki denklemde varolduuna göre, tanm icab bu eitlik yatrm harcamalarnn tam tasarruf kadar olmas ile mümkündür S=I • Halbuki, tasarruf ve yatrm kararlar farkl ekonomik aktörler tarafndan alnmaktadr • Makroiktisat teorisinin ilk ama en önemli sorusu budur: bir ekonomide yatrm harcamalarnn tasarruflara eit olmasn hangi mekanizmalar ve nasl temin eder? • ki zt hipotez vardr: Klasik ve Keynesyen • Klasik yaklam milli gelirin (Y) harcama kararlarndan bamsz ekilde sabit olduunu kabul eder • Üretimi sermaye, emek, teknoloji, vs. (üretim fonksiyonu) belirler • Yatrmlar faiz haddinin (i) azalan bir fonksiyonudur: faiz düünce yatrm harcamalar yükselir I=I(i) • Tasarruflar faiz haddinin artan bir fonksiyonudur: faiz yükselince tasarruflar artar S=S(i) • Tasarruf arz ve yatrm talebi borçverilebilir fonlar piyasasnda biraraya gelir • Faizdeki hareket piyasay dengeye getirir Asaf Sava Akat 37 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Tasarruf 5% Yatrm 0 Asaf Sava Akat TL 1,200 trl. Borçverilebilir Fonlar (trilyon TL) Makroiktisat Ders Notlar (2007) 40 Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 43 Keynes: eksik istihdam 41 Asaf Sava Akat Kim hakl? • Uzun dönemde milli gelir verimlilik ve onu belirleyen üretim faktörleri tarafndan kstlanr • Bunlar deimeden sadece toplam talepte art olmas ekonominin daha fazla üretim yapmasna salayamaz • Ksa dönemde durum farkldr; toplam talep yetersiz kalrsa ekonomi kapasitesinin altnda üretim yapabilir • Bu takdirde talep art geliri de yükseltecektir • Klasik model uzun döneme ve genel duruma, Keynesyen analiz ise u yada bu ekilde çevrisel akmn krld resesyon ve depresyon dönemlerine uygun dümektedir Makroiktisat Ders Notlar (2007) 42 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Gelir-harcama dengesi • Tüketim fonksiyonunun iki parametresi D = 10 TL ve E = 0.6 • Çarpan katsays 1 / ( 1 – 0.6 ) = 2.5 • I = 20 TL ise, Y = 75 TL; C = 55 TL; S = 20 TL • Tersinden gidip Y = 100 TL haline bakalm: bu durumda C = 70 TL ve S = 30 TL buluruz • Yani 100 TL gelir üretildiinde sadece 90 TL harcama yaplmaktadr: ürettiklerini satamayan üreticiler mutlaka üretimi düüreceklerdir • Y = 50 TL olsa, C = 40 TL ve S = 10 TL çkar • Yani 50 TL gelir üretildiinde 60 TL harcama gelmektedir; üretim art kaçnlmazdr Asaf Sava Akat 39 Makroiktisat Ders Notlar (2007) • Keynes için üretim fonksiyonu sadece ekonominin üretim kapasitesini snrlar; her hangi bir anda üretilen miktar ise talebe baldr • Keynesyen modelde Y sabit deil deikendir • Yatrm harcamalar müteebbislerin yrtcl, teknolojik deiim gibi dsal nedenlerin etkisinde dsal bir veri kabul edilir I=I • Tasarruflar milli gelirin artan bir fonksiyonudur (Y – C) = S = S ( Y ) • Her yatrm harcamas düzeyine, ona eit tasarrufu salayacak milli gelir düzeyi tekabül eder • Denge noktasnda pekala isizlik olabilir Saysal örnek • Tasarruf gelirin tüketilmeyen ksmdr • Dolays ile tüketim fonksiyonu aslnda tasarrufu belirler C = C ( Y ) = D + EY S = Y – C = - D + (1 - E ) Y • Dengede, ekonomideki toplam harcama (H) toplam gelire eit olmak zorundadr H = (D + EY) + I = Y • Bu denklemi açnca Y = (D + I) x 1 / (1 - E ) • Milli gelir otonom harcamalara ve tüketim eilimi tarafndan belirlenir • 1 / (1 - E ) = Çarpan Katsaysdr Makroiktisat Ders Notlar (2007) 38 • Modelin anlam çok açktr • Çevrisel akm daima düzgün iler çünkü tasarruflardaki bir art yada yatrmlardaki bir azal halinde faiz haddi düecek ve tasarruf-yatrm eitlii salanacaktr • Bu durumda üretilebilecek milli gelirin çevrisel akmda bir bozulma nedeni yani talep yetersizlii yüzünden üretilememesi diye bir durum söz konusu olamaz • Ekonomi daima emek dahil tüm kaynaklarnn tam kullanld bir dengededir • Eksi büyüme yada yaygn isizlik gibi durumlar varsa nedenleri baka yerlerde aranmaldr Gelir-harcama modeli Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Tam istihdam kuraldr Borçverilebilir fonlar piyasasnda denge Faiz haddi Asaf Sava Akat Harcanan gelir H daraltc açk H = C + 20 75 TL C = 10 + 0.6 Y geniletici açk 45O 50 TL 44 Modele devlet giriyor • imdi modeli gerçeklie doru bir adm daha yaklatrmak için devleti ekleyebiliriz • Devlet milli gelir özdeliine vergiler (T) ve kamu harcamalar (G) ile dahil olur Y=C+ I+G Y=C+S+T • Tasarruf-yatrm eitliini kullanarak I=Y–C–G I=S S=(Y–T–C)+(T–G) • Kamu ve özel tasarruflar ayredebiliriz Sp = ( Y – T – C ) = özel tasarruf Sg = ( T – G ) = kamu tasarrufu Asaf Sava Akat 75 TL 100 TL Uretilen gelir Y Makroiktisat Ders Notlar (2007) 45 Tasarruf: özel ve kamu • Özel tasarruf: gelirden vergiler ve tüketim çktktan sonra kalan bölümdür Sp = ( Y – T – C ) • Kamu tasarrufu kamu harcamalar yapldktan sonra kamuya kalan vergi gelirleridir Sg = ( T – G ) • ( T – G ) kamu bütçesi dengesidir: eer bütçe aç varsa Sg negatif olacaktr • Tasarruf daima yatrma eittir ama özel tasarruf bütçe ilikisini bütçe dengesi belirler S=I+(G–T) • Tanm icab, kapal ekonomide kamu aç özel tasarruflarla finanse edilir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 46 Klasikler ve devlet Makroiktisat Ders Notlar (2007) Makroiktisat Ders Notlar (2007) 47 49 • Klasik modelin kamu dengesi ile ilgili çok önemli bir sonucu vardr • Kamu açnda ani bir art varsayalm: toplam tasarruflar azalacaktr (tasarruf erisi sola kayar) • Bu durumda faiz yükselir • Yüksek faiz yatrmlarn dümesine neden olur ve piyasa dengeye gelir • Kamu aç özel yatrmlar piyasadan kovmaktadr (crowding out) • Yatrmdaki düü kamu açndaki arttan daha küçüktür: faizin yükselmesi tasarrufu arttrr • Klasik yaklam, yatrmlar ve böylece büyümeyi engelledii için kamu açklarna kardr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 50 Keynes ve kamu aç • Devlet Keynesyen modele kamu harcamalar G ve vergiler T yolu ile girer • Kamu harcamalar milli gelir düzeyinden bamsz kabul edilir (otonom harcama) • Bu durumda toplam harcama öyledir: H=C+I+G • Tüketim fonksiyonunun deimedii kabul edilince, çarpan katsays ve üç bamsz (otonom) harcama (D, I, G) denge milli gelirini belirler Y = (D + I + G ) x 1 / (1 - E ) • Modelin mant devletin eklenmesi ile deimez • Ekonomi talep kadar üretim yaparak dengeye gelmektedir • Keynesyen analiz için kamu açnn etkisi klasiklerin tam zttdr • Ekonomide tasarruf fazlas nedeni ile kaynaklarn tam kullanlmadn kabul edelim • Bu durumda kamu harcamalarndaki bir art toplam harcamada (H) bir yükselmeye tekabül ettiinden milli gelir (Y) artacaktr • Ek harcama çarpan katsays ile ek gelir yaratmakta, yani ek harcamay finanse edecek olan ek tasarruf bizzat ek harcama sayesinde olumaktadr • Talep yetersizlii durumlarnda Keynes’in bütçe aç tavsiye etmesi bu analize dayanmaktadr • Modelde “crowding out” yoktur Makroiktisat Ders Notlar (2007) 52 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 48 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Kamu aç ve crowding out Keynes ve devlet Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat Kamu aç ve “crowding out” • Klasik modelde tasarruf arz kamu tasarrufunu da kapsar S=(Y–T–C)+(T–G) • Tasarruf gene faiz haddinin artan fonksiyonudur • Yatrm gene faiz haddinin azalan fonksiyonudur • Faiz haddi tasarruf ve yatrm miktarlar arasndaki eitlii salayarak çevrisel akmn düzenli akn temin eder • Örnein yatrmlarda bir art faiz haddinin yükselmesi ile sonuçlanr • Bir yandan yüksek faiz özel tasarruflar arttrr • Dier yandan baz yatrmlardan vazgeçilir • Böylece tasarruf ve yatrm birbirine eitlenir Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat Faiz Haddi S2 S1 1. 500 TL bütçe aç borçlanabilir fon arzn azaltyor... 6% 5% 2. ...denge faiz haddi yükseliyor... Demand TL 800 0 3. ...ve özel yatrmda kullanlabilecek kaynaklar azalyor Asaf Sava Akat TL 1,200 Borçverilebilir Fonlar (TL trilyon) 51 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Gelir-harcama dengesi 53 Harcanan gelir H C+I+G Ho C+I C 45O Yo Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Uretilen gelir Y 54 lk deerlendirme sizlik sorunu • Basit bir model aracl ile makroiktisatn baz temel kavramlarn açkladk • ki farkl yaklam birbirine zt sonuçlara ulayor • ktisatçlarn büyük çounluu her ikisini de kabul etme eilimindedir • Klasik öreti uzun dönemde ve ekonominin kapasite snrnda olduu durumlarda geçerlidir • Keynesyen öreti ksa dönemde ve ekonomide kullanlmayan kapasitenin varlnda anlamldr • Dikkat: gerçek ekonomiler çok daha karmaktr • Para ve enflasyon, d denge, mali piyasalarda sorunlar, vs. daha gidilecek çok yol vardr • Önce isizlik sorununun ayrntlarna bakalm • Klasik ve Keynesyen modeller arasndaki temel fark ksa dönemde konjonktürel isizliin mevcudiyetidir • Daha 19uncu yüzyln ikinci yarsndan itibaren ekonominin yavalad dönemlerde kütlesel isizliin olutuu gözlemleniyordu • Halbuki klasik teoriye göre yaygn isizlik olamazd • sizlik halinde ücretlerin dümesi emek piyasasn tam istihdamda dengeye getirecekti • Ama Büyük Buhran srasnda ABD’de isizlik oran1929’dan 1933’e % 3’den yüzde 25’e çkmt • Emek piyasasnn teorinin öngördüü ekilde çalmad çok açkt • Keynes modeli bu somut gerçei yanstyordu SZLK VE KTSAT TEORS Fiyat ve ücret esneklii/yapkanl Dördüncü Bölüm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 55 Asaf Sava Akat Emek piyasas Makroiktisat Ders Notlar (2007) 58 Reel Ücret Emek talebi = Emein marjinal ürünü N Asaf Sava Akat stihdam 59 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat 61 Emek Arz sizlik W/P Emek talebi Ntalep Asaf Sava Akat Narz stihdamY Makroiktisat Ders Notlar (2007) Makroiktisat Ders Notlar (2007) 60 Etkinlik ücretleri W/P Reel Ücret 57 • sizlik olgusu piyasa ekonomisi açsndan ciddi skntlara yola açar • Fiilen varl piyasa sisteminin etkin iledii eklindeki inanc zedeler • sizlikle mücadele adna devletin ekonomiye müdahalesine meruiyet salar • Arz-talep mekanizmas üstüne ina edilmi tüm iktisat teorisinin geçerliliine gölge düürür • Ücreti emein marjinal verimine balayan gelir dalm teorisini derinden yaralar • Keynes sonras makro teorinin temel hedeflerinden biri Keynes’in eksik istihdam dengesi ile fiyat mekanizmasn badatrmaktr Yapkan ücretler ve isizlik • Fiyat mekanizmas ile isizlik olgusun badatrmann en basit yolu reel ücretin u yada bu ekilde piyasa dnda yani emek arz ve talebinden bamsz belirlendiini kabul etmektir • Emek talebinin dümesi halinde reel ücret fiyat sinyali fonksiyonunu yerine getirmez • sizliin nedeni reel ücretin piyasa denge reel ücretinin üstünde olmasdr • Yapkan ücret arz fazlasna ramen reel ücretin dümemesidir (non-clearing market) • En kolay tefsir emek piyasasnda rekabet eksiklii (imperfection) olduudur • Kabahat sendikalarda, asgari ücrette, vs. bulunur Makroiktisat Ders Notlar (2007) Emek arz 0 Makroiktisat Ders Notlar (2007) sizliin sonuçlar W/P Yapkan ücretler Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat Emek piyasasnda denge • Makroekonomik anlamda istihdam ve isizlik emek piyasasnda belirlenir • Emek arzn reel ücretin artan bir fonksiyonu kabul edebiliriz • Rekabetçi firmalardan oluan bir ekonomide emek talebi emein marjinal ürününü yanstacaktr • Reel ücret marjinal ürünün altnda olduu sürece firmalar ücretli almay sürdürecektir • Emek arz ile talebinin kesitii noktada hem ortalama reel ücret hem de ekonomideki istihdam miktar belirlenir • Rekabet koullarnda denge reel ücretinde i arayan herkes tanm icab istihdam edilir Asaf Sava Akat 56 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 62 Yapkan fiyatlar Yapkanlk ve makro teori • Emek piyasasnda fiyat sinyalinin yapkanlk nedeni ile çalmad kabul edilince ayn mant baka piyasalara da uygulamann yolu açlr • Mal ve hizmet piyasasnda fiyatlarn yapkan olmas hali de ekonomide sürtünme (friction) yaratarak genel bir eksik istihdam dengesine yol açabilir • Ekonomide tam rekabetin kural deil istisna olduu bilinmektedir • Pek çok sektörde arz fazlas halinde ksa dönemde fiyatlar dümemekte fakat üretim kslmaktadr (markets don’t clear) • Üretimin gerilemesi beraberinde konjonktürel isizlii getirecektir • Makro ders kitaplar klasik ve Keynes ayrmn ücret ve fiyatlarn esneklii yada yapkanl eklinde yapyorlar • Esnek fiyat modelleri ksa dönem dalgalanmalar ve dolays ile konjonktürel isizlii ihmal ediyor • Ekonominin uzun dönem davrann inceliyor • Yani klasik modele tekabül ediyor • Yapkan fiyat modelleri ekonominin uzun dönem davrannn esnek fiyat modelleri tarafndan açklandn kabul ediyor • Buna karlk isizlik gibi ksa dönem dalgalanmalar açklyor • Keynesyen modelin genel haline tekabül ediyor • Ampirik gözlemler reel ücretin tam istihdam denge düzeyinin üstünde kalmasn sendikalar yada asgari ücret gibi piyasa-d unsurlara atfetmenin gerçekçi olmadn göstermitir • “Etkinlik ücreti” teorisi reel ücretin isizlie ramen dümemesinin firmalarn kar maksimizasyonu ile tutarl olduunu gösterir • çilerin eitimi pahaldr ve yeni içi ek maliyet getirir (uzun süreli çalmay tevik) • Yüksek ücret daha kaliteli içilerin müracaat etmesini temin eder (adverse selection) • Yüksek ücret içileri iyerinde üretim sürecine daha gönüllü ekilde katlmaya tevik eder (moral hasard) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) PARA Temel kavramlar Beinci Bölüm 63 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 64 Asaf Sava Akat 65 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 66 Para nedir? Kanuni para Likidite • Ekonomik aktörlerin mal ve hizmet alm-satmnda düzenli ekilde kullandklar varlklara “para” denir • Mal ve hizmet satanlarn ödeme arac olarak kabul ettikleri her ey paradr • Tarih boyunca, ibölümü ve mübadele daima parann kefedilmesi ile sonuçlanmadr • Parann üç ana ilevi vardr: – Mübadele aracdr – Hesap birimidir – Servet saklama aracdr • 20.inci yüzyl balarna kadar bu ilevleri bizzat kendilerinin deerli olan madenler ifa etmitir (bakr, gümü, altn) • Bugün para olarak kullanlan banknot ve bozukluklarn kendi deerleri yok kadar azdr • Kanuni para (fiat money) devletin çkard kanunlar sonucu mübadele arac olarak kullanlr • Bütün dünya ekonomilerinin (ABD, AB, Japonya, vs.) paralar “kanuni para” statüsündedir • Bir ülke içinde yaplan ödemelerde o ülke parasn kabul etmek hukuki bir zorunluluktur (legal tender) • Türkiye’de Merkez Bankasnn çkard banknotlar tüm ödemelerde kabul etmek zorundayz • Fiyatlar baka herhangi bir eye balayabiliriz (döviz, altn, mal, enflasyon, vs.) ama TL dnda bir ödeme arac talep edemeyiz • Likidite kavram parann anlalmasn kolaylatrr • Likidite, herhangi bir varln ekonominin mübadele aracna dönüme kolayldr • Likiditenin avantaj riskinin az olmasdr • Tanm icab, para en likit varlktr: cebimizdeki banknotlar baka bir eye dönütürme gerekmeden ödeme aracdr • Vadesiz mevduat ve likit fonlar da likit varlklardr • Vadeli mevduat, borsada kote edilmi hisse senetleri, yatrm fonlar daha az likit varlklardr • Gayrimenkul, borsada kote olmayan irketlerde hisseler, hayat sigortas poliçeleri likit varlk deildirler Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 67 Asaf Sava Akat Bankalar da para yaratr Banka sistemi de mevduat-para yaratabilir Bankalar kredi açtkça para arz artar Bu süreci anlamak için banka bilançolarna baklr Mevduat hem varlk hem de yükümlülük oluturur Krediler varlk oluturur Bir bankann verdii kredi kendinde yada bir baka bankada mevduat halini alr • Baslan bir birim TL için bankaclk sisteminde yaratlan parann miktarn bize para çarpan verir • Geri planda bankalarn mevduata % 100’ün altnda nakit karlk tutmalar yatar • Vadeli çek ve bono gibi kymetli katlar da bankad özel kesim tarafndan yaratlan paradr Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat 70 Para arz ve para politikas • MB’nn ekonomideki para miktarn (para arzn) kontrol etmesine para politikas denir • MB’nin elinde dört ana araç vardr – Açk piyasa ilemleri – AP – tahvil piyasasnda bono-tahvil alm-satm ile likiditeyi ayarlar – Döviz (FX) ilemleri – döviz alm satm – Banka karlk oranlarnn deitirilmesi: para çarpan büyük yada küçülür – skonto haddinin (fonlama faizi) deitirilmesi: Mali sistem – MB borç kararlarn etkiler • Dikkat: para arzndaki deiim MB’nin TL yükümlülüklerindeki deiimdir; yükümlülük art para arz artna eittir A Bankas B Bankas Varlk Yükümlülük Rezerv TL 10.00 Mevduat TL 100.00 Kredi TL 90.00 Toplam Varlk TL 100.00 Asaf Sava Akat Varlk Rezerv TL 9.00 Yükümlülük Mevduat TL 90.00 Kredi TL 81.00 Top.Yükümlülük Toplam Varlk TL 100.00 TL 90.00 Top.Yükümlülük TL 90.00 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Dolam hz ve mali derinleme • Parann dolam hz para arznn cari fiyatlarla (nominal) GSMH’ya bölünmesi ile elde edilir • Ksa dönemde oynak olabilir fakat uzun dönemde belirli bir eilimi izler • Türkiye’de M2Y+R bölü nominal GSMH yakn geçmite sürekli yükselmektedir • Bu olgu mali piyasalarn derinlik kazanmas iaretidir • Para çarpan da ayn olayn iyi bir ölçüsüdür • Mali sistemin büyümesi, ayn miktar dolamdaki para ile daha büyük bir para arznn elde edilmesi anlamna gelir • Para çarpan da yakn geçmite sürekli artmtr Makroiktisat Ders Notlar (2007) 69 Para çarpan ki bankann bilançolar • • • • • • Asaf Sava Akat 68 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 71 • 100 TL ek para baslan bir ekonomide sonunda ne kadar para yaratlr? • Bankalarn rezerv tutma orannn tersi kadar M=1/R • Bankalarn rezerv tutma oran M = % 10 ise, para çarpan M = 10 olacaktr lk mevduat A Bankas kredisi B Bankas kredisi C Bankas kredisi Vs. Vs. Toplam para arz Asaf Sava Akat = TL = TL = TL = TL 100.00 90.00 [=0.9 x $100.00] 81.00 [=0.9 x $90.00] 72.90 [=0.9 x $81.00] vs. vs. = TL 1,000.00 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 72 Parann deeri ve para talebi • Parann deerini nasl ölçeriz? • Bir birim parann farkl dönemlerde satn ald mal ve hizmet sepetini karlatrarak • Baka türlü söylersek, parann deeri Vm fiyatlar genel seviyesi P‘nin tersidir Vm = 1 / P • Dikkat: bu hali ile parann deeri sadece ayn ülke parasnn iki ayr dönemdeki satn alma gücünü karlatrmak için kullanlabilir • Para talebi parann deerinin azalan bir fonksiyonudur: parann deeri arttkça daha az para talep edilir. • Yani para talebi erisi fiyatlar genel seviyesine göre azalan eimlidir Asaf Sava Akat Parann Deeri Parann Deeri (Yüksek) 1 Fiyat Düzeyi Fiyat Düzeyi Para arz (yüksek) 1 1 (düük) 1 (Düük) 1.33 3/4 3/4 1.33 1/2 2 1/4 4 1/4 Para miktar (Yüksek) Makroiktisat Ders Notlar (2007) 76 (düük) 0 Asaf Sava Akat Enflasyon parasal bir olaydr 2 Parann Denge deeri Denge fiyat düzeyi 4 Makroiktisat Ders Notlar (2007) MB’nn saptad Para miktar Para miktar Makroiktisat Ders Notlar (2007) (yüksek) 77 • Bir para ne zaman “salam” olur? • Bu konuda çok illüzyon mevcuttur – Nüfus, büyüklük, askeri güç önemsizdir: sviçre, Danimarka, Singapur – Kii bana gelirle bir ilikisi yoktur: Msr, Hindistan, Çin – D açkla balantl deildir: ABD – Kanuni (fiat) parann deeri insanlarn ve piyasalarn o paraya ne kadar güvendiklerine baldr • Güveni ekonomik politikalarn ciddiyeti ve yönetimlerin sorumluluk duygusu tesis eder • Geçmiinde enflasyon ve kriz olmayan ülkenin paras salam olur çünkü güvenilir (sviçre) Asaf Sava Akat “Beylik hakk” • Enflasyon dünyann her yerinde ve her zaman esas itibariyle parasal bir olaydr • Baka deyile, öncelikle ekonominin mübadele aracnn (para) deeri ile ilgilidir • Enflasyon Merkez Bankasnn para talebinin üzerinde para basmas sonucu oluur • Baslan para mal ve hizmet piyasalarnda talep fazlas yaratarak fiyatlar yükseltir • Fiyatlardaki art para talebini arttrdndan baslan paraya tekrar talep oluturur • Para miktarndaki deimenin fiyatlar hangi mekanizmalarla ve nasl bir zaman profili içinde deitirdii makroiktisadn önemli bir konusudur Asaf Sava Akat A Para talebi Para talebi (Düük) 0 Asaf Sava Akat 1/2 79 Miktar teorisi: deerlendirme • Miktar teorisinin iki hayati varsaym vardr – Dolam hz istikrarl olmaldr – Gelir esas itibariyle üretim fonksiyonu tarafndan belirlenmelidir • kisi de uzun dönem için makul kabul edilebilir • Ksa dönemde ise ikisi de deiebilir • En az birkaç yl kapsayan uzun dönemde miktar teorisinin geçerli olduu genellikle iktisatçlar arasnda kabul görür • Daha ksa sürelerde ise para politikas (para miktar) ile gelir düzeyi arasnda bir iliki mevcuttur • Türkiye’de TÜFE ile M2Y+R arasndaki yakn iliki miktar teorisini doruluyor (1985-2001) Makroiktisat Ders Notlar (2007) Makroiktisat Ders Notlar (2007) 78 Miktar Teorisi • Devletin para basma tekeli sayesinde elde ettii gelire “beylik hakk” (seignorage) denir • Osman Bey Beyliini hutbe okutup sikke bastrarak ilan etmiti • Darphane bast sikkenin kymetli maden muhtevasn garanti ederken bir pay alrd (beylik hakk) • Banknotlar Merkez Bankasna verilen faizsiz borçtur • Reel gelir arttkça kullanlan para da artacandan Merkez Bankas ek gelir elde eder • Enflasyon olgusunun geri plannda devletin daha fazla “seignorage” geliri elde etme çabas yatar • Bu bakma enflasyon elinde para tutmak zorunda kalanlardan alnan bir vergidir Asaf Sava Akat 75 Paray ne deerli klar? Para arz ve talebi dengesi Para talebi Makroiktisat Ders Notlar (2007) 80 Parann tarafszl • Klasik iktisatçlar reel büyüklüklerin para arzndan etkilenmediini önermilerdir • Klasik “dichotomy” ekonomide reel ve nominal deikenlerin ayrmasna denir • Büyüme, istiham, yatrm, reel ücret, nisbi fiyatlar, vs. gibi reel deikenler fiziki yada sabit ölçülerle hesaplanr • Nominal deikenler ise nominal ücret, nominal GSMH gibi parasal büyüklüklerdir • Parann tarafszl para miktarndaki deimenin reel deikenleri etkilememesidir • Klasik “dichotomy” ve parann tarafszl miktar teorisinin mantiki sonuçlardr • Para miktar ile fiyat düzeyi arasndaki birebir iliki iktisadn en eski teorilerinden birini oluturur • Parann miktar teorisi (Quantity Theory of Money) ekonomide para miktarnn parann deerini belirlediini ifade eder • Para arz ile parann dolam hznn çarpm bize fiyat düzeyi çarp reel geliri verir MxV=PxY • Denklemin sa taraf nominal GSMH’dr • Eer V ve Y’nin sabit olduunu düünürsek, fiyat düzeyi P’deki deime para arz M’deki deimeye eit olacaktr • Örnein M iki katna çkarsa, P de iki kat olur Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 81 Kanuni para açmaz • Kanuni para iktisat politikasna önemli bir imkan ve ayn anda ciddi bir risk getirir • Çünkü kanuni parann arz istendii gibi ve snrsz ekilde attrlabilir • Kanuni para ekonomide bir daralma halinde para basarak resesyonun reel zarar hafifletme frsatn salar • Ancak dikkat edilmedii takdirde ekonomide enflasyona yol açlabilir • Enflasyon ise uzun dönemde fiyat mekanizmasnn ileyiini bozarak kaynak dalmnda israfa yol açar • Yani uzun dönem büyüme hzn düürerek reel ekonomiye fevkalede yüksek maliyetler yükler Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 82 Parasal çapa sorunu Makroiktisat Ders Notlar (2007) 85 • Gelir ve harcama modelleri ufukta enflasyon tehlikesinin mevcut olmad ortamlarda gelitirildi • Fiyatlar genel düzeyini sabit almak makul bir varsaymd • Fiyat artlarnn varl halinde dahi, bunun geçici olduu, yani enflasyondaki yükselmenin ksa sürecei kabul ediliyordu • Modellerin esas amac reel gelirdeki ve istihdamdaki dalgalanmalarn nedenlerinin tehis ve tedavisi idi • Enflasyon modellere dahil edilmesi 1970’li yllarda enflasyonun yükselmesinden sonradr • Enflasyon analizi son yirmi ylda makro teoride önemli bir dönüüme neden olmutur Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 84 MLL GELR, FAZ VE FYATLAR LM-IS ve AD-AS Modelleri Altnc Bölüm Asaf Sava Akat 88 • Bütün deikenleri ayn modelde görmek ileri kartrcaktr • ki ayr model kuracaz • LM-IS (Liquidity Money – Investment Saving) modelinde fiyat düzeyi P model dndan verilir • Reel gelir Y ve reel faiz r model içinde belirlenir • Toplam talep – toplam arz (AD-AS: Aggregate Demand – Aggregate Supply) modelinde reel faiz haddi r dardan verilir • Reel gelir Y ve fiyat düzeyi P model içinde belirlenir • Önce LM-IS modelini, sonra AD-AS modelini inceleyeceiz Asaf Sava Akat 89 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Y1> Y0 > Y2 S( r , Y2) Faiz haddi S( r , Y0) r2 S( r , Y1) r0 r1 I(r) 0 S2=I2 S0=I0 S1=I 1 87 • Model üç piyasann karlkl ilikilerini özetler ve nasl ayn anda dengeye geldiklerini aratrr • Mal ve hizmet piyasas: toplam harcama ve gelir denklemi ifade eder Y=C+I+G=H • Reel milli gelirin büyüklüü bu piyasada belirlenir • Borçverilebilir fonlar piyasas: tasarruf-yatrm eitlii özetler S=I+(G–T) • Reel faiz haddi bu piyasada belirlenir • Para piyasas: para arz ve talebinin eitlenmesidir Ms = Md • Reel faiz haddi bu piyasada da belirlenir Tasarruf-yatrm dengesi Yatrm ve tasarruf • Klasikler için yatrm ve tasarruf reel faiz haddinin fonksiyonu idi • Keynes tasarrufu milli gelirin fonksiyonu yaparken yatrm dardan belirliyordu • Her iki yaklam birletirebiliriz • Tasarruf: reel faiz ve gelirin fonksiyonudur S = S ( r, Y ) • Yatrm: reel faizin fonksiyonudur I=I(r) • Borçverilebilir fonlar piyasas denge koulu ayndr: S=I • Dikkat: her gelir Y düzeyine farkl bir tasarruf arz erisi tekabül edecektir Makroiktisat Ders Notlar (2007) LM-IS: piyasalar ki model • Üçüncü Bölümdeki modeli paray da dahil ederek yeniden ele alyoruz • Kapal ekonomi varsaymn sürdürüyoruz: ekonomi d dünyaya sonra açlacak • Amaç, enflasyonun da olabildii bir kapal ekonomide çevrisel akmn ksa ve uzun dönemde düzgün ileyiini anlamaktr • Neleri aryoruz? • Reel deiken: milli gelir düzeyi Y , faiz haddi r, tasarruf S, yatrm I, reel para talebi M/P • Nominal deiken: fiyatlar genel düzeyi P, nominal gelir P x Y, nominal faiz haddi i, vs. • Politika deikeni: para arz Ms, kamu dengesi (T-G) Makroiktisat Ders Notlar (2007) 86 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Varsaymlar Asaf Sava Akat 83 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Gelir-harcama modellerinde para • Miktar teorisi ile ekonomide nominal büyüklüklerin para miktar tarafndan belirlendiini gördük • Enflasyon bütün nominal büyüklüklerin beraberce hzl art trendine girmeleridir • Bu takdirde nominal büyüklükler ekonomik ilevlerini yerine getiremezler • Ekonominin nominal büyüklükler için bir çapaya ihtiyac vardr • Altn Standard bu çapay kendiliinden salar • Kanuni para ile birlikte iktisatçlar bir nominal (parasal) çapa arayna girmilerdir • lk akla gelen para arz yani Merkez Bankasnn ekonomiye zerkettii para miktardr Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat Borçverilebilir Fonlar (trilyon TL) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 90 IS erisi • Üç farkl gelir düzeyi aldk Y 1> Y0 > Y2 • Daha yüksek gelir daha fazla tasarruf anlamna geldiinden tasarruf erisini yukar kaydrd • Böylece her gelir düzeyinde borçlanabilir fonlar piyasasnda farkl bir denge olutu • Buna göre artk Y ile r arasnda bir iliki kurabiliriz • Ceteris paribus, Y arttkça r dümektedir • IS erisi farkl gelir düzeylerinde borçlanabilir fonlar piyasasn dengeye getiren reel faiz haddi r’yi göstermektedir • Bütçe dengesi (T – G) ve tüketim ve yatrm fonksiyonlar veridir Asaf Sava Akat 91 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat r Faiz haddi r2 r0 r1 I=S Asaf Sava Akat Y0 Y1 Milli gelir Y 94 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat 97 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 95 r Ip or Cp IS1 Makroiktisat Ders Notlar (2007) r L=M Faiz haddi r1 r0 r2 Y1 Milli gelir Y • Para piyasas para arz ve likidite talebindeki deimelerden etkilenmektedir • Para arzndaki her deime LM erisini kaydrr • Likidite talebi çok sayda deikenden etkilenir • Örnein enflasyon beklentilerine, siyasi istikrarszla, sava haline, vs. göre likit olma arzusu deiecektir • LM erisi para piyasasnda faiz haddi ile gelir arasndaki ilikiyi vermektedir (E = beklentiler) r = LM (Y~V, MS , E ) • Örnein para arz artnca LM aa (LM2), beklentilerin kötülemesi halinde ise yukar (LM1) kayacaktr IS0 IS2 Y0 Y2 Asaf Sava Akat Y1 Milli gelir Y 96 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Para piyasasnda denge • Reel para talebi, reel faiz haddi, reel gelir ve fiyatlar arasndaki ilikiyi açalm – P ve r sabit iken, gelirdeki art reel ve nominal para talebinin arttrr – Y ve r sabit iken fiyatlardaki art nominal para talebini arttrr – Y ve P sabit iken faizlerdeki bir art nominal ve reel para talebini düürür • Para piyasas MB’nn kontrolündeki para arz ile para talebi eitlenince dengededir M d = Ms • Farkl gelir düzeylerine (Y2> Y0 > Y1) tekabül eden para piyasas dengelerini saptayarak LM erisine ularz Asaf Sava Akat In or Gn r0 98 Faiz haddi r Y1> Y0 > Y2 r1 r0 r2 M( r , Y1) M( r , Y0) M( r , Y2) Para miktar MS Asaf Sava Akat LM erisinde kayma LM erisi Y0 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 93 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Faiz haddi Para piyasasnda denge • Bir önceki bölümde para talebi Md ile fiyatlar genel seviyesi P arasnda iliki kurduk • “lem saiki ile para talebi” reel gelirin ve fiyat düzeyinin artan fonksiyonudur (miktar teorisi) Mdt = (1 / V) x (P x Y) = Md ( Y , P ) • Ancak, parann frsat maliyeti kaybedilen faizdir • “Likidite talebi” nominal faiz haddinin azalan bir fonksiyonudur Mdl = Md ( i ) • Nominal faiz haddi = reel faiz haddi + enflasyon • Bu durumda toplam reel para talebini gelirin ve reel faizin fonksiyonu olarak yazabiliriz (M / P)d = Md ( r , Y ) Y2 Asaf Sava Akat IS erisinde kayma • Tasarruf-yatrm denkliine geri dönelim S=(Y–C–T)+(T–G) • Tüketim fonksiyonunda, vergilerde yada kamu harcamalarnda bir deiiklik IS erisini kaydracaktr • Ayn ekilde, yatrm fonksiyonunda bir deime de IS erisini kaydracaktr • IS erisi, tüketim ve yatrm fonksiyonlar ve kamu dengesi sabit iken faiz haddi ile gelir arasndaki ilikiyi vermektedir r = IS (Y~C , I , T , G ) • Örnein kamu açnn büyümesi halinde IS yukar (IS1), tüketim eiliminin dümesi halinde aa (IS2) kayacaktr Likidite talebi Asaf Sava Akat 92 IS erisinde kayma IS erisi Y2 Makroiktisat Ders Notlar (2007) M 99 Makroiktisat Ders Notlar (2007) LM erisinde kayma r LM1 Faiz haddi r1 Ep LM0 LM2 MSn r0 r2 Y0 Milli gelir Y Asaf Sava Akat 100 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat LM-IS dengesi 103 Makroiktisat Ders Notlar (2007) r0 IS Asaf Sava Akat LM0 LM1 r0 IS1 IS0 Asaf Sava Akat Y1 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Milli gelir Makroiktisat Ders Notlar (2007) Milli gelir Y 104 • Maliye polikasnn gevediini kabul edelim: kamu aç büyüyecektir ve IS erisi yukar doru kayar • MB para arzn sabit tutarsa, faizler yükselirken gelir artar • Eer ayn anda MB para politikasn gevetirse LM erisi de aa kayacandan gelir art daha da yüksek olur ama faiz deimez • MB para politikasn skarsa gelir sabit kalr ama faizler daha da yükselir • Siyasi istikrarszlk sonucu beklentilerde bir kötüleme ve tüketim eiliminin dümesi ayn anda olursa IS aa LM yukar kayacandan gelir mutlaka düer Asaf Sava Akat LM-IS: deerlendirme r Y0 LM Y0 Y 106 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 105 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Toplam talep – toplam arz • Model Klasikler-Keynes ztln bir arayol bularak çözmeye çalyor • Klasik ekolün bir yandan ksa dönemde geliri sabit tutmaktan vazgeçmesi dier yandan Keynes’in likidite talebini kavramn kabul etmesi demektir • Ksa dönemde gelir dalgalanmalar ve faiz haddinin para piyasalarndan etkilenmesi yaamla uyumludur • O nedenle makroiktisadn temel ilikilerini açklamakta yararldr • Büyük zafiyeti fiyat düzeyini dardan almasdr • Keynesyen iktisatçlar IS-LM yerine fiyat düzeyini kullanan toplam talep-toplam arz analizini gelitirmilerdir Asaf Sava Akat 102 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Para ve maliye politikas r Faiz haddi Gevek maliye ve para politikas Faiz haddi Asaf Sava Akat LM-IS dengesi • ki eri ayn eksenlere sahiptir: ayn ekil üstünde bir araya getirebiliriz • ki erinin kesitii noktadaki reel gelir Y ve reel faiz haddi r hem borçverilebilir fonlar hem de para piyasasnda ayn anda dengeyi salamaktadr • Denge gelir ve faiz düzeylerinde (Y0 , r0 ) – Mal-hizmet piyasasnda harcama ve gelir eittir – Borçlanabilir fonlar piyasasnda tasarruf ve yatrm+kamu aç eittir – Para piyasasnda para arz ve likidite talebi eittir • Tüm dier gelir ve faiz düzeylerinde bir yada birkaç piyasa denge dnda olacaktr • Model faizi ve gelir düzeyini eanl belirlemektedir Asaf Sava Akat 101 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 107 Toplam talep - AD Toplam talepte kayma • Toplam talep erisi hanelerin, firmalar ve devletin her fiyatta mal ve hizmet talebini göstermektedir • Kapal ekonomide toplam talep tüketim, yatrm ve devlet harcamalar toplamdr (açk ekonomide net ihracat NX eklenir) Y=C+I+G • Tüketim ve yatrm fonksiyonlar ve maliye politikas sabit iken, toplam talep, fiyat düzeyinin fonksiyonudur Y=F(P|C,I,G,T) • P’nin gerilemesi, serveti arttrarak ve faizi düürerek reel talebi arttrr (negatif eimli eri) • Sabitler deiince AD erisi kayar • Tüketim fonksiyonun deimesi: tüketim eilimindeki art eriyi saa, düü sola kaydrr • Yatrm eiliminin deimesi: yatrm arzusunda art eriyi saa, azal ise sola kaydrr • Maliye politikas: gevemesi halinde (daha büyük G yada daha küçük T) eri saa, sklmas halinde sola kayar • Her üçünde çarpan katsays iler; saa kayta reel faiz yükselir sola kayta düer • Para politikas: gevemesi halinde eri saa, sklmas halinde sola kayar • Para politikas geveyince reel faiz düer, sklnca yükselir • Model, gelir düzeyi-enflasyon ilikisini arz-talep dengesi aracl ile açklamaktadr • ekil üstünde düünelim: y eksenine fiyatlar genel seviyesi P, x eksenine ise milli gelir Y konur • Toplam talep erisi P’nin azalan bir fonksiyonudur • Toplam arz erisi P’nin artan bir fonksiyonudur • Toplam arz ve toplam talep erilerinin kesitii noktada hem milli gelir düzeyi hem de fiyatlar genel seviyesi belirlenmektedir • Toplam arz erisinde uzun ve ksa dönemi ayrdederek uzun dönemde hem üretim fonksiyonu tahdidini hem de ksa dönemdeki dalgalanmalar bir arada açklamak mümkün olabilecektir Asaf Sava Akat 108 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Toplam talep erisi P Fiyat Düzeyi Sk iktisat politikas Gevek iktisat politikas P1 AD3 P2 AD2 Y1 AD1 Y2 Milli gelir Y Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 109 Toplam arz - AS Makroiktisat Ders Notlar (2007) 112 P Fiyat Düzeyi Asaf Sava Akat 115 P SRAS1 Fiyat Düzeyi SRAS2 P1 LRAS1 LRAS2 Ekonomik büyüme P2 P1 Maliyet düüyor Asaf Sava Akat Milli gelir Y2 Y1 Y 113 Makroiktisat Ders Notlar (2007) P LRAS Fiyat Düzeyi Y1 Asaf Sava Akat SRAS AD Milli gelir Y0 Asaf Sava Akat Y 116 Makroiktisat Ders Notlar (2007) P LRAS SRAS0 SRAS1 A P0 B C P1 P2 AD1 Y1 Y0 Milli gelir Makroiktisat Ders Notlar (2007) Y 114 • Uzun dönem dengeden sapma ya toplam talebin (talep oku) yada ksa dönem toplam arzn (arz oku) doru yerde olmamasndan kaynaklanacaktr • Her iki durumda iktisat politikasnn tepkisi büyük önem tar • Hükümet, bir resesyonun ortaya çkmas halinde para ve maliye politikalarn kullanarak müdahale edebilir • Yada hiç bir ey yapmadan piyasalarn ekonomiyi tekrar dengeye getirmesini bekleyebilir • okun talepten yada arzdan gelmesine göre farkl sonuçlar ortaya çkacaktr • Örneklere bakalm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 117 Olumsuz toplam arz oku Talep kökenli resesyon Fiyat Düzeyi Y2 Resesyonun iki nedeni P0 Toplam talepte düü • Toplam talep erisinin sola kaymas ile balayalm • Siyasi istikrarszlk, tüketici-yatrmcnn karamsarl, vs. neden olabilir • Hem milli gelir Y hem de fiyat düzeyi P düer • Hükümetin resesyona para ve maliye politikas ile müdahale etmediini kabul edelim • sizlik ücretleri düürecek ve zaman içinde ksa dönem toplam arz erisi de sola kayacaktr • Bu ekilde ekonomi yeni uzun dönem dengesine ayn milli gelir fakat daha düük fiyat düzeyi ile ulaacaktr • AD’de sola kayma ile oluan resesyon SRAS’n sola kaymasna yol açarak dengeyi salamaktadr 111 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Uzun dönem toplam arz - LRAS Uzun dönem dengesi • Toplam talep erisinin ksa ve uzun dönem toplam arz ile ayn noktada kesimesi ekonominin uzun dönem dengesidir • Milli gelir tam istihdam düzeyindedir • Fiyatlar üstünde art yada azal basks yoktur • Uzun dönem denge makroekonomik istikrar anlamna gelmektedir • Eer her üç eri (AD, SRAS, LRAS) ayn noktada kesimiyorsa çevrisel akmn düzgün ileyii bozulmutur • Eer fiili milli gelir uzun dönem (tam istihdam) düzeyinin altnda ise resesyon,üstünde ise enflasyon söz konusudur Makroiktisat Ders Notlar (2007) SRAS3 Maliyet artyor P2 Uzun dönem dengesi Asaf Sava Akat 110 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Ksa dönem toplam arz - SRAS • Toplam arz erisi firmalarn her fiyatta mal ve hizmet üretim ve arzn göstermektedir • Uzun dönemde üretim fonksiyonu tarafndan belirlenir: LRAS dikeydir (klasikler) • Ksa dönemde toplam arz fiyat düzeyindeki deimeden etkilenir: SRAS pozitif eimlidir • Yatay SRAS erisi basit Keynesyen modeli verir • SRAS ekonominin maliyet yapsn yanstr: daha fazla üretim maliyeti yükselterek mümkündür • Ücretlerde, vergilerde, kamu ve doal kaynak fiyatlarnda deiim, verimlilik art ve fiyat beklentilerindeki deime halinde ksa dönem toplam arz erisi aa yada yukar kayar Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat AD0 Milli gelir Y • Toplam arzda olumsuz ok maliyet yapsnda art yani SRAS erisinin sola kaymasdr • Açk ekonomide devalüasyon, doal kaynak fiyatlarnda ani bir art, enflasyon beklentilerinde kötümserlik neden olabilir • Yeni dengede milli gelir düerken fiyatlar yükselecektir: stagflasyon • Resesyona kar için devletin iktisat politikasnn gevettiini varsayalm (accomodating policy) • Toplam talep saa kayar: yeni uzun dönem dengesinde milli gelir ayn ama fiyatlar daha yüksektir • Resesyonu engellemenin bedeli enflasyondur Asaf Sava Akat 118 Makroiktisat Ders Notlar (2007) P LRAS SRAS1 SRAS0 C P2 P1 B A P0 AD0 Y1 Asaf Sava Akat Y0 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 119 AD1 Milli gelir Makroiktisat Ders Notlar (2007) Y 121 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) AÇIK EKONOM Döviz kuru ve LM-IS ve AD-AS modelleri Yedinci Bölüm Makroiktisat Ders Notlar (2007) 124 122 ç ve d tasarruf • Yukardaki sonuç çok önemlidir • Açk ekonomide tasarruf-yatrm ilikisini yeniden ifade edebiliriz • Açk ekonomi, iç tasarrufun iç yatrmdan farkl olabilmesine olanak tanr • Açk ekonomide toplam tasarruf iç ve d tasarruf toplamdr S T = S D + SF Toplam Tasarruf = ç Tasarruf + D Tasarruf • Dolays ile yatrm toplam tasarrufa eitlenir ST = S D + S F = I • + SF = - CF = - NX (yani cari denge aç) • D tasarruf yüksek yatrm finanse eder Makroiktisat Ders Notlar (2007) 120 • Keynesyenler tarafndan en yaygn kullanlan modeldir • Ekonomide esas sorun enflasyon yada enflasyon tehdidi ise, LM-IS’e kyasla daha anlamldr • LM-IS modeli ile çelimez, tam tersine onu tamamlar • Toplam talep erisinin negatif, ksa dönem toplam arz erisinin pozitif eilimi teoride baz sorunlar çkartmaktadr ama saduyu ile tutarldr • Önemli bir sorun, fiyatlarn art hz (enflasyon) yerine mutlak düzeyi ile çalmasdr • Resesyonla mücadele ile enflasyon arasndaki çelikiyi net göstermektedir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 123 Açk ekonomide tasarruf-yatrm • Artk kapal ekonomi varsaymn terkederek açk ekonominin ileyiine bakabiliriz • Bir ekonominin açk yada kapal olmas iki ayr sürece tekabül eder • D ticaret akmlar: ülke dna mal ve hizmet satlmas ve ülke dndan mal ve hizmet satn alnmasdr • Sermaye akmlar: ülke dnda varlk satn alnmas ve ülke dna varlk satlmasdr • Açk ekonomiler dünya mal-hizmet piyasalarnda ve dünya sermaye piyasalarnda yer alrlar • Bu husus çok önemlidir: açk ekonomi, hem mal ve hizmet hem de sermaye akmlarn kapsar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) AD-AS: deerlendirme • Ekonomiden kaynaklanan iki resesyon durumunda iktisat politikasnn farkl iki eklini gördük • Birey yapmadan beklemek: resesyon SRAS erisine sola kaydrarak kendi kendini tedavi etmektedir • Maliye ve para politikasn kullanmak: toplam talepteki artla resesyondan çklr ama fiyatlarn yükselmesi söz konusudur • lki daha arzulanr bir yol gibi duruyor ancak zamanlama açsndan önemli bir sorun vardr • Ksa dönem toplam arz erisinde aa (saa) kay uzun zaman ister, hzl olmaz • Talebin canlandrlmas ise çabuk sonuç verir • Resesyon-enflasyon açmaz çok önemlidir Açk ekonomi Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat Resesyon ve iktisat politikas Olumsuz arz oku Fiyat Düzeyi Asaf Sava Akat 125 Döviz kurlar • Döviz kurlar açk ekonominin en önemli fiyatlar arasnda yer alr • Biri gözlenen dieri hesaplanan üç farkl kur – Nominal döviz kuru (fiilen varolan) – Reel döviz kuru (enflasyondan arndrlm) – Satn alma gücü paritesi döviz kuru (nisbi fiyat farkllklarndan arndrlm) • Nominal döviz kuru bir birim ülke parasnn satn ald yabanc para miktardr • Örnek: 1 $ = 1.35 YTL Amerikallar için kurdur; 1.00 YTL = 0.74 $ Türkler için kurdur • Yüksek enflasyon nedeni ile Türkiye’de döviz kuru ters kullanlmaktadr • Milli gelir denklemini hatrlayalm Y = C + I + G + NX • Ödemeler Dengesinden NX = CF • Buna göre açk ekonomide tasarruf Y – C – G = I + NX S = I + NX = I + CF Tasarruf = ç yatrm + Net sermaye hareketi • Art CF (cari denge fazlas) yurt dna net sermaye çkdr ve tasarrufun iç yatrmdan daha yüksek olmasdr • Eksi CF (cari denge aç) yurt dndan sermaye giriidir tasarrufun iç yatrmdan daha küçük olmasdr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 126 Döviz kurunda deiim • Ayn miktar TL ile daha çok döviz alabiliyorsak, TL nominal olarak deer kazanmtr • Ayn miktar TL ile daha az döviz alabiliyorsak TL nominal olarak deer kaybetmitir • Devalüasyon ve revalüasyon ayn anlama gelir fakat sadece sabit kur rejimleri için kullanlr • Nominal deiimi iki ülke arasndaki enflasyon farklar ile karlatrarak reel döviz kuru bulunur • Türkiye’de bu hesab TCMB yaparak (Tartl Efektif Reel Kur – TERK) yaynlamaktadr • Nominal deiime ve enflasyon farklarna göre bir ülke parasnn reel olarak ar-deerli yada düükdeerli olduu söylenebilir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 127 Asaf Sava Akat 128 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Satn alma gücü paritesi Nominal kur ve enflasyon • Reel döviz kurlarn ne belirler? • Uzun dönem için en eski ve yaygn hipotez reel kurlarn satn alma gücü paritesine göre belirlendiidir • Mant basittir: uzun dönemde d ticarete konu olan bir ürün (tradeables) her yerde ayn fiyata satlmaldr • Reel kurlar, heryerde fiyatlar eitleyecek ekilde belirlenir; aksi halde ticaret karl olacaktr • Ancak hizmetler için bu mümkün deildir • Dünya bankas ülke fiyat yaplarn karlatrarak Satn Alma Gücü Paritesi kurlar (PPP) hesaplar ve yaynlar • Nominal kurlarn seyrini izlediimiz zaman, uzun dönemde ülkeler arasndaki enflasyon farklarnn bire bir nominal kurlara yansdn görürüz • Yüksek enflasyonlu ülkelerde nominal kurlar sürekli deer kaybeder • Düük enflasyonlu ülkelerde nominal kurlar sürekli deer kazanr • Genellikle uzun dönemde nominal kurdaki deiimin tümü enflasyon fark tarafndan açklanr • Ancak satn alma gücü paritesi hipotezi cari denge arlkldr • Ksa dönemde sermaye hareketleri nominal kurun belirlenmesinde çok etkilidir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 130 Borçverilebilir fonlar piyasas • Açk ekonomide iç tasarruf özel ve kamu tasarrufu toplamdr Sd = Y – C – G = ( Y – T – C) + ( T – G ) • D tasarruf eklenince toplam tasarruf bulunur S = Sd + Sf = Sd + CF • Borçverilebilir fonlar piyasasna tasarruf arz edilir • ç yatrm borçverilebilir fonlar piyasasnda taleptir • Açk ekonomide iç ve d tasarruf iç yatrma eittir S = Sd + CF = I • Bu eitlii denge reel faiz haddi temin eder • Reel faiz haddi iç tasarruf art sermaye akmnn iç yatrma eit hale gelmesini salayacak düzeyde oluur Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 133 Asaf Sava Akat Tasarruf ( Sd + CF ) Yatrm ( I) Asaf Sava Akat TL 1,200 trl. Borçverilebilir Fonlar (trilyon TL) 134 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Döviz piyasasnda denge • Önce basit bir model üstünde tasarruf, yatrm, d açk, reel faiz ve reel kur ilikisine bakalm • Modelde klasik varsaym kullanacaz: milli gelir üretim fonksiyonu tarafndan belirlenir • Bu durumda, iki piyasa (borçverilebilir fonlar piyasas ve döviz piyasas) ve iki deiken (reel faiz ve reel kur) olacaktr • Deikenler iki piyasada birden belirlenecektir • Borçverilebilir fonlar piyasasn ve döviz piyasasn tek tek ele aldktan sonra ekonominin dengesini saptayacaz • Dikkat: döviz kuru piyasada oluuyor (serbest kur rejimi); sabit kur rejimine sonra bakacaz Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 132 • Döviz piyasasnda arz ve talep Net hracat NX ve Net Sermaye Hareketi NFI kökenlidir (NX = CF) • NX (cari ilemler dengesi) döviz piyasasnda TL talebini temsil eder (net ihracattan gelen döviz bozduruluyor) • TL’nin reel deer kayb TL talebini arttrr: NX erisi negatif eimlidir • CF (sermaye hesab dengesi) döviz piyasasnda TL arzn temsil eder (d yatrm için döviz alnyor) • CF borçverilebilir fonlar piyasasnda belirlenir; kurdan bamszdr: CF erisi dikeydir • Dikkat: NX ve CF eksi yada art olabilir (cari ilemler dengesi açk yada fazla verebilir) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Sermaye hareketleri ve faiz haddi rer Reel döviz kuru 129 Döviz piyasasnda arz ve talep 5% Döviz piyasasnda denge • Reel döviz kuru döviz piyasasnda TL talep ve arznn eitlenmesini temin eder • Denge kurunda, net ihracattan gelen TL talebi net sermaye hareketinden gelen TL arzna eittir • Eer dengede net ihracat eksi ise (cari dengede açk), TL talebi negatiftir dolays ile TL arz da negatiftir (yani sermaye hesabnda fazla vardr) • Eer dengede net ihracat art ise (cari dengede fazla), TL arz pozitiftir dolays ile TL arz da pozitiftir (yani sermaye hesabnda açk vardr) • Denge dnda, talep arzdan yüksek ise (döviz bolluu) TL deer kazanr; arz talepten yüksek ise (TL bolluu) TL deer kaybeder 131 Borçverilebilir fonlar piyasasnda denge 0 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Açk ekonomide denge: klasik model Makroiktisat Ders Notlar (2007) Faiz haddi Asaf Sava Akat CF rer0 NX Döviz piyasnda TL miktar • ki piyasa arasndaki ba: net sermaye akm CF • Net d tasarruf faiz haddine göre borçlanabilir fonlar piyasasnda belirlenir ama sonucu mutlaka döviz piyasasnda görülür • Net sermaye hareketini ne belirler? • Ana belirleyici reel faiz haddidir • ç faiz haddi yükseldikçe TL varlklar cazip olmakta, bu da d tasarrufu d yatrm eksiye çevirmektedir • ç faiz haddi dütükçe tersi olacaktr • CF faiz haddinin azalan bir fonksiyonudur • CF erisinin istikrar makroiktisat açsndan fevkalade önemlidir 135 Asaf Sava Akat 136 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Sermaye hareketleri ve reel faiz Reel faiz haddi CF Asaf Sava Akat CF = 0 Cari ilemler dengesi fazlas Döviz piyasnda TL miktar 139 Makroiktisat Ders Notlar (2007) • Model basit ekilde kur-faiz ilikisini anlamaya yardmcdr • Milli gelirin sabit tutulmas analizi kstlamaktadr • Kur ve faiz reeldir; enflasyon, nominal faiz ve kur yoktur • Para politikas yoktur (klasik “dichotomy”) • Açk ekonomide kurun esas itibariyle tasarrufyatrm ilikisi ve yerli para-döviz tercihleri ile belirlenmesi önemli bir sonuçtur • Modele likidite tercihi ve para politikas eklenince açk ekonomi için LM-IS modeline geçilir • Böylece milli gelir Y de modelin içsel deikeni halini alr 142 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Açk ekonomide denge (a) LM-IS dengesi Asaf Sava Akat Reel faiz r LM r1 r1 CF IS Y1 Net sermaye Hareketi TL Milli gelir Y Reel Döviz Kuru Arz (CF) E1 Talep (NX) TL miktar (c) Döviz piyasas Makroiktisat Ders Notlar (2007) 138 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 140 (a) Borçlanabilir fonlar piyasas Reel Faiz r (b) Net sermaye hareketi Arz (Sd + CF) Reel faiz r r 1 r1 CF Talep (I) Borçlanabilr Fonlar miktar TL Net sermaye Hareketi TL Reel Döviz Kuru Arz (CF) E1 Talep (NX TL miktar (c) Döviz piyasas Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 141 Açk ekonomide LM-IS Açk ekonomide LM-IS dengesi • Hatrlayalm: LM-IS modeli borçlanabilir fonlar ve para piyasasndan oluuyordu • Açk ekonomide CF (net sermaye hareketi) ve döviz piyasas ekleniyor • Kapal ekonomi LM erisinde sadece iç para talebi vard; imdi net sermaye hareketi eklendi • LM erisi uygulanan kur rejiminden etkilenir: açk ekonomide kur rejimi (sabit versus serbest kur) para arznn kontrolünde çok farkl etki yapar • Serbest kur rejiminde LM erisi kapal ekonomi ile ayn özellikleri gösterir • Dengede, milli gelir, reel faiz ve reel döviz kuru eanl belirlenir • Denge büyüklükleri: Y1 , r1 , E1 • Klasik açk ekonomi modeli ile aradaki önemli fark, reel faizin döviz kuru üstünden net ihracat yani gelir düzeyini etkilemesidir • Örnein reel faizin dengenin altnda olduunu varsayalm • Bir yandan düük faiz yatrmlar arttrdndan harcama ve milil gelir artacaktr • Öte yandan TL deer kaybedeceinden net ihracat art da milli geliri olumlu etkileyecektir • Tüketim, yatrm ve maliye politikasnn etkisi klasik modele benzer ancak imdi milli gelir de ayn yönde hareket edecektir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 143 Para politikas ve mali kriz (b) Net sermaye hareketi Reel Faiz r Asaf Sava Akat Açk ekonomide denge • ki deiken, iki piyasada aralarndaki ba kuran net sermaye hareketleri fonksiyonu ile belirlenir • Tüketim ve yatrm fonksiyonlar, maliye politikas ve d talep veri iken, reel faiz düzeyi döviz kurunu belirler • Tüketim ve yatrmn artmas, maliye politikasnn gevemesi: reel faiz yükselir ve TL deer kazanr • Ekonomide harcama artnca toplam arz arttrmann tek yolu ithalattr ve kur onu salar • D talepte deime: sadece kuru etkiler (faiz sabit) • CF erisinde ani bir yukar kayma (güven bunalm) hem reel faiz artar hem de TL deer kaybeder (ubat 2001?) Klasik açk ekonomi: deerlendirme Asaf Sava Akat 137 Açk ekonomide denge r Cari ilemler dengesi aç Makroiktisat Ders Notlar (2007) • Para politikasnn dengeye etkisine bakalm • Gevek para politikas reel faizi düürür ve buradan TL’nin deer kaybna yol açarken ayn anda milli gelir artacaktr • Düük faiz ve kur, bir yandan yatrm dier yandan net ihracat arttrarak geliri olumlu etkiler • Güven bunalm yada benzer nedenle likidite ve döviz talebinde eanl ani artlar düünelim • LM erisi hem iç likidide talebinde hem de sermaye çkndaki artla yukar kayar • Üçlü etkisi vardr: r artar, E ve Y düer • Eanl ekonomik daralma, yüksek faiz ve devalüasyon bir “mali krize” iaret eder Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 144 Sabit kur rejimi • Döviz kurunun piyasada belirlenmesi varsaymn bugün için gerçekçidir ama geçmite çok sayda ülke sabit kur rejimini seçmiti • Sabit kur rejiminde döviz piyasasnda arz ve talep dengesizlii halinde piyasa kurun deimesi ile dengeye gelemez • Bu durumda arz-talep fark MB rezervleri tarafndan karlanacaktr • TL talebi fazla ise rezervler artacak, TL arz fazla ise azalacaktr • Rezerv deimesi MB’nn para arzn denetlemesini zorlatracaktr (FX ilemleri) • Sabit kur rejiminde para politikas etkili deildir Asaf Sava Akat 145 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Sabit kurda döviz piyasas rer Reel döviz kuru CF Rezerv kayb rer1 rer2 Rezerv art NX1 Asaf Sava Akat CF NX NX2 Döviz piyasnda TL miktar 148 Makroiktisat Ders Notlar (2007) rer LM0 LM1 Gevek para politikas rer1 Gevek maliye politisas rer0 IS1 rer2 IS0 Y0 Asaf Sava Akat Y2 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Milli gelir Y 151 146 Asaf Sava Akat 147 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Küçük açk ülkede IS-LM • Bir baka özel hale bakabiliriz: küçük açk ülke (SOE) yada tam sermaye seyyaliyeti (perfect capital mobility) • Kanada-ABD, Hollanda-Almanya gibi, büyük bir ekonomi ile bütünlemi küçük ülkeler örnei • Konvertibilite, küçük ülkede faizin büyük ülke faizine eit olmasn salayacaktr • Bu durumda küçük ülkede faiz LM-IS erileri tarafndan belirlenmez, dardan verilir • Onun yerine, LM-IS analizini reel döviz kuru ile yapmak olana oluur • Yani y eksenine reel faiz yerine reel döviz kuru konur, x ekseni gene milli geliri temsil eder • Aadaki analize Mundell-Fleming modeli denir • Mal ve finans piyasasn özetleyen IS erisi döviz kurunun azalan bir fonksiyonu olacaktr • Bir: reel faiz dardan verilmitir dolays ile kur oynamalar harcamalar etkilemez • ki: kur yükseldikçe net ihracat azalr, kur dütükçe net ihracat artar; yani kurun dümesi toplam harcamay arttrr • Para piyasasn özetleyen LM erisi dikeydir • Faiz darndan verilince, para arz ve talebi sabitlenir; yani para talebi kurdan bamszdr • Dikkat: faiz sabit olduuna göre, her para arz miktarna bir tek milli gelir düzeyi tekabül eder Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 149 Politikalarn etkinlii Küçük açk ülkede LM-IS dengesi Reel döviz kuru Makroiktisat Ders Notlar (2007) Küçük açk ülkede denge • Küçük açk ülkede makro politikalarn etkinlii kur rejimine göre çok farkl olacaktr • Dalgal kur rejiminde maliye politikas etkin deildir • Kamu açklar sadece döviz kurunu etkiler • Buna karlk para politikas etkilidir: gevek para politikas (LM saa kayyor) kurun dümesi ile birlikte net ihracat üstünden milli geliri arttrr • Sabit kur rejiminde durum tam tersidir • Gevek maliye politikas faizi yukar itince, d kaynak (scak para) MB rezervine girer ve para arz artar (LM saa kayar) • Gevek para politikasnda para rezervi eriterek MB’na geri döner (LM deimez) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat 150 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Açk ekonomide LM-IS: deerlendirme 152 Açk ekonomide AD-AS Açk ekonomide olumsuz arz oku • Sra toplam talep-toplam arz modelinin açk ekonomide ileyiine geldi • Döviz kurunda deime hem toplam talebi hem de toplam arz etkileyecektir • Örnek: para ve maliye politikas sabit; kur düüyor • Düük kur NX üstünden toplam talebi arttrr (AD saa kayyor) • Düük kur ithal girdi maliyetleri üstünden toplam arz azaltr (SRAS sola kayyor) • Her ikisi enflasyonisttir: fiyatlar artar • Gelire etkisi belirsizdir: hangi erinin daha çok kaydna bal olarak gelir artabilir, azalabilir, sabit kalabilir • Petrol ithalatçs ülke için petrol fiyatlarndaki ani bir artn etkisini izleyelim • Toplam arz azalr (SRAS sola kayar) ve ksa dönemde stagflasyon görülür • Petrole ödenen ek döviz resesyonla kslan ithalat sayesinde karlanr • Para (maliye) politikas gevetilirse toplam talebi yukar kayar; gelir, enflasyon ve d açk artar • Döviz talebindeki art kuru düürür ve SRAS tekrar sola kayar (enflasyon hzlanr) • Açk ekonomide olumsuz arz oku, devreye enflasyonun girmesi ile kapal ekonomiye kyasla daha da ciddi sorunlara yol açmaktadr • Faiz haddi, döviz kuru ve milli gelir düzeyi arasndaki iliki makroiktisat için çok önemlidir • likinin kur rejimine ve sermayenin akkanlk derecesine bal olduu anlalmaktadr • Kur rejimi ve sermaye akkanl özellikle maliye ve para politikalarnn etkinliini belirlemektedir • Güven sorununu ve ülke parasna ani bir saldry kavramsallatrma olanan vermektedir • Modelin sadece reel büyüklüklerle çalmas, yani enflasyon olgusunu kapsayamamas en büyük eksikliidir • O açdan toplam talep-toplam arz analizi ile birlikte götürülmesi daha yararldr Asaf Sava Akat 153 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Açk ekonomide olumsuz arz oku P LRAS Fiyat Düzeyi SRAS2 SRAS1 SRAS0 C P3 P2 P1 B A P0 AD0 Y1 Y0 AD1 Milli gelir Y Asaf Sava Akat 154 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat 155 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat 156 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Açk ekonomi: deerlendirme Büyüme-enflasyon açmaz • Açk ekonomi hem mal-hizmet piyasasn (ihracat ve ithalat) hem de sermaye piyasasn (sermaye hareketleri) kapsamaktadr • Döviz piyasas hem cari ilemler dengesinden hem sermaye dengesinden gelen döviz arz-talebi tarafndan belirlenir • Açk ekonomide maliye ve para politikalarnn etkinlii ve ileyii kapal ekonomiden farkl ve daha karmaktr • Açk ekonomide klasik analizle Keynesyenler arasndaki farkllk azalr • Döviz kurundaki dalgalanmalar enflasyon-büyüme arasndaki gerginlii arttrc yönde etki yapar • Toplam talebin toplam arzdan daha hzl artmas halinde fiyat düzeyinin yükseldiini, aksi halde ise fiyat düzeyinin dütüünü gördük • Genel kural, toplam arz zorlayan (LRAS’nn sandaki) talep düzeyinin enflasyona yol açmasdr • Buna karlk Türkiye dahil pek çok ekonomide hzl büyüme ile enflasyonun geriledii dönemler kadar stagflasyon dönemlerine raslanmaktadr • Enflasyonla büyüme arasndaki ksa dönemli karmak ilikinin ortaya çkartlmas o bakma çok önemlidir • Her büyüme enflasyonist midir? Her küçülme enflasyonu düürür mü? Asaf Sava Akat 157 Makroiktisat Ders Notlar (2007) ENFLASYONUN ANALZ ktisat politikas açmazlarna giri Sekizinci Bölüm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 8 1973 1971 1969 1970 1968 1972 1967 1966 4 2 00 1962 1965 1961 1964 1963 1 2 3 4 5 6 7 8 sizlik oran % 9 10 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 161 • 1960’l yllarda, Keynesyen iktisatçlarn önerileri çerçevesinde ABD yönetimleri Phillips erisini makro politikalarda kullandlar • sizlii düürmek için enflasyonda küçük artlar göze alnp toplam talep canl tutuldu • 1961-1969 arasnda ekonomi aynen Phillips erisinin öngördüü gibi davrand • Enflasyondaki küçük artlar (sekiz ylda % 1.5’dan yüzde 5’e) isizlik orannn % 7’den % 4’ün altna indirilmesine olanak verdi • Ancak, 1970’den itibaren bu iliki bozuldu • Enflasyondaki art sürerken isizlik tekrar yükselmeye balad Asaf Sava Akat Phillips erisinde kayma 10 Enflasyon oran % sizlik oran % 159 Makroiktisat Ders Notlar (2007) ABD’de makro politika Enflasyon % Asaf Sava Akat ABD’de Phillips erisi 6 Asaf Sava Akat Phillips erisi • Enflasyon-büyüme ilikisini gösteren önemli bir analitik ve ampirik araç Phillips erisidir • Phillips, ngiltere’de yüksek isizlik oranlarnda daha düük enflasyon, düük isizlik oranlarnda ise daha yüksek enflasyon gözlemlemiti • sizlik orannn ekonominin büyüme hznn iyi bir göstergesi olduunu kabul edebiliriz • ktisat politikasn yapanlar enflasyonla büyüme arasnda tercih zorunluluu ile kar karyadr • Enflasyonda bir yükselmeyi kabul ederek maliye ve para politikalar aracl ile büyüme hzlandrlabilir • Enflasyonu düürmek ancak büyümeden fedakarlk ederek mümkündür Asaf Sava Akat 158 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Phillips erisi • Basit bir soru: Phillips erisi nasl kayar? • Cevap enflasyon dinamiini anlamay salar • Üç unsuru ayrdedelim – Beklenen enflasyon (Se) – Beklenen satlarn gerçekleme oran (u – un) – Arz kökenli oklar (Q) • Fiili enflasyonu u formül verecektir S = Se - E (u – un ) + Q • lk kalem beklentiyi, ikincisi talep enflasyonunu, üçüncüsü ise maliyet enflasyonunu ifade etmektedir • Maliyet enflasyonunu soyutlayalm • Ayn konjonktürde farkl beklentilere farkl Phillips erileri ve enflasyon oranlar tekabül edecektir 162 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Beklentiler ve Phillips erisi Enflasyon % Se1 >Se0 > Se2 S1 S0 S2 Se2 Se0 Se1 sizlik oran % Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 163 Asaf Sava Akat Uzun dönem Phillips erisi • Phillips erisi AD-AS modelinin farkl bir sunuu olarak düünülebilir • Her enflasyon beklentisi düzeyinde, gerçekleen enflasyonla isizlik arasndaki ters iliki sürer • Ksa-dönem Phillips erileri (SRPC) enflasyonla büyüme arasndaki olaan ilikiyi yanstr • Enflasyon beklentilerindeki deiim ksa dönem Phillips erilerini kaydrr • Uzun dönemde enflasyon düzeyinin konjonktürel isizlie etkisi yoktur • Uzun dönem Phillips erisi (LRPC) dikeydir • Uzun dönemde tam istihdam düzeyi her enflasyon düzeyi ile tutarl hale gelir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 166 164 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat LRPC S3 S2 SRPC3 S1 SRPC1 SRPC2 NF Asaf Sava Akat sizlik oran % Makroiktisat Ders Notlar (2007) 165 Enflasyonda “inertia” Uzun dönem Phillips erisi Enflasyon % Makroiktisat Ders Notlar (2007) 167 • Basit bir varsaym yapalm: beklentiler bir önceki dönem enflasyona göre olusun: Se = S-1 • Ekonomi uzun dönem dengesinde olsun: u – un = 0 • Arz oku olmasn • Formülden enflasyonun deimeden süreceini buluruz: S = S-1 • Bu durumda enflasyonun nedeni talep fazlas olamaz çünkü yoktur • Enflasyon, bir önceki dönemdeki enflasyon bu dönem de beklendii için süregelmektedir • Enflasyonun nedeni geçmi enflasyondur • Demek ki enflasyonu düürmek uzun ve zahmetli bir süreç olacaktr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 168 Dezenflasyon ve fedakarlk oran Rasyonel beklentiler Çoklu denge • Inertia yüksek enflasyonun düürülmesini çok zorlatran bir unsurdur • Dezenflasyon: enflasyonla mücadele süreci • Bir yöntem, yllarca ekonomiyi resesyonda tutarak beklentilerin tek haneye gerilemesini salamaktr • Ekonomi dezenflasyon boyunca potansiyelinin altnda büyümek zorundadr • Dezenflasyon nedeni ile kaybedilen milli gelir fedakarlk orann verir • kinci yöntem, tek seferde beklentilerin tek haneye indirilmesidir • Bu yaplabilirse, fedakarlk oran sfr olacaktr: maliyetsiz dezenflasyon • Makro politikann amaçlanan sonuçlar salamas beklentileri nasl etkilediine baldr • Ekonomik aktörler beklentilerini nasl oluturur? • Rasyonel beklentiler ekolü, piyasalarn hükümetin uygulad politikalarn mantiki sonuçlarn beklentilerine dahil edeceklerini önerir • Bu durumda genileyici politikalar enflasyon beklentisini deitirerek Phillips erisinin kaymasna yol açar • Yani enflasyon yükselirken isizlik azalmaz • Ayn ekilde, hükümetin dezenflasyon kararll varsa piyasalar bunu alglayacandan dezenflasyonun fedakarlk oran düük olacaktr • “Çoklu denge” makroiktisatta beklentilerin önemini gösteren bir dier önemli kavramdr • Ayn reel politikalar ve büyüklüklerle, beklentilere bal olarak ekonomi biri kötü dieri iyi iki ayr noktada dengeye gelebilir • IS-LM modelinde iki fonksiyon üstünde izleyebiliriz • Sermaye akmlar ve likitide talebi • Güvensizlik sonucu bu fonksiyonlarda istikrarszlk ve yüksek volatilite oluursa ekonomi biri iyi dieri kötü denge arasnda hzla gidip gelecektir • Kronik (yüksek ama nisbeten istikrarl) enflasyon da bir kötü denge örneidir: ekonomi düük enflasyona indii takdirde orada kalabilecek özelliklere sahiptir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 169 Para talebinde istikrarszlk • Teknolojik yenilikler, sermaye hareketleri, para ikamesi, kayt-d ekonomi gibi etkenler para talebini istikrarsz hale getirebilir • Yeni mali enstrümanlar açk ekonomilerde MB denetimi dndaki para-benzeri varlklar arttrmtr • Düük enflasyonlu ülkelerde bile ksa dönemde parann dolam hznda ve para talebinde büyük oynamalar izlenmektedir • Para talebinin ve dolam hznn çabuk ve beklenmedik yönde deimesi MB ve para politikas için önemli sorunlar yaratr • Para arz, para talebi ve faiz arasndaki ilikiyi gözden geçirmek gerekir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 170 Para arznn denetimi • MB’nn para arz miktar üstündeki fiili denetimi herzaman yeterince hassas deildir • ki önemli sorunun altn çizelim • Hanelerin ve firmalarn arzuladklar mevduat/nakit oran hzla yükselebilir yada düebilir • Ayn ekilde bankalarn kredi/mevduat oran da piyasa koullarna bal olarak hzla deiebilir • Bu durumda para taban sabit iken ekonomideki para arznn artmas yada azalmas mümkündür • Para miktarn denetleme sorunlarnn anlalmas sonucu MB’lar para politikasnda arl faiz oranlarna vermilerdir • Yani faiz haddi para arzn belirler Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 171 Enflasyon ve para politikas • Enflasyonun analizi mutlaka para otoritesinin davranlarn kapsamak zorundadr • Merkez Bankasnn enflasyon karsndaki tavr enflasyonun ve dolays ile ekonomik konjonktürün en önemli belirleyicisi olacaktr • ktisatçlarn parasal çapa arayna Beinci Bölümde deindik • Düük enflasyonlu bir ekonomide açk yada örtük bir parasal çapa mutlaka mevcuttur • Buna Merkez Bankas tepki fonksiyonu diyebiliriz • imdi modelin Merkez Bankas tepki fonksiyonunu içselletirecek ekilde yeniden tanmlanmas gerekecektir Asaf Sava Akat 172 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat 175 Makroiktisat Ders Notlar (2007) AD-IA modeli 178 Makroiktisat Ders Notlar (2007) AD-IA modelinde denge Enflasyon % Hedef enflasyon Ortalama büyüme hz IA AD Ortalama büyüme hzndan % sapma 174 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Büyüme ve faiz haddi skonto haddi % skonto haddi % 9 6 8 Taylor kural Taylor kural 5 7 6 4 5 3 4 3 2 2 1 1 0 0 0 1 2 3 4 5 6 -3 -2 Asaf Sava Akat 176 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Enflasyon % AD2 AD3 Ortalama reel GSMH büyüme hzndan % sapma Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 0 1 2 3 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 177 Enflasyon-uyarlama çizgisi Potansiyel Reel GSMH (Ortalama Büyüme Hz) AD1 -1 Ortalama Büyüme Hzndan Sapma % Enflasyon % AD erileri ve potansiyel GSMH • Taylor’un modeli AD-AS modeline alternatiftir • Eksenler daha gerçekçi hale getirilmektedir • Dikey eksende Phillips erisindeki gibi yllk enflasyon oran vardr • Yatay eksende ekonominin ortalama büyüme hz ve bundan sapmalar yer almaktadr • Toplam Talep (AD) erisi negatif eimlidir: ceteris paribus enflasyondaki düü reel talebi arttrr • Keynesyen gelir-harcama modeli kullanlr • Mant öyledir: enflasyon düünce Merkez Bankas tepki fonksiyonu gerei faiz indirmektedir • Düük faiz toplam talebi ve oradan büyüme hzn yükseltmektedir Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat Enflasyon ve faiz haddi John Taylor’un kural • John Taylor Stanford Üniversitesi eski öretim üyesi ve halen ABD Hazine Bakan yardmcsdr • ABD için önerdii basit para politikas kural ile ünlüdür; Fed Bakan Greenspan’n bu kural uygulad söylenir • Kural MB iskonto haddini enflasyonun ve milli gelirin hedef büyüklüklerden sapmasna balar id = S + 2.0 + 0.5 (S – 2.0 ) – 0.5 [ ( Y – Y ) / Y ] • Eer enflasyon % 2 ve büyüme potansiyele eit ise iskonto haddi % 4 olacaktr • Enflasyondaki art ve büyümedeki hzlanma iskonto haddini arttracak, büyümenin yavalamas ve enflasyondaki düü ise düürecektir Asaf Sava Akat 173 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 179 • Modelde ksa dönem toplam arz (SRAS) yoktur • Onun yerini enflasyon-uyarlama çizgisi IA (Inflation Adjustment)almaktadr • IA herhangi bir andaki fiili enflasyonu ifade eder • IA çizgisi yataydr: ekonomik aktörler reel gelir deiirken fiyat ve ücretleri enflasyonu sabit tutacak ekilde uyarlar • ki neden sayabiliriz • Enflasyonda inertia enflasyon beklentilerinin ksa dönemde deimemesi demektir • Ücret ve fiyatlardaki yapkanlk ksa dönemde reel gelirdeki oynamalarn nominal deikenlere etkisini kstlar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 180 Modelin ileyii Genel deerlendirme • Modelin ileyiini anlamak için fiili enflasyonun Merkez Bankas tepki fonksiyonunda öngörülenden yüksek olduunu kabul edelim • IA erisi uzun dönem denge erisinin üstündedir • Dolays ile büyüme potansiyelin altndadr • Talep yetersizlii mal-hizmet ve faktör fiyatlarn düürücü yönde bask yapar • Enflasyon gerileyince IA çizgisi aaya kayar • Enflasyon dütükçe Merkez Bankas faizleri düürür • Toplam talepteki art ekonomiyi arzulanan enflasyonda potansiyel büyüme hzna tar • Düük enflasyon için ayn mekanizma tersine çalacaktr • Yüksek enflasyon, para ikamesi, belirsizlik ve güven (credibility) sorunlar istikrarl ortamlar için üretilen teorik araçlarn geçerliliini kstlar • LM-IS ve AD-AS analizleri düük enflasyonlu/istikrarl ekonomilerde anlaml ekilde kullanlabilir • Phillips erileri enflasyonun analizine çok önemli katklar yapmtr • Enflasyonla birlikte makro teoride beklentilerin rolü ve önemi çok artmtr • Enflasyon olgusu para otoritesinin aktif bir aktör olarak analize katlmasn gerektirmektedir • AD-IA modeli bu bakma hem ilginç hem de çok yararldr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 181 Asaf Sava Akat 182 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Büyüme gerçei Solow modeli Dokuzuncu Bölüm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 184 Asaf Sava Akat • Mal ve hizmet piyasas ile balayalm • Sermaye ve emek girdileri ile üretilen çkt arasndaki ilikiyi üretim fonksiyonu verecektir Y=F(K,L) • Solow ölçee göre sabit getiri varsayar zY=F(zK,zL) • Bu durumda bütün büyüklükleri emek gücü L ile bölerek çalan bana yazabiliriz Y/L=F(K/L,1) y=f(k) • Üretim fonksiyonunun eimi sermayenin marjinal ürünüdür (MPK) MPK = f (k + 1 ) – f ( k ) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 185 Makroiktisat Ders Notlar (2007) • Nobel ödüllü iktisatç Robert Solow 1950’lerin ikinci yarsnda büyüme teorisinin temel çerçevesini gelitirdi • Bugünün büyüme teorisinin önemli bölümü Solow’un ilk büyüme modelinden türetilmitir • Model üretim faktörlerinin (emek ve sermaye) miktarndaki art ve üretim teknolojisindeki deiim ile toplam ve kii bana gelir arasndaki ilikiyi aratrmaktadr • Önce sermaye birikimin kayna olan tasarrufun büyümeye etkisine bakacaz • Sonra nüfus artn ve teknolojik gelimeyi ekleyeceiz Asaf Sava Akat Mal ve hizmet talebi Mal ve hizmet arz 187 Asaf Sava Akat • Büyüme teorisinde iktisadn temel kavramlarndan biri olan denge kavramn kullanamayz • Normal statik dengede tüm deiim sona erer • Büyüyen bir ekonomide tanm icab sermaye stounda deiim (art) olmak zorundadr • Statik analizin denge kavramnn yerini alacak yeni bir kavram gerekir • Steady-state büyüme teorisinde denge muadilidir • Steady-state çalan bana sermaye ve dier büyüklükler sabit iken sermaye stounun artt hali özetler • Modelde ' k = 0 hali steady-state durumudur • Bir sonraki ekilde steady state gösteriliyor Solow modelinde steady-state Üretim f(k) y* Amortisman i* G k* Yatrm G k* k* 186 • Çalan bana sermaye stou ekonominin ürettii gelirin temel belirleyicisidir • Sermaye stou iki faktörün etkisi altndadr • Yatrm sermaye stounda yeni teçhizat, makina, vs. eklindeki artlara iaret eder • Amortisman sermaye stounda eskime ve bozulma sonucu gerçekleen azalmaya iaret eder • Amortisman oran G sermaye stoundaki erimeyi bir yüzde oran olarak gösterir Sermaye stounda deime = yatrm - amortisman ' k = s f(k) Gk • Sadece amortismann üstünde yatrm sermaye stounu arttracaktr 188 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Yatrm, amortisman ve üretim Makroiktisat Ders Notlar (2007) Sermaye stounda art • Model basittir: d ticaret ve devlet yoktur • Mal ve hizmet talebi tüketim ve yatrm harcamalarndan oluur • Çalan bana toplam talebi öyle yazabiliriz y=c+i • Gelirin sabit bir s oran tasarruf edilir c=(1–s)y ,(0<s<1) • Tasarruf-yatrm eitlii kolayca hesaplanr y=(1–s)y+i i=sy i = s f( k ) • Son denklem sermaye birikimini mevcut sermaye stou ile ilikilendirmektedir Steady-state 183 Solow’un büyüme modeli • Son iki yüzyln en belirgin ekonomik özellii toplam ve kii bana üretimde yaanan büyük artlardr • Tüm dünya ülkelerinde bugün ulalan gelir düzeyi kalitesi birkaç nesil öncesinin çok üstündedir • Buna karlk ktalar, bölgeler ve ülkeler arasnda insanlarn yaam kalitesinde çarpc farklar görülmektedir • Milli gelirde görülen ksa dönemli dalgalanmalarn önemi dönem uzadkça azalmaktadr • Uzun dönemde ise milli gelirin büyüme hz toplumlarn yaam kalitesinin nihai belirleyicisi olmaktadr BÜYÜME TEORS Makroiktisat Ders Notlar (2007) sf (k ) Çalan bana sermaye stou k Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 189 Steady-state’in özellikleri • Ekonomi bir kere çalan bana sermaye stou k* düzeyine ulanca k’de artk deime olmaz • Nüfus art ve teknolojik gelimenin olmad bu basit modelde çalan bana sermaye stou steadystate durumunda sabit kalmaktadr • Ancak gayrisafi yatrm pozitiftir ve amortisman miktarna eittir • Tüm dier k deerlerinde yatrmlar amortisman tutarnn ya altnda yada üstünde olacak, yani dier k deerlerinde çalan bana sermaye stou buna göre azalacak yada artacaktr • Ekonominin steady-state durumuna gelmesini saysal örnekler üstünde izlemek mümkündür Asaf Sava Akat 190 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Tasarruf ve ekonomik büyüme Asaf Sava Akat f (k * ) G k* c*gold sgold f (k * ) * i gold k *gold Asaf Sava Akat Çalan bana k * sermaye stou 196 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Yetersiz sermaye ile balaynca Üretim y Tüketim c Yatrm i t0 Zaman Makroiktisat Ders Notlar (2007) 192 194 • Tüketim, üretim eksi yatrmdr • Steady-state durumunda yatrm sermaye stounun amortismanna eittir • Buradan steady-state durumunu öyle yazabiliriz c* = f( k* ) - G k* • Çalan bana tüketim miktarn maksimum klan tasarruf oran s nasl bulunur? • Matematik açdan basit bir sorunla kar karyayz: denklemin birinci türevini sfra eitleriz • Sermayenin marjinal ürünü MPK’nn amortisman oran G‘ya eitlendii noktada çalan bana tüketim maksimum olur MPK = f (k*gold ) = G Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 195 Tasarruf ve Altn Kural Altn Kurala geçi • Basit modelin varsaymlar: d ticaret, hükümet, nüfus art ve teknolojik gelime yok • Bu koullarda çalan bana tüketimi maksimum klan bir tek tasarruf oran vardr • Daha yüksek tasarruf oranlar çalan bana üretimi arttrr fakat çalan bana tüketimi düürür • Daha düük tasarruf oranlar çalan bana hem üretimi hem de tüketimi düürür • Modelin bu sonucu çok ilginçtir: Solow’un büyüme modelinde yüksek tasarruf oranlar ekonomi açsndan daima yararl deildir • Gene saysal örnekler yaparak Altn Kuraln ileyiini görmek mümkündür • Tüketimin Altn Kural d bir dengeden Altn Kural dengesine geçi srasnda davran nasl olur? • Altn Kural dengesine kyasla daha yüksek çalan bana sermaye ile balanrsa, tasarruftaki azalma derhal tüketimin artmas ile sonuçlanr • Altn Kural dengesine kyasla daha az çalan bana sermaye ile balanrsa, tasarruf oranndaki art tüketimde önce düü sonra art getirir • kicisi politik olarak zor bir tercihtir: gelecekteki tüketim art için bugün tüketimden fedakarlk gerektirir • Azgelimi ülkeler için gelecekteki refah düzeyi bugün vazgeçilen tüketime baldr Tüketimin Altn Kural Üretim, amortisman, yatrm ve tüketim Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Steady-state’leri karlatralm • Tasarruf önemli bir açmaza tekabül eder • Sermaye birikiminin amac daha fazla üretim deil, daha fazla tüketimdir • Toplum tüketim düzeyini maksimum klmak ister • Çalan bana tüketimi maksimum klan bir steady state çalan bana sermaye stounun varln kantlayabiliriz • Buna Tüketimin Altn Kural denir • Çünkü tüm dier çalan bana sermaye stou düzeylerinde çalan bana tüketim daha düük olacaktr • Baka deyile optimal bir tasarrruf düzeyi vardr • Çok fazla yatrm da tüketim için zararldr 193 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 191 Tüketimin Altn Kural • Düük k düzeyinde balayan ülke bir süre yüksek büyüme hzlar tutturacaktr • Japonya, Almanya, Kore, vs. örnekleri bu sürece iaret eder • Tasarruf oran büyüme performansnn bir dier anahtar belirleyicisidir • Daha yüksek tasarruf olanna sahip ülkede steady state durumunda çalan bana sermaye stou ve üretim daha yüksektir • Tasarruf oranndaki art yatrm erisini yukar, düü ise aa kaydrr • Tasarruf sermaye birikiminin esas kayna olarak büyüme ve zenginlii etkiler Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 197 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 198 Nüfus art Teknolojik gelime • Nüfusu deimez tutan varsaym geveterek ülke nüfusunun ve emek gücünün sabit oranla artmasnn etkilerine bakabiliriz • Nüfusun yllk art hzna n diyelim • imdi artan nüfus için ek sermaye gerekmektedir 'k=i–(G+n)k • ( G + n ) k bize baaba yatrm düzeyini veriyor • Emek gücüne yeni katlanlar çalan bana sermaye stou k düzeyinde teçhiz etmek art eski sermaye stounun amortisman için gerekli yatrm miktarna iaret ediyor • Steady-state koulu imdi öyledir 'k=sf(k)–(G+n)k • Son olarak modele teknolojik gelimeyi ekliyoruz • Teknolojik gelime, sermaye ve emek stoklar veri iken toplumun daha fazla mal ve hizmet üretebilmesi anlamna gelir • Buna “dsal” (exogenous) teknolojik gelime diyeceiz • Sözcüü, daha fazla üretimin ne ölçüde daha verimli makinalardan yada daha vasfl emek gücünden yada daha etkin yönetimden kaynaklandn kesin olarak saptamann zorluu anlamna kullanyoruz • Gelimi ülkelerde, kii bana gelirin yükselmesinin neredeyse tümü teknolojik gelime sonucu emek verimliliinde salanan artlardan kaynaklanr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 199 Emein etkinlii Makroiktisat Ders Notlar (2007) 202 Teknolojik gelimenin etkileri Makroiktisat Ders Notlar (2007) • Bütün deikenler, y, k ve c efektif içi için yeniden tanmlanmaldr: (örnek: k = K / L + E ) • Öte yandan teknolojik gelime hz g de steady state denklemine eklenecektir 'k=sf(k)–(G+n+g)k • Sermaye stoundaki deime üç katsay toplamna bal olacaktr ( G + n + g )k • K’nin sabit kalmas için ekonomi G k yatrm amortismana, n k yatrm yeni nüfusa ve g k yatrm efektif içilere yapmak zorundadr • Dsal teknolojik gelimenin dahil edilmesi ekonominin uzun dönem steady-state dengesinde önemli bir deiiklie yol açmaz Asaf Sava Akat 203 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Yatrm ve baaba yatrm 205 Steady-state büyüme hz Efektif içi bana sermaye k= K / (E x L) 0 Efekfit içi bana üretim y = Y / (E x L) = f ( k ) 0 çi bana üretim Y/L=yxE g Y=Yx(ExL) n+g Toplam üretim Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Baaba yatrm (G n g )k sf (k ) Yatrm k* Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Efektif içi bana sermaye stou k 204 Deerlendirme Sembol Deiken 201 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Teknolojik gelime ve nüfus art Steady-state büyüme hzlar • Steady-state durumunda efektif çalan bana sermaye ve üretim sabittir • Çalan bana üretim ise teknolojik gelime hz g ile artmaktadr • Toplam üretimin art nüfus art hz n art teknolojik gelime hz g’nin toplamna eittir • Solow modeline göre, kii bana gelirde sürekli ve devaml art ancak teknolojik gelime ile mümkündür • Altn Kural imdi öyle olur MPK = f (k*gold ) = n + G + g • Yada, amortisman oran G denklemin sana alnnca MPK - G = n + g Asaf Sava Akat 200 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Teknolojik gelimede steady-state • Dsal teknolojik gelimeyi Solow modeline kolayca dahil etmenin yolu emein verimliliini arttran bir faktör eklinde ele almaktr • Üretim fonksiyonun öyle yeniden yazalm Y=F(K,LxE) • L x E ifadesi efektif içi saysn veriyor: toplam içi L ve her içinin etkinlii E çarpm • Emein etkinlii E sabit g hz ile büyür • Emein verimliliini arttran bu teknolojik gelimeye emek-zenginletiren (labour-augmenting) teknik gelime de denir • Emek gücü L nüfusla n hznda büyürken, efektif içi says imdi n + g hznda büyümektedir Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat 206 • Solow modeli basit bir yapya sahip olmasna ramen uzun dönemli büyüme olgusunu aydnlatan çok önemli ipuçlar vermektedir • Düük gelirli ülkeler sermaye birikimi ile bir süre çok yüksek büyüme hzlar tutturabilir • Bu süreçte tasarruf oran hayatidir • Yüksek gelir düzeyine ulatktan sonra fazla tasarruf ekonomiye zarar verir • Gelecekteki tüketim bugün tüketimden fedakarlk yaparak elde edilir • Uzun dönemde kii bana gelir art ancak teknolojik gelime sonucu emek verimliliinin yükselmesi ile mümkündür Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 207 “Politika” sözcüü kinci Kitap KTSAT POLTKALARI GR Büyük Buhran ve sonras Birinci Bölüm • Sözcükler ve kavramlar beraberce oluur: kavramsal çerçeveyi sözcüklerden izleyebiliriz • ngilizce “politics” ve “policy” iki ayr kavramdr • Türkçede ikisine de “politika” deniyor • lki toplumu oluturan insanlarn farkl çkar, inanç, kiilik, vs. özelliklerini kamu yönetimine yanstr • Siyaset ve politik sözcükleri ile ifade edeceiz • kincisi kamu otoritesinin uygulad somut tedbir ve yaptrmlar kümesine tekabül eder • Politika sözcüünü bu anlamda kullanacaz • Bu anlama politika siyasetin bir uzantsdr • Makroiktisat doallkla siyaseti kapsar ama esas ilgi oda iktisat politikalardr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 208 Asaf Sava Akat Ekonomi ve siyaset Makroiktisat Ders Notlar (2007) 209 Asaf Sava Akat Ekonomi ve devlet • Ekonominin tanmnda daima ve her yerde siyaset yer almak zorundadr • Piyasa ekonomisinin üstüne ina edildii “özel mülkiyet” ve “piyasa” kurumlarn kamu otoritesi yani siyaset oluturur • Siyasi ve ekonomik rejimi ne olursa olsun, her toplum ekonomik kararlarn küçümsenmeyecek bir bölümünü siyaset aracl ile alr • Demokrasilerde nihai karar organ seçmendir • Seçmen siyasi partilerin önerdikleri farkl iktisat politikalar arasnda tercih yapar • Hükümet seçmenden ald yetkiye istinaden iktisat politikalarn tasarlar ve uygular Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 211 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 210 Laisser aller, laisser faire • Piyasa ekonomisi ve onu açklayan iktisat teorisi ilk kez 18.inci yüzyl sonlarnda ngiltere’de görüldü • O günden bu yana ekonomi ile ilgili tüm tartmalar kamu otoritesinin (devletin) ekonomideki yerine ve oynamas gereken role odaklanmtr • Siyaseti temsil eden devletin ekonomik faaliyetlerle ilgisi nasl olmaldr? • Örnein özel mülkiyetin ve piyasalarn etkin ileyiini temin edecek temel kamu ilevleri (yarg, asayi, korunma) dnda ekonomiye müdahale etmesi gerekli midir? Yararl mdr? • Hangi koullarda gerekli ve yararl olabilir? • Bunlar iktisadn önemli siyasi sorunlardr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 212 • Piyasa ekonomisi ekonomik faaliyetlerin devlet denetiminden çkartlmas ile tesis edildi • Özel mülkiyet ve piyasann tanmnda devletten izin almadan gerçekletirilen faaliyetler yatar • Piyasa ekonomisinin özgün ideolojisi liberalizmdir • 19.uncu yüzyl bandan itibaren liberaller devletin temel fonksiyonlarna çekilmesini savundular • Kamu otoritesinin ekonomik faaliyetlere ve piyasann kendi iç ileyiine müdahale etmemesi talebi “braknz geçsinler, braknz yapsnlar” eklinde sloganlatrld • Bir ekonomik olay karsnda devletin müdahale etmeyi reddetmesi de bir iktisat politikasdr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 213 Liberalizm ve iktisat teorisi Piyasann reddi Piyasann terbiyesi • ktisat teorisinin oluum döneminde iktisat politikas çkarsamalar son derece ilginçtir • ktisat teorisi piyasa sisteminin kendi içinde etkin ilediini kantlar • Kt toplumsal kaynaklarn alternatif kullanm alanlarna tahsisi en iyi devletin karmad bir piyasa mekanizmas aracl ile gerçekleir • Devletin müdahalesi ise kaynak dalmnda etkinlii bozarak topluma ek yükler getirir • Bu durumda devletin piyasa güçlerinin çalmasn beklemekten baka yapabilecei bir ey yoktur • Velhasl uzun analizler daima ayn sonuca ular: sakn devlet ekonomiye müdahale etmesin! • Özel mülkiyet/piyasa ikili-sinin iktisat teorisi tarafndan açklanan toplumsal yararn sorgulayan ideolojiler liberalizmin karsnda yer alr • Marksizm ve sosyalizm ikiliyi tümü ile reddeder • Kamu mülkiyeti/planlama ikilisi ile zt bir toplumsal örgütlenme modeli önerir • Korporatizm ve faizm ikilinin fiilen içini boaltr • Ekonomik faaliyetleri toplumun müterek çkarlarn temsil eden devletin denetimine alr • Bu ideolojiler 20.inci yüzylda farkl gelimilik düzeyinde pek çok ülkede hayata geçirildi • Ama piyasa ekonomisi karsnda tutunamadlar • Tarih sahnesinden çekildiler • Anglo-sakson ülkelerde piyasay tümü ile reddeden sol ve sa ideolojiler taraftar bulmad • Ama piyasa mekanizmasnn teorinin öngördüü gibi her koulda mükemmel ilemedii yani baz hallerde aksad (market failure) eletirileri geliti • Bunlar özel mülkiyet/piyasa ikilisini bir toplumsal örgütlenme biçimi olarak benimsiyorlar • O açdan marksist/sosyalist ve korporatist/faist ideolojilerden ayryorlar • Ayn anda piyasa düzeninin aksaklklarnn devlet müdahalesi yolu ile giderilmesini savunuyorlar • Piyasann terbiye edilmesini istiyorlar • Dolays ile safkan liberalizme ters düüyorlar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 214 Piyasann istikrar • Bir piyasa ekonomisinin bütünü açsndan derhal görülen aksaklk, ekonomik faaliyetlerde zaman içinde büyük dalgalanmalarn olumasdr • Daha 19.uncu yüzylda bile ngiltere’de çalan kesimlerin bazen kolay i bulduklar, bazen ise büyük çounluunun isiz kald gözleniyordu • u soru kaçnlmazd: acaba ekonominin tümünde piyasa sistemi aksamakta mdr? • Baka türlü soralm: bir piyasa ekonomisi kendi haline brakld takdirde istikrarl davranr m? • Eer istikrarszlk yani ekonomik dalgalanmalar piyasann aksamasndan kaynaklanyorsa, devletin bunlara müdahalesi de meruiyet kazanacaktr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 215 ktisat teorisi ve tarih • Toplumla ilgili hipotez ve teoriler somut tarihi olay ve süreçlerin içinde oluur ve geliir • ktisatç, içinde yaad toplumun güncel sorun ve açmazlarna eilir • Bunlar elindeki teorik aletlerin açklama ve öngörüleri ile karlatrr • Onlarn ie yaramamas halinde yeni hipotez ve teoriler arayna giriir • ktisat teorisinin tarihi, o teorinin içinde üretildii ekonominin tarihi ile birebir kesiir • Makroiktisatn ortaya çk ve gelimesi esas itibariyle 1930’larda bütün dünyada yaanan büyük ekonomik bunalmn sonucudur Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 216 Büyük Buhran • Piyasa ekonomisi iki asrlk tarihinin en büyük krizini 1930’larda yaad • 1929 ylnda New York borsasnda ani ve büyük bir düü oldu • Bu olay borsadaki yapay balonun (bubble) patlamas olarak tefsir edildi • Ancak ksa sürede dünya ekonomisini etkisi altna alan büyük bir talep yetersizliine dönütü • Bata ABD, sanayi ülkelerinde milli gelir, d ticaret ve fiyatlarn hzla gerilerken isizlik hzla rekor düzeylere trmand • Banka iflaslar krizi derinletirdi • Büyük Buhran dünya savana kadar sürdü Asaf Sava Akat 217 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 1930’larda ABD ekonomisi sizlik Oran Yllar (%) Reel GSMH Yllk Endeksi Büyüme (1929 = 100) (%) Para Arz Endeksi (1929 = 100) Para Arz Deiim (%) Fiyat Endeksi (1929=100) Enflasyon (%) 3,2 100 - 100 - 100 - 1930 8,9 90 -9,9 97 -3,0 97 -2,6 1931 16,3 83 -7,6 91 -6,6 89 -10,1 1932 24,1 71 -14,9 79 -12,4 79 -9,3 1933 25,2 69 -1,9 75 -5,7 78 -2,2 1934 22.0 76 9,0 82 10,1 83 7,4 1935 20,3 83 9,9 97 18,3 84 0,9 1936 17.0 95 14,0 111 14,3 84 0,2 1937 14,3 100 5,2 116 4,4 88 4,2 1938 19,1 95 -5,1 115 -1,3 87 -1,3 1939 17,2 103 8,6 129 12,1 85 -1,6 1940 14,6 112 8,5 149 16,1 87 1,6 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Makroiktisat Ders Notlar (2007) 218 Asaf Sava Akat 220 • Büyük Buhrann Türkiye ekonomisine etkileri dier sanayi ülkeleri kadar tahripkar olmad • 1930’larda ekonomiye tarm hakimdi • Tarm kesiminde piyasadan çok kendi ihtiyaçlar için üretim (subsistence agriculture) yaygnd • hracata yönelik üretim yapan bölgeler zarar gördü ama tarmsal üretimde art sürdü • Gene de ekonomide büyük bir deflasyon yaand: 1930’larn ilk yarsnda fiyat düzeyi yar yarya geriledi • Bu yllarda hükümetin bir kaç kere memur maalarnda nominal indirime gitmek zorunda kaldn hatrlatalm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 219 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 1930’larda Türkiye Türkiye ve Büyük Buhran 1929 Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat 221 Yllar Yllk büyüme (%) GSMH Endeksi Enflasyon (%) Fiyat düzeyi 1929 21,6 100 2,2 100 1930 2,2 102 -24,2 76 1931 8,9 111 -13,9 65 1932 -10,7 99 -14,5 56 1933 16,0 115 -11,3 49 1934 6,0 122 2,1 51 1935 -3,0 119 10,4 56 1936 23,2 146 11,3 62 1937 1,5 148 3,4 64 1938 9,5 162 -4,9 61 1939 6,9 174 1,7 62 1940 -4,9 165 25,4 78 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 222 Teori ve pratik John Maynard Keynes Makroiktisadn douu • 1930’larn banda geçerli iktisat teorisine göre Büyük Buhran teorik olarak mümkün deildi • sizlik halinde reel ücretlerin dümesi ve ekonominin tam istihdama geri dönmesi gerekiyordu • Devletin tek yapabilecei sendikalarla mücadele ederek ücretlerin piyasada dümesini salamaktr • Ortalkta dolaan kamu harcamalarn arttrarak ekonomiye talep zerketme teklifi yanlt çünkü bütçe aç özel yatrmlar kovard (crowding out) • Bir teorinin önerileri ile yaanan somut gerçek arasnda böylesine büyük bir uçurum oluursa, genel kural o teorinin terkedilmesi ve yerine bir bakasnn gelmesidir • 1936 ylnda Cambridge’li iktisatç John Maynard Keynes’in stihdam, Faiz ve Parann Genel Teorisi adl kitabn yaynlad • Ana temas, bir piyasa ekonomisinin eksik istihdam düzeyinde istikrarl bir dengeye gelebilecei idi • Yeni teorinin fark, piyasann aksadn batan kabul etmesi ve nedenleri aratrmas idi • Ekonomi bir kere yüksek isizlik düzeyinde dengeye geldiinde, salt piyasann kendi iç mekanizmalar ile buradan kurtulma olanan da kayberdiyordu • Bu durumda mutlaka kamu otoritesinin (devletin) ekonomiye aktif müdahalesi gerekiyordu • sizlikle ancak devlet mücadele edebilirdi • ktisat teorisinin mikro ve makro ad altnda ikiye ayrmasn Büyük Buhran ve Keynes’e borçluyuz • Büyük Buhran varolan ama bunalm açklayamayan teorileri eletiren fikirleri cazip kld • Keynes kamu müdahalesinin isizlik ve bunalmla mücadelede yararl olabileceini gösterdi • Aniden bütçe dengesi, para arz, faiz, istihdam, vs. bugün makro büyüklük adn verdiimiz temel deikenlerde uzmanlaan yeni bir teori olutu • Devletin isizlie ve bunalma nasl müdahale edebileceinin ayrntlar ilgi oda oldu • Doallkla, devletin ekonomideki rolü makroiktisat tartmalarnn merkezine yerleti Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 223 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 224 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 225 Büyük bölünme Konjonktür • Tüm iktisat politikas kavgalarnn temeli piyasa ekonomisinin içsel istikrarna bak açsdr • Geri planda siyasi felsefeler yatar • Sol (ABD’de liberal) iktisatçlar piyasa ekonomisinin özünde istikrarsz olduunu ve kendi haline brakld takdirde üretimde büyük dalgalanmalar yaanacan önerirler • Sa (ABD’de muhafazakar) iktisatçlar piyasa ekonomisinin doas gerei istikrarl olduunu, üretimde yaanan dalgalanmalarn ise kamu politikalar hatalarndan kaynaklandn savunurlar • Tüm teorik ve iktisat politikas kutuplamalar bu iki temel tavrn uzantlardr • Konjonktür (business cycle), ekonomik faaliyetlerde görülen dönemsel dalgalanmann addr • “Boom” döneminde ekonomi hareketlidir: talep, tüketim ve yatrmlar yüksek, isizlik oran düüktür • Sonra talep duraanlar ve isizlik artmaya balar: ekonomi “resesyon” dönemine girer • Bazen resesyon iyice derinleir ve “depresyona” (Buhran) dönüür • Çevrim bir süre sonra ekonominin tekrar canlanmas yani yeni bir “boom” dönemimin balamas ile biter • Tam bir çevrimin süresi, boom ve resesyon dönemlerinin süreleri ve younluu çevrimden çevrime büyük farkllklar gösterir KONJONKTÜR POLTKALARI ktisat politikalar ve ekonomik istikrar kinci Bölüm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 226 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 227 Konjonktür ve devlet Türkiye ile ilgisi • Devletin konjonktürel dalgalanmalar yumuatmak yani ekonomiyi daha istikrarl hale getirmek için yapaca maliye ve para politikas müdahalelerine konjonktür politikalar ad verilir • Dikkat edilirse, devletin ekonomik dalgalanmaya müdahale etmemesi de bir konjonktür politikasdr • Konjonktür politikalar iktisatçlar ikiye böler • Bir kesim devletin konjonktüre aktif ekilde müdahale etmesini savunur (aktif politika) • Dier kesim devletin konjonktürü pasif ekilde izlemesini önerir (pasif politika) • Siyasi felsefedeki ayrma makroiktisada konjonktür politikasnda aktif ve pasif tavr eklinde yansr • Ele alacamz konular Türkiye’de iktisat politikas tartmalarndan çok uzaktr • Temel nedeni enflasyondur • Konjonktür politikalar enflasyonun tek hanede kald ülkeler için düünülmütür • 1990’l yllarda ortalama yllk enflasyon Türkiye’de % 80, AB’de ise % 3 olmutur • Yüksek enflasyon zaten ekonomik istikrarszlk yani gelirde büyük dalgalanmalar ve mali krizler demektir (1994, 1999 ve 2001 krizleri) • Türkiye’de popülizm, özelletirme, büyük bütçe açklar, kamu borcunun sürdürülebilirlii, etkili denetim, vs. gibi konular öne geçmektedir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 229 Asaf Sava Akat Keynes ve maliye politikas Makroiktisat Ders Notlar (2007) 232 Keynesyen para politikas • Keynesyen iktisatçlar için para politikas maliye politikasna tabi olmal idi • Sava sonrasndan 1970’lere kadar geçen dönemde ABD’de enflasyonun ve nominal/reel faizlerin çok düük seyrettiini hatrlayalm • Para otoritesinin görevi konjonktüre göre uygulanan maliye politikasnn etkin ileyiini desteklemektir • Demek ki, bir resesyon/isizlik ihtimali karsnda genileyici maliye politikasna geçilince Merkez Bankas da toplam talepte arzulanan arta izin verecek ekilde para politikasn gevetmelidir • Keynesyenler para politikas için bunun dnda bir ilev öngörmüyorlard Makroiktisat Ders Notlar (2007) 228 Neden aktif politika? 230 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 231 Denk bütçe çarpan • Sava sonrasndan 1970’lere kadar geçen dönemde Keynesyen iktisatçlar ABD’de makro politikalarn tasarm ve uygulanmasnda etkin oldular • Temel politika arac maliye politikas oldu • Ekonominin yavalad dönemlerde bütçe açn büyütmek pahasna maliye politikas gevetildi • Genelde bunun gelir dalmn düzeltmeye yönelik kamu transfer ve yatrm harcamalarnn arttrlmas yolu ile gerçeklemesi tercih ediliyordu • Ayn bütçe açn vergi indirimi ile salamak mümkün olsa bile, vergi indirimlerinden daha çok yüksek gelirlilerin yararlanaca düüncesi ile buna scak baklmyordu Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) • Çarpan, LM-IS, AD-AS gibi Keynesyen varsaymlar üstüne ina edilen makroiktisat modelleri aktif konjonktür politikasn içerirler • Modeller iç yada d oklarn (talep yada arz) nasl resesyona, isizlie ve enflasyona yol açtn açklar • Ayn anda maliye ve para politikas aracl ile bu oklarn üretime, isizlie, fiyatlara, vs. olumsuz etkilerinin telafi edilebileceini gösterir • Elde mevcut politika araçlarn ekonomik istikrar temin edecek ekilde kullanmamak topluma gereksiz bir maliyet yükleyecektir • Dolays ile devlet aktif ekilde konjonktürü denetim altna almaya çalmaldr Keynesyen politikalar • Keynes için Büyük Buhran’la mücadelenin yolu bütçe açklarndan (maliye politikasndan) geçiyordu • Vergiler sabit iken kamu harcamalarndaki art çarpan katsays ile talebi ve üretimi canlandrr • Hatta milli gelirle birlikte vergi gelirleri de yükseleceinden bütçe aç küçülebilir • Keynes için kamu harcamasnn yarar bile gereksizdir: devletin birilerine kuyu açtrp bakalarna doldurtmas ekonomiye refah getirecektir • Piramitlerin inasn bu perspektiften, isizlii çözmeye yönelik maliye politikas olarak nitelemiti • Büyük Buhran’n özel koullarnn da etkisi ile Keynes para politikasn genelde ihmal etmitir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat • Keynesyen iktisatçlarn genelde kamu müdahalesinden ve büyük devletten yana olduklar açktr • Bu yaklam en iyi gösteren tartmalardan biri 1960’l yllarda popüler olan denk bütçe çarpandr • Hükümetin harcama kadar vergi art yaptn, yani harcamalarn bütçe aç vermeden fakat devleti büyüterek gerçekletirdiini kabul edelim • Devletin tasarruf eilimi sfrdr • Normal koullarda vergi mükellefinin tasarruf eilimini pozitif kabul edebiliriz • Ek verginin devlet tarafndan harcanmas fiilen toplam harcamay attracak, yani isizliin düürülmesine katkda bulunacaktr 233 Asaf Sava Akat Neden pasif politika? • Makroiktisat modellerinin net çkarsamalarna ramen kim konjonktür politikasna kar çkabilirdi? • Büyük bölünmeyi hatrlayn: devletin piyasaya her tür müdahalesinden tedirgin olanlar, siyasi felsefeleri gerei konjonktür politikalarndan rahatsz olacaklardr • Pasif politika yanllar, devletin ekonomiye aktif ekilde müdahale ederek ekonomik istikrar arttrmakta baarl olamayacan savunur • Pratik argümanlarla yola çkta da, eletiriler tanm icab aktif politikann temeli modelleri de kapsar • Politika tartmas bizi kendiliinden alternatif makroekonomik modellere götürecektir Makroiktisat Ders Notlar (2007) 234 Reel zaman ve “lags” • • • • Modeller teorik (statik) bir zaman boyutunda çalr Gerçek hayatta ise her olay reel zamanda gerçekleir Reel zamanda olaylarn olu süresi önemlidir ktisat politikasnn etkilerinin ekonomide hissedilmesi de mutlaka bir süre gerektirecektir • Politikann tasarlanmas, uygulanmas ve etkisini göstermesi arasndaki zaman farkna “lags” (gecikme) denir • Aktif konjonktür politikasn eletirenler, söz konusu gecikmelerin politikann amacna ulamasn engelleyeceini önerirler • Tasarmda, uygulamada ve etkideki gecikmeler politika araçlarna göre farkl olabilecektir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 235 Tasarm ve uygulamada gecikme Makroiktisat Ders Notlar (2007) 238 Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 241 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 237 Yapsal faktörler 239 • Yeniden dalm politikalar sonucu devletin ekonomik anlamda büyümesi maliye politikasnn yapsn da deitirmitir • Kamu maliyesinde konjonktüre kar kendiliinden devreye giren mekanizmalar tesis edilmitir • Vergi gelirleri tanm icab konjonktüre bamldr • sizlik sigortas ise kamu harcamalarn konjonktüre balamtr (resesyonda artar; boom’da düer) • Bütçe resesyonda açk (gevek MP) boom’da ise fazla (sk MP) verir • Bunlara otomatik istikrar mekanizmalar diyebiliriz (inside lag yoktur) • Dolays ile aktif maliye politikasna ihtiyaç kalmaz Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 240 Tahmin hatalar Tahminler hep yanlr • Konjonktür politikalarnn baars için mutlaka ekonominin bugünün doru tehis ve yakn geleceinin doru tahmin edilmesi gerekir • Tehis ve tahminde hata yaplmas, onlar temel alarak tasarlanan ve uygulanan politikalarn ekonomiye istikrar yerine istikrarszlk getirmesi ihtimalini yükseltir • Örnein ekonomide talep canl iken geçici bir duraklamaya yanllkla resesyon tehisi konur ise, politikalarn gevetilmesi enflasyonu hzlandrr • Yada ekonomi yavalarken geçici bir fiyat hareketine enflasyon tehisi konur ise, politikalarn sklmas resesyonu derinletirir Makroiktisat Ders Notlar (2007) 236 • Politika deiikliinin, ekonomik aktörlerin kararlarnda deiiklie yol açarak ekonomiyi etkilemesi de zaman alacaktr • Bir politikann amaçlad etkilerin gerçeklemesine kadar geçen süreye ekonomiye etkide gecikmeler (outside lags) denir • Maliye politikas için gecikme ksa sürelidir • Örnein bir harcama art (yada vergi indirimi) annda talebe yansyacaktr • Para politikas için gecikme süresi uzundur • Örnein para arzndaki art kendiliinden talep yaratmaz; faiz düüü sonucu ekonomik aktörlerin harcama kararlarn deitirmeleri ise aylar alabilir Tehis hatalar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Ekonomiye etkide gecikme • çsel/dsal bir arz/talep okuna muhatap bir ekonomide iktisat politikasnn seyrini izleyelim • Fiilen okun ortaya çkmas ile ona kar politika tepkisinin oluturulmas arasnda zaman geçecektir • Buna iktisat politikasnn tasarm ve uygulanmasndaki gecikme (inside lag) diyebiliriz • Maliye politikasnda bu süre uzundur: genelde alt ay-bir yla kadar çkabilir • Ek bütçenin hazrlanmas, mecliste müzakeresi ve kabulü zaman alan zor bir süreçtir • Para politikasn annda tasarlamak ve uygulamak mümkündür: tasarm ve uygulama gecikmesiz denebilecek kadar ksa sürede gerçekleebilir Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat • Yüzmilyonlarca karar biriminden oluan bir ekonominin gelecekteki davranlarn önceden hatasz saptayabilmek olanakszdr • Bütün tersine iddialara ramen, tahmin yapanlar ideoloji yada çkarlar itibariyle konjonktür karsnda tarafsz ve bamsz olamazlar • En karmak matematik/istatistik/ekonometrik modeller ekonominin hayati dönü noktalarn saptamakta yetersiz kalr • Öncü göstergeler (leading indicators) konjonktürü her zaman yakalayamaz • Bir tahmincinin sistematik ekilde konjonktürü doru öngörmesi olsa olsa ans eseridir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 242 Beklentilerin önemi Rasyonel beklentiler • Makroiktisat teorisi gelitikçe, ekonomiyi oluturan birimlerin gelecekle ilgili beklentilerinin ekonominin davrannda çok önemli bir unsur olduu anlald • Ekonomik aktörler daima bilinmeyen bir gelecek hakknda karar almak zorundadr • Kararlar gelecek hakkndaki beklentilerini yanstr • Tüketicinin harcama, firmalar yatrm ve maliyet kararlar ekonominin seyri hakkndaki bekleyilerine çok yakndan baldr • Özellikle faiz, enflasyon ve döviz kuru beklentileri mali piyasalarn davrann çok etkiler • Konjonktür politikas tasarm ve uygulamas beklentileri hesaba katmak zorundadr • Teorinin beklentilere yaklamnda bir sorun vardr • Beklentileri modele katabilmek için ekonomik birimlerin davran hakknda varsaymlar gerekir • Örnein ekonomik birimlerin beklentilerini rasyonel olmayan bir çerçevede oluturduklarn kabul edelim • Bu takdirde bir konjonktür politikas karsnda nasl davranacaklarn öngörmek olanaksz hale gelir • O nedenle iktisat teorisinin her aamasnda kullanlan rasyonellik postülasnn beklentilere de uygulanmas zorunludur • Amerikal iktisatç Robert Lucas makroiktisatta “rasyonel beklentiler” okulunu kurarak Nobel iktisat ödülünü kazand Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 243 Lucas’n eletirisi • Konjonktür politikasndaki her deime tanm icab ekonomik birimlerin gelecekle ilgili beklentilerinde deiime yol açar • Beklentilerin deimesi konjonktür politikasnn etkinliini düürebilir yada arttrabilir • Eer konjonktür politikas tasarmnda beklentilere etkisi hesaba katlmazsa politika arzulanan neticeye ulaamyacaktr • Örnein genileyici maliye politikas karsnda rasyonel ekonomik aktörler enflasyonda yükselme bekleceklerdir • Bu ise reel talepte arzulanan art engeller • Bu olaya ksaca “Lucas’in eletirisi” denir Asaf Sava Akat 244 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 245 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 246 Fiilen ne oldu? Keynesyenler ve enflasyon ABD: 1990’larda istikrar • Sava sonras uygulanan konjonktür politikalar ekonominin istikrarn arttrd m? • ktisatta ampirik veriler genellikle teorilerin kabulü ve reddi için yetersiz kalr • Aktif politikay savunanlar devlet müdahalesinin ekonomik dalgalanmalar yumuattn iddia eder • Aktif politikay eletirenlerin bir bölümü bunu büyük devlette maliye politikasnn kendiliinden konjonktürü dengelemesine (automatic stabilisers) balar • Son elli ylda ekonomiye nisbi istikrar gelmediini, sadece istatistiki verilerin daha iyi toplanmasnn yaratt bir optik yanlg olduunu ampirik olarak destekleyerek iddia edenler bile vardr • ABD’de aktif maliye politikasna dayanan Keynesyen yaklam 1970’lerin sonunda skt • Geri planda enflasyonun yükselmesi yatyordu • 1970’lerin banda Vietnam sava ve refah devletini kurma çabalar kamu maliyesini zorlamt • 1970’lerin ikinci yarsda petrol fiyatlarnda yaanan büyük art maliyet enflasyonunu hzlandrd • Keynesyenler enflasyon-isizlik ikileminde arl isizlie veriyor, enflasyonu ikinci plana atyorlard • Konjonktür politikasndan gelen talep oku petrol fiyatlarndaki arttan gelen arz oku ile birleince, ABD ekonomisi stagflasyonla kar karya kald • Enflasyon-kart teori ve politikalara ilgi artt • ktisatçlarn büyük bölümü 1990’l yllarda Amerikan ekonomisinin geçmie kyasla daha istikrarl olduunu kabul eder • Ekonomik istikrar ölçmenin bir yolu farkl dönemler için temel deikenlerin ortalamalarn ve standart sapmalarn karlatrmaktr • Temel deikenden kasdedilen büyüme hz, enflasyon ve isizliktir • 1990’larda güçlü büyümeye ramen ortalama enflasyon ve isizlik düük kald • Her üç deikenin standart sapmas 1990’larda daha az dalgalanmaya iaret etmektedir • Yani daha küçüktür Asaf Sava Akat 247 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 248 Asaf Sava Akat ABD: 1990’larda istikrar Hepsi % Makroiktisat Ders Notlar (2007) 249 nançlar ve çkarlar 1950'ler 1960'lar 1970'ler 1980'ler 1990'lar Ortalama 4.18 4.43 3.28 3.02 3.03 MONETARZMN YÜKSEL Standart sapma 3.89 2.13 2.80 2.68 1.56 Enflasyon ve para politikas Ortalama 2.07 2.33 7.09 5.66 3.00 Üçüncü Bölüm Standart sapma 2.44 1.48 2.72 3.53 1.12 • Devletin konjonktüre müdahalesi karsndaki tavrn siyaset felsefesi boyutunu daha önce belirttik • Piyasaya üphe ile bakanlarn müdahaleyi desteklediini, devlete üphe ile bakanlarn ise müdahaleye kar çktn söyledik • ktisatçlar arasndaki bölünme sadece piyasa ekonomisinin içsel istikrar hakkndaki görülerden mi kaynaklanr? • Ekonomi inançlar kadar çkarlarn alandr • Devletin piyasaya her müdahalesi baz toplumsal kesimlerin çkarna dierlerinin zararna olacaktr • ktisat politikasna yaklamlarn toplumdaki çelien ekonomik çkarlardan etkilenmesi kaçnlmazdr Reel GSMH büyümesi ENFLASYON SZLK Ortalama 4.51 4.78 6.22 7.27 5.76 Standart sapma 1.29 1.07 1.16 1.48 1.05 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 250 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 251 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 252 sizlik ve enflasyon ktisat politikasnda yöntem Esneklik mi? Kural m? • Siyasi partilerin enflasyon-isizlik ikilemi karsndaki tercihleri ile seçmen tabanlar arasnda birebir iliki bulabiliriz • Çalan kesimlerin desteini alan sol partiler isizlii daima enflasyondan daha büyük bir ekonomik, toplumsal ve siyasi sorun kabul edecektir • aleminin desteini alan sa partiler enflasyonu daima isizlikten daha büyük bir ekonomik, toplumsal ve siyasi sorun kabul edecektir • Keynesyen iktisatçlarn genellikle sol partiler, kartlarnn ise sa partiler nezdinde popüler olmalarn bu perspektiften de görebiliriz • Tartma para politikasnda younlaacaktr • Konjonktür politikasndaki aktif/pasif kutuplamasna simetrik bir bölünme, iktisat politikasnn yöntemi ve araçlar üstünde yaand • Konjonktür politikasn uygulayan kamu otoritesinin sahip olaca serbest manevra alannn kapsam ve genilii konusunda zt tavrlar olutu • Sorunu iki soru aracl ile açklayabiliriz • Konjonktür politikalarnn hedeflerini ve enstrümanlarn kim ve nasl seçecektir? • Hedef ve enstrümanlarn kamu otoritesi tarafndan ekonomik aktörlere önceden açklanmas gerekir mi? • Bu iki soruya verilen cevaplar sava sonras makro ekonominin dier polemiini tanmlar • Tartmann oda para politikasnn tasarm ve uygulanma yöntemi ve enstrümanlardr • Aktif konjonktür politikasndan yana olanlar para politikasnn ekonominin ihtiyaçlarna göre Merkez Bankas tarafndan esnek ekilde belirlenmesi ister (discretionary policy) • Pasif konjonktür politikasndan yana olanlar Merkez Bankasnn uygulayaca para politikasnn önceden açklanan ve bilinen kurallara balanmasn önerirler (rules-based policy) • Para politikasn kurala balama çabas kanuni para ortamnda enflasyonu denetim altna alacak parasal çapa araynn bir uzantsdr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 253 Asaf Sava Akat Siyasete güvensizlik Makroiktisat Ders Notlar (2007) 254 Asaf Sava Akat Milton Friedman • Ayrma piyasa ve devlet müdahalesi karsndaki zt siyaset felsefesi tavrlarnn bir bata tezahürüdür • Piyasa yanllar kamu otoritesinin yetkilerini mümkün olduu kadar kstlamaya çalrlar • Çünkü ilke olarak siyasi kadrolarn bu yetkileri kötüye kullanacaklarna inanrlar • Hükümetler kendilerine verilen snrsz para basma yetkisini siyasi amaçlar için suistimal edeceklerdir • Böylece piyasa ekonomisinin istikrarl ileyii hükümetlerin seçim kazanmaya yönelik siyasi hesaplar ile bozulacaktr (political business cycle) • Dolays hükümetin snrsz para basma yetkisini kstlayan para politikas kurallar tesis edilmelidir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 256 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 255 Monetarizm • Bir parasal kural yolu ile ekonomiye parasal çapa getirme önerisi ilk Chicago’lu Nobel ödüllü iktisatç Milton Friedman’dan gelmitir • Friedman’n modern makroiktisadn olumasnda Keynes kadar etkili olduunu söylenebilir • Friedman’la birlikte Keynesyenler tarafndan ihmal edilen hatta küçümsenen para politikalar iktisat politikas tartmalarnda öne çkmtr • Ana tezi, para miktar ile enflasyon arasndaki ilikinin bir politika arac haline dönüebileceidir • Friedman ve kurucusu/mensubu olduu Chicago okulu genelde piyasann üstünlüünü savunur ve ekonomiye kamu müdahalesini eletirir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 257 • Kurala bal pasif konjonktür politikalar savunan iktisat okuluna “monetarizm” denmektedir • lk monetarist kural Friedman vazetmitir • Para arz art hz önceden saptanarak açklanmal ve konjonktürden bamsz olarak sabit kalmaldr • Kural kendiliinden ekonominin hzland dönemlerde para politikasnn kslmas, yavalad dönemlerde ise gevemesi anlamna gelmektedir • Örnein yllk sabit para arz art hz % 3 olarak saptanrsa, % 2’lik uzun dönem büyüme hzna sahip bir ekonomide enflasyon % 1’le snrl kalacaktr • Friedman bu basit kuraln ekonomik dalgalanmalar asgariye indirecei kansndadr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 258 Miktar teorisinin sorunlar Para kuralnn anlam Ekonomik istikrar ve siyaset • Teorik gücüne karlk miktar teorisinin özellikle ksa dönemde ciddi pratik sorunlar vardr • Uygulamada para arznn hangi likit varlklar kapsamas gerektii o kadar net deildir • Ampirik gözlemler tüm para arz tanmlar için parann dolam hznn ksa ve uzun dönem volatilitesinin yüksek olduunu göstermitir • Friedman bunun üzerine para politikasnn para arz yerine nominal GSMH’nn art hzn sabit tutacak ekilde yürütülmesini önerdi • Ayn saysal örnekte, uzun dönem reel büyüme hz % 2 iken nominal GSMH % 3 artarsa enflasyon % 1’de kalacaktr • Monetarizmin ve para kurallarnn cazibesi teorik ve teknik gücünden kaynaklanmaz • in teknik boyutu ikincildir • Kuraln öncelikli amac siyasi otoritenin para yaratma yetkisini kstlayarak bütçe açklarn denetim altna almaktr • Kural ayn zaman beklentilerle ilgili sorunlar da çözecektir • Dolays ile ekonominin enflasyonist bir sarmala dümesini engelleyecektir • Yani Keynesyen konjonktür politikalarnn içerdii gevek bütçe tahdidinin ve aktivizmin tam tersine tekabül etmektedir • ABD’de ve dier gelimi ülkelerde bir partinin siyasi yelpazedeki yeri makroekonomik tartmalardaki tavr hakknda önemli ipuçlar tar • ABD’de Demokratlar ve AB’de sol partiler isizlie kar daha duyarldr • Vergileri ve kamu harcamalarn arttrmaya (bütçe açklarna) daha yatkndrr • ABD’de Cumhuriyetçiler ve AB’de sa partiler enflasyon kar daha duyarldr • Vergileri ve kamu harcamalarn indirmeye (denk bütçeye) daha yatkndr • Merkez Bankaclar yaptklar iin doal gerei olarak daha muhazafakar içgülere sahiptir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) ABD’de politika ve konjoktür 259 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 260 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 261 sizlik ve para kural Doal isizlik oran – NRU • sizlik orann da kapsayan bir para politikas kural Keynesyenler için ilginçtir • Monetarist para kural para arznn konjonktürden bamsz ekilde hep % 3 artmasdr • Monetarist kurala isizlik düzeyini ekleyerek konjontüre duyarll arttrlabilir • Normal isizlik oran % 6 olan bir ekonomi alalm • sizlik bu orann üstüne çknca para arz artn yukar, altna inmesi halinde ise aa çekecek bir formülasyon aadadr Para art hz = % 3 + (isizlik oran – % 6) • Yeni kuralda normal (doal) isizlik orannn tesbiti büyük önem kazanmaktadr • ABD’de iktisat politikas tartmalarn izleyen bir gözlemci, ekonominin olaan isizlik orannn ne olduu konusunun özel bir önem kazandn görür • Her piyasa ekonomisi kendi özelliklerine göre bir miktar yapsal ve geçici isizlik üretir • Bu isizlere konjonktür politikalar ile istihdam salamak mümkün deildir: yapsal çözümler gerekir • Doal isizlik oran (Natural Rate of Unemployment NRU) konjonktür politikas ile düürülemeyen yapsal ve geçici isizlik düzeyidir • Teorik olarak tanm nisbeten kolaydr • Pratikte hangi isizlik düzeyinin olumlu bir konjonktürde bile erimeyeceini saptamak çok zordur Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 262 Asaf Sava Akat Enflasyonu arttrmayan isizlik • Keynesyenler para kuralnda doal isizlik orannn düük, monetaristler yüksek tutulmasn tercih eder • Polemie çözüm gene monetarist iktisatçlardan gelmitir • Amaç enflasyonu engellemek olduuna göre, enflasyonu hzlandrmayan isizlik oran önemlidir • Enflasyonu hzlandrmayan isizlik oran (Non Accelerating Inflation Rate of Unemployment – NAIRU) ksa sürede NRU’nun yerine geçmitir • Bu durumda isizliin bu düzeyin üstüne çkmas halinde para arz art hznn artmas (para politikasnn gevetilmesi) enflasyon açsndan bir risk tamamaktadr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 265 268 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 264 Esnek politika ve snrlar Cayma etkisi • Teorik bir örnekle olay izleyelim • Para otoritesi bir politika tasarlyor ve açklyor • Piyasalar bu açklamay ciddiye alyor ve özel kesim bu politika ile uyumlu kararlar alyor • Soru udur: acaba bu koullarda para otoritesinin açklad politikadan caymas onun çkarna mdr? • Bir an için çkarna olduunu kabul edelim • Para otoritesi açklad politikadan cayacaktr • u halde özel kesim kararlarn alrken açklanan politikadan caylmas riskini de hesaba katmak zorundadr • Bu riskin varl para politikasnn ikna gücünü yani etkinliini azaltc etki yapacaktr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 266 Tepki fonksiyonu • Ekonomi dndan da örnekler verilebilir • Yatrmlar tevik için vergi indirimi getiriliyor • Yatrmlar gerçekleince, vergi gelirlerini arttrmak için o indirimi kaldrmak hükümetin çkarnadr • Anne çocuun baz davranlarn cezalandracan açklyor • Çocuk bunlar yapsa bile aile affetme yoluna gidebilir: ceza vermek anne için de tatszdr • Öretmen örencilerini daha çok çaltrmak için dönem sonunda zor bir snav yapacan söylüyor • Örenciler hakikaten iyi çalrsa öretmen snav yapmad taktirde snav katlar okuma küleftinden kurtulacaktr Makroiktisat Ders Notlar (2007) 263 • Monetarizme kar Keynesyenlerin en önemli argüman, para politikas kuralnn iktisat politikasn yürütenlerin elinden tüm esneklii almasdr • Halbuki, ekonomiler daima daha önce raslanmayan türden olumsuz ekonomik oklarla karlar • Bu tür olaylar para otoritesinin gücünü kurallarla kstlamak ekonomiye gereksiz zararlar verebilir • Keynesyen eletiri hakl ve makul durmaktadr • Monetarist iktisatçlarn Keynesyen eletiriye cevab söz konusu esnekliin ciddi bir yapsal zafiyet tadn kantlamak oldu • Zaman içinde tutarszlk (time inconsistency) yada cayma etkisi iktisat teorisini zenginletirmitir Cayma etkisi örnekleri Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Makroiktisat Ders Notlar (2007) Makroiktisat Ders Notlar (2007) 267 Merkez Bankas tepki fonksiyonu • Cayma etkisinin teorisi kamu otoritesinin kendi seçtii bir hedefe ulamasnn salad fayda/refah (utility) üstüne ina edilmitir • Kamu otoritesinin faydas bir kayp fonksiyonu (loss function) tarafndan ölçülür • Buna kamu otoritesinin tepki fonksiyonu da denir • Örnein Merkez Bankasnn tepki fonksiyonu iki temel deikenden oluur • Biri enflasyon, dieri ise isizliktir • Her ikisinin de artmas Merkez Bankasn mutsuz, azalmalar ise mutlu edecektir • Doallkla enflasyon ve isizliin para otoritesinin tepki fonksiyonundaki arlklar eit olmayabilir Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat 269 • Merkez Bankasnn isizlik u ve enflasyon S arasndaki ters ilikiyi aadaki tepki fonksiyonu ile deerlendirdiini kabul edelim L ( u , S ) = u + J S2 • Denklemdeki J katsays Merkez Bankasnn enflasyon kartln ölçmektedir: J büyüdükçe tepki fonksiyonunda enflasyonun etkisi artmaktadr • Düük J düzeylerinde, piyasalarn Merkez Bankasnn enflasyon hedefini kabullenmesinden sonra hedeften cayma isizliin azalmas yolu ile MB’nn faydasn arttrr • Yani cayma para otoritesinin çkarnadr • Sadece yüksek J halinde cayma çkarna deildir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 270 Cayma etkisinin anlam Güvenilirlik (credibility) Güven hayatidir • Teorinin içerdii monetarist tavr iyi anlamalyz • Merkez Bankasnn amaçlar arasna isizliin de katlmas yanltr • Para politikas sadece fiyat istikrarn hedeflemelidir • Aksi takdirde, piyasalar Merkez Bankasnn açklad enflasyon hedefinden isizlii azaltmak için ileride cayacan hesaplar • Cayma riski enflasyon beklentilerini yüksek tutar • Bu durumda mali piyasalarda nominal faizler de yüksek enflasyon beklentilerine göre oluur • Yüksek faiz ise tüketim ve yatrm harcamalarn ksar • Esneklik amaçlanann tam tersi etki yapar • Cayma etkisi, enflasyon ve MB davran açsndan daha genel bir soruna iaret etmektedir • Rasyonel beklentiler teorisini ve Phillips erilerinin nasl kaydn hatrlayalm • Hükümet yada Merkez Bankasnn fiili enflasyonun altnda bir hedef saptadn kabul edelim • Eer piyasalar enflasyon hedefini ciddiye alr yani para otoritesinin daha sonra hedeften caymayacana güvenirlerse Phillips erisi aaya kayacaktr • Bu ise bir resesyon ve üretim kayb yaanmadan enflasyonun indirilmesini temin edecektir • Para politikasnda esneklik ancak güvenilirlikle birlikte yararl olacaktr • Güven duygusu ancak ve ancak vaadedilen hedeflere götürecek politikalarn gereinde o politikalardan zarar görenlerlerden gelen eletirilere ramen kararllkla uygulanmas ile salanr • Güvenin tesisi zaman alacaktr • Bir tek cayma olay bile piyasalar tarafndan uzun süre hatrlanacaktr • Düük enflasyon hedefi açkladktan sonra piyasalarn inandn görüp bu frsat isizlikle mücadele için kullanmann frsat maliyeti yüksektir • Bir daha düük enflasyon hedefine güvenilmez • Örnein ubat 2001 krizinden sonra Türkiye’de döviz kurunu tekrar sabitleme olana kalmamtr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 271 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 272 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 273 Parasal çapa olarak enflasyon Enflasyon hedeflemesi Enflasyon hedeflemesi ve effaflk • 1980’lerde önerilen para kurallarnn pratik sorunlar giderek daha belirgin hale gelmeye balad • Parann dolam hznda arzulanandan daha fazla dalgalanma saptand: böylece para arz art kurallar ksa dönemde bile anlamszlat • Nominal GSMH üç ile alt ay gecikme ile yaynlandndan para politikasn deerlendirmeyi zorlatryordu • Bu koullarda dorudan enflasyonun bir parasal çapa olarak kullanlmas önerileri güçlendi • Bu öneri ilk bakta çevrisel durabilir: enflasyonun çapas enflasyon oluyor • Aslnda sorunu cepheden göüslemeyi salar • 1990’larda artan sayda Merkez Bankas dier nominal göstergelerin kontrolü yerine dorudan enflasyonu hedeflemeye balad • Genellikle hedefi hükümet tayin eder • Merkez Bankas bu hedefin tutturulmasn temin edecek para politikasn uygulamakla sorumludur • Bu yöntem para otoritesinden hesap sorabilmeyi (accountability) kolaylatrr • Hedeften sapmann görünülürlüü yüksektir • Yeni Zelanda, Kanada, Finlandiya, srail, sveç, spanya ve ngiltere enflasyon hedeflemesine geçtiler • Türkiye de enflasyon hedeflemesine geçmeye hazrlanyor • lk bakta enflasyon hedeflemesi Merkez Bankasn enstrüman seçiminde serbest brakmaktadr • Bu bakma esnek politikaya daha yakndr • Ancak, hedefe asgari maliyetle ulaabilmek için piyasalarn ikna edilmesi zorunluluu sürmektedir • Bu ise para otoritesinin neyi ve neden yaptnn piyasalar tarafndan kolay izlenmesi ile mümkündür • Yani enflasyon hedeflemesinin baars için para politikasnda effaflk önkouldur • Para kuralnun tanm icab effaf ve piyasalar tarafndan kolay izlenme özelliklerine sahip olduunu hatrlayalm • Enflasyon hedeflemesi de bir para kural gerektirir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 274 Asaf Sava Akat Taylor’un para politikas kural • Halen ABD Hazine bakan yardmcs John Taylor böyle bir para kural önermitir • FED bakan Alan Greenspan’in bu kural uygulad rivayet edilir • Taylor kural ksa dönem faizleri (Nominal Federal Funds Rate - NFFR) enflasyona ve tam istihdam üretiminden sapmaya [( Y – Y ) / Y ] balar NFFR = Enflasyon + 2 % + 0.5 ( Enflasyon – 2.0 ) – 0.5 ( Üretimde sapma) • Greenspan tarafndan fiilen tesbit edilen faizler formülün öngörüdükleri ile adeta ayndr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Makroiktisat Ders Notlar (2007) 275 Asaf Sava Akat Büyük Buhran’n nedeni 277 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 276 IS oklar • Keynesyenlerle monetaristler arasnda 1950’lerden bu yana süregelen bir scak tartma alan da Büyük Buhrann nedenleridir • Keynesyen iktisatçlar Büyük Buhran talep yetersizliine balarlar • LM-IS analizini kullanrsak, IS erisindeki aa kaymalar ekonomiyi depresyona sokmutur • Monetarist iktisatçlar Büyük Buhran para politikasnda yaplan hatalarla açklar • Depresyon LM erisindeki kayma ile olumutur • Buna ek olarak fiyatlarn dümesinin (deflasyon) bunalm derinletiren esas neden olduunu söyleyenler de vardr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 278 • 1929’da borsadaki çökü büyük servet kaybna yol açarak insanlar tüketimlerini ksmaya ve tasarruflarn arttrmaya itti (tüketim eilimi düüyor) • Konut yatrmlar bir önceki dönemde yaratlan arz fazlas nedeni ile çöktü (yatrm eilimi azalyor) • Yaygn banka iflaslar mali kesimi küçülttü (credit crunch) ve tüketici güvenini zedeledi • Hükümet resesyonun yol açt vergi geliri kaybn telafi etmek için vergileri arttrma ve kamu harcamalarn ksma yoluna gitti (sk maliye politikas) • Bu ekilde bir ksr döngü balad • Sradan bir resesyon on yl süren Büyük Buhran’a dönütü Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 279 LM oklar Buhran ve deflasyon Belirsizlik içinde politika • 1929’dan 1933’e para arz nominal olarak % 25 dütü • Bunun gerisinde Federal Reserve Board’un yanl kararlar yatyordu • Para arznn azalmas LM erisinde yukar doru bir kayma yani toplam talebin dümesi demektir • Milton Friedman Büyük Buhran tümü ile gereksiz derecede sk para politikasna atfetmektedir • Keynesyenler depresyon boyunca faiz hadlerinin çok düük kald ve fiyatlardaki gerileme sonucu reel para miktarnn azalmad eletirisini getirir • Para politikas hatalarnn da Büyük Buhrana katkda bulunduu görülmektedir • Acaba fiyatlardaki hzl düüler yani deflasyon uzun bir depresyonun nedeni olabilir mi? • Fiyatlar sabit tutan LM-IS analizi kullanlamaz • Klasik analiz, deflasyonun mali serveti arttrarak tüketimi olumlu etkileyeceini söyler (Pigou etkisi) • 1930’larda fiyat düülerinin ekonomiyi canlandracana inanlyordu; artk farkl düünülüyor • Nominal faizler tanm icab eksi olamayacana göre deflasyon reel faizi yükselterek toplam talebi ksc etki yapacaktr • Bir resesyona kar para politikasn kullanma olanan kaldrd ölçüde deflasyonun ekonomi için ciddi bir tehlike olduunu düünenler çoktur • Teorinin konjonktürle mücadeledeki rolü snrldr • ktisat politikalar daima teorik modellerden çok daha karmak bir dünyada uygulanr • Dünyann koullar teorinin izleyebileceinden çok daha hzl deiir • Siyasi ve sosyolojik unsurlar, zihniyetler ve kiilikler gerçek dünyada hayati role sahiptir • Politikay tasarlayan ve uygulayanlarn ille yetenekli ve bilgili olmalar gerekmez • Bürokratik hiyerarilerde kural hareketsizlik, iç çekime ve yanl müevviklerdir • Bütün bu zafiyetlere ramen toplumlarn iktisatçnn tavsiyelerine kulak vermesi ilginçtir Asaf Sava Akat 280 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 281 Asaf Sava Akat “Çoktan ölmü bir iktisatç...” 283 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 282 Kamu maliyesinin önemi • Keynes aadaki ünlü bölümü 1936’da yazmt “... ktisatçlarn ve siyasi filozoflarn fikirleri, doru olduklar kadar yanl olduklarnda, genellikle anlaldndan çok daha güçlüdürler. Gerçekten, dünyay aslnda onlar yönetir. Kendilerini entellektüel etkilerden muaf zanneden pragmatik insanlar genellikle çoktan ölmü bir iktisatçnn esirleridir. Bolukta sesler duyan iktidardaki deliler, çlgnlklarn aslnda bir akademisyenin yllar öncesinde karalad satrlardan damtmlardr... • ktisadi fikirler, yanl olanlar da dahil, insanlar günlük yaamn tahmin edildiinden çok daha fazla etkiler Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) • Kamu maliyesinin yaps ve sal, zengin-fakir, gelimi-azgelimi, büyük-küçük bütün dünya ekonomileri için fevkalade önemlidir • Makroekonomik modelerde maliye politikasnn ekonomik konjonktüre büyük etki yaptn gördük • Örnein kamunun ek harcama yapabilmesi bir resesyonun hasarn hafifletmektedir • Öte yanda hem vatandalar hem de mali piyasalar genellikle kamu açklarndan ve kamu borcundan tedirgin olurlar • Kamu maliyesinin oluabilecek zafiyetlerin ekonomiye çok büyük maliyetler getirebilecei Türkiye’nin deneyiminden iyi bilinmektedir DEVLET BÜTÇES Maliye politikasnn ayrntlar Dördüncü Bölüm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 284 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 285 Devlet bütçesi Vergiler Vergilerdeki art • Kamu maliyesi devlet bütçesinde somutlar • Bütçe, devletin elde edecei tüm vergi ve dier gelirlerini ve yapaca tüm harcamalar kapsar • Teorik olarak kamu otoritesinin bütçe dnda gelir elde etmesi yada harcama yapmas mümkün deildir • Bütçenin birlii (tevhid) ilkesine göre kamu gelirleri önceden belirli harcamalara tahsis edilemezler; tümü bütçe havuzunda birletikten sonra harcanrlar • Bütçe’yi genelde yürütme organ (hükümet) hazrlar • Yasama organ (Meclis) tarafndan onaylanmas ile yürürlüe girer (Türkiye’de Bütçe Kanunu) • Fiili uygulama ülkede kanun hakimiyetinin ne ölçüde varolduuna göre farkl ekillerde olabilecektir • Devlet toplumun ödedii kaynaklarla hizmet verir • Vergi olay binlerce yl önce insanolunun devleti kefetmesine kadar geri gider • Devletin olduu her yerde vergi vardr • Benjamin Franklin’in ABD’nin kurulu günlerinde söyledii gibi, “hayatta sadece iki ey kesindir: ölüm ve vergiler...” • Sanayi devrimi öncesinde hakim ekonomik faaliyet alan olarak topraktan ve tarmdan vergi alnrd • Örnein Osmanl Devletinde aar vergisi (öür = onda bir) en önemli varidat kayna idi • Piyasa ekonomileri tüm iktisadi faaliyetlerden ve çok farkl yöntemlerle vergi toplama olanana sahiptir • 20.inci yüzylda tüm dünyada devletin ekonomideki arlnn arttn izliyoruz • Vergi gelirlerinin GSMH’ya oran bir ekonomide devletin büyüklüünü ölçmenin salam bir yoludur • Bu oran ülkeden ülkeye ve dönemden döneme deiim gösterir • Gelimi ülkelerde oran daha yüksektir • Devletin büyümesi ekonomik ve toplumsal alanda üstlendii sorumluluun genilemesi ile eanl olarak gerçeklemitir • Ayn gelimilik düzeyindeki ülkelerde bile devletin ekonomideki rolüne bal olarak büyük farklar görülmektedir Asaf Sava Akat 286 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Dünyada vergi gelirleri Tax revenue (% of GDP) 1988 Italy 35,4 France 37,0 Israel 36,8 Sweden 35,8 United Kingdom 32,0 Poland 35,1 Germany 23,7 Greece 26,4 Brazil 14,7 Turkey 11,0 United States 17,5 Egypt, Arab Rep. 18,6 Mexico 13,1 Argentina 8,5 India 10,5 Source: World Bank 1997 41,6 38,9 35,7 35,2 33,4 33,1 26,5 20,4 19,8 19,1 18,8 16,6 13,0 12,4 9,1 Change ( %) 17,5 5,1 -3,0 -1,7 4,4 -5,7 11,8 -22,7 34,7 73,6 7,4 -10,8 -0,8 45,9 -13,3 •Citizens pay more taxes in developed countries •US has a lower tax rate than European countires •Tax revenues are rising rapidly in Turkey from a low starting point Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 287 Vergi türleri • Üstüne salnan iktisadi büyüklüün cinsine ve kullanlan yönteme göre vergileri ayrdedebiliriz • Dorudan vergiler hakiki ve hükmi ahslarn elde ettikleri gelir üzerinden alnr: gelir vergisi ve kurumlar vergisi • Sosyal güvenlik kurumlarna yaplan prim, vs. ödemeleri de dorudan vergilerdir • Dolayl vergiler mal ve hizmetlerin üretim, sat ve ithalat srasndaki ilemlerden alnr: KDV, Özel Tüketim Vergisi, Petrol Ürünleri Vergisi, Banka Muamele Vergisi, vs. • Servet vergiler varlklardan alnr: bina vergisi, araç vergisi, veraset ve intikal vergisi, vs. Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 288 Dünyada vergilerin dalm On income, profits and capital (% of current revenue) gains United States 55,3 Germany 14,3 Italy 35,4 Brazil 16,6 Sweden 11,2 France 19,6 Egypt, Arab Rep. 21,7 Israel 36,1 United Kingdom 37,3 Portugal 26,5 Turkey 35,9 Argentina 13,6 India 20,7 Greece 32,9 Mexico 30,9 Others inc. Social security taxes 40,2 65,7 42,4 58,3 60,4 51,8 48,5 31,5 30,1 37,6 18,7 38,0 30,2 9,9 5,6 Total of income On goods On plus social and internation security services al trade 95,5 3,4 1,1 80,0 20,0 0,0 77,8 22,2 0,0 74,9 22,6 2,5 71,6 27,9 0,5 71,4 28,6 0,0 70,2 17,2 12,6 67,6 31,7 0,7 67,4 32,6 0,0 64,1 35,9 0,0 54,6 43,1 2,3 51,6 40,8 7,6 50,9 27,4 21,7 42,8 57,1 0,1 36,5 59,6 3,9 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 289 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 290 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 291 Vergide etkinlik ve hakkaniyet Vergi ve konjonktür politikas Kamu harcamalar • Piyasa ekonomisinin en tartmal konusu kamu hizmetlerinin finansmanna vatandalarn nasl katlaca yani vergi politikasdr • Ekonomik mantk, verginin ekonomik etkinlie en az zarar verecek ekilde ve asgari ekonomik maliyetle toplanmasn gerektirir • Toplumsal hakkaniyet duygusu ise vergi politikasnn piyasa ekonomisinin yaratt gelir dalm bozukluklarnn düzeltilmesi için kullanlmasn ister • Bu iki ilke pratikte birbiri ile çeliir • Müterakki gelir ve servet vergileri ikinci ilkeyi tatmin eder ama ilki ile uyumsuzdur • Dolayl vergiler ilkini salar ama ikinciyi bozar • Vergi yaps maliye politikasnn konjontüre kar kullanlmasn da etkiler • Dorudan vergilerin arlk tad bir ekonomide maliye politikasnn vergi art yolu ile kslmas fiyatlara yansmaz yani enflasyonu etkilemez • Vergi yaps dolayl vergilere dayanan bir ekonomide ise maliye politikasnn vergi art yolu ile kslmas fiyatlara yansr yani enflasyonist bir etki yapar • Sk maliye politikas ilkinde ksa dönemde nominal ve reel faizleri düürür • kincisinde ksa dönemde nominal faizler dorudan enflasyona paralel, reel faizler ise enflasyon beklentilerinin yükselmesi sonucu artar • Vergi kamu harcamalarnn finansman için alnr • Kamu tüketimi devletin satn ald mal, hizmet ve üretim faktörlerine yapt ödemelerdir • Ücret/maa ödemeleri ve cari harcamalardan (araç, yakt, enerji, kira, krtasiye, vs.) oluur • Kamu tüketiminin GSMH’ya oran klasik anlamda devletin büyüklüünün bir ölçüsüdür • Transfer harcamalar bir mal, hizmet yada faktör karl olmayan harcamalardr • Borç faizi, sübvansiyonlar, tevikler, sosyal güvenlik harcamalar (emeklilik, salk ve issizlik sigortas) gibi ana kalemlerden oluur • Bunun dnda yatrm harcamalar da vardr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 292 Bütçe dengesi • Toplam kamu harcamasn faiz-d harcama ve faiz harcamalar eklinde ikiye ayrabiliriz • Faiz-d denge bütçe gelirlerinden faiz-d harcamalarn çkartlmas ile bulunur Faiz-d denge = Gelir – Faiz-d harcama • Bütçe dengesi gelirlerle toplam harcama arasndaki farktr = Gelir – Harcama • Kamu borcunun milli gelire oran, enflasyon ve reel faizler yükseldikçe faiz-d denge/bütçe dengesi ayrmnn önemi de artar • Gelirlerin giderlerden büyük yada küçük olmas halinde bütçe fazla yada açk verir • Eitlik haline denk bütçe denir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 295 Bütçede enflasyon muhasebesi • Bütçede görünen nominal faiz ödemelerinden enflasyon etkisinin ayklanmas bütçeye enflasyon muhasebesi uygulanmas anlamna gelir • Buna parasal düzeltme de denilmektedir • Pratikte zor bir ilemdir • Kamu borcu farkl vade ve nominal faiz tayan tahvil ve bonolardan olumaktadr • Bir bölümü dönem içinde geri ödenmitir • Önce kamu borcunun ortalama (paçal) faizinin hesaplanmas gerekir • Ayrca hangi fiyat endeksinin kullanlaca da önemlidir • GSMH deflatörü tercih edilmelidir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 293 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 294 Kamu kesimi borçlanma gereksinimi Enflasyonun bütçeye etkisi • Sava sonras dönemde genelde bütçelerin açk vermesi yeni bir terim ortaya çkarmtr • Kamu kesimi borçlanma gereksinimi – KKBG (PSBR Public Sector Borrowing Requirement) bütçe açnn bir baka addr • Devletin bütçedeki açk kadar borçlanma zorunluluuna iaret etmektedir • KKBG nominal bir büyüklüktür yani enflasyondan etkilenecektir • Borçlanma enstrümanlar karsnda tarafszdr: devlet bu borcu mali piyasalarda alabilecei gibi Merkez Bankasndan (para basarak) da temin edebilir • Enflasyon bütçede faiz ödemelerinin nominal muhasebeletirilmesi nedeni ile ciddi sorunlar yaratr • Devlet kendi paras ile borçlanm olsun • Nominal faiz haddini hatrlayalm i=r+S • Faiz ödemesini kamu borcu D ile çarparak buluruz iD=rD+SD • S pozitif ise, reel faiz ödemeleri nominal faiz ödemelerinden küçük olacaktr • Enfasyon yükseldikçe, bütçede görünen nominal faiz ödemeleri ile hesaplanan reel faiz ödemeleri arasndaki uçurum büyüyecektir • Sfr enflasyonda bu sorun ortadan kalkar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 296 Reel (operasyonel) bütçe dengesi • Nominal faiz ödemelerinden enflasyon düzeltmesini çkartnca reel faiz ödemeleri elde edilir • Faiz-d harcamalar reel faiz ödemeleri ile toplaynca reel bütçe harcamalarna ularz • Bütçe gelirlerinden reel bütçe harcamalar çkartlnca reel bütçe dengesi ortaya çkar • “Operasyonel denge” de denir • Enflasyonun sfr fakat geri kalan hereyin (özellikle reel faizlerin) ayn olduu duruma tekabül eder • Enflasyon düzeltmesi yapldktan sonra nominal bütçe aç reel bütçe fazlasna dönüebilir • Maliye politikasn operasyonel denge ile deerlendirmek (sk yada gevek) gerekir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 297 Bütçe ve konjontür • Herhangi bir dönemin reel bütçe dengesi ekonomik konjonktüre bamldr • Gelir ve harcamalarn konjonktürden etkilenmesi, resesyon dönemlerinde bütçe açklarna fakat boom dönemlerinde bütçe fazlalarna neden olabilir • Bu sorunu “konjonktüre göre düzeltilmi” bütçe dengesi tanmlayarak çözebiliriz • Konjonktürün bütçe gelir ve giderlerinde yaratt net art/azal hesaplanarak bütçe dengesine eklenir • Buna yapsal bütçe dengesi de diyebiliriz • Bütçe denklii bir konjonktür çevrimini kapsayacak ekilde yeniden tanmlanr • Keynesyenler bu anlama denk bütçeyi kabul eder Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 298 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 299 Maliye politikas kurallar Anayasal iktisat • Çok sayda ülkede hükümetlerin bütçe aç vermesine hukuki kstlar aranmtr • “Denk bütçe kanunlar” pratik deildir: kanunu çkartan Meclis daima baka bir kararla iptal edebilir • Ksa dönemde konjonktür dalgalanmasn hafifletecek bütçe açklarna (ve fazlalarna) ihtiyaç vardr • “Maastricht kriterleri” bir maliye politikas kural örneidir • Euro bölgesi ülkeleri bütçe açna (GSMH’nn % 3’ü) ve kamu borcuna (GSMH’nn % 60’) üst snr koymay kabul etmilerdir • Snr geçen ülkeler çok büyük cezalar ödemeye mecburdur • Daha kalc bir kstlama, bütçe dengesi ile ilgili hükümlerin ülke anayasasnda yer almasdr • Anayasay deitirmek her ülkede zor bir süreçtir • “Anayasal iktisat” meclis ve hükümetin bütçe yapma yetkisinin anayasa aracl ile denetimlenmesini /kstlanmasn önerir • ABD’nin ciddi bütçe açklar verdii 1980’lerde muhafazakar Amerikan sanda popüler oldu • Olabilecek en rijit maliye politikas kuraldr • Beklenecei gibi sa-sol ayrm olmakszn siyasi partiler bu görüe pek iltifat etmediler • Beklenmedik olaylar karsnda kamu otoritesinin bütçe aç verebilme hakkna sahip çktlar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 301 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Bütçe ve kamu bilançosu 302 Asaf Sava Akat Beinci Bölüm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 304 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Makroiktisat Ders Notlar (2007) 303 Kamu borcunun tarihi • Kamu borcuna bilanço mant ile yaklaabiliriz • Teorik olarak, bir dönemdeki bütçe dengesinin o dönem kamu borcunda gerçekleen deiimine eit olmas gerekir • Yani kamu borcundaki nominal deiim nominal bütçe açna, reel deiim de reel bütçe açna eit olacaktr • Devletin bütçe dnda gelir ve harcamas yapmas bu özdelii bozacaktr • Bu tanmlar kamu borcunun tümü yerli para cinsinden ise dorudur • Ancak o takdirde geçmi dönem bütçe açklarn toplaynca o andaki kamu borcu stouna ulalr KAMU BORCU 300 • irketlerde iki ayr muhasebe yöntemi vardr • Kar-zarar hesab devlet bütçesi gibi irketin gelirgider akmlarn özetler • irket bilançosu ise irketin bir tarihteki varlk ve yükümlülüklerinin stok deerlerini yanstr • Bütçe dengesi devletin varlk ve yükümlülük stounda iki dönem aras deiime eit olacaktr • Bilanço mant bütçeyi bak zenginletirir • Örnein bütçe açnn nedeni varlk art olabilir • Yada bütçe fazlasnn gerisinde varlk sat olabilir • irketlerde olduu gibi devlet bütçesine devletin varlk-yükümlülük bilançosunun eklenmesi kamu maliyesinde effafl arttracaktr Kamu borcunun tanm Tanm ve dinamikleri Makroiktisat Ders Notlar (2007) 305 • Devletler gelirlerinden daha fazla harcama yapmak için özel kesimden hep borç aldlar • Eskiden pahal savalar borçla finanse edilirdi • Devletlere borç veren büyük bankerler vard (Osmanl devletinde “Galata Bankerleri”) • 20.inci yüzylda bile savan finansman kamu borcunda hzl artn temel nedenidir • Sava yada bar, neticede kamu borcunu bütçe açklar arttrr • Son yarm yüzylda refah devleti ile birlikte sosyal amaçl kamu harcamalarndaki art bütçe açklarn büyütmü ve kamu borcununun rekor düzeylere trmanmasna neden olmutur Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 306 Kamu borcunun ölçülmesi Brüt ve net borç Vade kökenli sorunlar • Mutlak borç saylar gerek ülkeler gerek ayn ülkede iki ayr dönem arasnda karlatrma yapmak için yetersizdir • O nedenle kamu borcunun ülke GSMH’na oran (borç oran) alnr • Borç oran nüfus ve büyüme ile ilgili ölçme sorunlarn çözmeye ve kamu borcunu ülkenin üretim gücü ile ilikilendirmeye olanak tanr • Kamu borcunun mutlak deerlerinde de ölçme ve tanm sorunlar vardr • O açdan borç miktar ve oran dikkatle hesaplanmas gereken bir büyüklüktür • Aksi halde büyük yanl anlamalar ortaya çkabilir • En kolay elde edilen kamu borcu says devletin brüt borcudur • Brüt borç devlet hazinesinin kayt altndaki borç yükümlülükleri toplamdr • Ancak bu borcun alacakllar arasnda hazine dndaki baka kamu kurum ve kurulular olabilir • Kamuya ait kamu alacakllar arasnda özellikle Merkez Bankas yer alr • Hazinenin toplam borcundan dier kamu kurumlarnn alacaklar düülerek net borç elde edilir • Doallkla, net borç hesaplanrken dier kamu kurumlarnn üçüncü ahslara muhtemel yükümlülüklerinin de netletirilmesi gerekir • Kamu borcu vadesi bir yldan uzun tahvillerden oluuyorsa borç miktarnn ve yllk faiz ödemelerinin hesaplanmas kolaydr • Bir yln altnda vadeye sahip iskontolo Hazine bonolar sorunlar yaratr • Hazine bonosunun nominal deeri birikmi faizi ile günlük deerinden yüksektir • Dolays ile kamu borcu olduundan yüksek durur • Faiz ödemesi bononun itfasnda yazlr halbuki bir önceki bütçe dönemine ait olabilir • Ocak 2004’de yaplan bir yllk bononun faizi 2005’e girecek, buna karlk kamu borcu Ocak 2004’de nominal ihale (faiz dahil) tutarnda artacaktr Asaf Sava Akat 307 Makroiktisat Ders Notlar (2007) ç borç – d borç 310 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Dünyada kamu borcu 2001 yl Borç oran (%) Japonya 119 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 308 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Portekiz* 311 108 rlanda* 54 spanya* 53 Kanada 101 Finlandiya* 51 Yunanistan* 100 sveç* 49 Türkiye 75 Almanya* 46 Danimarka 67 Avusturya* 40 ngiltere 64 Hollanda* 27 ABD 62 Avustralya 26 Fransa* 58 Norveç 24 (*) Euro üyesi (Maastricht kriteri: % 60) Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat 313 Nesiller aras muhasebe • Bütçe açklar ve yüksek kamu borcu tartmalarnda karmza iki soru çkar • Nesiller arasnda gelir dalmn anlaml mdr? • Kamu borcu nesilden nesile külfet transferi midir? • Bir yaklam, her neslin kendi ürettiini kendisinin kulland, yani kamu borcunun sadece her nesil içinde gelir dalmn deitirdiidir • Bir baka yaklamda kamu borcu bugünün vergi mükelleflerinin yararna, yarnn vergi mükellefleri nin zararnadr • Doallkla açn nereden kaynakland önemlidir: örnein eitime giden harcamalar ondan yararlanan neslin ödemesi hakl görülebilir Makroiktisat Ders Notlar (2007) 312 Gizli yükümlülükler • Devletin gelecekteki baz yükümlülükleri borç saylarna dahil edilmemi olabilir • Tipik örnek emeklilik sigortas veren kamu sosyal güvenlik kurumlardr • Eer gerekli kaynaklar ayrlmamsa, gelecekte ödenecek emekli maalar devletin yükümlülüüdür • Sosyal güvenlik sistemleri genellikle “geldikçe öde” (pay as you go along) sistemi ile bugünkü primlerle bugünün emekli maalar öder • Pek çok ülkede emeklilik sistemindeki görünmeyen yükümlülükler görünen kamu borcundan yüksektir • Türkiye’deki görev zararlar da bir baka gizli yükümlülük örneidir 55 105 309 • Yüksek enflasyon ortamlarnda borç orann hesaplamadan önce nominal GSMH’da düzeltme yapmak gerekir • GSMH akm büyüklüüdür: deflatör ortalama enflasyonu (Haziran sonu fiyatlar) yanstr • Kamu borcu stok büyüklüüdür: yln son günü fiyat düzeyini yanstr • GSMH’nn borç stou ile ayn fiyat düzeyine getirilmesi gerekir • Orta-GSMH (centered-GNP) geçen yln son yars ve gelecek yln ilk yars nominal GSMH deerini alarak fiyatlar Aralk sonu düzeyine getirir • Baka yöntemler kullanlabilir ABD: 1790’dan bugüne kamu borcu Italya* Makroiktisat Ders Notlar (2007) Borç oran ve enflasyon • Sermaye hareketlerinin serbest braklmasndan sonra esas ayrm borcun hangi para cinsinden olduudur • Düük enflasyonlu (istikrarl) ülkelerde devlet sadece kendi paras ile borçlanr • Yüksek enflasyonlu (istikrarsz) ülkelerde devlet baka ülkelerin paralar ile de (döviz) borçlanmak zorunda kalr • Kamu borcu içinde yerli para dnda para birimlerinin de olmas borç hesaplarn iyice kartrr • ktisat teorisinde gelitiren model ve analizlerde daima kamu borcunun ülke paras cinsinden olduu varsaym yaplr Borç oran (%) Belçika* Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat Yerli para ve dövizle borç • Sermaye hareketlerinin kstland (konvertibilitenin olmad) ülkelerde kamunun iç ve d borcu ayrdedilir • ç borç ülke içindeki alacakllara olan borçtur • D borç ülke dndan alacakllara olan borçtur • Konvertibilite ile birlikte iç-d borç ayrm fiilen anlamn yitirir • ç borcun bir bölümü yabanclarn (non-residents) elinde olabilir • Buna karlk yerliler (residents) d borcun bir bölümünün alacakls olabilirler • Nihayet baz yerliler dardan borçlanarak kamuya iç borç verebilirler Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 314 Kamu borcu neden kötüdür? • ktisatçlar kamu borcunun GSMH’ya orannn yükselmesini arzulanmyan bir durum olarak niteler • Yüksek borç oran hükümetin konjonktüre kar genileyici maliye politikas uygulamasn engeller • Faiz ödemelerinin kamu gelirlerinden ald pay arttkça kamu hizmetlerine kalan pay azalr • Borcun geri ödenmemesi ihtimali risk primini yani reel faizi yükselterek bir faiz-borç ksr döngüsünü tetikleyebilir • Kamu borcunun bir bölümü dövizle olan ülkeler döviz kuru riski tarlar • Muhafazakar iktisatçlar nezdine kamu borcu özel yatrm kovduu için (crowding out) zaten kötüdür Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 315 Borç dinamii • Nominal borçtaki deime, faiz-d denge ile faiz ödemeleri toplamna eittir D = i D – FDD = KKBG • Denklemi D ile bölelim, enflasyon ve reel faizi ekleyelim: borcun büyüme hz d enflasyon art faiz haddi r art faiz-d denge/borç oranna fd eittir d = + r – fd • Borç orannn deiimi ise bu saydan nominal GSMH büyüme hznn ( + g) çkartlmas ile elde edilir = d – ( + g) = r – (fd + g) • Borç oranndaki deime reel faize, faiz-d denge/borç oranna ve reel büyüme hzna baldr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 316 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 317 Sürdürülebilir borç Sürdürülebilir bütçe aç • Denklemin en basit çözümü borç orann sabit tutacak büyüklüklerin aranmasdr • Zaman içinde kamu borcu ile ekonominin üretkenlii arasndaki ilikinin deimemesine “sürdürülebilir borç” denebilir • Nominal açdan, borç orannn sabit kalmas için = 0 olmal yani kamu borcu art hz d ile GSMH art hz ( + g) eitlenmelidir • Reel açdan ise daha da ilginç bir sonuç vardr: reel büyüme hz, reel faiz haddi eksi faiz-d denge/borç oranna eit olmaldr g = r – fd • Bu basit sonucun çok ilginç sonuçlar vardr • FDD = 0 varsayalm • Bütçe faizler dnda ne açk ne de fazla vermektedir • Bu durumda faiz ödemeleri kadar bir bütçe aç (KKBG) vardr • Eer reel faiz haddi ekonominin büyüme oranna eitse borç oran sabit kalr (küçükse düer) • Buna “sürdürülebilir bütçe aç” diyebiliriz • Reel büyüklüklerle çaltmz hatrlatalm • Sürdürülebilir bütçe açnn GSMH’ya oran borç oran çarp büyüme hzna eittir • Sürdürülebilir borç için sk sk tekrarlanan bu sonucun faiz-d bütçenin dengede olmas halinde geçerli olduu unutulmamaldr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 319 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 318 Sürdürülebilir bütçe aç ve enflasyon 320 • Borç dinamii enflasyonla birlikte yani nominal büyüklükler için de geçerlidir • Enflasyonun varl sadece sürdürülebilir açn nominal deerini ve GSMH’ya orann etkiler • Formülü nominal büyüklüklerle yazalm + g = + r – fd • Sürdürülebilir bütçe aç nominal GSMH büyüme hznn borç oran ile çarpmna eit olacaktr • Dier parametreler, g, r ve fd deimedii sürece, enflasyondaki art sürdürülebilir nominal bütçe açnn milli gelire orann yükseltir • Enflasyonla birlikte nominal bütçe açklarnn büyümesi borç dinamii açsndan bir anlam tamaz Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 321 Faiz-d fazla ve borç dinamii Seignorage ve borç dinamii Döviz kuru ve borç dinamii • Bütçenin faiz-d fazla vermesi halinde sürdürülebilir borç için gerekli reel faiz deiecektir • Sürdürülebilir borç formülünden r = g + fd • Faiz-d denge/borç oran art büyüme hz reel faiz haddine eit yada büyükse borç oran sabit kalr • Örnein % 80 borç oran, GSMH’nn % 6.5’u kadar faiz-d fazla ve % 6 büyüme hz için, reel faizlerin % 14.1 ve altnda kalmas borç orann sabit tutmak için yeterlidir • Sürdürülebilir bütçe aç GSMH’nn % 4.8’idir • Borç oran küçüldükçe ayn faiz-d fazla ile daha yüksek reel faiz ödemek mümkündür • Kamu maliyesinin seignorage gelirini ekleyebiliriz • Bir yöntem Merkez Bankasnn karn faiz-d fazlaya girecek ekilde bütçe gelirlerine katmaktr • Genellikle seignorage geliri kamu gelirleri dnda ayr bir kalem olarak telakki edilir • Seignorage gelirleri/kamu borcu oran formüle eklenince r = g + fd + s • Bu durumda sürdürülebilir borç için gerekli reel faiz haddi daha da yükselecektir • Ya da ayn büyüme hz ve reel faiz haddi düzeyinde sürdürülebilir bütçe aç için gerekli faiz-d fazla azalacaktr • Kamu borcunun bir bölümünün döviz cinsinden olmas borç dinamii formülünü karmaklatrr • Temel sorun, ülke parasnn deerindeki deimenin borcun milli gelire orann etkilemesidir • Reel kurdaki e deiim ile dövizle borç/GSMH oran çarpm dfx Hazine’nin reel kur hareketinden kaynaklanan sermaye karn/zararn verir • Dövizle borçtan sermaye kar/zarar eklenerek borç dinamiinin tam formülü elde edilir r = g + fd + s + e dfx • Ülke paras reel olarak deer kazanrsa (e > 0) borç orann sabit tutan reel faiz yükselir; ztt durumda (e < 0) düer Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 322 Kamu borcuna geleneksel bak • ktisatçlar kamu borcunu maliye politikasnn bir yan ürünü olarak görürler • Büyük bölümü ise maliye politikasn Keynesyen analiz araçlar ile deerlendirir • Daha az vergi yada daha çok kamu harcamas yani daha büyük bütçe aç anlamnda gevek maliye politikasnn ksa dönemde talebi ve üretimi arttracan, isizlii azaltacan önerirler • Bu görüü kabul etmeyen iktisatçlar da vardr • Bunlardan bir bölümü ngiliz iktisatçsn David Ricardo’nun 1817’de yapm olduu bir analizden yararlanrlar • Ricardo kamu borcunu farkl deerlendirir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 323 Ricardocu edeerlik • Geleneksel görü bütçe açnn varlnda vatandalarn sadece kendi mali durumlarna baktn, devletin mali yapsn ihmal ettiklerini varsayar • Ricardo ise vatandalarn harcama kararlarn alrken kamu maliyesini de hesaba kattklarn önermitir • Devlet sonsuza kadar açk veremeyeceine göre, eninde sonunda bugünün borçlarn geri ödemek için vergileri arttrmak zorunda kalacaktr • Tedbirli vatandalar gelecekte artacak vergiler için bugünden harcamalarn ksacaktr • Yani bütçe açnn yaratt ek harcamaya eit bir harcama ksnts yaanacaktr • Ricorducu edeerlik budur Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 324 Önemli mi? • ktisat teorilerini salt ampirik verilere dayanarak kabul yada reddetmek her zaman mümkün deildir • Genellikle vergi indirimleri yada ek kamu harcamalar tüketim harcamalarn tahrik ederek geleneksel görüle tutarl sonuçlar yaratr • Baka durumlarda, tüketiciler sanki Ricardocu edeerlilik teoremini anlyorcasna harcamalarn arttrmay reddeder • ABD’den Ricardo hipotezine kar örnekler verilebilir • Ama Japonya’da hükümetlerin gevek maliye politikas ile tüketim harcamalarn canlandrma çabalar sonuç vermemitir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 325 Kamu borcu ve para politikas Makroiktisat Ders Notlar (2007) 328 PARA ARZI Merkez Bankas ve para Altnc Bölüm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Makroiktisat Ders Notlar (2007) 326 Gelimi ülkelerde borç sorunu • ktisatçlarn büyük bölümü yüksek borç oranlarnn para politikasnn etkinliini azalttna inanr • Örnein enflasyonla mücadele için sk para politikas uygulanmas halinde reel faizlerin artmas bütçeyi çok olumsuz etkiler • Hatta bir borç sarmalnn olumasna neden olabilir • Yüksek borç oran hükümeti para basarak (monetizasyon) borçtan kurtulma araylarna tevik eder • Amaç beklenmeyen yüksek enflasyon aracl ile kamudan alacakl olanlardan Hazine’ye servet transferi yapmaktr • Monetizasyon sürecinin hiperenflasyonla sonuçlanmas ihtimali çok yüksektir Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat 331 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Makroiktisat Ders Notlar (2007) 327 Gelien ülkelerde borç sorunu • Kamu borcunun gelimi ülkelerde yaratt sorunlara bakarak balayalm • Gelimi ülkelerde nüfus art durmu ve tptaki gelimeler sonucu hayat beklentisi yükselmitir • Toplam nüfus içinde yal nüfus orannn artmas emeklilik ve salk harcamalarnn daha küçük bir çalan nüfus tarafndan finanse edilmesini gerektirir • Transfer harcamalarndaki zorunlu art ileride kamu maliyesini zorlayacak açklara neden olacaktr • imdiden bütçe aç olan ve kamu borcu yüksek ülkeler ileride gerekecek ek harcamalar yapmakta zorlanacaklardr • Bu koullarda düük borç oran bir avantajdr Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat 329 • Gelien ülkelerde nüfus art hz yüksek, dolays ile toplam nüfusta yallarn pay düüktür • Buna karlk baz gelien ülkelerde büyük bütçe açklar giderek yüksek borç oranlarna yol açmtr • stikrarsz gelien ülkelerde kamu borcunun önemli bir bölümü döviz cinsindendir • Yüksek borç oranna sahip gelien ülkelerde genellikle popülizm, yüksek enflasyon, mali krizler, para ikamesi, s mali piyasalar, konsolidasyon, moratorium, vs. türü baka iktisat politikas sorunlarna raslanr • Türkiye’nin yakndan tand bu sorunlar ileride ayrntl ekilde ele alacaz Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 330 Merkez Bankas TCMB • Kanuni para, kamu otoritesinin para basma tekelini Merkez Bankalarna devretmesine yol açmtr • Parann yaratlmasn neden kamu tekeline alnmtr? Çünkü para basmak dünyann en karl iidir • Cumhuriyet öncesinde, para çkarma yetkisi yabanc sermayeli özel bir bankaya Osmanl Bankas’na verilmit • Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas (TCMB) 1930 ylnda kuruldu ve 1932’de faaliyete geçti • Federal Reserve Board 1913’de kurulmutur; ondan önce paray ABD Hazinesi basyordu • Buna karlk Bank of England, Banque de France geçmileri 18’inci yüzyla giden kurululardr • Genel Kurul ylda bir kez toplanr (Hazine arlkl) • Banka Meclisi Genel Kurul tarafndan seçilir • Guvernör yada Bakan Hükümet tarafndan be yl için seçilen bankann tepe yöneticisidir • Para Politikas Kurulu yakn geçmite para politikasn belirlemek üzere tesis edilmitir • TCMB kanunla para politikasn belirlemekte hükümetten bamsz hale getirilmitir • TCMB Bilançosu parasal gelimeleri özetler • Varlk ve yükümlülükleri TL yada döviz cinsinden olabilir • Dolamdaki para TCMB’nn yükümlülüüdür (borcudur) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 332 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 333 Merkez Bankas Bilançosu MB bilançosu: varlklar MB bilançosu: yükümlülükler • Ekonominin parasal gelimeleri Merkez Bankasnn bilançosundan takip edilebilir • Parasal verilerin banda her hafta internette yaynlanan ve medyada haber/inceleme olarak yer alan TCMB Analitik Bilançosu gelir • Mali piyasalar MB bilançosundaki gelimeleri dikkatle inceler ve izler • Normal irket bilançolarndan biraz farkldr • Ekonomik aktörlerin para arzn ve para politikasn daha kolay izlemelerini salayacak ekilde yaplandrlmtr • Tüm bilançolar gibi varlk ve yükümlülüklerden oluur • Analitik bilançoda MB varlklar iç varlklar ve d varlklar diye ikiye ayrlr • D varlklar döviz ve altn cinsinden varlklardr • Bunlara MB’nn uluslararas rezervleri de denebilir • Döviz varlklarnn cüzi bir bölümü nakittir; büyük ksm yurt dnda faiz geliri elde eden mali varlklardr • ç varlklar TL cinsindendir • ç varlklar MB tarafndan Hazine’ye yada dier kamu kurulularna ve yerli mali kurululara açlan TL kredileridir • ç varlk art MB’nn yerli para ile ekonomiden alacaklarnn yükselmesi anlamna gelir • Analitik bilançoda MB yükümlülükleri de d yükümlülükler ve iç yükümlülükler diye ayrlr • D yükümlülükler döviz cinsindendir ama ille yabanclara olmas gerekmez; yerlilere de döviz yükümlülüü olabilir • ç yükümlülükler TL cinsindendir ve MB’nn üçüncü ahslara yerli para ile borcunu temsil eder • Dolamdaki para (banknot ve bozukluk) MB’nn yükümlülüüdür (elinde tutanlara borcudur) • Bankalarn MB’deki rezervleri (mevduat) ve kamu kurumlarnn mevduat da yükümlülük kalemleridir • MB’nn yükümlülüklerindeki art ekonomide para (likidite) art demektir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 334 Asaf Sava Akat P.YUKUMLULUKLER A.1-DIS VARLIKLAR P.1-TOPLAM DOVIZ YUKUMLULUKLERI P.1-b-Ic Yukumlulukler A.2-a-Nakit Islemler P.1-ba-Doviz Olarak Takip Olunan Mevduat A.2-aa-Hazine Borclari P.1-bb-Bankalarin Doviz Mevduati A.2-aa-i-Bankamiz Portfoyu P.2-MERKEZ BANKASI PARASI A.2-aa-i-a-5 Kasim 2001 Oncesi DIBS P.2-A-REZERV PARA A.2-aa-i-b-Ikincil Piyasadan Alinan DIBS P.2-Aa-Emisyon P.2-Ab-Bankalar Mevduati A.2-aa-ii-Diger P.2-Aba-Bankalar Zorunlu Karsiliklari A.2-ab-Bankacilik Sektorune Acilan Nakit Krediler P.2-Abb-Bankalar serbest Imkani A.2-ac-TMSF'na Kullandirilan Krediler P.2-Ac-Fon hesaplari A.2-ad-Diger Kalemler P.2-Ad-Banka Disi Kesimin Mevduati P.2-B-DIGER MERKEZ BANKASI PARASI A.2-b-Degerleme Hesabi P.2-Ba-Acik Piyasa Islemleri A.2-c-IMF Acil Yardim Takip Hesabi(Hazine) Asaf Sava Akat P.2-Bb-Kamunun TL Mevduati Makroiktisat Ders Notlar (2007) 337 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 338 Açk Piyasa lemleri – AP • Merkez Bankasnn para arzn deitirmesinin bilançosuna nasl yansdn tekrar görelim • Anahtar, kanuni parann ekonomideki tüm dier aktörlerin bilançolarnn aktifinde, MB bilançosunun ise pasifinde yer almasdr • ç yada d varlklardaki her deiim, d yükümlülükler sabit kalyorsa, iç yükümlülüklerde yani ekonomide dolaan para miktarnda deiim demektir • D yükümlülük sabitken MB varlklar ve para arz (iç yükümlülük) tanm icab beraberce artacaktr • Merkez Bankas para arzn (varlklarn/iç yükümlülüklerini) tahvil yada döviz alm satm yada iç mevduat ve kredilerindeki hareketlerle deitirir • Normal olarak MB’nn para arzn etkilemekteki en etkin arac Açk Piyasa lemleridir – AP • AP ikinci el tahvil piyasasnda MB’nn Hazine tahvili alp satma ilemleridir • MB Hazine tahvili alnca hem iç varlklar hem de iç yükümlülükleri yani para arz artar: çünkü ald tahvile kanuni para öder • MB tahvil satnca hem iç varlklar hem de iç yükümlülükleri yani para arz azalr : çünkü sattt tahvil karlnda kanuni para alr • Gelimi ülke Merkez Bankalarnn para arz miktarn denetlemek için en çok kullandklar yöntem AP’dir Makroiktisat Ders Notlar (2007) 340 Zorunlu karlklarn deitirilmesi • Bankalar topladklar mevduatn asgari bir orann Merkez Bankasnda karlk tutmak zorundadr • Bankalarn zorunlu karlk oranlarnn deitirilmesi MB’da tuttuklar mevduat dolays ile iç yükümlülükleri yani para arzn deitirecektir • Zorunlu karlklar ayn zamanda para çarpann yani banka sisteminde yaratlan likiditeyi etkiler • Örnein zorunlu karlk artnda MB’na ek karlk yatrabilmek için bankalar kredilerini ksarlar • Zorunlu karlklarn sk sk deitirilmesi mali sistem açsndan arzulanr bir durum deildir • Zorunlu karlklarn sistemdeki pay dütükçe bir enstrüman olarak yarar da azalacaktr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 336 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Bank Euro ABD area Federal of Rezerv Japan ECB MLYAR USD Varlklar 614 Döviz Varlklar (altn dahil & SDR) 27 ç Varlklar 587 Yükümlülükler 614 Döviz Yükümlülükleri 0 ç Yükümlülükler 614 Dolamdaki Para 563 Karlatrma GSMH (2000 yl) 9646 Varlklar / GSMH (%) 6,4% Dolamdaki Para / GSMH (%) 5,8% FX Liabilities/Yükümlülükler (%) 0,0% Dolamdaki Para/Yükümlülükler (%) 91,7% 2000 yl sonu itibaryla Asaf Sava Akat Germany Bundes Bank TCMB 919 30 889 919 0 919 468 835 397 438 835 13 822 371 257 94 163 257 0 257 134 42 24 18 42 35 7 3,7 4.337 21,2% 10,8% 0,0% 50,9% 6780 12,3% 5,5% 1,6% 44,4% 2058 12,5% 6,5% 0,0% 52,1% 202 20,8% 1,8% 83,3% 8,8% Makroiktisat Ders Notlar (2007) 339 Döviz ilemleri MB’nn para yaratmas Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat Dünya: MB bilançolar • ABD, Japonya, AB yani gelimi ülke Merkez Bankas bilançolar baz müterek özellikler gösterir • Bilançoda d varlklar (uluslararas rezervler) ihmal edilecek derecede küçüktür • ç varlklar ise bilançonun büyük kalemidir • ç varlklarn adeta tümü Hazine’nin çkarm olduu borç tahvilleridir • Genellikle d yükümlülük (döviz borçlar) görülmez • ç yükümlülükte en büyük kalem MB’nn bast dolamdaki paradr • Özellikle ABD’de Merkez Bankas (Fed) faiz getiren Hazine tahvilleri karlnda faizsiz banknot çkartan ilginç (ve karl) bir mali kurum olmaktadr P.1-a-Dis Yukumlulukler A.2-IC VARLIKLAR 335 Dünyada MB bilançolar MB bilançosu: kalemler A.VARLIKLAR Makroiktisat Ders Notlar (2007) 341 skondo haddinin deitirilmesi • skonto haddi MB’nn bankalara ksa dönem borçlanmalarnda uygulad faiz haddidir • Türkiye’de buna gecelik kotasyon da deniyor • skonto haddinin deimesi bankalarn zorunlu karlklarn ne ölçüde MB’dan borçlanarak yapacaklarn kararn etkileyecektir • Banka sistemine açlan kredilerin deimesi iç yükümlülükleri yani para arzn deitirir • Para çarpannda ayn yönde deiiklie neden olur • skonto haddi gelimi ülkeler Merkez Bankalar tarafndan en çok kullanlan para arz denetim enstrümandr • Para arznn dolayl ekilde denetlenmesini salar • MB’nn para arzn denetlemek kullanabilecei bir dier yöntem döviz ilemleridir • MB mali yada dier kurululardan döviz alnca hem varlklar hem de iç yükümlülükleri yani para arz artar: çünkü ald dövize kanuni para ödemektedir • MB mali yada dier kurululara döviz satnca hem varlklar hem de iç yükümlülükleri yani para arz azalr: çünkü satt döviz için kanuni para almaktadr • Gelimi ülke MB’lar bu yöntemi kullanmazlar • Buna karlk gelien ülkelerde çok kullanlr • Özellikle 2001 öncesinde Türkiye’de MB’nn para arzn döviz ilemleri ile denetlemitir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 342 Dier parasal göstergeler • Para politikasnn baka göstergeleri vardr • Net ç Varlklar MB’nn likidite yaratmasnn ve para basmasnn iyi bir göstergesidir • ç varlklarn denetlenmek istenen baz kalemleri net iç varlklar oluturur • Net D Varlklar MB’nn döviz ihtiyacn gösterir • D varlklardan d dünyaya yükümlülükler ve iç bankalara döviz yükümlülükleri çkartlarak bulunur • Net Döviz Pozisyonu MB’nn toplam döviz kuru riskini ifade eder • Döviz varlklarndan döviz yükümlülükleri çkartlarak bulunur • IMF ile yaplan programlarda bunlarn hepsi farkl aamalarda performans kriteri olarak kullanlmtr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 343 Asaf Sava Akat MB parasn ölçülmesi • MB’nn yükümlülüklerine bakarak para arznn oluumunu daha iyi anlayabiliriz • Dolamdaki para art bankalarn MB’ nezdinde zorunlu ve serbest mevduat para tabann oluturur (base money) • Bütçe d fonlar ve banka-d kesimlerin mevduatn para taban ile toplayarak rezerv paray (reserve money) buluruz • Rezerv paraya MB API net sonucunu ve kamu kesimi mevduatn ekleyerek merkez bankas paras (central bank money) elde edilir • MB bunlardan bazlarn yada tümünü para politikas hedefi olarak alabilir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 346 • Para arz ekonomideki toplam kullanlabilir para (likidite) miktardr • Önemli bir soru, dolamdaki banknotlar ve bozukluklar dnda dnda hangi likit varlklarn para arz tanmna girdikleridir • - M0 = Dolamdaki para (emisyon) - Para taban (BM) = M0 + bankalarn MB’deki zorunlu ve serbest mevduat - M1 = BM + TL vadesiz mevduat (tasarruf+ticari) - M2 = M1 + TL vadeli mevduat - M2Y = M2 + döviz tevdiat hesaplar DTH - M2Y+R = M2Y + Repo • En yaygn kullanlan Para Taban ve M2Y+R’dr Makroiktisat Ders Notlar (2007) 344 Asaf Sava Akat 349 Para çarpan • ki oran formüle yerletirir ve B’yi saa alrsak M = [ ( cr + 1 ) / (cr + rr) ] x B • Daha da basitletirmek için m = (cr+1) / (cr+rr) M=mxB • Para taban B tümü ile MB’nn denetimi altndadr • m katsaysna para çarpan denir • Para çarpan MB’nn denetledii güçlü parann (high-powered money) banka sisteminin mevduat yaratmas yolu ile toplam likiditeye (para arzna) dönüme süratini ifade eder • Baka bir ifade ile MB para tabann yada karlkmevduat orann deitirince toplam para arz da arzulad yönde para çarpan kadar deiir Makroiktisat Ders Notlar (2007) 345 Nihai borç veren Büyük Buhran’da banka iflaslar • Merkez Bankasnn ekonomide nihai borç verendir (lender of last resort) • Eer ekonomik aktörler daha çok likidite istiyorsa, birinin bu likiditeyi salamas gerekir • Mevduat sahiplerinin korktuklarn ve bankalardan mevduat çektiklerini düünelim (bank run) • Eer bankalarn nakit borçlanabilecei bir kurum yoksa ekonomideki para miktar talebin altnda kalr ve bankalar mevduat ödeyemez hale gelirler • Banka iflaslar mali sistemi çökertir • Halbuki kanuni para MB’na ihtiyaç duyulan paray basarak bankalara verme yani banka krizini engelleme olanan salamaktadr • Moneteristlerin 1930’larda yaanan Büyük Buhran’ parasal nedenlerle açkladklarn görmütük • ABD’de 1929’dan 1933’e toplam para arz 26.5 milyar dolardan 19.0 milyar dolara geriledi • Ayn dönemde dolamdaki para miktar artmt • Para arzn düüren banka iflaslar sonucu mevduatn neredeyse yar yarya dümesi idi • Monetaristler bankalarn Fed yönetiminin hatal tutumu sonucunda iflas ettiini düünür • Fed’in nihai borç verici görevini yeterince aktif ekilde yapmamtr • Tasarrufunu kaybeden insanlarn tüketimlerini ksmalar depresyonu derinletirmitir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 347 Asaf Sava Akat Banka mevduat ve para arz Para arz tanmlar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) • Para arz ile MB’nn yaratt para arasndaki ilikiyi yakndan görme zaman geldi • MB’nn yaratt para C art banka sistemindeki mevduat D toplam para arz M’e eittir M=C+D • Para taban ekonomideki banknotlar C art bankalarn MB’daki rezervleri R‘e eittir B=C+R • lk denklemi ikinci ile bölersek M/B=(C+D)/(C+R) • Sadaki terimi D ile bölersek M / B = [ ( C / D + 1 ) ] / [ ( C / D + R / D) ] • Bu ilginç bir denklemdir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 350 Baz sonuçlar • MB ve mali sistem tarafndan para yaratlmasnn mekanizmasn özetleyebiliriz • Para arz M’nin para taban B’ye oran sabittir yani B’deki yüzde deiim M’yi ayn yüzde ile deitirir • Karlk-mevduat oran rr küçüldükçe, ayn miktar para taban B’nin yaratt para arz M daha büyüktür • Yani karlk-mevduat oran rr’de bir düü para taban B sabit iken para arz M’yi arttrr • Para-mevduat oran cr küçüldükçe, ayn miktar B’nin yaratt para arz M daha büyüktür • Yani para-mevduat oran cr’de bir düü para taban B sabit iken para arz M’yi arttrr • Fiili para arz bu parametlerlere baldr Makroiktisat Ders Notlar (2007) 348 Temel mevduat oranlar • C / D dolamdaki parann mevduata orandr • Tüketicilerin ve firmalarn likit varlklar içinde ne ölçüde nakit tutmay arzuladklarn ifade etmektedir • Buna para-mevduat oran (currency-deposit ratio) cr diyelim • R / D bankalarn MB’da tuttuklar karlklarn mevduata orandr • Banka sisteminin ticari koullar ve kanuni zorunluluklar tarafnda belirlenir • Buna karlk-mevduat oran (reserve-deposit ratio) rr diylelim • Yani rr banka sisteminin karlk ayrma tercihini, cr banka d kesimin para tutma tercihini yanstr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 351 Dolam hz ve mali derinleme • Parann dolam hz para arznn cari fiyatlarla (nominal) GSMH’ya bölünmesi ile elde edilir • Ksa dönemde oynak olabilir fakat uzun dönemde belirli bir eilimi izler • Örnein Türkiye’de M2Y+R bölü nominal GSMH yakn geçmite sürekli yükselmitir • Bu olgu mali piyasalarn derinlik kazanmasnn bir iareti olarak kabul edilir • Para çarpan da ayn olayn bir baka ölçüsüdür • Mali sistemin büyümesi, ayn miktar para taban ile ekonomide daha büyük miktarda likidite (para arz) yaratlmas anlamna gelir • Mali derinleme ile para çarpan da büyür Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 352 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 353 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 354 Para talebi lem saiki ile para talebi Spekülasyon ve likidite talebi • Para arznn önemi ekonomide paraya talep olmasndan kaynaklanr • Ekonomik aktörler neden para talep ederler? • Parann üç ilevini hatrlayalm: i) mübadele arac, ii) hesap birimi, iii) servet saklama arac • Miktar teorisinde mübadele amac ile para tutulur: yani reel para talebi reel GSMH’nin bir orandr ( M / P )d = k Y • IS-LM modeli daha gerçekçi bir varsaymla likidite talebinin reel gelirin yannda nominal faiz haddine de bal olacan kabul eder ( M / P )d = L ( Y , i ) • Teoride arlkl olarak bu iki fonksiyon kullanlr • lem saiki ile para talebi ekonomik aktörlerin günlük ödeme ihtiyaçlarn vurgular • Nakit para ve vadesiz mevduat (çek hesaplar) insanlarn yaamn kolaylatrr • Nominal faiz haddinin yüksek olduu yüksek enflasyonlu ülkelerde nakit yada vadesiz mevduat tutmann frsat maliyeti yükseleceinden ilem saiki ile para talebi düecektir • Nominal faiz haddinin düük olduu düük enflasyonlu ülkelerde tersi olacaktr • Ücret ödeme dönemleri (haftalk, aylk, vs.), ekonomide tarm kesiminin yaygnl, çek hukuku, vs. kurumsal etkenler ilem saiki ile para talebini etkiler • Keynesyen para teorisinde spekülasyon amac ile para tutulmasnn özel bir yeri vardr • Nominal faizlerde bir yükselme bekleyenler tahvil portföylerini boaltp çkp nakte geçerler • Çünkü faiz yükselince tahvil fiyatlarnda oluacak gerileme sermaye zararna neden olur • Düük faizlerde spekülasyon amaçl para talebinin faiz elastiklii çok yükselir • Yani para arzndaki art bu amaçla massedilir • Keynes bu ilginç duruma “likidite tuza” dedi • Spekülatif amaçl para talebinin varl MB’nn para arzn arttrarak nominal faizi düürme etkinliini kstlayabilir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 355 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 356 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 357 Portföy teorileri Para ikamesi Para arz ve ekonomi • Makroiktisat açsndan parann servet saklama ilevi çok önemlidir • Portföy teorileri paray ekonomik aktörlerin varlk portföyü içinde bir enstrüman olarak ele alr • Para sfr risk ve sfr getirisi olan bir varlktr • Hisse senedi, gayrimenkul yada tahvil fiyatlar dalgalanrken nominal olarak parann deeri daima sabit kalr • Para talebi dier varlklarn getirisine, enflasyona ve servete bal olacaktr • Parann deer saklama ilevi bizi çok önemli bir kavrama getirir: para ikamesi (dolarizasyon) • Yüksek ve dalgal enflasyonla birlikte ülke paras deer saklama ilevini yapamaz hale gelir • Vatandalar nakit varlklarn beklenmeyen enflasyon ve kur deimelerine kar korumak için döviz halinde tutmaya balar • Döviz mevduat hem yerli para ile mevduattan hem de reel GSMH’dan daha hzl büyür • Yerli parann yannda nakit döviz de ekonomide dolamaya balar • Nakit döviz dolam ve döviz mevduat MB’nn para politikas araçlarn ciddi ekilde kstlar • Para arznda bir deiim ekonomiyi nasl etkiler? • Yani para arz deiince ekonomi bir denge noktasndan dierine hangi mekanizmalarla geçer? • Çünkü ekonomik aktörler tutmay arzuladklarndan fazla paray ya harcarlar yada borç verirler • Yani para piyasasndaki arz fazlas mal ve tahvil piyasasna talep fazlas eklinde yansr • lki talebi arttrr ikincisi faizler düürür • Her ikisi de ekonomiyi canlandrc etki yapar • Para arznn yetersiz kalmas halinde ise ayn mekanizma tersine iler • Para piyasasndaki talep fazlas mal ve tahvil piyasalarnda talep yetersizliine dönüür ( M / P )d = L ( rs , rb , Se, W ) • M1 için yetersiz kalabilir ama M2Y+R gibi daha kapsaml para arz tanmlar için anlamldr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) MIKROTEMELLER Tüketim ve Yatrm Harcamalar Yedinci Bölüm 358 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 359 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 360 Mikrotemel nedir? Keynesyen tüketim fonksiyonu • Basit Keynesyen model iki temel makro iliki üstüne ina edilmiti • Nihai tüketim harcamalar gelirin yavalayarak artan bir fonksiyonu idi • Yatrm harcamalar faiz haddinden yada gelirden bamsz ekilde belirleniyordu (modele dsald) • Bu iki Keynesyen ilikinin hangi davransal varsaymlara dayand açk deildi • Örnein makro düzeyde tüketim harcamalarnn öngörülen ekilde davranmas için mikro düzeyde tüketicilerin onunla uyumlu davrann açklamak gerekecekti • Makroiktisadn mikrotemelleri böylece olutu • Keynes tüketim C ile kullanlabilir gelir Y arasnda basit bir dorusal iliki kurmutu C = C + cY ve C > 0 and 0 < c < 1 • C gelir düzeyi sfra düse bile toplumun varl için gerekli asgari tüketim miktardr • Bu fonksiyonun üç özellii vardr • Marjinal tüketim eilimi c sfrla bir arasnda yer alr • Faiz haddi denklemde yoktur • Ortalama tüketim eilimi APC = C / Y = (C / Y) + c gelir Y arttkça azalmaktadr • Bunlar Keynes’in tüketicinin davran ile ilgili temel varsaymlardr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 361 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 364 Tüketim bilmecesi 362 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Ya, servet ve tüketim • Modigliani tüketim orann gelir ve servete balar C/ Y=D(W/ Y)+E • nsan yaamnn iki ayr faz olduunu vurgular • Üretken yaam faznda gelir yüksektir ve tasarruf yaplr • Emeklilik döneminde gelir düüktür ve servetten harcama ile muadil bir tüketim düzeyi tutturulur • Yani ilk fazda servet biriktirilir (tasarruf yaplr) • kinci fazda servetten yenir (eksi tasarruf yaplr) • Servetteki deime uzun dönem tasarruf orann sabit tutacak ekilde ksa dönem tüketim fonksiyonundaki kaymalar açklar • Yani bilmeceyi çözer 363 Ampirik sonuçlar • ABD ve ngiltere’de yaplan ilk ampirik çalmalar Keynes’in faraziyeleri ile ayn yönde sonuçlar verdi • Daha yüksek gelire sahip hanelerin tasarruf oran daha düük gelire sahip ailelerden daha büyüktü • Gelirin azald resesyon yllarnda GSMH’da tüketim harcamalarnn pay artyordu • Tüketim harcamalar, tasarruf ve faiz hadleri arasnda anlaml bir iliki görülmüyordu • Ancak, daha sonra Simon Kuznets tarafndan yaplan kapsaml aratrma farkl sonuçlar verdi • Kuznets uzun dönemde kii bana gelirde büyük artlara ramen ortalama tüketim eiliminin sabit kaldn kantlayarak Nobel ödülünü kazand Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 365 Tüketim bilmecesine çözüm 367 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Keynes’in faraziyeleri Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 366 Modigliani: yaam-çevrimi hipotezi • Ortada iki çelikili gözlem yani bir bilmece vard • Milli gelirde tüketimin pay ksa ve uzun dönemde zt davranyordu • Ksa ve uzun dönemde iki ayr tüketim fonksiyonu olduunu kabul etmek bilmeceyi çözecekti • Keynes’in tüketim fonksiyonu tüketim-gelir ilikisinin sadece ksa dönemdeki davrann açklar • Uzun dönem için baka ilikiler bulmak gerekir • Teorinin içsel tutarll tüketim birimi olarak aileyi (hanehalk) almay ve onun davranndan hareketle makro tüketim fonksiyona ulamay gerektirir • ki çözüm geldi: Modigliani’nin yaam-çevrimi hipotezi ve Friedman’n sürekli gelir hipotezi Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat • Faraziye (conjecture): yetersiz veri ile ulalan sonuç • Keynes’in güvenilir veriler için gerekli bilgisayarlar ve karmak istatistiki teknikleri yoktu • Gözlemlerine ve içgüdülerine dayanmak zorunda idi • Birinci faraziye: marjinal tüketim eilimi sfrla bir arasnda yer alr yani insanlar gelirlerinin ne tümünü tüketir ne de tümünü tasarruf eder • kinci faraziye: ortalama tüketim eilimi gelir yükseldikçe düer yani daha yüksek gelir düzeyleri daha çok tasarruf yapmay mümkün klar • Üçüncü faraziye: faiz haddi tüketim ve tasarruf kararlar açsndan önemsizdir çünkü faiz haddi sadece portföy tercihini etkiler Keynesyen tüketim fonksiyonu Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) • Keynesyen iktisatç Franco Modigliani tüketim fonksiyonu çalmalar ile Nobel ödülü ald • Çözümü sezgisel olarak basittir: insanlar yüksek gelirli dönemlerinde düük gelirli dönemlerinde harcamak üzere tasarruf yapar • Tipik örnek kiinin çalrken emeklilik dönemi tüketim düzeyini korumak için tasarruf yapmasdr • Yaam-çevrimi (life-cycle) kavram modern ekonomilerde vatandalarn bu eilimini yanstyor • Model tüketim düzeyinin belirlenmesine serveti de ekleyerek çalmaktadr • Uzun dönemde gelirle birlikte toplumda servetin artmas tüketim orann sabit tutacaktr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Yaam-çevriminde servet 368 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 369 Friedman: sürekli gelir hipotezi • Monetarist Milton Friedman tüketim bilmecesine kar sürekli (permanent) gelir hipotezini önerdi • Çözüm sezgisel düzeyde gene basittir: insanlar kalc olduuna inanmadklar geçici gelir deiimlerini tüketimlerine yanstmaz • Geri planda hakl bir gözlem vardr: gerçek yaamda insanlarn gelirleri düzgün bir çizgi üstünde gitmez, gelirde raslantsal ve geçici dalgalanmalar olur • Model gelirde kalc ve geçici deiimi ayrdeder • Tüketim harcamalar kalc (sürekli) gelir düzeyi tarafndan belirlenir • Yani ksa dönemde boom dönemi gelir artlar kadar resesyon gelir düüleri tüketime yansmaz Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 370 Asaf Sava Akat Tüketimin mikrotemelleri: özet • Keynes’in basit tüketim fonksiyonu sadece cari gelirle cari tüketim arasnda iliki kuruyordu • Daha sonra gelitirilen modeller cari gelire ek olarak servetin, gelecekte beklenen gelirin ve faiz haddinin tüketim harcamalarn etkilediin gösterdi • Makro tüketim harcamalar ile mikro düzeyde ailenin davranlar arasndaki tutarllk aratrld • Bütün bunlar basit bir gerçei deitirmez: tüketiciler harcamay sürdürdüü sürece, olumsuz oklarn ekonomiye etkisi en fazla ksa ve yumuak resesyonlarla snrl kalacaktr • Tüketiciler harcamay reddettii sürece ekonomiler çok ciddi sorunlarla kar karya kalrlar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Makroiktisat Ders Notlar (2007) 371 373 • Yatrm harcamalarnn GSMH’daki pay tüketime kyasla çok daha küçüktür • Genellikle milli gelirin % 15 ile % 30’u arasndadr • Yatrmlar tüketime kyasla daha dalgaldr • Bazen, özellikle resesyonun banda yatrmlardaki düü toplam gelirdeki düüten büyük olabilir • Yani yatrm harcamalar ekonominin konjonktürel dalgalanmalarn büyütücü (amplify) etki yapar • Yatrmlar klasik okulun yapt gibi sadece faiz haddine balamak yada Keynes’deki gibi dsal belirlendiklerini önermek gerçekçi deildir • Yatrm harcamalarn oluturan farkl kalemlerin farkl davranlarn analiz etmek gerekir Asaf Sava Akat ABD: Yatrm verileri Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Yatrm harcamalar 376 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 374 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 372 Yatrm harcamas türleri • Milli gelir muhasebesi üç temel yatrm harcamasn ayrdeder • Sabit sermaye yatrm harcamalar firmalar ve devlet tarafndan mal ve hizmet üretimde kullanlmak üzere satn alnan tüm makine, teçhizat ve binayaplar kapsar • Konut yatrm harcamalar tüketicilerin yada firmalarn ikamet yada kiralama amac ile satn aldklar tüm yeni konutlar kapsar • Stok yatrm harcamalar firmalarn hammadde, yar-mamul ve mamul stoklarndaki deiimi kapsar • Ayrca özel ve kamu yatrm, makina-teçhizat ve bina-yap yatrm eklinde ayrmlar da mümkündür Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 375 Sabit sermaye yatrmlar Neoklasik yatrm fonksiyonu • Yatrm harcamalarnn en büyük kalemidir • Firmalarn gelecekte mal-hizmet üretimde kullanmak için her çeit üretim arac satn aldklarnda yaptklar harcamalardr • ki alt kategorisi vardr: • Makina ve teçhizat harcamalar fabrikalarn, atölyelerin, ofislerin, vs. içindeki tüm aletler içindir • naat harcamalar makina ve teçhizatn içine yerletirildii tüm yaplar içindir • Örnek: barajn kendi inaat harcamasdr; elektrik üretiminde kullanlan türbinler, transformatörler, vs. makina-teçhizat snfna girer • Gayrisafi (gross) sermaye oluumu da denebilir • Sabit sermaye yatrmlarnn açklanmasnda en yaygn kullanlan hipotez neoklasik yatrm fonksiyonudur • Burada “neoklasik” sözcüü her üretim faktörünün gelirini marjinal ürününe eitleyen gelir dalm teorisine referanstr • Yatrm miktarn sermayenin marjinal ürünü ve faiz haddi belirler • Yatrmlar reel faiz haddinin azalan fonksiyonu olarak gören klasik yatrm fonksiyonudur • Faiz haddi yükselince nisbi karll az yatrmlar devreden çkacandan yatrm harcamas düer • Faiz haddi düünce yatrm harcamas artar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 377 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 378 Borsa ve “Tobin’in q’su” Banka krizi ve kredi skkl Konut yatrm • Nobel ödüllü Keynesyen iktisatç James Tobin farkl bir hipotez gelitirmitir • Tobin borsadaki hisse senedi fiyat hareketleri ile yatrmlar arasnda iliki kurar • Aadaki formül deerinin birden küçük yada büyük olmasna göre, hisse fiyatlar yüksekse firmalar daha çok, düükse daha az yatrm yapar • Mali kesimin büyüklüü, etkinlii ve sal sabit sermaye yatrmlar açsndan çok önemlidir • Bankaclk krizleri daima ve her yerde sabit sermaye yatrm harcamalarnda düüe neden olmutur • Büyük Buhran iyi bir örnektir • Bankalarn bilançolarndaki bozulma onlar mevcut kredilerini geri çarmaya sevkeder • Borçlu firmalar önce yatrmlarn keser • Kredi skkl (credit crunch) mali kesimden kaynaklanan nedenlerle kredilerin azalmasdr • Bu durumda örnein faizdeki düüün yatrm harcamalarn arttrmas söz konusu deildir • Çünkü sorun yapsaldr • Konut yatrmlar yatrm harcamalarnn önemli bir kalemidir • GSMH’nn % 5 ile % 10’u arasnda deiir • naat sektöründe üretim döneminin uzunluu konut piyasasnda bir stok ve akm ayrm yaratr • Ksa dönemde konut fiyatlarn konut talebi ve konut stou arz tarafndan belirlenir • Uzun dönemde konut fiyatlarna bal olarak firmalar konut üretimini arttrr yada azaltr • Fiyatlar yükselince konut inaat artar fakat konutlar bittiinde fiyatlar tekrar dümü olabilir • Bu nedenle konut inaatnn kendi içsel dalgalanma süreci (konjonktürü) vardr Mevcut sermayenin piyasa deeri q = Mevcut sermayenin yenileme deeri • Yüksek piyasa deeri firmalar için yatrm attrma iareti ve tevikidir • Ayn zamanda yatrm harcamasnn borsa aracl ile finansmann salar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 379 Asaf Sava Akat Konut piyasasnda stok ve akm Makroiktisat Ders Notlar (2007) 380 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 382 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Makroiktisat Ders Notlar (2007) 381 Stok yatrmlar Konut talebi ve faiz haddi • Gelimi mali piyasalara ve düük enflasyona sahip ülkelerde konut talebi faiz haddine çok hassastr • Çünkü alm 20-30 yl vadeli konut (ipotek – mortgage) kredileri ile finanse edilir • Pek çok ülkede bu konuda uzmanlam mali kurumlar mevcuttur • Uzun dönem faiz haddinde bir düü tüketicinin ayn deerdeki bir konut için ödeyecei aylk taksidi azaltarak konut satn almay tevik eder • Faiz düüü eski borçlulara sermaye kazanc getirebilir (yeniden ucuz faizle borçlanma) • Böylece tüketim artna neden olabilir • Neticede faiz haddi konut üretimini etkiler Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat 383 • Ekonomi normal seyrederken hammadde, yarmamul ve mamul stoklarndaki deiimin büyüklüü ve ekonomiye etkisi ihmal edilebilir düzeydedir • Ancak konjonktürün dönme noktalarnda stok deimeleri ekonomiyi çok etkiler • Stoklarn mutlak düzeyi yerine deiimi izlenir • Firmalar stoklar zaman içinde üretim ve talep dalgalanmalarn düzeltmek için kullanrlar • Stoklar bazen üretim faktörü nitelii kazanr: yedek parçalar teçhizatn çabuk tamirini salar • Özellikle mamul stoklarnn önemli bir bölümü datm kesiminde (toptan ve perakende ticaret) tutulur Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 384 Hzlandran modeli Küreselleme ve öncesi • Hzlandran modeli Keynesyenler iktisatçlar arasnda popülerdir • Stoklarn gelirin sabit bir oran olduu kabul edilir N=EY • Stok yatrm stoktaki deiimdir I='N=E'Y • Sonuçlar ilginçtir: gelir sabitse stok yatrm sfrdr • Ancak gelir aa ve yukar gittiinde stok yatrm da ayn yönde deiir • Yani stok yatrm bir resesyon ve boom’un banda talep görülen dalgalanmay büyütücü etki yapar • ABD için E katsays 0.2 hesaplanmtr: talepte 1 $ azalma harcamay tekrar 0.2 dolar ksmaktadr • 19.uncu yüzyln bandan Birinci Dünya Savana kadar dünya ticareti çok hzl artt • Bunda dönemin en büyük ekonomik, mali ve askeri gücü ngiltere’nin liberalizmi savunmas etkili oldu • ki sava arasnda ekonomik milliyetçilik (faizm), merkezi planlama (komünizm) ve Büyük Buhran dünya ticaretini daraltt • kinci Dünya Sava sonrasnda ABD’nin dünya ticaretinin desteklemesi yeni bir dönem balatt • Uluslararas ekonomik ilikiler tekrar hzla canland • Komünizmin çökmesi bu sürece ivme kazandrd • Buna karlk, makro politika tartmalar uzun süre kapal ekonomi varsaymna temellendi Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 385 KÜRESELLEME Açk ekonomide iktisat politikalar Sekizinci Bölüm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 386 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 387 Küresellemenin anlam Ödemeler Dengesi (Bilançosu) hracat, ithalat, net ihracat • Son on ylda küreselleme sözcüü çok yaygn kullanm alan buldu • Ama çok farkl anlamlar da kazand • ktisatç için küreselleme milli ekonomilerin artan bütünlemesi ve karlkl-bamll demektir • Bu süreci aadaki uluslararas akmlarla izleriz – Mal akmlar (ticaret: ihracat ve ithalat) – Hizmet akmlar (görünmeyen ticaret) – Dorudan yabanc sermaye yatrm (FDI) – Ksa ve uzun dönem borçlanma ve finans akm – Borsa portföy yatrmlar • Bu akmlardaki art iç iktisat politikalarna ciddi tahditler getirmektedir • Bir ekonominin d dünya ile yapt ilemler Ödemeler Dengesine (bilançosuna) kaydedilir • Türkiye’de ÖD’ni aylk olarak TCMB hesaplar ve internette yaynlar • Ödemeler Dengesi dört ana kalemden oluur – Cari ilemler hesab – Sermaye hesab – Net hata ve noksan – Rezerv deiiklikleri • Bilanço mant ile tutarl olarak Ödemeler Dengesi tanm icab açk yada fazla veremez yani dengededir • ÖD’ni oluturan kalemlerinin hepsinde açk yada fazla olabilir ama açk ve fazlalarn toplam daima sfra eittir • hracat (X) ülke içinde üretilip ülke dna satlan mal ve hizmetlerdir • Ithalat (M) ülke dnda üretilip ülke içinde satlan mal ve hizmetlerdir • Net hracat (NX) = D Ticaret Aç ihracatla ithalat arasndaki farktr • Dikkat: iktisatçlar için ihracat ve ithalat kavramlar hizmet ticaretini ve faktör gelirlerini de kapsar • DE tarafndan her ay mal ihracat (Free On Board – FOB), mal ithalat (Cost Insurance Freight – CIF) ve d ticaret dengesi açklanr • Bunlar iktisatçlarn kulland anlamda ihracat, ithalat ve net ihracat deildir çünkü sadece mal akmn ve iki ayr ölçü ile (FOB-CIF) kapsar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 388 Asaf Sava Akat Cari ilemler hesab Makroiktisat Ders Notlar (2007) ABD -454 20 -434 EU - 11 -10 -15 -25 Almanya 52 -76 -24 Brezilya -1 -25 -26 Rusya 61 -15 46 Türkiye -27 17 -10 spnya -40 22 -18 2000 yl verileri 391 Asaf Sava Akat I- Makroiktisat Ders Notlar (2007) • ÖD’de, döviz geliri yada gideri olmayan döviz giri ve çklar Sermaye Hesabna kaydedilir • Sermaye hesab mali ilemleri kapsar: – Yabanc dorudan sermaye yatrmlar (FDI) – Portföy yatrmlar – Uzun dönemli borçlanmalar (1 yldan uzun) – Ksa dönemli borçlanmalar (1 yldan ksa) • Net sermaye hareketi (CF) ekonominin d dünya ile varlk al veriini özetler ve sermaye hesab dengesi ile özdetir • Net hata ve noksan kalemi kayna bilinmeyen döviz hareketlerini yakalar • MB’nn döviz rezerv deimeleri ÖD’de yer alr 392 Asaf Sava Akat Hizmet, yatrm geliri, transferler 394 Altn Sistemi • Bugünkü kur rejimleri ve uluslararas ödemeler sistemi yeni (sava-sonras) gelimelerdir • Büyük Buhran’a kadar dünya ekonomisinde Altn Sistemi (Gold Standard) hüküm sürdü • Altn sikkeler için ayrca döviz kuruna ihtiyaç yoktur: altn her yerde geçerlidir • Altn Sisteminde her ülke kat parasnn deerini altn miktar ile sabitler: kat paray bu fiyattan altna dönütürmek MB’nn görevidir • Ülkeler arasnda ödemeler dengesizlikleri altn akmlar ile dengelenir • Örnein d açk varsa altn çk para arzn kstlar • Yüksek faiz iç talebi düürünce d açk kapanr I - CAR LEMLER HESABI A. B. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. C. 1. 2. 3. D. Mal, Hizmet ve Yatrm Geliri Dengesi(A+B+C) Mal ve Hizmet Dengesi (A+B) DI TCARET DENGES HZMETLER DENGES Tamaclk Turizm naat Hizmetleri Finansal Hizmetler Dier Ticari Hizmetler Resmi Hizmetler Dier Hizmetler YATIRIM GELR DENGES Dorudan Yatrmlar Portföy Yatrmlar Dier Yatrmlar CAR TRANSFERLER Asaf Sava Akat I- A. B. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. C. 1. 2. 3. D. CURRENT ACCOUNT Goods, Services and Income (A+B+C) Goods and Services (A+B) GOODS SERVICES Transportation Travel Construction Services Financial Services Other Business Services Government Services Other Services INCOME Direct Investment Portfolio Investment Other Investment CURRENT TRANSFERS Makroiktisat Ders Notlar (2007) 393 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Sermaye hesab CURRENT ACCOUNT Mal, Hizmet ve Yatrm Geliri Goods, Services and Income Dengesi(A+B+C) (A+B+C) Mal ve Hizmet Dengesi (A+B) Goods and Services (A+B) A. DI TCARET DENGES A. GOODS 1. Genel Mal Ticareti 1. General Merchandise Exports f.o.b. 1.1. hracat f.o.b. 1.1. 1.1. hracat f.o.b. 1.1.1. Exports f.o.b. 1.1. Bavul Ticareti 1.1.2. Shuttle trade 1.1. Uyarlama: Dier Mallar 1.1.3. Adjustment: Classification Imports f.o.b. 1.2. thalat f.o.b. 1.2. 1.2. thalat c.i.f. 1.2.1. Imports c.i.f. 1.2. Uyarlama: Navlun ve Sigorta1.2.2. Adjustment: Coverage 1.2. Uyarlama: Dier Mallar 1.2.3. Adjustment: Classification 2. lem Gören Mallar 2. Goods for Processing 3. Tamir Gören Mallar 3. Repairs on Goods 4. Parasal Olmayan Altn (net) 4. Non Monetary Gold (net) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 390 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Sermaye hesab (Milyar USD) Ticaret Dengesi Görünmeyenler Cari lemler Dengesi Cari lemler: d ticaret dengesi I - CAR LEMLER HESABI Asaf Sava Akat D ticaret aç ve d denge • ÖD’nin Cari lemler Hesab ekonominin döviz gelirlerinin ve giderlerinin tümünü kapsar • D ticaret açndan daha kapsaml bir ölçüdür • Cari ilemler dengesi iktisat teorisinin Net hracat (NX) kavramna tekabül eder • Cari ilemler hesabnn alt kalemleri: – Mal ticareti: ihracat, bavul, ithalat, altn, vs – Hizmetler: turizm, navlun, inaat, dier hizmetler – Yatrm gelirleri: faiz, kar transferi – Cari transferler: içi dövizleri, resmi transferler • D ticaret aç (fazlas) sadece mal akm dengesini, cari ilemler aç (fazlas) ise mal, hizmet ve faktör akmlar toplam dengesini gösterir Asaf Sava Akat 389 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 395 B. SERMAYE HESABI B. CAPITAL ACCOUNT C. FNANS HESABI C. FINANCIAL ACCOUNT 8. Yurtdnda Dorudan Yatrm 8. Direct Investment Abroad 9. Yurtiçinde Dorudan Yatrm 9. Direct Investment in Turkey 10. Portföy Hesab-Varlklar 10. Portfolio Investment- Assets 11. Portföy Hesab-Yükümlülükler 11. Portfolio Investment- Liabilities 11.1. 11.2. 12. Hisse Senetleri 11.1. Borç Senetleri 11.2. Dier Yatrmlar-Varlklar 12.1. Merkez Bankas 12. Equity Securities Debt Securities Other Investment- Assets 12.1. Monetary Authorities 12.2. Genel Hükumet 12.2. 12.3. Bankalar 12.3. Banks 12.4. Dier Sektörler 12.4. Other sectors 13. Dier Yatrmlar-Yükümlülükler 13. General Government Other Investment- Liabilities 13.1. Merkez Bankas 13.1. 13.2. Genel Hükumet 13.2. 13.3. Bankalar 13.3. Banks 13.4. Dier Sektörler 13.4. Other sectors Cari,Sermaye ve Finansal Hesaplar D. NET HATA VE NOKSAN Monetary Authorities General Government Current, Capital and Financial Account D. NET ERRORS AND OMMISSIONS E. RESERVE ASSETS GENEL DENGE E. REZERV VARLIKLAR (*) GLOBAL BALANCE 14. Rezerv Varlklar 15. Uluslararas Para Fonu Kredileri 15. Use of Fund Credits and Loans 16. Ödemeler Dengesi Finansman 16. Exceptional Financing Asaf Sava Akat 14. Reserve Assets Makroiktisat Ders Notlar (2007) 396 Bretton Woods Anlamas Dünya Bankas • kinci Dünya Sava sonrasnda yeni uluslararas ödeme sistemi oluturmak gerekiyordu • 1944 ylnda ABD’nin New Hampshire eyaletinde Bretton Woods adl küçük bir kasabada yaplan toplantda uluslararas ekonominin 20.inci yüzyln ikinci yars için temel kurumlar tesis edildi • Biri Keynes’in dieri ABD heyetinin olmak üzere iki farkl öneri vard: ABD heyeti dolayl Altn Sistemi teklifini kabul ettirecek güce sahipti • Dolarn altn muhtevas dier MB’lar için sabitlendi • Dier ülkeler döviz kurlarn dolara sabitledi • Dünya Bankas Grubu ve Uluslararas Para Fonu Washington D.C.’de faaliyete geçti • Dünya Bankasna (World Bank) 183 ülke üyedir ve 10.000 çalan vardr (8.000’i Washington DC’de) • lk hedefi üye ülkelere kalknmalarnda finansman kayna salayarak destek olmakt • Sava sonrasnda Marshall plan çerçevesinde Avrupann yeniden inasnda önemli rolü oldu • Örnein ilk Türk kalknma bankas olan Türkiye Sanayi Kalknma Bankas Dünya Bankas destei ile kurulmutu • Daha sonraki yllarda Dünya Bankas kredilerini ekonomik kalknmann eitim, iyi kamu yönetimi, salk, çevre sorunlar gibi toplumsal boyutlarna younlatrmaya balad Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 397 Asaf Sava Akat Dünya Bankas Grubu Makroiktisat Ders Notlar (2007) 398 Asaf Sava Akat Uluslararas Para Fonu • Dünya Bankas Grubunda baka kurulular da vardr – International Bank for Reconstruction and Development (IBRD) hükümetlere borç verir – International Finance Corporation (IFC) özel sektör kurulularna borç verir ve Türkiye’de çok aktiftir – International Development Association (IDA) salk ve eitim gibi sosyal konularda uzmandr • 2002 ylnda Dünya Bankas Grubu tarafndan verilen yeni krediler toplam 19.5 milyar dolardr • Türkiye Dünya Bankasna borçlu ülkeler arasnda yer alr • Dünya Bankasnn Ankara’da bir bürosu vardr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 400 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 399 Özel çekme haklar • Uluslararas Para Fonuna (International Monetary Fund IMF) 183 ülke üyedir ve 2.500 çalan vardr • Üyelerin ödemeler dengesinden kaynaklanan döviz likiditesi sorunlarnn ksa vadeli borçlanma ile hafifletilmesi için tesis edilmitir • Amaç uluslararas ödemeler sisteminin 1930’larda yaand gibi tekrar çökmesini engellemektir • 1950-70 arasnda dünya ekonomisi likidite sknts çekmeden büyümütür • 1970’lerden bu yana çok ender gelimi ülke IMF’den mali destek istemitir • Son otuz ylda gelimekte olan ülkelerin IMF ile ilikileri giderek artmtr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 401 • Bretton Woods’un kurduu sabit döviz kurlar sistemi 1960’larn sonunda sürdürülemez hale geldi • Büyük cari ilemler dengesi açklar ve yükselen enflasyon ABD’yi altn-dolar paritesini terketmek zorunda brakt • Gelimi sanayi ülkeleri dalgal kur rejimlerine geçtiler ve IMF hesap birimini yeniden tanmlad • Yeni hesap birimi Özel Çekme Hakkdr (Special Drawing Right SDR) • SDR=1.35 US$ (Aralk 2002) • Her üye ülkenin IMF’de borçlanabilecei bir kotas vardr (SDR cinsinden) • Toplam kotalar 212 milyar SDR’dr (280 milyar $) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 402 Standby anlamalar Dier IMF kredileri Uluslararas mali kurulularda iktidar • IMF 1946’da kuruldu • lk IMF kredisini 1947’de Fransa ald • ÖD sorunlar halinde IMF desteinin temel çercevesini oluturan Standby Anlamalar (Standby Arrangements) 1952’de standard hale getirildi • sminden anlald gibi, IMF sorunlu ülkenin yannda yer aldn (stand by) ve mali kaynakla desteklediini ilan etmektedir • Anlama hükümetin ÖD likidite sorunlarn çözmek için ald tedbirleri ayrntl ekilde açklad bir Niyet Mektubu (Letter of Intend) ile iler • Mektup IMF’nin cra Kurulu tarafndan onaylannca Standby Anlamas yürürlüe girer • Supplemental Reserve Facility (SRF) bir baka IMF kredi biçimidir • MB’nn döviz rezervlerini güçlendiren ksa vadeli (genellikle bir yl ve alt) bir imkandr • Türkiye’ye Kasm 2000 likidite krizi sonrasnda 8 milyar dolar tutarnda SFR verilmitir • Contingent Credit Lines (CCL) ülke parasnn deerine piyasa güvenini tesis etmek üzere olaanüstü koullar dnda kullanlmayaca varsaym ile verilen kredilerdir • Extended Fund Facility (EFF) Standby Anlamasna bal olarak gerçekletirilen yapsal reformlarn finasman için verilen bir kredidir • IMF-DB’nda ülkelerin oy gücü grubun sermayesine yaptklar katk ile orantldr • Dolays ile en çok sermaye pay olan ABD, Avrupa ve Japonya en büyük oya da sahiptir • DB Bakan ABD yönetimi tarafndan atanr; IMF Bakan ise Avrupa tarafndan seçilir • Her iki kurum üst düzeylerde birinci snf iktisatçlar istihdam eder • Michael Bruno, Anne Krueger ve Joseph Stiglitz (2001 Nobel ödülü) DB’da ba iktisatç idi • Stanley Fischer wuzun süre IMF’de murahhas Bakan Yardmcs görevini yapt • Yakn geçmite bu göreve Anne Krueger geldi Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 403 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 404 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 405 IMF’ye eletiriler Uluslararas mali mimari Sermaye akkanl • IMF’ye farkl çevrelerden sk sk birbiri ile çelien youn eletiriler gelir • Azgelimi ülkelerde popülist hükümetler ve siyasi hareketler IMF’nin talep ettii mali disiplinin çalan kesimlere zarar vermesini eletirir • Gelimi ülkelerdeki Keynesyen sol IMF’yi rijit monetarist politikalar uygulayarak ülke koullarn dikkate almamakla suçlar (Stiglitz) • ABD sa IMF’yi Amerikan vergi mükellefinin parasn azgelimi ülkelerde sorumsuz siyasetçileri kurtarmak için kullanarak ciddi bir ahlaki risk yaratmakla suçlar • Bunlarn hepsi doru olamaz • Son on ylda, Kore, Tayland ve Malezya gibi ekonomik mucize yaratt düünülen ülkeler de dahil çok sayda gelien ülke mali kriz yaad • IMF’nin bu krizleri öngörememi ve engelleyememi olmas hakl olarak eletirildi • Uluslararas mali sistemde köklü bir deiim gündeme geldi • Ancak IMF’nin yerini alacak kurumun yada kurumlarn niteliinde taraflar anlamakta zorland • Uzun dönemde IMF’nin bir dünya merkez bankas ilevini yerine getirecek ekilde güçlendirilmesi düünülebilir • Söylemesi kolay ama yapmas çok zordur • Son on yla kadar uluslararas sermaye akkanl gelime yolunda ülkelerde kural deil istisna idi • 1980’lerin sonundan itibaren çok sayda ülke sermaye akmlarna konan kstlamalar kaldrdlar • Bu sürece “sermaye hesabnda serbestleme” yada konvertibilite denilmektedir • TL 1989’da konvertibilite kazand • Gelien ülkelerde reel faizlerin yüksek seyretmesi artibraj karlarna yönelik ksa vadeli sermaye girilerini (scak para) tevik etti • Scak para ile finanse edilen popülist politikalar yada yatrm patlamalar mali istikrarszl arttrarak krizlerin koullarn hazrlad Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 406 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 407 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 408 Küreselleme üçlemi Politika arac tercihi Sabit kur ve serbest kur • Sermaye hesabnn serbestlemesi iç makro politika ortamnda köklü deiime yol açar • Küreselleme üçlemi: aadakilerden ikisi denetlenebilir; dieri piyasalara braklmaldr – Sermaye hesabnda serbestleme (konvertibilite) – Bamsz para politikas (faiz haddi) – Döviz kuru • Konvertibilite kabul edilince MB ya faizler yada döviz kuru üstünde denetimini kaybeder • Ya da sermaye hareketleri kstlanmaldr • Kamu otoritesi bu tahdidi anlamaz yani konvertibiliteye ramen faiz ve kuru denetlemeye kalkarsa sonu genellikle mali krizdir • Küreselleme üçlemine ülkelerin tepkisi farkldr • Gelimi ülkeler döviz kurunu piyasaya brakarak (dalgal kur) para politikas aracn ellerinde tutmay tercih eder • Böylece olumsuz ok halinde faiz haddini kullanma esnekliini korurlar (bamsz para politikas) • Konjonktür dalgalanmalarna kar para politikas kullanldndan milli gelir volatilitesi düüktür • Gelien ülkeler döviz kurunu denetleyip (sabit kur) faizi piyasaya brakmay tercih ettiler • Bu durumda olumsuz ok halinde para politikas kullanlamayacandan faiz ve milli gelir volatilitesi yüksek olur • Sabit kurun avantaj tüm ekonomik aktörler için belirsizlii azaltmasdr: döviz kazanan kesimlerin uzun dönemli plan yapmalarn kolaylatrr • Buna mukabil, döviz kurunu koruyabilmek için iç talebi ve büyüme hzn düürme pahasna sk para politikalar uygulamak zorunluluu doabilir • Reel kurdaki deimeler ani ve büyük oranda olur; ekonomide hasar yapar • Dalgal kur döviz kazanan ve kullanan kesimler için belirsizlii arttrr • Para politikasnn iç talebin makul düzeyde tutulmas amaçl kullanlmas olanan verir • Ani büyük kur hareketleri yaanmaz Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 409 Sabit kur rejimi Makroiktisat Ders Notlar (2007) Makroiktisat Ders Notlar (2007) 410 Asaf Sava Akat 412 Gevek ve sk “peg” • Sabit döviz kurunun gerisinde sadece MB’nn güvenilirlii (credibility) varsa, gevek (soft) peg denir • Gevek çünkü MB aslnda kuru deitirme (devalüasyon yada revalüasyon) hakkna sahiptir • Hukuken balayc ve formel geçerlilii olan sabit kur rejimine sk (hard) peg denir • En tipik örnei MB’nn özgürlüünü hukuken balayc ekilde ortadan kaldran Para Kurulu (Currency Board) rejimidir • Para Kurulu sadece döviz karlnda para basar: dolamdaki tüm parann döviz karl vardr • Bu durumda bamsz para politikas ve MB’nn nihai borç veren ilevi olamaz • Sabit kur rejiminde döviz piyasasnda arz ve talep dengesizlii halinde piyasa kurun deimesi ile dengeye gelemez • Sabit kurda MB açklad döviz kurunda piyasann tüm döviz ve ülke paras taleplerini karlar • Yani açklad döviz kurunda kendisine gelen tüm döviz talebi karsnda yerli para ve tüm yerli para karsnda döviz verir • Döviz arz-talep fark MB rezervlerine yansr • TL talebi fazla ise (döviz geliyor) döviz rezervleri artacak, TL arz fazla (döviz talep ediliyor) döviz rezervleri azalacaktr • Rezerv deimesi para arzn etkiler (FX ilemleri) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Makroiktisat Ders Notlar (2007) 411 Sabit kur ve para politikas Sabit kur ve döviz piyasas • Döviz kurunun MB tarafndan belirlenmesine sabit kur rejimi (peg yada pegged exchange rate) denir • Döviz kurunu sabitlemek için MB döviz alm ve satm fiyatlarn önceden açklar • Nominal döviz kuru sabitlenecei gibi bir trend üstünde hareket de edebilir (crawling peg) • Sermaye hareketlerinin kstland (konvertibilitenin olmad) ekonomiler için tercih edilen kur rejimidir • Sabit döviz kuruna güvenilmesi için MB’nn döviz rezervleri yüksek olmaldr • Ayrca MB sabit döviz kurunu gereinde üretim kayb pahasna yüksek faiz hadleri ile desteklemeyi kabul etmelidir Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat 413 Euro ve EMU • Avrupa Para Birlii (European Monetary Union – EMU) sk peg rejimine bölgesel düzeyde örnektir • EMU üyesi ülkeler milli paralarndan vazgeçip kendi aralarnda döviz kurunu ebediyen sabitlediler • Milli paralar yeni para birimi Euro ile deitirildi • Ayn anda Euro geri kalan dünya paralarna kar dalgalanmaya brakld • Euro bölge içinde (üyeler arasnda) olabilecek en sk peg rejimine, bölge dnda ise dalgal kur rejimine tekabül etmektedir • Geri planda AB içi ticaret artnn (Tek Pazar) üye ülke üreticileri için sabit kur rejimi zorunlu hale getirmesi yatmaktadr • Sabit kur rejimi para politikasn kstlar • Çünkü kuru belirledii andan itibaren MB’nn para arz üstünde denetimi kalmayacaktr • Örnein para arzn ksarak faizlerin yükselmesine neden olduunu varsayalm (sk para politikas) • Yüksek faizin cezbettii sermaye akm (scak para?) MB döviz rezervlerini ve yani para arzn arttrr • Döviz talebinde ani bir art varsayalm • Rezervlerini yani sabit kuru korumak için MB para arzn ksacak yani faizlerde arta raz olacaktr • Sabit kurda para politikas konjonktüre kar reel ekonomiyi gözetme olanan kaybeder • Yani kuru korumay hedeflemek zorundadr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 414 Optimal parasal birlik • Bir ülke grubunun tek pazar oluturmas halinde üyeler arasnda dalgal kurun maliyeti çok yüksektir • Grup içinde iç pazar-d pazar ayrm kalknca kurdaki belirsizlik kaynak dalmn bozar • Grup içinde sabit kur (parasal birlik) bir çözümdür • Buna karlk üye ülkeler dsal/içsel oklar kur deimesi aracl ile masetme olanan kaybeder • Mukayeseli üstünlüünü yitiren bölge devalüasyon yapamaz • Sistem üretim faktörlerinin o bölgeden mukayeseli üstünlük kazanan bölgeye gitmesi ile çalr • Faktörlerin corafi seyyaliyeti parasal birliin etkin ilemesi (optimal) için gerekli kouldur Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 415 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 416 Popülizm POPÜLZM Kamu müdahalesi, gelir dalm ve konjonktür Dokuzuncu Bölüm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 418 • Popülizm ve popülist politika sözcüklerine Türkiyenin iktisat politikas söyleminde sk raslanyor • Son dönemde “kötü”, “arzulanmayan” “tehlikeli” muadili anlamlar yüklenerek kullanlmaktadr • Siyasi süreç içinde olumu sözcüklerdir • Halktan, büyük kütlelerden yana olduunu iddia eden siyasi hareketler verilen addr • “Halkçlk” sözcüü ile eanlamldr • ktisat literatürüne girii nisbeten yenidir • ABD’li iktisatçlarn Latin Amerika’da uygulanan popülist politikalarn olumsuz sonuçlarna ilgi duymalar sonucudur • ktisat teorisi açsndan nisbeten iyi tanmlanm bir dizi analiz ve iktisat politika önerisine tekabül eder Asaf Sava Akat Popülist politikalar • Popülist harcama politikalar iki kalemde younlar • Kamunun gelir dalmn düzeltmek yada baka amaçla yapt transfer harcamalar arttrlr – Kamu çalanlarna yüksek zamlar – Cömert emeklilik olanaklar – Çiftçilere, KOB’lere, vs. kamu destekleri • Sosyal içerikli kamu yatrmlar arttrlr – Eitim giderleri, okul inaat, vs. – Salk giderleri, hastane inaat, vs. • Sa eilimli popülist partiler keynesyen konjonktür argümanlar ile (iç talebi canlandrmak) i alemine yönelik tevik ve sübvansiyonlar arttrma yolunu terchih ederler • Ekonomik etkilerinde fark yoktur Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 421 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 419 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 417 Popülizm ve bütçe dengesi • Popülist iktisat politikalarnn müterek özelliini basit bir varsaym özetler: bütçe aç ekonomi için ille zararl deildir • “Keynesyen-sol” analizden fark, gelir dalmn düzeltme amacnn konjonktürün olumsuz etkilerini telafi etmenin önüne geçmesidir • Bütçeye gelir bulmadan sosyal amaçl kamu harcamalarnn arttrlmas popülist politikalarn tanmlayc özelliidir • Popülist politikalar sa partiler tarafndan da (seçim kazanmak/yanda beslemek için) kullanlr • Sosyal harcamalarn yüksek vergi yükü ile finanse edildii refah devleti (sosyal devlet) farkldr ve sosyal demokrasinin tanmlayc özelliidir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 420 Popülist teori Popülist çevrim • Popülist politikalarn amaçlad sonuçlar anlamna “doru” olduunu söyleyen analizler vardr • ki variyant ayrdediliriz: – Keynesyen çarpan açn finansmann salar – Enflasyon ekonomiye zarar vermez • lki bilinen Keynesyen mantktr • Ekonomide kullanlmayan kapasitenin varl halinde kamu harcamalarnda art üretimi ve oradan vergi gelirlerini arttracaktr • kincisi enflasyonun orta-uzun dönemde yaratt kaynak maliyetlerinin küçümsenmesidir • Popülist kamu harcamas sayesinde ksa dönemde elde edilen gelir dalm düzelmesinin kalc olaca kabul edilir • Popülizm geleneine sahip ülkeler “popülist çevrim” (cycle) verilen özel bir konjonktür yaar • Çevrim kamu harcamalarnda büyük artlarla balar • ç talep canlanr, büyüme hzlanr • Enflasyonu denetlemek için kur sabitlenir yani ülke paras deer kazanr • Talepteki canlln sürmesi için faizler bask altna alnr yani MB gevek para politikas uygular • Ayn anda ortaya çkan bütçe ve cari denge açklar dardan ksa vadeli borçlanma ile karlanr • Normal olarak bir popülist çevrim 3 ila 5 yl sürer • Sonunda ya bir ödemeler dengesi krizi ya bir istikrar paketi (genellikle ikisi birden) gelir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 422 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 423 Popülist krizler Konvertibilite öncesi ve sonras Popülist efsaneler (1) • Mali piyasalar eninde sonunda riskleri kavrar • D borçlanma kuruyunca döviz sknts balar • Hükümet sürdürülemez politikalarda israr edince ekonomik kriz ksr döngüsüne girilir • u yada bu ekilde döviz kuru ve maliyet enflasyonu trmanr, iç talep ve üretim daralr • Enflasyondaki ani art düük gelirlilerin tüm kazançlarn geri alr: örnein reel ücretler popülist çevrim öncesi düzeyin altna iner • Ekonomik sorunlar politik istikrarszlk getirir • Hükümet destek için IMF’ye bavurma zorunda kalr • IMF’nin reçetesi acldr: bütçe dengesi, devalüasyon, faizlerin artmas, vs. • Sermaye hareketlerinde serbestliin varl yada yokluu popülist çevrimin sonunu deitirir • Sermaye hareketleri serbest ise, kriz öncesinde vatandatan da döviz talebi gelir • Ülke paras çok hzl deer kaybeder • Buna karlk karaborsa, girdi yokluu nedeni ile üretimin durmas gibi durumlar olmaz • Sermaye hareketleri kstl ise kur oynamaz ama döviz ortadan kaybolur (karaborsa) • Döviz bitince ithalat yaplamadndan üretim durur • Giderek tüm mal ve hizmetlerde karaborsa oluur • Hükümet idari datma (narh, vs.) yöneldikçe kaynak kayb ve popülizmin maliyeti artar • Piyasa ekonomisinin baz temel gerçeklerinin kavranmamas gelime yolundaki ülkelerde popülizmin yeermesini mümkün klar • Efsane: üreticilere ve çalanlara kamunun salad nominal gelir artlar gelir dalmnda kalc düzelmelere neden olur • Gerçek: üretilen katma deerin üstünde nominal gelir sürdürülemez bütçe ve cari ilemler dengesi açklar ile finanse edilir • Efsane: para basmak iç talebi ve milli geliri arttrarak ekonomiyi rahatlatr • Gerçek: baslan para önce d aç büyütür sonra enflasyonu azdrr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 424 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 425 Asaf Sava Akat 426 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Popülist efsaneler (2) Popülizm ve hiperenflasyon Popülizmin göstergeleri • Efsane: enflasyonun nedeni üretim yetersizliidir ve düürülmesi için üretimin arttrlmas gerekir • Gerçek: enflasyon para arznn hzl artmas ile oluur, üretimle bir ba yoktur • Efsane: her koulda enflasyonda bir yükselmeyi kabul ederek ekonomik büyüme hzlandrlabilir • Gerçek: enflasyonla büyümenin ayn yönde hareket etmesi sadece baz özel koullarda söz konusudur; bunlarn dnda enflasyon yükseldikçe ekonomik büyüme yavalar • Efsane: enflasyon büyüme için iyidir • Gerçek: enflasyon uzun dönemde hzl büyümenin en büyük dümandr • Latin Amerika ülkelerinde popülist politikalar genellikle hiperenflasyonla sonuçlanmtr • Çevrimin banda d borçlanma bütçe açn finansmann saladndan hzl büyümeye ramen enflasyon düüktür (“güzel günler”) • D borçlanma olanaklar kstlannca hükümet ile bütçe açn monetize eder (para basar) • Enflasyon paradan kaç hzlandrarak kendi kendini besleyen bir fasit daireye dönüür • Ksa süre içinde aylk fiyat artlar iki-haneye, hatta üç-haneye çkar • Hiperenflasyon vergi gelirlerini de düürür; para basldkça daha çok para basma zorunluluu doar • Popülist çevrimi tehis etmek zor deildir – Ülke paras ve döviz cinsinden reel ücret ve gelirlerde ani ve büyük bir yükselme – Kamu harcamalarnda büyük art sonucu büyük bütçe açklar olumas – Reel faizlerin sfra hatta eksiye gerilemesi – Ülke parasnn hzla deer kazanmas – Cari ilemler dengesinde sürdürülemez açklarn belirmesi • Bu durumda bir kriz kaçnlmazdr • Bunlardan biri yada birkaç baka nedenlerle gerçekleebilir fakat tümünü birden sadece popülist politikalar temin eder Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 427 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 428 Asaf Sava Akat 429 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Popülizm ve siyasi yelpaze Popülizm ve küreselleme Türkiye’de popülizm • Gelien ülkelerde kendisine “sol” diyen siyasi akmlar içinde popülist eilimler çok yaygndr • Ama kendisini “sada” gören siyasi akmlarda da sk sk popülizme raslanr • Gelimi ülkelerde popülizm arlkl olarak “sa” siyasi akmlarda görülür • Halk ve halkç (volk, populaire, vs.) sözcükleri küçük adam büyük güçlere kar korumay vadeden partiler tarafndan kullanlr • Türkiye’de sorumsuz kamu harcamalar ve devasa bütçe açklar anlamnda popülizm siyasi yelpazenin her köesinde hakim söylemdir • Yeni yeni yadrganmaya balanmtr • Ksa dönemde küresellemenin ilk etkisi popülist politikalar tevik edici yönde olmutur • Konvertibilite sonrasnda da döviz kurunun MB denetiminde tutulmas bir popülist çevrimin ksa vadeli d borçlanma ile (scak para) finanse edilmesini kolaylatrr • Küreselleme uzun dönemde dalgal kuru gerektirir • Dalgal kur rejiminde piyasalar popülist politikalara annda tepki verirler • Dolays ile bir süre için dahi olsa yapay bir bolluk ve refah dönemi yaratmak olanakszlar • Popülist eilimler o nedenle daima konvertibiliteye kar dururlar • Türkiye sava sonras dönemde üç büyük popülist çevrim yaamtr • 1950’de Menderes hükümeti ilk çevrimi balatt • 1954-57 arasndaki döviz sknts, karaborsa ve enflasyon ksr döngüsü 1958’de IMF ilk önemli Standby Anlamas yaplmas ile sonuçland • 1973’de Ecevit hükümeti ikincisini balatt • 1978-79’da döviz sknts, karaborsa ve üretimin durmas üzerine 1980’de IMF ile yaplan Standby Anlamas (24 Ocak kararlar) ile sona erdi • 1989’da Özal’n sermaye hesabnn serbestlemesi (konvertibilite) ile üçüncü çevrim balad • 1994 krizi ile sona erdi Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 430 Popülizm örnei: 1989-1993 • Türkiye son tipik popülist çevrimi 1989-93 arasnda yaamtr • Popülist politikalar ANAP’n Mart 1989 yerel seçimlerini kaybetmesi üzerine Özal’n kamu maa ve ücretlerine büyük zamlar vermesi ile balamtr • Artan iç talep 1990’da büyüme hzn arttrrken d açk rekor düzeylere trmand • 1991’de Körfez sava iç talep artn yavalatt • Seçim sonrasnda gelen Demirel hükümeti popülist politikalar sürdürdü • 1993’de kamu kesiminin operasyonel aç GSMH’nn % 9.1’ine ulamt • Bütün çabalara ramen popülist politikalar ancak dört buçuk yl sürdürülebildi Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 431 Asaf Sava Akat 1994 krizi • 1993 yaznda Tansu Çiller DYP Genel Bakan ve Babakan oldu • Çiller, 1994 Nisan aynda yaplacak yerel seçimleri düünerek faiz ve kuru bask altna almay denedi • Dolar 1 Ocak 1994’de 15.000 TL’den Nisan 1994’de 40.000 TL’ye yükseldi • Döviz sknts olumad ama TL’nin deerinde büyük düü yaand • Nisan 1994’de IMF ile Standby Anlamas imzaland ve istikrar paketi açld • 1994’de TEFE art yüzde 150’ye ulat • Kamu ve özel kesimde reel ücretler % 40 düerek 1989 öncesi düzeylere geriledi • GSMH 1994’de % 6 küçüldü 432 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Reel ücretler % 190 155 120 85 50 88Q1 89Q3 91Q1 92Q3 94Q1 95Q3 97Q1 Unit Wage Index Pri. Man. Ind. ($) (1997=100) 98Q3 00Q1 01Q3 Productivity Index Asaf Sava Akat 433 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat 434 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Faiz-d bütçe dengesi Asaf Sava Akat Cari ilemler dengesi Reel döviz kuru % % BILLION USD 3 100 4 435 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 3 90 1 2 -1 1987 80 1 1989 1991 1993 1995 1997 1999 -3 0 70 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 -5 -1 60 1987 -2 1989 Primary Balance/GDP Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 1991 1993 1995 1997 1999 -7 Current Account Balance Real Exchange Rate Index (1982=100) 436 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 437 Asaf Sava Akat Krizin tanm • Kriz nedir? Örnein bir resesyondan fark nedir? Ekonomik açdan nasl ayrdederiz? • Krizi temel makroekonomik göstergelerde süreksizlik denebilecek kadar büyük dalgalanmalar yaanmas hali diye tanmlayabiliriz • Krizde mali göstergeler öne çkar: faizler, döviz kuru ve enflasyon • Ekonomik faaliyet yavalarken faiz, döviz kuru ve enflasyon fazla oynaklk göstermiyorsa resesyondur • Üçlüde ani ve büyük hareketler krizi tanmlar • Birkaç gün yada hafta içinde ülke paras deerinin üçte birini kaybederse, enflasyon iki katna çkarsa, faizler gökyüzüne ularsa bu bir ekonomik krizdir MAL KRZLER Bankaclk kesimi sorunlar ve konjonktür Onuncu Bölüm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 439 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Makroiktisat Ders Notlar (2007) 438 Krizin nedenleri 440 • Genelde kamuoyu ekonomik krizden ani ve büyük devalüasyonlar anlar • Popülizmin krizle sonuçlandn gördük • Bütün ekonomik krizleri ve büyük devalüasyonlar popülist politikalara atfetmek yanltr • Bir ekonomi d borçla finanse ettii büyük ve sürdürülemez kamu açklar mevcut deilken ekonomik kriz yaayabilir • Örnein “Dou Asya kaplanlar” denen Kore, Tayland, Malezya ve Endonezya’da bütçe açklar yoktu ama çok ciddi krizler oldu • Salkl bir kamu maliyesine ramen krizin nasl oluabileceine bakmak gerekiyor Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 441 Bilanço krizleri Bankaclk kesiminin shhati Vade uyumsuzluu • Büyük kamu açklar üstüne ina edilen popülist politikalarn yaratt d açklar bizi “cari ilemler dengesi krizlerine” götürdü • Krize giden bir dier yol mali kesim bilançolarnda ciddi bozulmann yaanmasdr • Mali kesimdeki sorunlarn yaratt çalkantlar bizi “bilanço krizlerine” yada “mali krizlere” götürür • Kasdedilen özellikle banka bilançolarnda biriken risklerin tanamaz hale gelmesidir • Bilanço krizlerini anlamak için bankaclk kesiminin ileyiine daha yakndan bakmak gerekiyor • Baz riskler bankacln bizzat yapsnda yer alr; dierleri uygulama göre deiir • Bankaclk kesimi gelimi yada gelien tüm ekonomilerin makroekonomik ileyiinde ve istikrarnda anahtar role sahiptir • Bankalar tasarruf ve yatrm kararlar arasndaki hayati ba oluturur • Bankaclktaki sorunlar çevrisel akmn düzgün ileyiini çok etkiler • Örnein bankalar kendi sorunlarn çözebilmek için ekonomiye verdikleri kredileri azaltma yoluna gittikleri anda yatrm ve tüketim harcamalarnn da dümesine neden olurlar • ç talepteki gerileme ekonomiyi bir resesyona sokabilir yada resesyonu derinletirebilir • Bankacln özü, halktan toplanan mevduatn özel kesim firmalarna yada devlete borç olarak verilmesidir • Birinci ve en önemli risk, toplanan mevduatn vadesi ile verilen kredilerin vadesinin ayn olmamasdr • Tüm dünya ülkelerinde banka mevduatlarnn ortalama vadesi banka kredilerinin ortalama vadesinden daha ksadr • Buna vade uyumsuzluu (maturity mismatch) denir • Vade uyumsuzluu banka varlklarnn (krediler) ortalama vadesi ile banka yükümlülüklerinin (mevduat) vadesi arasndaki zaman farkdr • Fark büyüdükçe faiz riski artar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 442 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 443 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 444 Vade riski ve faiz volatilitesi Para cinsi uyumsuzluu Kur riski ve volatilitesi • Bankann mevduata ödedii faiz fonlama maliyetidir • Banka kredi faizlerini fonlama maliyetinin üstünde tesbit eder: aradaki fark bankann kardr • Genelde kredi faizleri kredi süresince sabit kalr • Ancak, fonlama maliyetinde büyük artlar olmas halinde banka kredilerinden zarar edecektir • Faiz haddinde ani ve büyük bir artn fonlama maliyetine etkisi mevduat ortalama vadesine baldr • Vade ksaldkça, etki artar • Faiz volatilitesinin yükselmesi halinde bankalar mevcut kredilerinden zarar etmeye balarlar • Bu olay bankaclk kesiminin yapsndan kaynaklanr: tüm bankalar için geçerlidir • Banka mevduatlar ve kredileri ülke paras cinsinden yada baka ülkeler paralar cinsinden olabilir • Ülke içinde yabanc paralarn da kullanlmas (para ikamesi yada dolarizasyon) halinde yerleikler yabanc para cinsinden mevduat tutar • Banka yurtiçinde kredi vermek için yurtdndan borçlanmaya gidebilir • Neticede her bankann yabanc para cinsinden varlklar ve yükümlülükleri oluur • Para cinsi uyumsuzluu (currency mismatch) yabanc para yükümlülük ve varlklar arasndaki farktr • Aradaki fark büyüdükçe bankann döviz kurundaki oynamalar karsnda riski artar • Bir banka varlk ve yükümlülüünün neden iki farkl para cinsinden olmasn kabul eder? • Banka aradaki faiz farkndan yararlanmak için (arbitraj) bir para cinsinden borçlanp baka bir para ile borç verir • Döviz yükümlülük - TL varlk halinde, yükümlülüün fonlama maliyeti ödenen faiz art kurdaki deimenin anaparada yol açt deiimdir • Döviz kurunda volatilite bankann büyük anapara (sermaye) karlar/zararlar yazmasna neden olur • Beklenmeyen devalüasyonlar döviz varl döviz yükümlülüünün altnda olan bankalarda (açk pozisyon) büyük zararlar demektir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 445 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 446 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 447 Banka iflaslar Mevduat sigortas Bankaclkta “ahlaki zafiyet” • Vade ve kur risklerini iyi yönetemeyen bir banka mevduat sahiplerine kar yükümlülüklerini yerine getiremez hale gelecektir • Teknik olarak iflas etmesi gerekir • Banka iflaslar mevduat sahiplerini tedirgin eder ve bankalardan mevduat çekilmesine yol açar (bank run) • Balayan tehlikeli ksr döngü reel ekonomiyi çok olumsuz etkiler (Büyük Buhran’n nedenlerini hatrlayalm) • Yani hükümetler banka iflaslarndan çok çekinir • flas edecek banka büyüdükçe iflas etmesi zorlar • “flas için çok büyük” özdeyii bunu özetler • Bir çözüm banka mevduat sahiplerini koruyan tasarruf mevduat sigortasdr • Normal koullarda mevduat sigortas banka sistemi tarafndan ödenen primlerle finanse edilir • Kriz durumlarnda önemli bir bölümü dorudan vergi mükellefinin üstünde kalr • Sisteme katlmak zorunludur • Genel kural önceden saptanan bir tavann altnda kalan küçük mevduat sahiplerinin korunmasdr • Türkiye’de olduu gibi özel koullarda (1994 krizi) sigorta tüm mevduat kapsayabilir • Mevduat sigortas bankalara hücum tehlikesini ortadan kaldrr ama baka sorunlar yaratr • “Ahlaki zafiyet” (moral hasard) son dönemlerde iktisat teorisinde sk kullanlan bir kavramdr • Etkinlik ücretlerinde bir uygulamasn gördük • Mevduat sigortas bankaclk sektöründe benzer bir durum yaratr • Nihai riskin vergi mükellefi tarafndan yüklenmesi bireysel bankay ve mevduat sahibini ar riskli davranlara tevik eder • Banka risk yönetimini ihmal ederek yüksek getiri beklentisi ile riskli kredilerini arttrr • Tasarrufçu likidite sknts çeken bankalarn yüksek faiz teklifini kabul eder • Böylece bir ahlaki zafiyet ksr döngüsü oluur Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 448 Bankalarn denetlenmesi • Bankaclk sorunlar, mali disiplinin salanmasnn ve düzgün para politikasnn makroekonomik istikrar için gerekli fakat yeterli olmadn gösterir • Bankaclk kesiminin etkin denetimi, ahlaki zafiyetin olumasn engellemek ve bankalarn vade/kur risklerinin sistemik tehlike yaratmayacak düzeylerde seyretmesini salamak açsndan hayatidir • Riskleri azaltacak bir tedbir bankalarn sermaye yeterlilik oranlarn yükseltmektir • Banka özkaynaklarnn hesaplanmasnda varlklarn gerçekçi ekilde deerlendirilmesi çok önemlidir • Yolsuzluk (zayf kanun hakimiyeti) bankaclk kesiminin denetlenmesini zorlatrr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 449 Küreselleme ve mali kesim • Küreselleme süreci bankaclk kesiminde yapsal sorunlar büyütmütür • Sermaye hareketlerinin serbest kalmas ile birlikte özellikle gelien ülke bankaclk kesimlerinde kur riskinde önemli bir art görülmütür • Konvertibilite gelien ülke bankalarna d bankalardan borçlanp içerideki yüksek reel faizlerden yararlanma olanan vermitir • Yabanc bankalar kendi paralar ile borç verdikleri için kur riski tamadklarn düünmülerdir • 1990 sonrasnda gelien ülkelerde konvertibiliteye geçile mali krizler arasnda gözlenen yakn ba bu somut olgudan kaynaklanr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 450 “Scak para” ve kur rejimi • Faiz arbitrajndan yararlanmak için bir ülkeye giren ksa vadeli yabanc kaynaklara “scak para” deniyor • Scak çünkü geldii hzla ülkeden çkabiliyor • Türkiye dahil, sorunlu gelien ülkelerin tümünde ksa vadeli yabanc kaynak kullanld görülüyor • Scak parann iki temel önkoulu vardr – Reel faizler yüksek seyretmelidir – Açk yada örtük kur garantisi olmaldr • kincisi özellikle önemlidir: formel olarak açklanmasa bile MB’nn para politikasnda döviz kurunda istikrara öncelik verecei inanc olmadan ksa vadeli yabanc kaynak girii çok kstl kalr • Küreselleme üçlemini hatrlayn Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 451 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 452 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 453 Krize giden farkl yol Yatrm balonu iiyor Balon nasl patlayacak? • imdi mali krizle sonuçlanacak bir konjonktür senaryosu yazalm • Temel varsaym: kamu maliyesi dengededir ve enflasyon düüktür (popülist politika yoktur) • Bu durumda ekonomik büyümenin motoru kamu açnn pompalad iç talep deildir • ç talep kamu aç dnda nereden kaynaklanabilir? • Milli gelir özdeliinden nihai tüketim ve yatrm harcamalarndaki artn da iç talebin canl seyretmesini salayacan biliyoruz • Tüketim ve yatrm harcamalarnn gücü ksa dönemde çok olumlu bir konjonktür yaratr: ekonomi hzla büyür (boom) • Yatrm harcamalarndaki art hzl büyümeyi, hzl büyüme canl talebi, canl talep tekrar yatrm harcamalarnn artmasn getirir • Büyüme fazilet döngüsü (virtuous cycle) oluur • Bu duruma yatrm balonu (investment bubble) ad verilir: balon çünkü sürdürülebilirlii üphelidir • Bu süreçte genellikle gayrimenkul fiyatlarnda ve borsada (varlk piyasalarnda – asset markets) benzer bir balon oluur • ç talepteki canlln iç faizleri dünya düzeyinin üstünde tutmas banka kesimi aracl ile ksa vadeli d kaynak giriini (scak para) hzlandrr • Kamu maliyesinde dengeye ramen d açk büyür • D borç verenler eninde sonunda ülke mali kurumlarn bilançolarndaki krlganln farkna varr • D kaynaklar kuruyunca döviz skntsn balar • Yabanclar sistem çökmeden çkma derdine düer • Kur riski yerleiklerin döviz talebini tetikler • kisi birden döviz talebini patlatr • Bu durum Sermaye Akm CF erisinde yukar doru ciddi bir kaymaya tekabül eder • Bankaclk kesiminde hem vade hem de kur riski realize edilme noktasna gelmitir • Bilanço kökenli sorunlar aniden döviz, para ve bono piyasalarnda ciddi bir eritme (meltdown) ile sonuçlanr: kriz gelmitir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 454 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 455 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 456 MB’nn açmaz Mali kriz Kriz sonras politika opsiyonlar • Bu süreç içinde MB’na bakmakta yarar var • deal durum MB’nn yatrm balonunu zamannda tehis ederek para politikasn skmasdr • Büyük bir ihtimalle hükümet ve ialemi tarafndan ekonomik büyümeyi engellemekle suçlanacaktr • Balon olutuktan sonra opsiyonlar çok kstldr • Para politikasnn kslmas reel ekonomide iflaslar arttracandan banka bilançolarn bozacaktr • Bunu yapmad takdirde ekonominin tam gaz bir mali krize girmesi kaçnlmazdr • MB’lar genellikle balonun kendi iç mant ile patlamasn beklemeyi tercih ederler • Varlk fiyat balonlar MB için daima sorundur • Mali kriz, büyüme-mali istikrar-scak para fazilet döngüsünün küçülme-enflasyon-iflaslar ksr döngüsüne dönütüü andr • Birgün döviz piyasasna sadece alclar, tahvil piyasasnda sadece satclar gelir • Kur ve faiz engellenemez ekilde yükselmeye balar • Bankalar kredilerini geri çardkça reel ekonomiyi çökertir ve kendi bilançolarn bozarlar • Varlk piyasalarndaki balonlar ayn iddette patlar • Hükümetin krizi maliye yada para politikas tedbirleri ile engellemesi mümkün deildir • Buna karlk kriz sonrasnda önünde farkl opsiyonlar mevcuttur • Küreselleme üçlemi gene ibandadr • Yüksek faiz ve devalüasyon karsnda hükümet iki farkl yol seçebilir • Biri konvertibiliteyi kaldrmaktr (Malezya) • Bu takdirde MB hem kuru hem de faizi denetleme olanana kavuur: piyasasndaki erimeyi durdurur • Dieri IMF destei talep etmektir (Kore, vs.) • Ksa vadeli borçlar IMF kaynaklar ile ikame edilir • Buna karlk IMF maliye ve para politikalarnn sklmasn talep eder • Ekonomi konvertibilite içinde daha düük bir reel kur/milli gelir ve daha yüksek enflasyonda yeni dengesine oturur Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 457 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 458 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 459 Stiglitz’in IMF eletirisi IMF ve “ahlaki zafiyet” Devlet iflas eder mi? • IMF’nin mali kesim bilançolarndaki krlganlktan kaynaklanan krizlerin tedavisinde popülist krizlerle ayn yöntemleri kullanmas eletirilmitir • En güçlü eletiri Nobel ödülü sahibi Dünya Bankas eski ba ekonomisti Joseph Stiglitz’den geldi • Stiglitz mali kriz durumunda maliye ve para politikalarnn sklmasnn krizi derinletirdiini önerdi • Monetarist yaklamn reel ekonomide kayplar arlatrdn söyledi • Esas amacn bu ülkelere borç veren uluslararas bankalar IMF kredileri ile kurtarmak olduunu iddia etti • IMF bu eletiriye sert ekilde kar çkt • Stiglitz’in eletirisi fevkalade önemli bir soruna iaret etmektedir • Sabit kur rejimi uygulayan ülkeye kendi paralar ile ve yüksek faizle borç veren yabanc bankalar iler sktnda paralarn IMF sayesinde geri alacaklarn düünürler mi? • Bu takdirde karmzda IMF politikalarn yaratt ciddi bir “ahlaki zafiyet” vardr • Yabanc bankalarn elde ettikleri yüksek faiz hakszdr çünkü bir risk karl deildir • Yabanc bankalarn verdikleri borcun batmas riskine katlanmalar doru yaklamdr • Ya borçlu devlet yada kamu bankalar ise? • “Ahlaki zafiyet” sorunsalnn kamu d borçlarna tanmas ilginç bir tartmay gündeme getirir • Gelien ülkeler mali sistemden dünya ortalamasnn üstüne faizlerde (yüksek risk primi) d borç alr • Döviz likiditesi kaybolunca gene IMF devreye girer • Kamu d borcunu yeniden yaplandrmay kolaylatran bir yöntem (iflas yada konkordato) d borçta “ahlaki zafiyet” açmazn çözecektir • ABD’de muhafazakar (Cumhuriyetçi) kesimler bu eletiriyi benimser • Buna karlk borç veren bankalar ve borç alan devletler itiraz eder: bu ihtimal borçlanma risk primini (faizi) yükseltecektir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 460 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 461 ABD’de bankaclk sorunlar Japonya’da bankaclk sorunlar • Bankaclk kesimi sorunlarna gelimi ülkelerde de raslanmaktadr • 1980’lerin sonunda ABD’ye özgü bir banka biçimi olan Saving and Loan Associations ciddi geri gelmeyen krediler, eksi net varlk, yolsuzluk, vs. sorunlar ile karlat • Hükümet hzla sorunlarn üstüne gitti • Sorunlu bankalar derhal bu konuda uzmanlam bir kamu kuruluuna aktarld • Sorunlarn mali sisteme sçramas engellendi • Reel ekonomiyi etkilemesine izin verilmedii için vergi mükellefine nihai maliyeti öngörülen miktarlarn bile altnda gerçekleti • Japonya 1980’lerin ikinci yarsnda daha önce anlatlana çok benzeyen bir yatrm ve varlk fiyat balonu yaad • Japon MB’s 1990’larn banda para politikasn skarar balonu patlatt (mali kriz olmad) • Ama banka bilançolarnda büyük sorunlar olutu • Maliyetin yüksekliini gören Japon hükümeti soruna müdahele etme cesaret ve kararlln gösteremedi • Zaman geçtikçe banka bilançolar daha da kötületi • Daha sonra yaplan daha büyük yardmlar yetmedi • Banka kesimi sorunlarna müdahalede gecikme Japon ekonomisinin son on yldaki çok kötü büyüme performansnn en önemli nedenlerinden biridir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 463 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 464 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 462 Türkiye’de bankaclk sorunlar • Türkiye’de 2001’de yaanan mali krizin kökeninde popülist çevrim (d denge) deil bankaclk kesimi sorunlar yatmaktadr • Kamu bankalar Hazine’den alacaklarn (görev zararlar) gecelik fonluyordu (vade uyumsuzluu) • Özel bankalar d borç alarak devlete ve kamu bankalarna TL salyordu (para cinsi uyumsuzluu) • Gecelik fonlama ile kamu kad tayan özel bankalar da vard (Demirbank) • Kasm’da likidite krizi kamu bankalarnn ve ksa vadeli kaynakla Hazine bonosu tutanlarn, ubat’ta TL’ye saldr ise açk pozisyonu olan özel bankalarn bilançolarnda büyük hasar yaratt Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 465 Kriz göstergeleri Enflasyonun tarihi • Popülist çevrimin tersine, mali krizlere önceden iaret eden ekonomik göstergeler bulmak zordur • lk akla gelen cari ilemler dengesi açdr: d fazla ile mali kriz oluabilecei pek düünülmez • 1998’de Rusya’nn dev cari fazlas vard • Ülke parasnn deer kazanmas bir gösterge olabilir • Pek çok ülkede sert bir çalkant yaanmadan ülke parasnn deer kaybna raslanr • Kamu borcunun milli gelire ve iç mali piyasaya kyasla orann yükseklii önerilebilir • Çok yüksek borç oran ile mali krizle tanmam ülkeler çoktur • Tüm vakalarda geçerli gösterge mevcut deildir • Enflasyon tanmn hatrlayalm: fiyatlar genel seviyesindeki devaml artlara enflasyon diyoruz • Bugünkü anlam ile enflasyon yeni bir olaydr • Kymetli madenlerin para olarak kullanld dönemlerde enflasyona iki neden yol açabilir – Kymetli maden arznda ani bir art (örnein 15.inci yüzylda Amerika’nn kefi sonras) – Hükümdarn darpanede baslan sikkedeki kiymetli maden miktarn düürmesi (tai) • Her ikisi de geçici, ksmi ve ender olaylardr • Enflasyon kat para ile, özellikle Altn Standardnn terkedilmesinden sonra (kanuni para) yaygnlk ve kalclk kazanmtr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 466 Piyasa ekonomisinde enflasyon • Piyasa ekonomilerinde uzun dönemde yüksek enflasyona çok ender raslanr • Gelimi piyasa ekonomilerinde bar döneminde fiyatlar genel seviyesinde hzl artlar kural deil istisnadr • ABD, ngiltere, Kanada, Avusturalya, sviçre gibi ülkelerin hala birkaç yüzyl önce tesis edilmi para birimlerini kullandklarna dikkat çekelim • Buna karlk sava içinde ülkelerde sk sk enflasyon görülmütür • Çünkü fiyatlar genel seviyesinde istikrar (parann deerinin korunmas) piyasa ekonomisinin etkin ileyii için çok önemlidir YÜKSEK ENFLASYON Nedir? Nasl oluur? Onbirinci Bölüm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 467 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 468 Sava aras hiperenflasyonlar Sava sonras enflasyonu • Modern dönemin ilk hiperenflasyonlar Birinci Dünya Sava sonrasnda Orta Avrupada yaanmtr • Almanya, Avusturya, Macaristan ve Polonya’da 1921-24 arasnda fiyatlar genel seviyesinde 100 ile 10 milyar kat mertebesinde artlar oldu • Özellikle Alman hiperenflasyonu iyi bilinir • Enflasyonist tehlike kat (kanuni) parann yapsnda daima mevcuttur • Hiperenflasyonun orta snfa vurduu darbe bu ülkelerde daha sonra çok vahim sonuçlar douran siyasi çalkantlar yaanmasnn küçümsenmeyecek nedenlerinden biridir • Gelimi ülkelerde baka hiperenflasyon olmad • kinci Dünya Sava sonrasnda, özellikle 1970’ler ve 1980’lerde, gelimi sanayi ülkelerinde enflasyon uzun dönem eilimlerinin üstüne çkmtr • Bu süreçte 1974-80 arasnda petrol fiyatlarnn 15 kat artm olmasnn büyük etkisi vardr • 1990’larda dünyada enflasyon tekrar denetim altna alnmtr • Halen dünya ekonomilerinin çok büyük bölümünde enflasyon düük düzeyde seyretmektedir • Son yllarda baz ülkelerde deflasyon ciddi bir sorun olarak görülmeye balamtr (Japonya) • Buna karlk baz ülkelerde ve baz dönemlerde çok yüksek enflasyon oranlar görülmütür Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 469 Yüksek enflasyon ülkeleri Makroiktisat Ders Notlar (2007) 472 TÜFE (%) 1960 Almanya 100 sviçre 100 Hollanda 100 Belçika 100 ABD 100 Japonya 100 Kanada 100 Tayland 100 Fransa 100 ngiltere 100 Hindistan 100 Msr 100 Güney Kore (*) 100 Yunanistan 100 Meksika 100 Türkiye 100 Arjantin 100 (*) Seri 1966 ylndan balamaktadr. Asaf Sava Akat • Cevaplandrlmas gereken çok soru vardr – Neden baz ülkelerde ve dönemlerde fiyatlar genel seviyesi hzla yükselirken baka ülkelerde ve dönemlerde istikrarl seyreder? – Enflasyonun nedenleri nelerdir? – Ksa ve uzun dönemde enflasyon ekonominin performansn nasl etkiler? – Enflasyondan kimler yararlanr, kimler zarar görür? – Bir piyasa ekonomisi uzun dönemde enflasyonla yaayabilir mi? – Enflasyonla mücadele etmek gerekir mi? – Gerekirse nasl? Makroiktisat Ders Notlar (2007) 475 Ortalama TÜFE 2000 342 382 498 382 581 550 615 757 813 1.367 2.160 3.734 1.965 6.419 491.460 27.221.930 144.071.709.066.919 Enflasyon 3,1 3,4 4,1 3,4 4,5 4,4 4,6 5,2 5,4 6,8 8,0 9,5 9,2 11,0 23,7 36,7 101,4 2001 1,7 0,7 3,8 2,6 1,1 -1,4 1,3 0,3 2,0 1,3 4,9 2,5 -1,1 3,4 4,8 68,5 4,0 473 Ortalama 1960-2000 1960s Almanya 3,1 2,6 sviçre 3,4 3,5 Hollanda 4,1 4,8 Belçika 3,4 3,5 ABD 4,5 2,8 Japonya 4,4 5,5 Kanada 4,6 3,1 Tayland 5,2 1,8 Fransa 5,4 3,8 ngiltere 6,8 3,9 Hindistan 8,0 7,7 Msr 9,5 4,2 Güney Kore (*) 9,2 Yunanistan 11,0 2,3 Meksika 23,7 2,9 Türkiye 36,7 4,4 Arjantin 101,4 23,2 (*) Seri 1966 ylndan balamaktadr. Asaf Sava Akat Enflasyon ve kaynak israf • Kösele maliyetleri ekonomik aktörlerin enflasyon karsnda para tutmay azaltmalar sonucu deer üretmeden kullanlan kaynaklara tekübül eder • Enflasyonla birlikte insanlar bankaya daha sk giderler ve ayakkablarnn köselesi ypranr • Menü maliyetleri sadece enflasyon yüzünden kullanlan ek kaynaklara tekabül eder • Düük enflasyonda fiyat listeleri uzun süreler için geçerli kalr • Yüksek enflasyon ortamnda fiyatlar sk sk deitirmek için ek kaynak kullanmak zorunluluu ortaya çkar • Bu kaynaklar üretimden alkonulmaktadr Makroiktisat Ders Notlar (2007) Enflasyon (%) 1970s 4,9 4,5 7,5 4,5 8,1 9,8 8,8 10,2 10,2 14,9 7,6 10,1 16,5 15,5 18,5 29,2 149,3 1980s 1,5 2,4 1,2 2,4 3,7 1,4 4,4 3,0 4,4 5,3 8,2 18,3 4,1 17,9 76,6 48,5 460,3 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 1990s 2,1 1,3 2,3 1,3 2,6 0,6 1,5 4,8 1,5 2,7 8,8 7,9 4,8 8,0 19,7 80,8 3,3 474 Enflasyon ve gelir • ktisatçlarn büyük çounluu ylda % 2-3 gibi düük düzeylerin üstünde enflasyonu tasvip etmez • Az sayda iktisatç ise mutlak fiyat düzeyi istikrarn (sfr enflasyon) savunur • ktisatçlar enflasyona kaynak israfna yol açarak ekonominin uzun dönem ortalama büyüme hzn düürdüü için kar çkarlar • Bir dier neden enflasyonun servet dalmnda yol açabilecei keyfi (arbitrary) deiikliklerdir • Enflasyonun iktisatç olmayan kamuoyunda alglanma biçimi ile iktisatçlar tarafndan deerlendirilmesi arasnda büyük farklar vardr • Bu konularn ayrntsna inelim Asaf Sava Akat 471 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Dünyada enflasyon: onyllar TÜFE Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Enflasyonun maliyetleri Enflasyonu anlamak Asaf Sava Akat 470 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Dünyada enflasyon: uzun dönem • On, yirmi, otuz yl gibi uzun süreler boyunca yüksek enflasyon yayan bir dizi ülke vardr • En iyi bilinen örnekler Latin Amerika’dadr • Bölgenin üç büyük ekonomisinde (Brezilya, Arjantin ve Meksika) uzun süren yüksek enflasyon dönemleri oldu • Arjantin ve Brezilya birden fazla hiperenflasyon sonucu para birimlerini deitirdiler • 1970’lerin ortasnda itibaren Türkiye yüksek enflasyon ülkesidir • Kapitalizme geçi döneminde eski komünist ülkelerde de yüksek enflasyon görülmütür • Baz Afrika ülkelerinde enflasyon hala yüksektir Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat 476 Enflasyon ve fiyat mekanizmas • Enflasyon kaynak dalmnn temel arac olan nisbi fiyat göstergelerini bozar • Yükselen nominal gelirler tüketicilere yanl bir zenginlik duygusu vererek tüketim-tasarruf kararlarnda yanltr • Uzun zaman aralklarnda satn alnan mallarda tüketiciler doru fiyatn ne olduunu unuturlar • Sektörler arasnda fiyat ayarlamalarnn yapl skl çok deiir • Bütün bunlar kaynaklarn etkin dalmn engeller • Kaynak dalmnda etkinliin azalmas aslnda verimliliin ve dolays ile hayat standardnn azalmas demektir • ktisadi analizin saptad enflasyon maliyetleri sradan vatandalarn inançlar ile çeliir • Kamuoyundaki genel kan enflasyonun bireylerin gelir ve yaam standartlarnda düüe yol açtdr (hayat pahall) • Bu görü tek kelime ile yanltr • Bir mal yada hizmeti satn alan kiiye yüksek gelen fiyat onu satan üretici için yüksek gelirdir • Mal ve hizmetlerin nominal fiyatlar ancak nominal gelirlerle birlikte yükselebilir • Tanm icab nominal gelirlerdeki art fiyatlarda yaanan enflasyona eittir: baka türlü olmas mümkün deildir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 477 Enflasyon ve vergiler • Enflasyon ekonominin vergi yapsnda ciddi sorunlara yol açar • Sermaye kazançlarnda nominal imeye yol açar: sermaye kazançlarndan alnan vergilerin nominal oran sabit kalsa bile reel oran yükselir • Faiz gelirlerinde nominal imeye yol açar: nominal gelir vergisi oran sabit bile kalsa reel gelir vergisi oran artar • Her iki durumda, vergi öncesi reel kar/gelir olmayan hallerde yüksek vergiler ödenebilir • Sermaye kazançlarnn ve faizlerin yüksek vergilenmesi sermaye piyasasnn gelimesini engeller Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 478 Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 481 Makroiktisat Ders Notlar (2007) ABD: enflasyon ve para arz 484 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 480 Enflasyon ve kamu aç • Bütçe açklarnn mali piyasalardan borçlanma yerine MB kaynaklarndan (para basarak) karlanmas enflasyonu yükseltir • Kamunun borçlanaca düzeyde gelimi mali piyasalar mevcut deilse, bütçe aç veren bir hükümetin zaten baka çaresi yoktur • Bu durumda enflasyon para tutanlardan alnan bir vergi nitelii kazanmaktadr (enflasyon vergisi) • Tüm yüksek enflasyon ülkelerinde enflasyonun balangç nedeni bütçe açnn MB tarafndan finansmandr (ilk günah) • Bu koullarda bütçe açnn büyüklüü ile para arz art hz ve enflasyon birebir ilikilidir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 482 Maliyetler ve enflasyon • Bütçe aç ekonomide bir aktörün gelirinin üstünde harcama yaptna iaret eder • Mal-hizmet piyasasnda talep fazlas oluur • Bütçe aç MB tarafndan karlanmas tüketim harcamalarnn faizdeki yükselme ile kslmas yolunun kapatlmasdr • Ülke parasnn deer kazanmas (ithalat art) mal piyasasnda talep fazlasn masedebilir ama hizmet piyasasnda (non-tradables) talep fazlas sürer • D açk korkusu ile kurun deer kazanmasna izin verilmiyorsa ithal girdi maliyetleri yükselir • Gevek maliye politikas gevek para politikas ile birleince sonuç daima enflasyonun hzlanmasdr Asaf Sava Akat Beklenmeyen enflasyon Yaln bir mekanizma Asaf Sava Akat 479 • Yüksek enflasyonun yukarda saylan maliyetlerinin tümü ekonomik aktörlerin enflasyonu beklemeleri ve doru tahmin etmeleri hali için geçerlidir • Enflasyonda beklenmeyen bir art borçlularla alacakllar arasnda normal koullarda asla kabul edilmeyecek keyfi servet transferine yol açar • Yani beklenmeyen enflasyon toplumsal serveti keyfi ekilde yeniden datr • Borçlular (devlet, irketler) enflasyondaki ani trmanmadan karl çkar: ödedikleri reel faiz düer • Alacakllar (mevduat sahibi, bankalar) enflasyondaki ani tirmantan zararl çkar: elde ettikleri reel faiz düer Para ikamesi (dolarizasyon) • Yüksek enflasyon ülke parasnn hesap birimi ve servet saklama fonksiyonlarn ifa edemez hale gelmesidir • Yüksek enflasyon ortamnda ekonomik aktörler eninde sonunda ülke parasn güvendikleri bir baka ülke paras ile ikame etmeye balarlar • Bu ekilde kendilerini enflasyondaki beklenmeyen dalgalanmalardan korumaya çalrlar • Genellikle dolar ve euro gibi paralar tercih edilir • Mevduat içinde dövizle yada dövize endeksli mevduatn pay artar • Nakit döviz kullanm yaygnlar • Para politikas açsndan çok vahim sonuçlar vardr Makroiktisat Ders Notlar (2007) Makroiktisat Ders Notlar (2007) Makroiktisat Ders Notlar (2007) 483 Enflasyon parasal bir olaydr • Üretim faktörü ve temel girdi fiyatlarnda artn enflasyona etkisi nedir? • Kamuoyunda yaygn kan maliyet artlarnn enflasyonun temel nedenlerinden bir olduudur • AD-AS modeli ile birlikte petrol okunu inceledik • Faktör talebi mal-hizmet talebinden türevdir • Mal-hizmet piyasasnda arz fazlas varsa faktör fiyatlar yükselse bile o düzeyi koruyamaz • Petrol gibi temel girdi fiyatlar ancak faktör fiyatlarna yansmamas için talep canl tutulduu takdirde mal-hizmet fiyatlarna yansr • Ayn mant ülke parasnn deer kayb haline de uygulayabiliriz Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat 485 • Milton Friedman’n dedii gibi, “enflasyon daima ve heryerde parasal bir olaydr” • Bu ifadeyi iki ekilde tefsir edebiliriz • MB para arzn sabit tuttuu yada milli gelire paralel ekilde arttrd takdirde enflasyon olmaz • Enflasyon varsa mutlaka MB para arznn milli gelirden daha hzl artmasna izin vermitir • Yani enflasyonun nedeni daima para politikasdr • Doru yaklam, MB’nn enflasyona neden olacan bilmesine ramen para politikasn gevek tutmak zorunda brakan koullarn aratrlmasdr • Enflasyonla ilgili tartmalarn konjonktür politikalarnn da özünü oluturduunu biliyoruz Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Dünya: enflasyon ve para arz Üçüncü Kitap TÜRKYE EKONOMS VERLER 486 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 487 MLL GELR Birinci Bölüm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 490 Faktör gelirleri (TL) Üretim faktörleri (emek, sermaye, vs) Firmalar Mal ve hizmetler Harcamalar (TL) •Varsaymlar: •Devlet yok; Finans yok; D dünya yok Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Makroiktisat Ders Notlar (2007) 488 493 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 489 Ekonomide gelir ve harcama Basit çevrisel akm • Bir ekonomiyi oluturan ekonomik birimlerin elde ettikleri toplam gelirin büyüklüünü saptamak pek çok açdan iimize yarar – ki dönem arasnda gelirin nasl deitiine bakarz – Geliri baka ülkelerle karlatrrz • Ekonominin tümü açsndan elde edilen gelir toplam tanm icab yaplan harcama toplamna eittir çünkü – Her ilemde bir satc ve bir alc vardr – Harcanan her TL bir satc için o kadar gelirdir • Makroiktisat u basit gerçein üstüne kurulmutur • Herkesin geliri bir bakasnn harcamasdr; herkesin harcamas bir bakasnn geliridir • Ekonomideki mal, hizmet ve faktör akmlarn basit bir model üstünde izleyebiliriz • Olay kavramakta kolaylk salamak üzere devletin, d dünya ile ilikileri ve mali kurumlarn olmad sade bir ekonomi düünelim • Haneler ve firmalar iki temel ekonomik aktör grubudur: üretim firmalarda gerçekleir • Bunlar iki tür piyasada kar karya gelirler – Mal ve hizmet piyasalar – Üretim faktörleri piyasalar • Bu piyasalarda iki tür akm yer alr – Reel akmlar: mal, hizmet ve faktör girdileri – Nominal akmlar: gelir ve harcama tutarlar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 491 • Makroiktisadn çk noktas ekonominin bütünü açsndan gelir ve harcama akmlarnn analizidir • in özü aslnda çok basittir • Ekonomideki her harcama mutlaka bir ekonomik aktöre gelir yaratr • Ekonomideki her gelir mutlaka bir ekonomik aktörün harcamasdr • Makroiktisadn sorunlar u ekilde vazedilebilir – Çevrisel akmn düzgün ileyiini hangi mekanizmalar salar? – Çevrisel akm ne zaman bozulur? – Bozulduu takdirde tekrar düzgün ilemesi için neler yaplabilir? Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 492 Milli gelir muhasebesi Makroiktisat ve çevrisel akm Çevrisel akm emas Haneler Asaf Sava Akat 494 • Bir dönem içinde ekonomide üretilen toplam gelirin ve tanm icab ona eit olan toplam harcamann ölçülmesine milli gelir muhasebesi denir • Gayrisafi Yurtiçi Hasla, Gayrisafi Milli Hasla, Milli Gelir, vs. milli gelir muhasebesi tarafndan gelitirilen ölçülerdir • Temel hususun unutulmamas gerekir: ayn iktisadi olayn üç farkl vechesi vardr – Mal ve hizmetlerin üretimi ve sat – Mal ve hizmetlere yaplan harcamalar – Mal ve hizmetlerin üretiminden elde edilen faktör gelirleri • Hesaplar bunu gözönüne almak zorundadr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 495 GSYH GSYH’nn özellikleri Katma deer üstüne • Milli gelir muhasebesini Türkiye statistik Kurumu TÜK (eski Devlet statistik Enstitüsü DE) tutar • DE çeyrek (üçaylk) ve yllk olarak milli gelir hesaplarn yaynlar • En önemli milli gelir ölçüsüne Gayrisafi Yurtiçi Hasladr GSYH denir (Gross Domestic Product GDP) • GSYH bir dönemde ülke içinde üretilen nihai mal ve hizmetlerin toplam piyasa deerini temsil eder • GSYH ekonomide üretilen ve hukuken serbestçe piyasalarda satlan bütün kalemleri kapsar • Buna karlk hukuken yasak olmasna ramen üretilen/satlan mallar (uyuturucu, vs.) kapsamaz • GSYH hesaplanrken tüm üretim cari piyasa fiyatlarndan hesaba katlr • GSYH sadece nihai mallarn piyasa deerini kapsar; ara mallarn piyasa deerini hesaba alnmaz • GSYH’nn içinde mallar kadar hizmetler de yer alr – Gda, giyim, otomobil, deterjan, vs. elle tutulabilen (tangible) mallardr – Saç tra, ev temizlii, doktor vizitesi, eitim vs. elle tutulmayan (intangible) hizmetlerdir • GSYH cari dönemde üretilen tüm mal ve hizmetleri kapsar fakat geçmite üretilmi mallarn el deitirmesi (ikinci el otomobil yada eski ev alm-satm) hesaba girmez • Milli gelir muhasebesinde önemli bir tehlike nihai mal ve hizmetlerin üretimde kullanlah girdilerin çok kere hesaba dahil edilmesidir (çifte kayt) • Örnein ekmein içinde buday, un, tamaclk, enerji, frn, vs. çok sayda girdi vardr • Ekmee ek olarak onlar da GSYH’ya katarsak birden fazla kere saym oluruz • Katma Deer satlardan dier firmalardan satn alnan girdilerin deeri çkartlarak elde edilir • Katma deer tanm icab faktör gelirlerine (ücret, kar, faiz ve rant) eittir • Katma Deer Vergisi KDV bu sistemle çalr • GSYH katma deeri hesaplar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 496 Asaf Sava Akat 497 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat 498 Makroiktisat Ders Notlar (2007) GSYH ve piyasa d üretim GSYH ve kayt d ekonomi Gayrisafi Milli Hasla – GSMH • GSYH piyasaya gitmeden hanelerin üretip dorudan tükettii mal ve hizmetleri kapsamaz • ki kadn birbirlerine ev ii yardmcs olarak giderse GSYH artacaktr • Önemli bir sorun tarmda kendi kendine yeterli çiftçiliktir (subsistence agriculture) • Türkiye açsndan özellikle geçmite çok büyük deerlere ulayordu: ana ürünler itibariyle tarm üretimi piyasaya çkmasa bile GSYH’ya katlmtr • Muadil bir örnek konut sahipliidir • Teorik olarak sadece kiradaki konutlar GSYH’ye dahil olmas gerekir • Fiilen konut sahiplii GSYH’ye alnr • Kamuoyunda kayt-d ekonominin GSYH hesaplarna dahil olmadna inanlr • Bu görü doru deildir • Kayt-d vergi idaresi açsndan bir sorundur • Gelir vergisini, hatta KDV’yi ödemese bile, üreticilerin yaratt katma deeri kayt içinden kullandklar girdilerden hareketle hesaplamak mümkündür • Doallkla, kayt içine kyasla bir miktar kayp olabilir ama kamuoyunda tahmin edildiinden çok daha küçüktür • TÜK ana girdi miktarlarn (elektrik, çimento, vs.) dier ülkelerle karlatrarak hesap salamas yapar • GSYH ülke içinde belirli bir dönemde yaplan mal ve hizmet üretimini ölçer • Ancak, ülke içinde üretilen gelirin bir bölümü yurt dnda mukim kii ve kurumlara aittir: örnein darya yaplan faiz ve temettü ödemeleri • Ayn ekilde, ülkede mukim kii ve kuruumlarn yurt dndan gelirleri olabilir: örnein yurt dndan gelen faiz, temettü ve içi dövizleri • Gayrisafi Milli Hasla (GSMH) bir ülkede yeleikler kiilerin elde ettikleri toplam gelirdir • GSYH’ya yurt dndan net faktör gelirlerinin eklenmesi ile elde edilir • Türkiye açsndan GSYH’dan daha iyi bir ölçüdür Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 499 GSMH’nn bilekenleri Makroiktisat Ders Notlar (2007) 500 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat 502 ÜRETM Ciftcilik Ormanclk Balikçlk Tarm Toplam Tasocakclg malat Elektrik, gaz, su Sanayi Toplam nsaat Sanayi Toptan ve Parakende Otel ve Lokanta Hizmetleri Ticaret Toplam Ulastirma ve Haberleme Mali Kurulular Konut Sahiplii Serbest Meslek Hizmetleri zafi Banka Hizmetleri SEKTÖRLER TOPLAMI Devlet Hizmetleri Kar Amac Olmayan Özel Hizmetler TOPLAM Ithalat Vergisi GSYIH (Alc Fiyatlaryla) D Alemden Gelen D Aleme Giden Dis Alem Net Faktör Gelirler Toplam GSMH (Alc Fiyatlaryla) Asaf Sava Akat HARCAMA ÖZEL NHA TÜKETM Gida-içki Dayankl Tüketim Mallar Yar Dayankl ve Dayanksz Tük. Mal. Enerji-Ulastrma-Haberleme Hizmetler Konut Sahiplii DEVLETN NHA TÜKETM HARCAMALARI Maa-Ücret Diger Cari GAYRSAF SABT SERMAYE OLUUMU Kamu Sektörü Makine Techizat Bina naat Bina D naat Özel Sektör Makine Techizat Bina+Konut Insaati STOK DEMELER Mal ve Hizmet hracat Mal ve Hizmet thalat NET HRACAT GAYRSAF YURTÇ HASILA Istatistiki Hata GSYIH (statistiki Hata Çk.) Makroiktisat Ders Notlar (2007) GELR ÜCRETLER Özel Sektör Kamu Sektörü MAA Özel Sektör Kamu Sektörü KEND HESABINA ÇALIAN RANT KAR Firma-d kar Firma kar FAZ GELR 503 Reel ve nominal GSMH GSYH deflatörü • Milli gelir muhasebesi daima ve ancak cari fiyatlarla tutulabilir: tersi imkanszdr • Nominal GSMH mal ve hizmet üretimini o dönemde fiilen geçerli (cari) fiyatlarla hesaplar • Reel GSMH mal ve hizmet üretimini baz alnan yln (sabit) fiyatlar ile hesaplar • GSMH deflatörü nominal milli geliri sabit fiyatlarla milli gelire dönütüren enflasyon ölçüsüdür • Halen 1987 yl baz alnmakta, yani reel milli gelir 1987 fiyatlar ile hesaplanmaktadr • Ülke GSMH’s ile dönemler aras karlatrma yapmak için reel GSMH kullanlr • Tüm dier ölçüler (dolar, vs.) yanltr • GSYH deflatörü cari fiyat düzeyini baz yl fiyat düzeyi ile karlatran enflasyon ölçüsüdür • Yani deflatör GSYH açsndan genel fiyat seviyesinde baz yla kyasla oluan deiimi yanstr • Deflatör aracl ile GSYH’da oluan deiimin fiyat deimelerinden kaynaklanan bölümünü temizleyerek üretim miktarlarndaki deiimi elde ederiz (Nominal G DP19xx ) Real G DP19xx = X 100 (G DP deflator19xx ) G D P d e f la t o r = 501 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Dier milli gelir ölçüleri Milli Muhasebe yöntemleri • Tüketim (C) haneler tarafndan tüketim amac ile satn alnan tüm mal ve hizmetleri kapsar (yeni konut hariç) • Yatrm (I) firmalar, haneler ve devlet tarafndan sermaye mallar, binalar (yeni konut dahil) ve stoklar için yaplan tüm harcamalar kapsar • Kamu tüketimi (G) yerel ve merkezi idare tarafndan satn alnan tüm mal ve hizmetleri kapsar fakat transfer harcamalar dahil deildir • Net ihracat (NX) mal ve hizmet ihracatndan mal ve hizmet ithalatnn çkarlmas ile bulunur • Temel makro özdelik: Y = C + I + G + NX Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat N o m in a l G D P u100 Real G DP • Net Milli Hasla NMH ülke sermaye stoundaki anma ve eskimenin (amortisman) GSYH’dan çkartlmas ile elde edilir • Milli Gelir MG ifirmalarn devlete ödedii dolayl vergilerin (KDV, ÖTV, vs.) NMH’dan çkartlmas ve devletten aldklar sübvansiyonlarn eklenmesi ile elde edilir • Kiisel Gelir hanelerin ve irket d firmalarn elde ettikleri gelirdir: irketlerin datlmam karlar hariçtir • Kullanlabilir Kiisel Gelir iKiisel Gelirden devlete ödenen gelir vergileri indirilip devletten alnan transferler eklenerek elde edilir Asaf Sava Akat 504 Makroiktisat Ders Notlar (2007) GSMH: Sektörler itibariyle (1) Ciftcilik Ormanclk Balkçlk Tarm Toplam Tasocakclg malat Elektrik, gaz, su Sanayi Toplam nsaat Sanayi Toptan ve Parakende Otel ve Lokanta Hizmetleri Ticaret Toplam Ulastirma ve Haberleme Mali Kurulular Konut Sahiplii Serbest Meslek Hizmetleri (-)zafi Banka Hizmetleri SEKTÖRLER TOPLAMI REEL (Trilyon TL) 2005 GSMH % Pay 15,6 10,7 0,7 0,5 0,4 0,3 16,8 11,5 1,6 1,1 36,4 25,0 4,9 3,3 42,8 29,4 6,2 4,2 30,2 20,7 4,8 3,3 35,0 24,0 19,8 13,6 2,3 1,6 6,2 4,2 3,3 2,2 1,8 1,3 130,5 89,6 NOMNAL (Milyar YTL) 2005 GSMH % Pay 46,1 9,5 1,8 0,4 2,1 0,4 50,0 10,3 7,0 1,4 101,2 20,8 15,5 3,2 123,7 25,4 21,3 4,4 82,2 16,9 17,5 3,6 99,7 20,5 71,7 14,7 21,5 4,4 22,4 4,6 16,9 3,5 12,5 2,6 414,6 85,2 Asaf Sava Akat 505 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat GSMH: Sektörler itibariyle (2) Ulatrma ve Haberleme Mali Kurulular Konut Sahiplii Serbest Meslek Hizmetleri (-)zafi Banka Hizmetleri Dier Sektörler Toplam SEKTÖRLER TOPLAMI Devlet Hizmetleri Kar Amac Olmayan Özel Hizmetler TOPLAM Ithalat Vergisi GSYIH (Alc Fiyatlaryla) D Alemden Gelen D Aleme Giden Dis Alem Net Faktör Gelirler Toplam GSMH (Alc Fiyatlaryla) Asaf Sava Akat REEL (Trilyon TL) 2005 GSMH % Pay 19,8 13,6 2,3 1,6 6,2 4,2 3,3 2,2 1,8 1,3 130,5 89,6 130,5 89,6 5,2 3,6 0,4 0,3 136,2 93,5 10,6 7,3 146,8 100,8 -1,1 -0,8 5,0 3,4 6,1 4,2 145,7 100,0 508 ÖZEL NHA TÜKETM Gida-içki Dayankl Tüketim Mallar Yar Dayankl ve Dayanksz Tük. Mal. Enerji-Ulastrma-Haberleme Hizmetler Konut Sahiplii DEVLETN NHA TÜKETM HARCAMALARI Maa-Ücret Diger Cari GAYRSAF SABT SERMAYE OLUUMU Kamu Sektörü Makine Techizat Bina naat Bina D naat Özel Sektör Makine Techizat Bina+Konut Insaati Ç TALEP (stok deimeleri hariç) Asaf Sava Akat Nominal ve reel GSYH 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 511 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Nominal GSYH Faktör Gelirleri Hizmetler 1,7 -10,4 -0,7 5,0 13,0 0,0 1,2 1989 -1,4 -2,1 -1,6 -0,9 -1,2 2,6 -1,0 1990 7,4 48,1 13,6 13,7 13,2 2,5 13,1 1991 3,2 3,3 4,2 -1,0 -5,6 2,3 1,9 1992 1,0 9,4 -3,0 9,3 10,2 2,6 3,3 1993 3,3 23,2 7,0 14,7 8,6 2,6 8,4 1994 -0,7 -29,3 -12,6 4,2 5,2 2,8 -5,3 1995 8,2 1,6 11,1 0,8 2,6 2,1 5,6 1996 2,4 35,6 11,4 5,3 9,4 2,4 8,5 1997 0,8 33,6 8,7 3,5 15,1 2,3 8,4 1999 -0,1 1,9 -0,8 -0,3 0,3 4,9 -8,2 -4,9 -0,8 -11,2 509 ÖZEL NHA TÜKETM DEVLETN NHA TÜKETM HARCAMALARI GAYRSAF SABT SERMAYE OLUUMU Ç TALEP (stok deimeleri hariç) Stok Deiimi Mal ve Hizmet hracat Mal ve Hizmet thalat NET HRACAT GAYRSAF YURT Ç HASILA (GSYH) statistiki Hata GSYH (statistiki Hata Çk.) Asaf Sava Akat (Trillion TL) Ortalama $/TL GSMH 2,1 1,1 0,6 -2,6 Reel (Trilyon TL) 2005 GSYH % Pay 95,6 65,1 10,0 6,8 40,7 27,7 146,3 99,6 7,8 5,3 66,2 45,1 73,1 49,8 -6,8 -4,7 147,2 100,3 -0,4 -0,3 146,8 100,0 Nominal (Milyar YTL) 2005 GSYH % Pay 328,6 67,4 63,7 13,1 95,3 19,6 487,5 100,1 25,4 5,2 133,6 27,4 165,6 34,0 -32,0 -6,6 480,9 98,7 6,3 1,3 487,2 100,0 510 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Özel nihai tüketim % (Milyar $) Deiim ndeks Trilyon TL Dayanikli Yar Dayankl Enerjive Dayanksz UlastirmaTüketim Haberlesme Tük. Mal. Gida-icki Mallar Hizmetler Ozel Nihai Konut Sahiplii Tüketim 1989 227 3,0 230 2.124 107 18,8 123 1987 21,0 5,3 9,2 6,4 4,3 4,8 51,0 1990 393 4,1 397 2.609 151 40,8 173 1988 21,3 4,8 9,1 6,8 4,9 4,8 51,6 1991 630 4,3 634 4.180 151 0,1 173 1992 1.093 10 1.104 6.881 159 5,4 183 1993 1.982 15 1.997 11.047 179 12,9 206 1994 3.868 19 3.888 29.818 130 -27,7 149 1995 7.762 92 7.855 45.846 169 30,5 195 1989 21,0 4,7 9,0 6,7 4,8 4,9 51,1 1990 22,6 6,9 10,2 7,6 5,4 5,1 57,8 1991 23,3 7,1 10,6 7,5 5,1 5,2 58,9 7,8 10,3 8,2 5,7 5,3 60,9 1993 24,3 9,6 11,0 9,4 6,1 5,4 66,0 1994 1992 24,2 23,5 6,8 9,6 9,8 6,5 5,6 62,5 6,9 10,7 9,9 6,6 5,7 66,0 1996 14.772 206 14.978 81.591 181 6,9 208 1995 26,1 1997 28.836 557 29.393 152.438 189 4,5 218 1996 26,8 9,4 11,9 10,4 7,3 5,8 1998 52.225 1.293 53.518 261.675 200 5,5 230 1997 27,0 12,5 13,0 10,8 8,3 6,0 77,6 1999 77.415 868 78.283 421.076 184 -7,9 211 1998 26,9 12,4 13,0 11,3 8,3 6,1 78,1 1999 27,4 12,4 11,9 10,8 7,4 6,2 71,6 76,1 2000 124.583 1.013 125.596 625.208 199 8,4 229 2001 178.412 -1.928 176.484 1.228.367 145 -27,1 167 2002 277.574 -2.542 275.032 1.509.471 184 26,6 212 2003 359.763 -3.082 356.681 1.496.669 240 30,7 276 2003 28,7 13,9 11,5 10,8 8,4 6,5 79,9 2004 430.511 -1.579 428.932 1.425.772 302 25,6 347 2004 29,5 18,0 13,7 10,9 9,1 6,6 87,9 2005 487.202 12.709 486.401 1.344.025 362 20,1 417 2005 32,0 20,7 15,5 10,9 9,8 6,7 95,6 Asaf Sava Akat 512 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 2000 28,3 15,8 12,0 10,5 7,9 6,2 80,8 2001 27,3 11,0 11,0 10,6 7,2 6,3 73,4 2002 27,6 11,2 Asaf Sava Akat Trilyon TL 1989 Kamu MakinaTeçhizat Yatrm 2,4 Kamu Bina naat 1,1 Kamu Toplam Bina-d Kamu naat Yatrm 2,9 6,3 Özel Makina Teçhizat Yatrm 4,0 11,3 10,6 7,8 6,4 74,8 513 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Yatrmlar Ozel Nihai Konut Sahiplii Tüketim 1988 1998 GSMH 507 Makroiktisat Ders Notlar (2007) GSYH: harcama kalemleri (2) NOMNAL (Milyar YTL) 2005 GSYH % Pay 328,6 67,4 101,4 20,8 53,6 11,0 49,1 10,1 62,7 12,9 37,5 7,7 24,2 5,0 63,7 13,1 47,7 9,8 15,9 3,3 95,3 19,6 20,7 4,2 5,2 1,1 4,2 0,9 11,3 2,3 74,6 15,3 46,0 9,4 28,6 5,9 487,5 100,1 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Özel nihai tüketim Dayanikli Yar Dayankl Enerjive Dayanksz UlastirmaTüketim % Haberlesme Tük. Mal. deiim Gida-icki Mallar REEL (Trilyon TL) 2005 GSYH % Pay 95,6 65,1 32,0 21,8 20,7 14,1 15,5 10,5 10,9 7,4 9,8 6,7 6,7 4,6 10,0 6,8 5,2 3,6 4,8 3,2 40,7 27,7 7,8 5,3 2,6 1,8 1,5 1,0 3,7 2,5 32,9 22,4 23,9 16,3 9,0 6,2 146,3 99,6 GSYH ve GSMH: TL ve US$ Nominal GSYH % GSYH Reel GSYH % (Trillion TL) Deiim Endeks Deflatör (Trilyon TL) Deiim Endeks 227 75,9 304 75,5 76 0,3 102 393 72,9 526 57,6 84 9,3 112 630 60,3 843 59,2 84 0,9 113 1.093 73,5 1.463 63,5 89 6,0 120 1.982 81,3 2.652 67,4 97 8,0 129 3.868 95,2 5.177 107,3 91 -5,5 122 7.762 100,7 10.388 87,2 98 7,2 131 14.772 90,3 19.769 78,0 105 7,0 140 28.836 95,2 38.591 81,2 113 7,5 151 52.225 81,1 69.892 75,3 116 3,1 155 77.415 48,2 103.604 55,8 111 -4,7 148 124.583 60,9 166.729 50,9 119 7,4 159 178.412 43,2 238.768 55,3 110 -7,5 147 277.574 55,6 371.476 44,4 119 7,9 159 359.763 29,6 481.469 22,5 125 5,8 168 430.511 19,7 576.151 9,9 137 8,9 183 487.202 13,2 652.019 5,4 147 7,4 196 Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat GSYH: harcama kalemleri (1) NOMNAL (Milyar YTL) 2005 GSMH % Pay 71,7 14,7 21,5 4,4 22,4 4,6 16,9 3,5 12,5 2,6 414,6 85,2 414,6 85,2 47,7 9,8 3,0 0,6 465,4 95,7 21,8 4,5 487,2 100,2 -0,8 -0,2 11,9 2,4 12,7 2,6 486,4 100,0 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 506 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Yatrmlar Özel binaToplam konut Özel yatrm Yatrm 8,3 12,4 Gayrisafi Sermaye Oluumu % Deiim Kamu Kesimi MakinaTeçhizat Yatrm Kamu Kesimi Bina naat Kamu Kesimi Bina-d naat Toplam Kamu Kesimi Yatrm Özel Sektör Makina Teçhizat Yatrm Özel sektör binakonut yatrm Toplam Özel Sektör Yatrm Toplam Yatrm Harcamal ar 18,7 1989 -6,8 1,3 14,0 3,1 -1,7 3,4 1,7 2,2 1990 2,5 1,3 3,2 6,9 6,7 8,1 14,8 21,7 1990 3,9 13,3 11,4 8,9 66,5 -3,2 19,4 15,9 1991 2,6 1,3 3,2 7,0 7,1 7,8 14,9 21,9 1991 4,9 -1,3 0,8 1,9 1992 2,8 1,3 3,2 7,3 7,2 8,3 15,5 22,9 1992 9,2 2,3 1,2 4,3 2,4 6,1 4,3 4,3 1993 2,9 1,4 3,2 7,6 11,6 9,3 21,0 28,6 1993 3,7 11,4 0,1 3,4 60,5 12,8 35,0 24,9 6,0 -3,2 0,9 1,2 1994 1,0 0,9 3,0 5,0 9,0 10,1 19,1 24,0 1994 -64,0 -35,8 -8,2 -34,8 -22,5 7,6 -9,1 -15,9 1995 1,3 0,9 2,1 4,3 11,5 11,0 22,5 26,8 1995 22,2 0,9 -28,8 -12,4 27,6 9,2 17,9 11,6 1996 1,4 1,2 2,7 5,4 14,4 10,8 25,2 30,6 1996 12,1 30,3 29,3 24,4 25,2 -1,7 12,1 14,1 1997 2,0 1,5 3,5 6,9 17,4 10,8 28,2 35,1 1997 36,1 22,8 26,8 28,4 21,2 -0,4 11,9 1998 2,3 1,9 3,7 7,9 15,3 10,6 25,9 33,8 1998 19,1 25,0 6,3 13,9 -12,3 -1,8 -8,3 -3,9 1999 2,2 1,8 3,1 7,2 11,6 9,6 21,3 28,5 1999 -4,3 -1,6 -15,0 -8,7 -24,1 -8,8 -17,8 -15,7 14,8 2000 3,2 27,4 0,9 -2,1 7,6 0,0 6,2 2000 2,7 2,4 3,5 8,6 15,9 8,7 24,7 33,3 2000 20,3 31,6 12,2 19,6 37,2 -9,7 16,0 16,9 2001 -3,6 -30,4 -9,0 0,9 -9,3 2,1 -9,2 2001 1,6 1,9 3,2 6,7 8,0 8,0 16,1 22,8 2001 -39,1 -20,1 -10,3 -22,0 -49,5 -8,0 -34,9 -31,5 2002 0,9 2,1 3,1 -0,7 8,7 1,8 2,0 2002 2,1 2,4 3,2 7,7 8,2 6,7 14,9 22,6 2002 29,3 24,0 1,1 14,5 1,4 -15,8 -7,2 -0,8 2003 4,2 23,9 2,0 2,6 7,2 1,4 6,8 2003 1,5 1,7 3,3 6,5 12,3 6,0 18,3 24,8 2003 -29,8 -29,2 3,2 -15,9 50,3 -10,5 22,8 9,6 2004 2,8 29,7 18,8 0,3 9,3 1,8 10,0 2004 1,7 1,3 3,2 6,2 19,7 7,0 26,6 32,8 2004 14,8 -24,4 -3,2 -4,7 60,3 15,3 45,5 32,4 2005 8,2 15,0 12,9 -0,1 7,8 1,5 8,8 2005 2,6 1,5 3,7 7,8 23,9 9,0 32,9 40,7 2005 51,6 16,1 16,1 25,9 21,4 29,9 23,6 24,0 Asaf Sava Akat 514 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Kamu tüketimi ve iç talep Trilyon TL Ozel Nihai Tüketim Gayrisafi Sabit Sermaye Oluumu Devletin Devletin Maa Dier Cari Ücret harcamas Harcamas 515 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Kamu tüketimi ve iç talep Devletin Nihai ç Talep ç Talep Tüketim (stok Stok (stok Harcamas hariç) Deime dahil) % Deiim Ozel Nihai Tüketim Gayrisafi Sabit Sermaye Oluumu Devletin Maa Devletin Ücret Dier Cari harcamas Harcamas 516 Makroiktisat Ders Notlar (2007) D talep ve GSYH Devletin Nihai ç Talep Stok ç Talep Tüketim (stok Deime (stok Harcamas hariç) (katk) dahil) Trilyon TL 1989 ç Talep Mal ve Mal ve (stok Hizmet Hizmet D dahil) hracat thalat Talep 76,2 13,8 -13,5 Gayrisafi Yurtiçi Istatistiki Hasla Hata 0,2 76,4 GSYIH (statistiki Hata Çk.) 0,1 76,5 1989 51,1 18,7 3,9 1,9 5,8 75,6 0,5 76,2 1989 -1,0 2,2 1,2 0,1 0,8 -2,7 1,6 -1,1 1990 87,3 14,2 -18,0 -3,8 83,4 0,1 83,6 1990 57,8 21,7 4,0 2,3 6,3 85,8 1,5 87,3 1990 13,1 15,9 2,9 18,3 8,0 13,4 1,3 14,6 1991 86,5 14,6 -17,1 -2,4 84,0 0,3 84,4 1991 58,9 21,9 4,1 2,5 6,6 87,4 -0,9 86,5 1991 1,9 1,2 2,4 8,1 4,5 1,9 -2,9 1992 60,9 22,9 4,3 2,6 6,8 90,6 0,4 91,0 1992 3,3 4,3 3,4 4,4 3,8 3,6 1,6 5,2 103,3 1993 8,4 24,9 1,8 11,4 5,4 12,4 1,2 13,5 -0,9 1993 66,0 28,6 4,3 2,9 7,2 101,8 1,5 1994 62,5 24,0 4,4 2,6 6,9 93,5 -2,9 90,5 1994 -5,3 -15,9 0,8 -10,0 -3,5 -8,2 -4,6 -12,3 1995 66,0 26,8 4,5 2,9 7,4 100,2 1,8 102,0 1995 5,6 11,6 2,5 13,7 6,7 7,3 5,2 12,7 1992 91,0 16,2 -18,9 -2,7 88,3 1,1 89,4 1993 103,3 17,5 -25,7 -8,2 95,0 1,6 96,6 1994 90,5 20,1 -20,1 0,0 90,6 0,7 91,3 1995 102,0 21,7 -26,0 -4,3 97,7 0,2 97,9 104,7 1996 109,8 26,5 -31,4 -4,9 104,9 -0,2 1997 119,7 31,6 -38,4 -6,8 112,9 -0,3 112,6 1998 120,5 35,4 -39,3 -3,9 116,5 -0,4 116,1 1996 71,6 30,6 4,5 3,6 8,0 110,3 -0,5 109,8 1996 8,5 14,1 -0,3 22,2 8,6 10,0 -2,3 7,6 1997 77,6 35,1 4,5 3,9 8,4 121,1 -1,4 119,7 1997 8,4 14,8 0,1 9,2 4,1 9,9 -0,9 9,0 1998 78,1 33,8 4,7 4,3 9,0 120,9 -0,4 120,5 1998 0,6 -3,9 5,9 10,0 7,8 -0,2 0,9 0,6 1999 76,1 28,5 4,9 4,8 9,6 114,2 1,9 116,1 1999 -2,6 -15,7 2,7 10,6 6,5 -5,6 2,0 -3,7 2000 80,8 33,3 5,0 5,3 10,3 124,4 3,1 127,4 2000 6,2 16,9 2,0 12,4 7,1 8,9 1,1 9,8 2001 73,4 22,8 5,0 4,4 9,4 105,6 -1,7 103,9 2001 -9,2 -31,5 1,6 -18,0 -8,5 -15,1 -4,0 -18,5 2002 74,8 22,6 5,1 4,9 9,9 107,4 6,0 113,4 2002 2,0 -0,8 0,7 10,8 5,4 1,7 7,0 9,2 2002 113,4 46,7 -41,3 5,4 118,8 -0,4 118,4 2003 124,1 54,3 -52,5 1,7 125,8 -0,3 125,5 1999 116,1 32,9 -37,9 -5,0 111,1 -0,4 110,6 2000 127,4 39,2 -47,5 -8,3 119,1 -0,4 118,8 2001 103,9 42,1 -35,7 6,4 110,3 -0,4 109,9 2003 79,9 24,8 5,1 4,6 9,7 114,3 9,7 124,1 2003 6,7 9,6 0,8 -5,9 -2,4 6,5 3,3 9,4 2004 87,9 32,8 5,2 4,6 9,7 130,4 11,1 141,6 2004 10,1 32,4 1,2 -0,2 0,5 14,1 1,2 14,1 2004 141,6 61,0 -65,5 -4,5 137,1 -0,4 136,7 2005 95,6 40,7 5,2 4,8 10,0 146,3 7,8 154,0 2005 8,8 24,0 0,8 4,3 2,4 12,1 -2,4 8,8 2005 154,0 66,2 -73,1 -6,8 147,2 -0,4 146,8 Asaf Sava Akat 517 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat D talep ve GSYH % De iim ç Ta le p Ma l ve Ma l ve D (stok Hizme t Hizme t Ta le p da hil) hra ca t tha la t (ka tk) 518 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Faktör geliri ve GSMH Ga yrisa fi Yurtiçi Ha sla GSYIH (sta tistiki Ha ta Çk.) GSYH ç Talep (istatistiki (stok Istatistiki hata dahil) D Talep Hata çknca) D Alemden Faktör geliri D Aleme Faktör Gideri 519 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Faktör geliri ve GSMH D Alem Net Faktör Gelirleri GSMH % Deiim GSYH D ç Talep (istatistiki Alemden (stok D Talep hata Faktör dahil) (katk) çknca) geliri D Aleme Faktör Gideri Net Faktör Gelirleri (katk) 1989 -1,1 -0,3 6,9 -1,2 0,3 0,3 Trilyon TL 1990 14,6 3,1 33,1 -4,8 9,3 9,3 1989 76,2 0,2 0,1 76,5 3,3 2,4 0,8 77,3 1989 -1,1 -1,2 0,3 1991 -0,9 3,1 -5,3 1,7 0,7 0,9 1990 87,3 -3,8 0,1 83,6 3,5 2,5 1,0 84,6 1990 14,6 -4,8 9,3 6,9 2,6 0,2 -0,9 1,7 0,9 -10,5 4,5 -0,6 0,3 5,2 -0,3 6,0 12,2 -0,2 0,4 6,4 1992 5,2 11,0 10,9 -0,3 5,0 6,0 1991 86,5 -2,4 0,3 84,4 3,1 2,6 0,5 84,9 1991 91,0 -2,7 1,1 89,4 3,5 2,6 0,9 90,3 1992 47,9 0,5 1,4 GSMH 1,6 9,4 1993 13,5 7,7 35,8 -5,7 7,7 8,0 1992 1994 -12,3 15,2 -21,9 9,1 -4,7 -5,5 1993 103,3 -8,2 1,6 96,6 3,9 2,8 1,1 97,7 1993 13,5 -5,7 8,0 11,7 9,6 0,2 8,1 1995 12,7 8,0 29,6 -4,4 7,9 7,2 1994 90,5 0,0 0,7 91,3 3,6 3,2 0,4 91,7 1994 -12,3 9,1 -5,5 -9,1 11,2 -0,7 -6,1 1995 102,0 -4,3 0,2 97,9 1995 12,7 1996 109,8 -4,9 -0,2 104,7 4,5 3,2 1,3 106,1 1996 7,6 -0,5 7,0 6,8 3,0 0,2 7,1 1997 119,7 -6,8 -0,3 112,6 5,8 3,5 2,2 114,9 1997 9,0 -1,7 7,5 27,5 10,5 0,8 8,3 1998 120,5 -3,9 -0,4 116,1 7,3 4,1 3,2 119,3 1998 0,6 2,5 3,1 26,0 15,7 0,8 3,9 1999 -6,1 1996 7,6 22,0 20,5 -0,5 7,4 7,0 1997 9,0 19,1 22,4 -1,7 7,6 7,5 1998 0,6 12,0 1999 -3,7 -7,0 2000 9,8 19,2 2001 -18,5 7,4 2002 9,2 11,0 2,3 4,2 3,1 1,1 99,0 -4,4 7,2 18,8 -1,8 0,7 8,0 2,5 3,2 3,1 -3,7 -1,0 -4,7 -4,7 116,1 -5,0 -0,4 110,6 6,1 4,7 1,4 112,0 1999 -3,7 -1,0 -4,7 -15,7 15,9 -1,6 25,4 -2,8 7,3 7,4 2000 127,4 -8,3 -0,4 118,8 6,1 5,7 0,4 119,1 2000 9,8 -2,8 7,4 -0,4 21,6 -0,9 6,3 -24,8 13,4 -7,5 -7,5 2001 103,9 6,4 -0,4 109,9 4,6 6,7 -2,1 107,8 2001 -18,5 13,4 -7,5 -25,0 16,2 -2,2 -9,5 15,7 -0,8 7,8 7,8 2002 113,4 5,4 -0,4 118,4 3,9 6,2 -2,3 116,2 2002 9,2 -0,8 7,8 -14,6 -7,4 -0,1 7,8 2003 9,4 16,1 27,2 -3,1 5,9 5,9 2003 124,1 1,7 -0,3 125,5 3,8 6,1 -2,3 123,2 2003 9,4 -3,1 5,9 -2,5 -0,9 0,0 6,0 2004 14,1 12,5 24,7 -4,9 9,0 8,9 2004 141,6 -4,5 -0,4 136,7 4,2 5,6 -1,4 135,3 2004 14,1 -5,3 8,9 11,4 -8,2 0,8 9,9 2005 8,8 8,5 11,5 -1,7 7,4 7,4 2005 154,0 -6,8 -0,4 146,8 -1,1 5,0 6,1 145,7 2005 8,8 -1,7 7,4 -126,6 -11,4 5,5 7,6 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 520 Asaf Sava Akat Büyümenin kaynaklar • Farkl harcama kalemlerinin toplam talebe ve dolays ile GSMH’daki deiime katklarnn saptanmas yararldr • Her kalemin GSMH’daki pay farkldr: dolays ile sadece deiim oranlar fazla anlam ifade etmez • Her kalemde gerçekleen deiimin toplam harcama deiiminde pay hesaplanr • Bulunan say, tek bana o kalemdeki deiimin tek bana GSMH’da neden olduu deiimi gösterir • Özellikle stok yatrmlar ve net d ticaretin (d talep) basit deiim oranlar anlamsz olabilir • Büyümeye katk yöntemi ile etkilerini anlalr hale getiririz 521 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Büyümenin kaynaklar 2000-05 % 2000 2001 2002 Büyümenin kaynaklar 1988-2005 2003 2004 2005 1,4 4,2 6,4 5,6 Özel Tüketim 4,2 Kamu Tüketimi 0,6 -0,7 0,5 -0,2 0,0 0,2 Toplam Yat. 4,3 -8,8 -0,2 1,9 6,4 5,7 ç Talep (stok-d) 9,2 -15,8 1,6 5,9 12,8 11,5 Stok -6,2 522 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 1,1 -4,0 7,1 3,0 1,1 -2,5 ç Talep 10,3 -19,8 8,7 8,9 13,9 9,1 hracat 5,7 2,4 4,3 6,3 5,4 3,8 thalat -8,7 9,9 -5,1 -9,4 -10,3 -5,5 D Talep -2,9 12,3 -0,9 -3,1 -4,8 -1,7 GSYH 7,4 -7,5 7,9 5,8 8,9 7,4 Net D Alem Geliri -0,9 -2,1 -0,2 0,0 0,7 0,2 GSMH 6,3 -9,5 7,9 5,9 9,9 7,6 15,0 Büyümeye Katk % 10,0 5,0 0,0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 -5,0 -10,0 -15,0 ç Talep (stok hariç) D Talep Stoklar Net Faktör Geliri GSMH Asaf Sava Akat 523 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat ç talep ve GSYH 150000 524 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat ç talep ve ihracat Milyar TL 70000 525 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Gda-içki tüketimi Milyar TL Milyar TL 150000 140000 140000 Milyar TL 95.000 32.000 85.000 30.000 60000 130000 130000 50000 120000 28.000 120000 75.000 110000 40000 110000 100000 100000 26.000 65.000 24.000 30000 90000 90000 55.000 22.000 20000 80000 80000 20.000 45.000 70000 1987Q4 1989Q4 1991Q4 1993Q4 1995Q4 1997Q4 1999Q4 2001Q4 2003Q4 2005Q ç Talep Asaf Sava Akat 10000 1987Q4 1990Q4 GSYH 1996Q4 Mal ve Hizmet hracat 526 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Dayankl tüketim mallar Milyar TL 1993Q4 Asaf Sava Akat 1999Q4 2002Q4 70000 2005Q4 1988Q1 Milyar TL 22.000 20.000 18.000 16.000 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 527 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 85.000 75.000 65.000 55.000 45.000 1988Q1 1990Q3 1993Q1 1995Q3 1998Q1 2000Q3 2003Q1 2005Q3 Milyar TL Asaf Sava Akat Milyar TL Makroiktisat Ders Notlar (2007) Uluslararas karlatrmalar • Uluslararas karlatrmalarda GSYH’nn nüfusa bölünmesi sonucu elde edilen kii bana GSYH kullanlr • Mal ve hizmetlerin fiyatlarnda ülkeden ülkeye görülen farkllklar uluslararas karlatrmalarda ek sorunlar yaratr • Bir yöntem nominal GSYH’nin cari döviz kuruna bölünerek dolara çevrilmesidir • Döviz kurlarndaki deimelerden etkilenir • Daha gerçekçi yöntem ülkelerde ayn mal ve hizmetlerden oluan bir sepetin maliyetine bakmaktr • Satn Alma Gücü Paritesi (Purchasing Power Parity – PPP) Dünya Bankas tarafndan hesaplanr 528 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 35 14.500 85.000 13.500 25 12.500 20 11.500 15 10.500 10 30 75.000 65.000 55.000 9.500 45.000 8.500 5 0 Ozel Nihai Tüketim 529 Gida-icki (sa eksen) Yatrm harcamalar -5 1987Q4 Asaf Sava Akat 2003Q1 Trl. TL 95.000 1988Q1 1990Q3 1993Q1 1995Q3 1998Q1 2000Q3 2003Q1 2005Q3 Dayanikli Tüketim Mallar (sa eksen) 1997Q1 2000Q1 Ozel Nihai Tüketim ç Talep - Stok (sa eksen) Yar dayankl ve dayanksz mallar 95.000 Ozel Nihai Tüketim 1991Q1 1994Q1 Asaf Sava Akat 530 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Dünya: kii bana GSMH Kii Bana dolar, 2004 ABD Japonya Almanya Yunanistan Arjantin Rusya Meksika Brezilya Türkiye Çin Msr Hindistan Pakistan Bangladex Nijerya 1990Q2 Yar Day.ve Dayanksz Tük. Mal. (sa eksen) PPP Gayrisafi Milli Gelir (1) 39.710 30.040 27.950 22.000 12.460 9.620 9.590 8.020 7.680 5.530 4.120 3.100 2.160 1.980 930 GSMG PPP ABD % si 100 76 70 55 31 24 24 20 19 14 10 8 5 5 2 Gayrisafi Milli (1) / (2) Gelir (2) % 41.400 96 37.180 81 30.120 93 16.610 132 3.720 335 3.410 282 6.770 142 3.090 260 3.750 205 1.290 429 1.310 315 620 500 600 360 440 450 390 238 1992Q4 1995Q2 Kamu Yat. Asaf Sava Akat 1997Q4 Ozel Yat. 2000Q2 2002Q4 2005Q2 Stok De. Makroiktisat Ders Notlar (2007) GSYH ve ekonomik refah • GSYH bir toplumun ekonomik refahnn en iyi ölçüsüdür • Kii bana GSYH ekonomideki ortalama vatandan bir yl içindeki gelir ve harcamalar toplamn temsil eder • Ancak GSYH bireyin mutluluunun yada yaam kalitesinin mükemmel bir ölçüsü deildir • En gelimi ekonomilerde bile yaamn pek çok önemli yan piyasalar dnda gerçekleir • Örnein bo zamann yada temiz bir çevrenin hayatmza kattklar yada toplu tamaclk gibi kamu hizmetlerinin kalitesi GSYH tarafndan ölçülemez 531 Asaf Sava Akat 532 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 533 Asaf Sava Akat Dünya: Yaam Kalitesi Ölçüleri PPP GSMH Doumda Be ya alt Kii Bana, yaam beklentisi ölüm oran dolar (yl) (1000 kiide) 2004 2003 2003 ABD 39710 77 8 Japonya 30040 82 5 Almanya 27950 78 5 Yunanistan 22000 78 5 Arjantin 12460 74 20 Rusya 9620 66 21 Meksika 9590 74 28 Brezilya 8020 69 35 Türkiye 7680 69 39 Çin 5530 71 37 Msr 4120 69 39 Hindistan 3100 63 87 Pakistan 2160 64 98 Banglade 1980 62 69 Nijerya 930 45 198 Asaf Sava Akat Yetikin okuma yazma bilmeyen oran (15 + ya) % 2002 0 0 0 9 3 1 10 12 12 9 44 39 51 59 33 535 Tüketici fiyat endeksi – TÜFE • Tüketici fiyat endeksi TÜFE tipik tüketicinin satn ald mal ve hizmetler sepetinin maliyetini ölçer • Hayat pahallnn zaman içinde deiimini izlemek için kullanlr • TÜFE yükseldiinde tipik tüketicinin yaam standardn korumak için harcamas gerekli miktar artmaktadr • Her ayn 3’üncü günü saat 16.30’da bir önceki ayn TÜFE deiimi TÜK tarafndan yaynlanr • stanbul Ticaret Odas TO gibi tüketici fiyatlar endeksi hesaplayan baka kurumlar da vardr • Dünyada enflasyonun temel ölçüsü olarak tüketici fiyatlar endeksi kabul edilir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 534 Fiyat endeksleri Dourganlk Sabit hat ve oran (Kadn cep telefonu bana doum) (1000 kiide) 2003 2003 2,0 1164 1,3 1151 1,3 1442 1,3 1356 2,4 396 1,3 362 2,2 449 2,1 486 2,4 662 1,9 424 3,1 212 2,9 71 4,5 44 2,9 16 5,6 32 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Makroiktisat Ders Notlar (2007) 538 • Enflasyon fiyat endeksleri tarafndan ölçülür • Ölçülen “fiyatlar genel seviyesindeki” deiimdir • Fiyatlar genel seviyesi çok sayda mal ve hizmetin fiyatn yanstr • Bunlarn bütün içindeki arlklar farkldr • Deiim yön ve hzlar da farkldr • Endeksler bu tür heterojen yaplarda deiimi ölçmeyi salar • Kullanlan yöntem farkl kalemlere belirli arlklar verilerek bir sepet oluturmas ve sepetin deerindeki deiimin izlenmesidir • Tüketici Fiyatlar Endeksi – TÜFE – ve Üretici Fiyatlar Endeksi – ÜFE – en önemli endekslerdir FYAT ENDEKSLER kinci Bölüm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 536 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 537 Fiyat endeksinin hesaplanmas Sepetin maliyeti • Bir endeksin oluturulmasnda en önemli unsur farkl kalemlerin endeks içindeki arlklarn belirleyen sepetin saptanmasdr • TÜK tüketici fiyat endeksinin arlklarn büyük bir Tüketici Davranlar Aratrmas ile yapar • Bir yl boyunca binlerce aile yaptklar tüm harcamalar ayrntlar ile birlikte (nereden alnd, markas, vs) kaydederr • Bunlarn toplanmas ile ortalama ailenin tüketim sepeti elde edilir • Mevcut endeks 2003 ylnda yaplan Tüketici Aratrmasn kullanmaktadr • Bir önceki 1994’de yaplmt • TÜK farkl perakende noktalarndan ayda üç kere sepetteki mal ve hizmetlerin fiyatlarn toplar • Bunlar ortalamas o kalemin aylk ortalama fiyatdr • Her ortalama fiyat o kalemin sepetteki arl ile çarplr ve tüm kalemler toplanr • Bu ekilde sepeti doldurmann o ay için maliyeti hesaplanm olur • Bulunan say baz yl maliyetine bölününce o ayn tüketici fiyatlar endeks says çkar • Endeks deeri önceki ay yada önceki yln ayn ay ile bölenerek aylk yada yllk enflasyon elde edilir • Ayni eyi sepetin alt bölümleri için yaparak farkl alt endeksler hesaplanr Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 539 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 540 Endeksle hesaplama Ayn enflasyon, farkl ölçüler Fiyat endekslerinin ksa tarihi • Sepetin bu ay maliyeti baz dönem maliyetine bölünüp 100’le çarplnca o ayn fiyat endeksi bulunur Sepet Maliyetit x 100 Endekst = Sepet MaliyetiB • Bu ayn endeks deerini bir önceki aya bölüp 1 çkartr ve sonucu 100’le çarpnca o ayn aylk enflasyonu bulunur Endekst - 1 ] x 100 Aylk enflasyont = [ Endekst-1 • Ayn ilemi bir önceki yln ayn ay için yaptmz takdirde endeksteki yllk deimeyi (yllk enflasyonu) elde ederiz • Ksa dönemde anahtar gösterge aylk enflasyondur • Bir önceki aya kyasla fiyatlar genel seviyesindeki deiimi ifade eder • Yllk enflasyon fiyatlar genel seviyesinde bir ylda (oniki ayda) oluan deiimi ölçer • Yl sonu enflasyon takvim yl içinde (Ocak-Aralk) fiyatlar genel seviyesindeki deiimi ölçer • Ortalama yllk enflasyon son oniki ayn yllk enflasyon saylarnn ortalamasdr • Bu ölçüler içinde en oynak olan aylk enflasyondur; en istikrarl seyreden ise ortalama yllk enflasyondur • Kullanlan ölçü ihtiyaca göre seçilir • stanbul için ilk hayat pahall endeksi 1914’de hesapland, 26 mal kapsyordu • stanbul Ticaret Odas (TO) 59 mall ilk Toptan Eya Endeksini 1929’da yaynlad • Devlet statistik Enstitüsünün (DE) ilk Tüketici Fiyat Endeksi TÜFE Ankara için 1955’de yapld • 968, 1978, 1987, 1994 ve 2003 temel yl deiti • Toptan Eya Fiyatlar Endeksi TEFE DE tarafndan 1981’de yaynlamaya balad • TEFE baz yllar 1987 ve 1994’de yenilendi • 2005 ylnda 2003’ü baz yl alan Üretici Fiyatlar Endeksi ÜFE devreye girdi TEFE brakld Asaf Sava Akat 541 Makroiktisat Ders Notlar (2007) TÜFE sepetinin bileimli Arlk (% ) (2003) Arlk (% ) (1994) TÜFE 100,0 100 Gda ve çki 29,4 31,1 Giyim 8,1 9,7 Konut 16,9 25,8 Ev Eyalar 6,5 9,3 Salk 2,7 2,8 Ulam 10,4 9,3 letiim 4,8 - Elence 3,6 2,9 Eitim 2,2 1,6 Lokantalar 5,9 3,1 Dier 4,9 4,4 Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat ÜFE ve TÜFE ile fark 100 80 12 10 60 8 6 40 4 2 20 0 -2 Oca.98 0 Kas.98 Eyl.99 105 90 75 60 45 30 15 Asaf Sava Akat 1995 1997 1999 2001 TÜFE ORT. Mar.02 Oca.03 Kas.03 Eyl.04 Tem.05 Oca.98 Oca.99 548 2003 2005 YILLIK % EN AZ ARTI AYLIK % YILLIK % 25,4 Bulgur 0,7 3,7 Patlcan 35,0 29,5 Kömür ücreti 0,5 5,3 Araç muayene ve emisyon ölçüm ücreti 9,2 8,8 Margarin 0,4 1,6 Taze balklar 5,9 4,9 Makarna 0,3 9,1 Çevre vergisi 4,7 4,9 Yourt -0,1 -0,2 Mücevher 4,5 23,3 Tulum Peyniri -0,5 2,0 Elma 4,2 -8,4 Dana eti -0,7 14,3 5,4 Fndk içi Oca.02 Asaf Sava Akat -0,9 Oca.03 Oca.04 Oca.05 Oca. TEFE-YILLIK 549 Makroiktisat Ders Notlar (2007) ÜFE Ocak 2006 ayrntlar 60,7 4,1 Oca.01 TÜFE-YILLIK Makroiktisat Ders Notlar (2007) AYLIK % Oca.00 TEFE Sivri biber 28,5 EN YÜKSEK ARTI AYLIK % YILLIK % Marul (göbekli) 67,1 13,13 EN AZ ARTI Margarinler AYLIK % YILLIK % -0,9 Palamut 62,8 -44,11 Trasl çimento (TPÇ) -2,1 3,68 Mezgit 47,6 39,95 Giyim için suni iplik dokumalar -2,5 -20,33 Hamsi 29,9 73,82 Katlk odun -2,7 -6,53 Elektrik 28,6 4,84 Fruktoz, fruktoz urubu ve izoglikoz -3,1 -2,25 Soan (taze) 10,9 -8,4 Tomruk -3,7 1,13 0,11 Tütün içeren sigaralar (filtreli) 9,7 11,22 Ceviz -4,0 -8,2 Kurunsuz motor benzini (95 oktan) 8,1 40,44 Nohut -4,0 2,27 Metal yayl yataklar 6,5 16,2 Çelik kütükler -4,4 -9,7 Demir veya çelikten profiller 5,4 -16,39 Bayan pantolonu -4,6 -6,01 Toz eker 3,7 3,6 Sosis -1,0 0,8 Tüp dolum ücreti 2,3 28,0 Mercimek -1,4 -4,0 Çamar deterjanlar 2,2 -1,5 Müzik seti -2,8 -0,3 -4,8 -3,07 Benzin 2,0 10,6 Televizyon -4,6 -16,9 Hampetrol 5,2 58 Tavuk eti -4,9 -6,06 5,1 13,71 Mandalina -5,8 6,76 4,9 23,53 Limon -7,7 -20,36 Budaydan elde edilen kepek ve razmol Zeytinya 1,9 25,1 Erkek botu -6,7 10,1 Di macunu Sucuk 1,7 6,8 Bayan ayakkabs -7,3 9,2 Kuru incir 5,3 -9,33 Memba sular 1,5 10,3 Portakal -8,3 -0,9 Selülozik boyalar ve vernikler 3,9 3,14 Parfümler -8,1 -3,59 Kasko ve zorunlu trafik sigortas 1,3 14,7 Palto -8,4 2,2 Motorin 3,4 35,26 Portakal -8,7 -14,39 Sinema bileti 1,3 4,7 Erkek kazak -9,4 3,2 Patates 3,2 11,8 Yumurta -9,1 -19,44 -12,14 Doktor muayene ücreti 0 1993 May.01 TÜFE Bisküvi TÜFE YILLIK Tem.00 TÜFE Ocak 2006 ayrntlar 120 1991 Yllk TEFE/ÜFE ve TÜFE 14 EN YÜKSEK ARTI 135 546 Makroiktisat Ders Notlar (2007) % Ortalama ve yllk TÜFE 1989 Asaf Sava Akat % 16 547 Makroiktisat Ders Notlar (2007) % 1987 545 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 543 Makroiktisat Ders Notlar (2007) • Bütün ekonomilerde üretici firmalar açsndan enflasyon ölçme amaçl ikinci bir endeks hesaplanr • Buna Üretici Fiyatlar Endeksi ÜFE ad verilir • Türkiye’de 2005 öncesinde Toptan Eya Fiyatlar Endeksi – TEFE bu amaçla kullanlyordu. • ÜFE üreticilerin temsili bir sepet maln satnda kullandklar fiyatlardaki deiimi tahmin eder • Sepet anket yöntemi ile saptanr • Mevcut sepet TÜFE gibi 2003 yln baz almaktadr • ÜFE’yi oluturan be ana kategori ve arlklar öyledir: tarm (% 20.23, Balkçlk (% 0.42, Madencilik (% 1.51, malat Sanayi (% 72.07) ve Elektrik, Gaz ve Su (% 5.77) Aylk TEFE/ÜFE ve TÜFE • ÜFE firma girdileri düzeyinde enflasyonu ölçer • Teorik olarak iki endeks arasnda ayrm yapmak kolaydr • TÜFE’de sadece tüketicinin satn ald nihai ürünler, ÜFE’de sadece ara mal ve girdiler yer alr • Örnein gömlek ve pantalon TÜFE’de, kuma, iplik ÜFE’de olmaldr • Fiili durum daha karktr • Sanayi ürünü tüketim mallarndan bazlar her iki endekste yer alr • Tarm ürünleri ayr bir sorun tekil eder • TÜFE’nin yarsndan fazlas hizmetler ve kiradr • ÜFE’de hizmetler ve iyeri kiralar yer almaz Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat Üretici Fiyatlar Endeksi ÜFE Özel kapsaml TÜFE göstergeleri Grubu Kapsam A Mevsimlik ürünler hariç B lenmemi gda ürünleri hariç C Enerji hariç D (B) ve (C) E (C) ve alkollü içkiler ile tütün ürünleri hariç F (E) ve fiyatlar yönetilen/yönlendirilen dier ürünler, dolayl vergiler hariç G (F) ve (B) 544 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 542 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Bal 1,2 6,4 Yumurta -10,1 -33,3 Tatl bisküviler (kakaosuz) Salça 1,2 -1,2 Çocuk anora -10,2 -6,6 Linyit kömürü 2,7 8,5 Ispanak 1,0 -12,7 Karnbahar -15,9 -3,7 Pastörize süt 2,3 2,7 -15,88 -4,65 Pamuktan yatak çaraflar -12,5 Bayan ceketi -20,0 -5,49 Bayan manto ve kabanlar -34,2 16,65 Asaf Sava Akat 550 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat 551 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat 552 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Ölçme sorunlar kame etkisi ve yeni mallar Kalite deiiminin ölçülmesi • TÜFE’de baz yl tercihinden ve sepetin bileiminden kaynaklanan çok ciddi ölçme sorunlar oluabilir • Örnein eski baz yln temsili nitelii krize raslad için (1994) düüktü • Türkiye’de konut sahipliinin yaygn olmasna ramen sepette kira % 20 pay alyordu • Sepet yllk revizyonlara müsait deildi • TEFE dolayl vergi oranlarndaki deiimi de kapsyordu • Bunlarn çözülmesi nisbeten kolaydr ama çözümü zor baka ölçme sorunlar da vardr • 2003 bazl yeni endekslerde bu sorunlarn bir bölümüne çözüm getirildi • kame etkisi: sepet saptandktan sonra tüketicilerin fiyat deimelerine tepkilerini yanstamaz • Tüketiciler nisbi fiyat yükselen mal ve hizmetler yerine nisbi fiyat düen mallar ikame eder • Endeks enflasyonu daha yüksek hesaplar • Yeni mallar: sepet baz ylndan sonra piyasaya giren yeni mallar kapsamaz • Genellikle yeni mallarn fiyatlar piyasaya çkmalarndan sonraki dönemlerde hzla düme eilimi gösterir • Bilgisayarlar, cep telefonlar iyi örneklerdir • Sepeti çok sk, hatta mümkünse her yl deitirmek bu sorunlar hafifletir • Piyasa ekonomisinde satlan mal ve hizmetlerin kalitesinde sürekli iyilemeler gerçekleir • Bir maln kalitesi yükseliyorsa, fiyat ayn kalsa bile aslnda tüketiciye salad refah da artyordur • Fiyat art halinde kalitede edeer yada daha da fazla bir art söz konusu olabilir • Kalite deiimini ölçmek fevkalade zordur: salk ve eitim gibi hizmetlerde daha belirginlik kazanr • Otobüsten metroya geçite fiyat art halinde kalite farkn nasl hesaplayacaz? • ABD’de yaplan aratrmalar endeksin enflasyonu yllk 0.5-2.0 puan arasnda yüksek gösterdiine iaret ediyor Asaf Sava Akat 553 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat TÜFE ve GSYH deflatörü • ktisatçlar enflasyonun analizinde TÜFE’yi ve GSYH deflatörünü kullanrlar • kisi arasnda önemli farklar mevcuttur • Tüketici Fiyatlar Endeksinde – Sadece tüketim mal ve hizmetleri yer alr – thal mallar dahildir – Sabit bir sepetle hesaplanr • Gayrisafi Yurtiçi Hasla Deflatöründe – çeride üretilen tüm mal ve hizmetler yer alr – thal mallar yer almaz – Cari ylda üretilen mal ve hizmetlerle ölçülür • Türkiye’de ortalama TÜFE ve ortalama TEFE/ÜFE deflatör hakknda bir fikir verir Asaf Sava Akat 556 Makroiktisat Ders Notlar (2007) % 10 8 6 4 2 0 -2 Nis.01 Oca.02 Eki.02 Tem.03 TÜFE-MD Nis.04 TÜFE Oca.05 Asaf Sava Akat % 124 104 84 64 44 24 4 1987 1989 1991 1993 TÜFE ORT. Asaf Sava Akat 1995 TEFE ORT 1997 1999 2001 2003 2005 GSYH DEFLATÖR Makroiktisat Ders Notlar (2007) Eki.05 555 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Mevsimlik dalgalanma • Aylk enflasyonda mevsimlik deimeler görülür • Gda maddeleri özellikle taze sebze-meyva fiyatlar mevsime göre çok farkl olabilir • Eitimle ilgili mal ve hizmet fiyatlar özellikle okullarn açld Eylül aynda deiir • Baz mal ve hizmetlerin fiyatlar yl banda düzenlenir • Giyim fiyatlar yeni sezonda deiir • Aylk enflasyonun seyri izlenirken mevsimlik etkiden arndrlma ilemi yaplr • Farkl mevsimlik etkiyi arndrma (MA) yöntemleri vardr; Tramo-Seats çok popülerdir • statistik programlarnda (eViews) bulunurlar 557 Asaf Sava Akat Enflasyon eilimi TÜFE’de mevsimlik etki 12 554 Makroiktisat Ders Notlar (2007) TÜFE, TEFE ve GSMH deflatörü • Mevsimlik etkiden arndrma enflasyonun izlenmesinde baz ek olanaklar salar • Son üç ayn mevsimlik etkiden arndrlm enflasyonuna alalm • Son üç aydaki enflasyonun önümüzdeki oniki ay boyunca devam edeceini kabul edelim • Buna enflasyon eilimi diyebiliriz • Yakn geçmiteki enflasyonun yllk tempoda gidiatn göstermektedir • MB’nn yaynlad aylk enflasyon raporunda enflasyon eilimine “üçaylk hareketli ortalama (yllandrlm, mevsimsel düzeltme yaplm)” ad verilmektedir 558 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Enflasyon eilimi 1999-2004 240 % 210 180 150 120 90 60 30 0 Eki.99 Nis.00 Eki.00 Nis.01 Eki.01 TEFE-m Nis.02 Eki.02 TÜFE-m Nis.03 ÖS-m Eki.03 Nis.04 Eki.04 Asaf Sava Akat 559 Makroiktisat Ders Notlar (2007) EKONOMK BÜYÜME Uluslararas karlatrmalar Üçüncü Bölüm Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat Kii Bana 1900 Kii Bana 1997 Büyüme yl Reel GSYH yl hz Reel GSYH ÜLKE DÖNEM (balangç) sralama (son) sralama (%) Japonya 1890 - 1997 1.196 6 23.400 2 2,82 Brezilya 1900 - 1997 619 10 6.240 9 2,41 Meksika 1900 - 1997 922 7 8.120 7 2,27 Türkiye 1927 - 1997 1.287 8 6.430 8 2,11 Almanya 1870 - 1997 1.738 5 21.300 4 1,99 Kanada 1870 - 1997 1.890 3 21.860 3 1,95 Çin 1900 - 1997 570 12 3.570 10 1,91 Arjantin 1900 - 1997 1.824 4 9.950 6 1,76 Amerika 1870 - 1997 3.188 2 28.740 1 1,75 ndonezya 1900 - 1997 708 9 3.450 11 1,65 Hindistan 1900 - 1997 537 13 1.950 12 1,34 ngiltere 1870 - 1997 3.826 1 20.520 5 1,33 Pakistan 1900 - 1997 587 11 1.590 13 1,03 Banglade 1900 - 1997 495 14 1.050 14 0,78 1997 US$ Fiyatlaryla (Satn alma gücü paritesi) Asaf Sava Akat 563 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat GSMH 4,3 4,4 Nüfus NA 2,3 Kii Bana GSMH NA 2,1 Yorum Nüfus verileri 1927'de balyor Sava yllar dahildir 1927-1950 1929-1939 1939-1945 1945-1950 2,6 5,8 -6,0 6,3 1,8 2,1 1,2 2,1 0,8 3,7 -7,2 4,0 Sava yllar dahil Yeniden ina ve devletçilik Savan ekonomik faturas Sava sonras toparlanma 2,3 2,8 2,5 2,3 2,4 1,8 1,4 hz (%) 2,2 2,9 3,4 2,0 2,8 1,9 3,6 Demokrasi, darbe, kriz, vs. DP ekonomiyi dönütürüyor Demirel ve planl ekonomi Popülizm ve kriz Özal ekonomiyi da açyor sraf edilen onyl Enflasyonla mücedele ve reform 1950-2005 4,6 1950-1960 5,8 1960-1970 6,0 1970-1980 4,4 1980-1990 5,3 1990-2000 3,8 2000-2005 4,0 Tümü ortalama yllk büyüme Asaf Sava Akat Türkiye: kii bana reel GSMH 566 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Makroiktisat Ders Notlar (2007) 564 Uzun dönemde ölçme sorunlar Dönem 1923-2005 1927-2005 565 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 561 • Ülkeler arasnda hayat standardnda çok büyük farklar olduunu kolayca gözlemliyoruz • Keza, ayn ülkenin de zaman içinde hayat standardnda büyük deimeler olabilmektedir • Zenginliin kökeninde ekonomik büyüme ve verimlilik artlar yatmaktadr • Bugün fakir ülkeler arasnda kii bana geliri zengin ülkelerin 19uncu yüzyl sonundaki düzeyine ulaamayanlar mevcuttur • Çok uzun dönemde baz ülkeler hzla zenginlemi (Japonya), dierleri ise zaman içinde gerilemitir • Çok uzun dönem için ancak snrl sayda ülkeye bakabiliyoruz Türkiye: büyüme performans • 1923 öncesi için güvenilir ve anlaml veri yoktur • 1923-2000 aras (78 yl) Türkiye’nin ortalama GSMH büyüme hz % 4.5’tur • Ancak nüfus da yllk ortalama % 2.3 artmtr • Kii bana reel milli gelirin uzun dönem ortalama büyüme hz % 2.1’dir • Türkiye, Japonya, Kore, Tayvan gibi “ekonomik mucize” yaratmamtr • Arjantin, ngiltere gibi nisbi gerileme yaamamtr • Pakistan, Banglade gibi ekonomisi duraan kalmamtr • Ayrntlar bir sonraki tablodadr Makroiktisat Ders Notlar (2007) Çok uzun dönemde büyüme Türkiye’de ekonomik büyüme Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat Çok uzun dönemde büyüme 562 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 560 Makroiktisat Ders Notlar (2007) • Uzun dönemde toplumsal refahtaki art kii bana gelir üzerinden izlemek zorlar • Ayn ekilde, Satnalma Gücü Paritesini bile kullansak kii bana gelirde çok büyük farklara anlam kazandrmak her zaman mümkün deildir • Kii bana gelirle birlikte gelen nitel deiim saylara indirgenemez • Örnein 2000 yl fiyatlar ile (PPP) Türkiye’de kii bana gelir 2000’de 7.060 $, 1927’de 1581 $’dr • 73 ylda kii bana refah 4.5 kat artmtr • Bütün fizik göstergelerde (elektrik, eitim, radyo, doktor says, vs.) art bunun çok üstündedir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 567 Reel GSMH 1987-2005 Büyüme eilimleri: 1950-2001 Milyar TL 9.000 6,0 1978 Krizi 8.000 7.000 Sava Dönemi 150000 % 140000 5,0 6.000 1998 Sonras 5.000 130000 4,0 120000 3,0 110000 4.000 100000 2,0 3.000 90000 1,0 2.000 80000 0,0 1.000 1927 1937 1947 1957 1967 1977 1987 1997 1950-60 1960-70 1970-80 1980-90 1990-2001 Kii Bana GSML Sabit 2004 fiyatlar (PPP USDollars) Dönem Büyüme Hz Ortalama Büyüme Hz 70000 1987Q4 1989Q4 1991Q4 1993Q4 1995Q4 1997Q4 1999Q4 2001Q4 2003Q4 2005Q4 GSMH Asaf Sava Akat 568 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat 10 20% 8 15% 6 4 10% 2 5% 0 0% -2 -4 -5% -6 -10% -8 -15% 1988Q1 -10 1991Q2 1993Q4 1996Q2 1998Q4 GSMH Büyüme Hz (yllk) Asaf Sava Akat 2001Q2 2003Q4 1990Q3 571 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat 2003Q1 2005Q3 572 Asaf Sava Akat 575 Makroiktisat Ders Notlar (2007) ABD’ye kyasla kii bana GSMH Satnalma gücü paritesine göre (1995 ABD fiyatlar ile) Cari ABD dolar Satn Alma Gücü Paritesi (PPP) Dönem Art (kat) 6,1 4,3 3,6 3,3 2,3 2,1 1,9 1,7 1,7 1,7 1,7 1,7 1,7 1,6 1,4 1,4 1,4 1,1 Ortalama büyüme hz (%) 7,5 6,0 5,3 4,9 3,4 3,1 2,5 2,3 2,2 2,2 2,1 2,1 2,0 1,8 1,5 1,4 1,3 0,5 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1975 1980 Tayland Japonya 1985 Turkiye Kore 1990 1995 Arjantin spanya 570 • Zenginlii belirleyen verimliliktir • Verimlilik bir çalann bir zaman biriminde (saat, hafta, vs.) ürettii fiziki mal ve hizmet miktarn ölçer • Kii bana yüksek milli gelire sahip ülkeler tanm icab yüksek verimlilie de sahiptir • GSMH’nn hzl büyümesi verimliliin hzl büyümesi ile özdetir • Verimlilik ne üretildiine deil, ne kadar etkin üretildiine baldr • Mühim olan çalan bana yüksek katma deer üretebilmektir • sviçre, Danimarka örneklerini hatrlayn Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 573 Dünyada büyüme • Uluslararas karlatrmalar için birden fazla yöntem kullanmak mümkündür • Yerli para ile büyüme hz kendi içinde tutarldr fakat uluslararas karlatrmalarda sorun yaratr • Cari kurdan dolar cinsinden hesaplannca iki sorun çkar: dolar enflasyonunu ayklamak için sabit ABD dolar alnr ama reel dolar kurundaki deimeler kalr • Satnalma gücü paritesi ile (PPP) milli gelir hesab 1975’ten sonras için vardr; dolar enflasyonu gene sorunludur • Son iki yöntemi kullanarak 1968 ve 1975’den günümüze dünya büyüme deneyimi tablolardadr Dünyada büyüme 2000'de kii bana gelir 2000'de (PPP 1995) sras 3.726 16 16.288 9 27.989 2 6.000 15 3.407 17 2.210 18 25.073 3 22.141 6 31.996 1 18.248 8 6.536 14 22.031 7 23.525 4 22.701 5 8.456 12 15.464 10 7.146 13 11.599 11 2002 2000Q3 Farkl yöntemler 574 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 1998Q1 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Sava sonras büyüme 1975'de kii bana gelir 1975'de (PPP 1995) sras Çin 615 18 Kore 3.812 14 rlanda 7.735 10 Tayland 1.813 15 Msr 1.477 16 Hindistan 1.038 17 Japonya 13.476 4 talya 12.663 6 ABD 18.378 1 spanya 10.576 8 Türkiye 3.886 13 ngiltere 13.130 5 Almanya 14.186 3 Fransa 14.388 2 Meksika 5.854 11 Yunanistan 10.873 7 Brezilya 5.188 12 Arjantin 10.252 9 Kaynak: World Development Indicators 1995Q3 GSMH Büyüme Hz (QoQ) • kinci Dünya Sava sonrasnda dünyada ekonomik büyüme hzlanmtr • Sava öncesinde sanayilemi Bat Avrupa ülkelerinde ve Japonya’da geçmi ortalamalarn üstünde büyüme izlenmitir • Dünya ülkelerinin büyük çounluu sanayileme yolunda çok büyük admlar atmtr • Baz ülkeler “mucize” diye nitelenebilecek ekonomik gelime ve dönüüm gerçekletirmitir • Kore, Singapur, Tayland, Malezya ve son dönemde Çin gibi (Asya Kaplanlar) • Latin Amerika’da ve Afrikada büyüme süreci sorunlu geçmitir Asaf Sava Akat 1993Q1 Ortalama Büyüme hz Makroiktisat Ders Notlar (2007) Verimlilik ve zenginlik Bir önceki yln ayn çeyreine kyasla dteime % 1988Q4 Asaf Sava Akat Çalkantl büyüme: 1988-2005 Çalkantl büyüme: 1988-2005 12 569 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 2000 Almanya Cari döviz kurundan (1995 ABD fiyatlar ile) ortalama yllk büyüme hz ( % ) Dönem 2000'de kii 1968'de kii 1968- 198019901968bana gelir 1968'de bana gelir 2000'de Art 1980 1990 2000 2000 (1995 US$) sras (kat) (1995 US$) sras Çin 101 17 824 16 8,2 4,3 7,6 9,0 6,8 Kore 1.928 12 13.062 9 6,8 6,1 7,4 5,1 6,2 Tayland 674 14 2.805 14 4,2 4,3 6,0 3,4 4,6 rlanda 7.369 7 27.741 4 3,8 3,3 3,3 6,3 4,2 Msr 442 15 1.226 15 2,8 4,3 2,9 2,4 3,2 Japonya 16.969 1 44.830 1 2,6 4,4 3,5 1,2 3,1 spanya 7.650 6 17.798 7 2,3 3,1 2,5 2,4 2,7 Hindistan 202 16 459 17 2,3 1,0 3,6 3,6 2,6 Brezilya 2.108 11 4.624 11 2,2 6,0 -0,4 1,3 2,5 talya 9.713 5 20.885 6 2,2 3,4 2,2 1,4 2,4 Yunanistan 6.391 8 13.105 8 2,1 4,4 0,2 1,9 2,3 Fransa 14.757 3 29.811 3 2,0 3,2 1,9 1,4 2,2 Türkiye 1.595 13 3.134 13 2,0 1,7 2,8 1,9 2,1 ngiltere 11.408 4 21.667 5 1,9 1,8 2,5 1,8 2,0 ABD 16.865 2 31.996 2 1,9 1,8 2,2 2,0 2,0 Meksika 2.221 10 3.819 12 1,7 3,3 -0,3 1,8 1,7 Arjantin 6.223 9 7.933 10 1,3 1,9 -2,9 3,2 0,8 Kaynak: World Development Indicators 2002 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 576 GSMH ve refah göstergeleri • Milli gelir muhasebesinin ülkenin verimlilik ve refah düzeyini ne ölçüde yakaladn dolayl yoldan kontrol edebiliriz • Kii bana milli gelir ile baz temel mal ve hizmetlerin tüketimi arasnda çok yakn bir iliki kurmak mümkündür – Dayankl tüketim mallar: otomobil, radyo, TV – Haberleme: telefon ve cep telefonu – Enerji: toplam enerji ve elektrik tüketimi – Salk hizmeti: doktor says • Genellikle 1000 kiiye düen eklinde alnr • ABD düzeyinin yüzdesi olarak ifade ederek nisbi gelimilik ölçülebilir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 577 Asaf Sava Akat 578 Makroiktisat Ders Notlar (2007) GSMH ve ekonomik göstergeler (1) GSMH ve ekonomik göstergeler (2) Otomobil Araç Doktor Radyo TV alcs Telefon Cep telefonu Kii bana gelir (1000 kiiye) (1000 kiiye) (1000 kiiye) (1000 kiiye) (1000 kiiye) (1000 kiiye) (1000 kiiye) (PPP-US$) 2000 1999 2004 1997 2002 2003 2003 2004 Hindistan 6 9 0,5 120 84 46 25 3.100 Msr 23 30 2,1 339 248 127 85 4.120 Çin 7 12 2,1 339 350 209 215 5.530 Türkiye 66 85 1,2 177 423 268 394 7.680 Tayland 28 106 0,3 235 283 105 394 8.020 Brezilya 120 79 2,1 434 369 223 264 8.020 Meksika 107 153 1,7 330 282 158 291 9.590 Arjantin 140 181 3 683 326 219 178 12.460 Kore 188 238 1,8 1.034 458 538 701 20.400 Yunanistan 254 328 4,4 466 519 454 902 22.000 spanya 441 513 3,2 330 564 434 909 25.070 talya 542 606 6,1 878 494 484 1013 27.860 Almanya 516 529 3,6 948 675 657 785 27.950 Fransa 485 574 3,3 950 632 566 696 29.320 Japonya 421 566 2 956 785 472 679 30.040 ngiltere 384 391 1,7 1.445 951 591 841 31.460 rlanda 349 408 2,4 695 695 491 880 33.170 ABD 481 779 5,5 2.109 871 621 543 39.710 Otomobil Araç Doktor Radyo TV alcs Telefon Cep telefonu Kii bana gelir (1000 kiiye) (1000 kiiye) (1000 kiiye) (1000 kiiye) (1000 kiiye) (1000 kiiye) (1000 kiiye) (PPP-US$) ABD=100 2000 1999 2004 1997 2002 2003 2003 2004 Hindistan 1 1 9 6 10 7 5 8 Msr 1 2 38 16 40 34 40 14 Çin 5 4 38 16 28 20 16 10 Türkiye 14 11 22 8 49 43 73 19 Tayland 6 14 5 11 33 17 73 20 Brezilya 25 10 38 21 42 36 49 20 Meksika 22 20 31 16 32 25 54 24 Arjantin 29 23 55 32 37 35 33 31 Kore 53 42 80 22 60 73 166 55 Yunanistan 39 31 33 49 53 87 129 51 spanya 92 66 58 16 65 70 167 63 talya 73 52 44 33 80 79 162 84 Almanya 80 50 31 69 109 95 155 79 Fransa 113 78 111 42 57 78 186 70 Japonya 101 74 60 45 73 91 128 74 ngiltere 107 68 65 45 78 106 145 70 rlanda 88 73 36 45 90 76 125 76 ABD 100 100 100 100 100 100 100 100 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 580 Asaf Sava Akat Tasarruf ve yatrm Makroiktisat Ders Notlar (2007) GSMH ve ekonomik göstergeler (3) Kii bana gelir Kii bana gelir Kii bana enerji Kii bana enerji Kii bana elektrik Kii bana elektrik (PPP-US$) (PPP-US$) ABD=100 (ton petrol) ABD=100 (1000 kwh) ABD=100 2004 2004 2002 2002 2002 2002 Hindistan 3.100 8 0,5 6 0,4 3 Msr 4.120 10 1,0 12 1,0 8 Çin 5.530 14 0,8 10 1,1 9 Türkiye 7.680 19 1,1 14 1,5 12 Tayland 8.020 20 1,4 17 1,6 13 Brezilya 8.020 20 1,1 14 1,8 15 Meksika 9.590 24 1,6 20 1,7 14 Arjantin 12.460 31 1,5 19 2,0 16 Kore 20.400 51 2,6 33 4,2 35 Yunanistan 22.000 55 4,3 54 6,2 51 spanya 25.070 63 3,2 40 5,0 41 talya 27.860 70 3,9 49 5,6 46 Almanya 27.950 70 3,8 48 5,6 46 Fransa 29.320 74 3,0 38 4,9 40 Japonya 30.040 76 4,5 56 6,6 54 ngiltere 31.460 79 4,2 53 6,0 50 rlanda 33.170 84 4,1 51 7,7 63 ABD 39.710 100 7,9 100 12,2 100 581 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 579 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat 582 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Tasarruf, yatrm ve büyüme • Uzun dönemde büyümeyi temin eden sermaye birikimidir • Gayrisafi sermaye oluumunun (yatrmlarn) milli gelire oran ile büyüme hz arasnda güçlü bir iliki vardr • Yatrmlarn esas kayna iç tasarruflardr • ç tasarruf orann bir ülkenin gelime ve sanayileme iradesinin en iyi göstergesidir • Kural olarak yüksek iç tasarruf oranlar bizi yüksek yatrm oranlarna ve oradan yüksek büyüme hzlarna götürür • çi dövizleri gibi faktör gelirleri iç tasarruf orannn hesabnda sorunlara neden olur Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat 583 ç tasarruflar/GSMH (%) 1980'ler - 36 40 38 Kore 27 31 35 32 Tayland 22 26 33 Msr 14 18 23 Hindistan 19 21 rlanda 22 Türkiye Meksika 1990'lar 1970-2000 1970'ler 1980'ler GSYH Büyüme 1990'lar 1970-2000hz (%) 1970-2000 29 33 31 8,7 27 30 35 30 7,6 28 24 29 36 29 7,1 18 19 28 20 22 5,7 22 21 16 20 22 20 5,0 18 23 21 25 21 19 21 4,5 16 21 24 21 15 18 24 19 4,3 22 22 19 21 20 20 19 20 3,5 Brezilya 19 19 18 19 22 21 20 21 3,5 Japonya 32 31 31 31 33 29 29 30 3,4 ABD 19 17 17 18 19 19 18 19 3,1 spanya 25 23 22 23 24 22 23 24 26 22 20 23 25 23 19 22 2,4 Fransa 23 20 20 21 25 22 20 22 2,3 ngiltere 19 17 16 17 20 19 17 19 2,2 Almanya 23 23 22 22 22 21 22 22 2,1 Yunanistan 29 24 22 24 28 23 21 24 1,8 Arjantin 29 17 15 18 26 - 19 23 1,7 Asaf Sava Akat DI DÜNYA LE LKLER Ödemeler Bilançosu Dördüncü Bölüm 2,6 talya Açk ekonomi olarak Türkiye • Dünyada mutlak olarak kapal ekonomi yoktur • Her ekonomide ihracat ve ithalat vardr • Mal ve hizmet ihracatnn GSMH’daki pay bir ekonominde açklk derecesini ölçer • Sermaye hareketlerinin serbest olmas (konvertibilite) bir baka makul açk ekonomi ölçüsüdür • Türkiye ekonomisi 1980’e kadar mal ticaret itibari ile kapal bir ekonomi idi • 1980’lerde mal-hizmet ithalatnda serbestlie gidildi • 1989’da TL’nin konvertibilitesi saland • 1996’da AB ile Gümrük Birlii Anlamas ile açk ekonomiye geçi tamamland Yatrmlar/GSMH (%) 1970'ler Çin 584 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Türkiye da açlyor: 1979-2005 Asaf Sava Akat 585 Makroiktisat Ders Notlar (2007) GSMH’da d dünyann pay 1975-2005 1979 1989 1999 2005 92.774 2.261 107.026 11.780 183.851 29.326 362.495 73.390 Döviz Geliri 4.798 22.472 53.249 107.861 thalat Döviz Gideri 5.069 6.271 15.792 21.511 39.768 54.613 116.537 130.952 42 % ( Milyon $) GSYH hracat 36 30 24 18 12 (%) Endüstriyel hracat/Toplam hracat çi Gelirleri/Döviz Gelirleri 34,7 35,3 78,9 13,5 90,0 8,5 94,2 0,8 Döviz Geliri/GSYH 5,2 21,0 29,0 29,8 Döviz Gideri/GSYH 6,8 20,1 29,7 36,1 6 0 1975 1978 1981 1984 1987 Döviz geliri/GSMH 1990 1993 1996 1999 Döviz gideri/GSMH 2002 2005 Asaf Sava Akat 586 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat GSMH'ye oran (%) Mal Dengesi 40 35 Ort. 1994-2000 2000 -6,9 -10,9 Hizmetler Dengesi Transfer Dengesi 30 25 20 15 10 5 1990 1992 Arjantin 1994 1996 Brezilya Asaf Sava Akat 1998 2000 Fransa 2002 Almanya 2004 Türkiye 589 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Hizmet+Transfer Dengesi Faiz-d Denge Yatrm Geliri Dengesi Cari lemler Dengesi Net Hata Noksan C + NHN Asaf Sava Akat Ticaret Dengesi (DE) Bavul ticareti Mal Navlun ihracat ve fob (ÖD) Sigorta 5,2 2,5 5,7 2,4 3,8 0,4 7,7 0,8 -1,8 -1,0 0,2 -0,7 8,0 -2,9 -2,0 -4,9 -1,4 -6,3 4,2 -4,7 -1,6 -6,2 0,5 -5,7 590 1996 2000 -14 Dalm % 2002 2005 Dalm % 2005 milyar dolar Cari lemler Dengesi Dalm % 100 -48 100 -23 100 Net Hata Noksan -1 -9 9 19 2 9 Yabanc Sermaye Yatrm 2 14 13 26 9 38 Hisse Senedi Yatrm 1 4 8 17 6 25 1 10 30 63 16 71 -13 -90 -18 -37 -7 -29 Yabanc TL Tahvil Alm -8 -53 15 30 6 26 Toplam Kamu Borçlanmas 3 24 14 30 1 4 17 121 26 54 14 63 Toplam Özel Kesim Borçlanmas 27 188 37 78 24 104 Toplam D Borçlanma 30 211 52 108 25 108 Toplam Rezerv Deiimi -17 -121 -34 -70 -18 -79 Borçd Finansman Borçlanma Gerei Banka-d Kesim Borçlanmas Asaf Sava Akat Mal Ticaret ithalat Dengesi fob (ÖD) (ÖB) Milyar Navlun Dolar Gelir Navlun Gider Dier Tama Gelir Dier Tama Gider Tama Gelir Tama Gider Tama Net 591 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Hizmet dengesi (1) Altn thalat 588 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Sermaye hesab yaps 2005 -8,9 Makroiktisat Ders Notlar (2007) D ticaret dengesi Mal Mal Milyar ihracat ithalat Dolar fob (DE) cif (DE) Asaf Sava Akat Cari ilemler dengesi eilimleri D açlma: uluslararas karlatrma Mal ve hizmet ihracat/GSMH (%) 587 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Hizmet dengesi (2) Turizm Gelir Turizm Gider Turizm Net naat Milyar Hizmeti Dolar Gelir naat Hizmeti Gider naat Hizmeti Net Finansal Finansal Finansal Dier Ticari Hizmet Hizmet Hizmet Gelir Net Gider Gelir Dier Ticare Gider Dier Ticari Net 1992 14,7 22,9 -8,2 - 14,7 1,4 1,4 22,8 -8,1 1992 0,9 0,7 0,2 0,3 1,1 1,0 0,2 3,6 0,8 2,9 1992 0,9 0,0 0,9 0,1 0,4 -0,3 1,9 0,5 1,4 1993 15,3 29,4 -14,1 - 15,3 1,8 1,9 29,4 -14,1 1993 1,0 0,9 0,2 0,3 1,2 1,2 0,0 4,0 0,9 3,0 1993 1,1 0,0 1,1 0,1 0,4 -0,3 2,2 0,6 1,5 1994 18,1 23,3 -5,2 - 18,1 1,4 0,5 22,3 -4,2 1994 1,0 0,7 0,2 0,2 1,2 1,0 0,3 4,3 0,9 3,5 1994 1,3 0,0 1,3 0,1 0,4 -0,3 2,5 0,6 1,9 1995 21,6 35,7 -14,1 - 21,6 2,1 1,3 34,8 -13,2 1995 1,4 1,1 0,3 0,3 1,7 1,4 0,3 5,0 0,9 4,0 1995 1,9 0,0 1,9 0,2 0,4 -0,3 3,8 0,6 3,2 1996 23,2 43,6 -20,4 8,8 32,1 2,6 1,7 42,3 -10,3 1996 1,4 1,3 0,3 0,4 1,8 1,7 0,0 5,7 1,3 4,4 1996 1,9 0,0 1,9 0,3 0,5 -0,2 2,6 0,8 1,8 1997 26,3 48,6 -22,3 5,8 32,1 2,9 1,9 47,2 -15,0 1997 1,8 1,5 0,4 0,4 2,2 1,9 0,3 7,0 1,7 5,3 1997 2,3 0,0 2,3 0,3 0,6 -0,3 5,5 1,2 4,3 1998 27,0 45,9 -18,9 3,7 30,7 2,8 1,8 44,7 -14,1 1998 1,9 1,2 1,2 1,2 3,1 2,4 0,8 7,2 1,8 5,4 1998 2,3 0,0 2,3 0,5 0,6 -0,1 6,8 1,3 5,6 1999 26,6 40,7 -14,1 2,3 28,8 2,4 1,1 39,0 -10,2 1999 1,7 1,0 1,2 1,1 2,9 2,1 0,8 5,2 1,5 3,7 1999 1,1 0,0 1,1 0,3 0,6 -0,3 4,4 1,1 3,4 4,1 2000 27,8 54,5 -26,7 2,9 30,7 3,3 1,9 52,7 -22,0 2000 1,7 1,4 1,3 1,1 3,0 2,5 0,5 7,6 1,7 5,9 2000 1,0 0,0 1,0 0,4 0,7 -0,3 5,6 1,5 2001 31,3 41,4 -10,1 3,0 34,4 2,5 1,0 38,1 -3,7 2001 1,8 1,1 1,1 1,0 2,9 2,0 0,8 8,1 1,7 6,4 2001 0,7 0,0 0,7 0,3 0,7 -0,4 2,9 1,2 1,7 2002 36,1 51,6 -15,5 4,1 40,1 3,1 1,4 47,4 -7,3 2002 1,9 1,3 0,9 0,6 2,8 1,9 0,9 8,5 1,9 6,6 2002 0,8 0,0 0,8 0,2 0,6 -0,4 1,0 1,1 -0,1 0,0 2003 47,3 69,3 -22,1 4,0 51,2 4,1 2,5 65,2 -14,0 2003 1,3 2,0 0,9 0,7 2,2 2,7 -0,5 13,2 2,1 11,1 2003 0,7 0,0 0,7 0,3 0,4 -0,1 0,3 0,3 2004 63,2 97,5 -34,4 3,9 67,0 5,8 3,4 90,9 -23,9 2004 1,8 2,9 1,5 1,4 3,3 4,3 -1,1 15,9 2,5 13,4 2004 0,7 0,0 0,7 0,3 0,4 -0,1 0,5 0,4 0,1 2005 73,3 116,4 -43,1 3,5 76,7 6,9 3,8 109,5 -32,7 2005 2,0 3,5 2,0 1,8 4,0 5,3 -1,3 18,2 2,9 15,3 2005 0,9 0,0 0,9 0,3 0,4 0,0 0,3 0,5 -0,1 Asaf Sava Akat 592 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Hizmet dengesi (3) Resmi Milyar Hizmet Dolar Gelir Resmi Hizmet Gider Resmi Hizmet Net Diger Hizmet Gelir Dier Hizmet Gider Dier Hizmet Net 593 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Mal ve hizmet dengesi Toplam Toplam Hizmet Hizmet Hizmet Gelirleri Giderleri Dengesi Mal Mal Milyar ihracat ithalat Dolar fob (ÖD) cif (ÖD) Ticaret Dengesi (ÖD) Hizmet Hizmet Hizmet Gelirleri Giderleri Dengesi 594 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Yatrm gelirleri MalMalMalHizmet Hizmet Hizmet Gelirleri Giderleri Dengesi Dorudan Dorudan Dorudan Portföy Milyar Yatrm Yatrm Yatrm Yatrm Dolar Gelir Gider Net Gelir Portföy Yatrm Gider Portföy Yatrm Net Faiz Gelir Faiz Gider Faiz Net 1992 0,1 0,3 -0,2 1,7 0,7 1,0 9,6 3,8 5,8 1992 14,7 22,8 -8,1 9,6 3,8 5,8 24,3 26,5 -2,3 1992 0,0 0,2 -0,1 0,2 0,3 0,0 0,8 3,2 -2,4 1993 0,1 0,4 -0,2 2,2 0,7 1,5 10,9 4,2 6,7 1993 15,3 29,4 -14,1 10,9 4,2 6,7 26,3 33,6 -7,3 1993 0,0 0,3 -0,2 0,4 0,2 0,3 0,7 3,5 -2,8 1994 0,1 0,4 -0,3 1,6 0,9 0,7 11,1 4,0 7,1 1994 18,1 22,3 -4,2 11,1 4,0 7,1 29,2 26,3 2,9 1994 0,0 0,1 -0,1 0,2 0,7 -0,5 0,7 3,3 -2,6 1995 0,1 0,4 -0,2 2,3 1,6 0,7 14,9 5,3 9,6 1995 21,6 34,8 -13,2 14,9 5,3 9,6 36,6 40,1 -3,5 1995 0,0 0,3 -0,3 0,2 1,0 -0,7 1,2 3,4 -2,2 1996 0,2 0,4 -0,2 1,0 2,0 -1,1 13,4 6,7 6,7 1996 32,1 42,3 -10,3 13,4 6,7 6,7 45,5 49,1 -3,6 1996 0,0 0,2 -0,2 0,4 0,9 -0,5 1,2 3,4 -2,2 1997 0,2 0,4 -0,2 2,3 3,0 -0,8 19,7 8,8 10,9 1997 32,1 47,2 -15,0 19,7 8,8 10,9 51,9 56,0 -4,1 1997 0,1 0,2 -0,1 0,9 0,9 -0,1 1,0 3,8 -2,8 1998 0,2 0,4 -0,3 3,6 3,8 -0,2 23,7 10,2 13,5 1998 30,7 44,7 -14,1 23,7 10,2 13,5 54,3 54,9 -0,5 1998 0,1 0,3 -0,2 1,3 1,3 0,0 1,1 3,9 -2,8 1999 0,2 0,5 -0,3 2,6 3,6 -0,9 16,8 9,3 7,5 1999 28,8 39,0 -10,2 16,8 9,3 7,5 45,6 48,3 -2,7 1999 0,1 0,3 -0,2 1,1 1,0 0,1 1,1 4,5 -3,5 2000 0,3 0,5 -0,3 2,6 2,1 0,5 20,4 9,0 11,4 2000 30,7 52,7 -22,0 20,4 9,0 11,4 51,1 61,7 -10,6 2000 0,4 0,3 0,1 1,3 1,7 -0,4 1,2 4,8 -3,7 2001 0,1 0,5 -0,3 1,1 0,8 0,3 16,0 6,9 9,1 2001 34,4 38,1 -3,7 16,0 6,9 9,1 50,4 45,0 5,4 2001 0,4 0,3 0,1 1,3 1,9 -0,7 1,1 5,5 -4,4 2002 0,1 0,6 -0,6 1,4 0,8 0,6 14,8 6,9 7,9 2002 40,1 47,4 -7,3 14,8 6,9 7,9 54,9 54,3 0,6 2002 0,3 0,4 -0,1 1,4 2,2 -0,8 0,8 4,4 -3,6 2003 0,1 0,8 -0,7 1,2 1,1 0,1 17,9 7,4 10,5 2003 51,2 65,2 -14,0 17,9 7,4 10,5 69,2 72,7 -3,5 2003 0,2 0,6 -0,4 1,4 2,6 -1,2 0,6 4,6 -3,9 2004 0,2 1,0 -0,7 2,0 1,6 0,5 22,9 10,1 12,8 2004 67,0 90,9 -23,9 22,9 10,1 12,8 90,0 101,1 -11,1 2004 0,2 1,0 -0,8 1,7 2,9 -1,2 0,7 4,3 -3,6 2005 0,3 1,2 -0,9 1,8 1,6 0,2 25,9 11,9 14,0 2005 76,7 109,5 -32,7 25,9 11,9 14,0 102,6 121,3 -18,7 2005 0,3 1,1 -0,8 2,4 3,3 -0,9 1,0 5,0 -4,0 Asaf Sava Akat 595 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Yatrm geliri dengesi ve faiz gideri Milyar Yatrm Dolar Gelirleri Yatrm Yatrm Giderleri Dengesi Uzun Uzun Uzun vade Vade Vade Uzun Vade MB Hükümet Bankalar dier 596 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Transferler ve net hata-noksan Ksa Vade Milyar çi Dolar Gelirleri Özel Resmi Transferler Transferler Cari Transferler 597 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Cari ilemler dengesi Net Hata ve Noksan Cari lemler Dengesi Cari Transferler Döviz Gelirleri Döviz Giderleri 0,4 1,8 0,1 0,5 0,5 1993 1,1 3,9 -2,7 0,4 1,9 0,1 0,5 0,6 1993 2,9 2,9 0,7 3,7 -2,2 1992 -8,1 5,8 -2,3 -2,6 -4,9 3,9 -1,0 29,2 30,2 1994 0,9 4,2 -3,3 0,5 1,7 0,1 0,4 0,6 1994 2,6 2,6 0,4 3,0 1,8 1993 -14,1 6,7 -7,3 -2,7 -10,1 3,7 -6,4 31,1 37,5 1995 1,5 4,7 -3,2 0,7 1,5 0,1 0,7 0,5 1995 3,3 3,3 1,1 4,4 2,4 1994 -4,2 7,1 2,9 -3,3 -0,4 3,0 2,6 33,1 30,5 1996 1,6 4,5 -2,9 0,7 1,4 0,1 0,7 0,6 1996 3,5 3,5 0,6 4,1 1,5 1995 -13,2 9,6 -3,5 -3,2 -6,7 4,4 -2,3 42,5 44,8 1997 1,9 4,9 -3,0 0,8 1,3 0,1 0,7 1,0 1997 4,2 4,2 0,3 4,5 -1,0 1996 -10,3 6,7 -3,6 -2,9 -6,5 4,1 -2,4 51,1 53,6 4,5 -2,6 58,3 60,9 0,2 0,8 0,8 -0,7 -7,1 1,3 5,5 -3,0 0,8 0,2 -4,1 -3,0 5,4 10,9 5,5 5,4 -15,0 2,5 1998 1997 1998 2,4 5,9 -3,5 0,9 1,3 0,2 1,0 1,1 1999 4,5 4,5 0,4 4,9 1,7 60,4 1999 2000 4,6 4,6 0,2 4,8 -2,8 0,8 1,3 0,3 1,4 1,0 2001 2,8 7,8 -5,0 1,2 1,4 0,3 1,4 1,2 2002 2,5 7,0 -4,6 1,2 1,4 0,2 1,3 0,4 2003 2,2 7,8 -5,6 1,3 1,6 0,1 1,3 0,3 2004 2,7 8,3 -5,6 1,1 1,6 0,1 1,1 0,4 2005 3,7 9,4 -5,7 1,0 1,8 0,3 1,4 0,6 598 Makroiktisat Ders Notlar (2007) -1,2 MalHizmetFinans Dengesi -2,6 -4,0 3,9 Finans Dengesi 3,6 6,8 0,9 MalHizmet Dengesi 1,0 2,8 3,0 Hizmet Dengesi 1992 2000 3,0 Ticaret Milyar Dengesi Dolar (ÖD) 1992 Asaf Sava Akat 2001 2,8 2,8 0,2 3,0 -1,7 2002 1,9 1,9 0,5 2,4 0,1 2003 0,7 0,7 0,3 1,0 4,9 2004 0,8 0,8 0,3 1,1 2,3 2005 0,9 0,9 0,6 1,5 2,1 Asaf Sava Akat D ticaret ve döviz gelir/gideri 1998 -14,1 13,5 -0,5 -3,0 -3,5 5,5 2,0 62,3 1999 -10,2 7,5 -2,7 -3,5 -6,2 4,9 -1,3 52,9 54,2 2000 -22,0 11,4 -10,6 -4,0 -14,6 4,8 -9,8 58,7 68,5 2001 -3,7 9,1 5,4 -5,0 0,4 3,0 3,4 56,1 52,8 2002 -7,3 7,9 0,6 -4,6 -4,0 2,4 -1,5 59,8 61,4 2003 -14,0 10,5 -3,5 -5,6 -9,1 1,0 -8,0 72,4 80,5 2004 -23,9 12,8 -11,1 -5,6 -16,7 1,1 -15,6 93,8 109,4 2005 -32,7 14,0 -18,7 -5,7 -24,5 1,5 -23,0 107,8 130,8 599 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat 30.000 600 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Cari ilemler dengesi Görünmeyen gelirler 145.000 Milyon Dolar 15.000 Milyon Dolar 10.000 130.000 25.000 115.000 100.000 5.000 0 -5.000 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 20.000 85.000 15.000 -10.000 70.000 -15.000 10.000 55.000 c -20.000 40.000 -25.000 5.000 25.000 -30.000 0 10.000 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Ihracat Asaf Sava Akat thalat FX Gelirler Makroiktisat Ders Notlar (2007) 601 Milyar Dolar 3 0 -3 -6 Oca.93 Nis.94 Tem.95 Eki.96 Oca.98 Nis.99 Tem.00 Eki.01 Oca.03 Nis.04 Tem.05 Net Hata (aylk) Net Hata (yllk) 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Finans Gelirleri FX Giderler Net hata ve noksan kalemi 6 Asaf Sava Akat Cari Transferler Asaf Sava Akat -35.000 Cari lemler Den. Hizmet Gelirleri 602 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat AB ile d ticaret euro dolar paritesi (Milyar Euro ) AB hracat AB ithalat Dier hracat Dier thalat Toplam hracat Toplam thalat AB hracat/ Top. hracat ABthalat/Top. thalat AB hracat Endeks Ab thalat Endeks (Milyar USD ) AB hracat AB ithalat Dier hracat Dier thalat Toplam hracat Toplam thalat D Ticaret Den. Hizmet Den. Yatrm Den. Makroiktisat Ders Notlar (2007) Cari Transfer 603 Reel döviz kuru 1995 1,36 2000 0,92 2001 0,89 2002 0,94 2003 1,13 2004 1,24 2005 1,25 8 12 16 26 16 26 51 47 100 100 16 29 30 59 30 59 52 49 193 233 18 20 35 45 35 45 52 45 221 163 19 24 18 29 37 54 51 45 235 198 22 28 15 24 42 61 52 46 266 226 28 37 14 22 51 78 55 47 340 295 31 39 28 54 59 93 52 42 378 317 11 17 22 36 22 36 15 27 28 54 28 55 16 18 31 40 31 41 18 23 17 28 35 51 24 32 17 28 47 69 34 45 17 28 63 98 38 49 35 67 73 116 1995=100 180 170 160 150 140 130 120 110 100 90 80 Oca.95 Oca.96 Oca.97 Oca.98 Oca.99 Oca.00 Oca.01 Oca.02 Oca.03 Oca.04 Oca.05 Oca.06 TÜFE bazl TEFE bazl Asaf Sava Akat 604 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat 605 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Kur ve enflasyon Kamu maliyesi 450 • Konsolide bütçe: merkezi hükümet, yerel idareler ve ek bütçeye tabi kurumlar (üniversiteler, fonlar, vs) • Maalesef Türkiye’de hükümetlerin bütçe dnda önemli miktarda harcama yapma gelenei vardr (görev zararlar, kamu iletme zararlar, vs.) • Devletin ekonomideki payn ölçmenin bir yolu milli gelir serilerinde kamu tüketimi kalemine bakmaktr • Kamu tüketimi devletin tüm mal ve hizmet satnalmalarn kapsamaktadr • Fakat faiz, sosyal güvenlik kurumlarna ödemeler, tevikler, vs. eklindeki transfer harcamalar hariçtir • Kamu tüketimindeki art devletin büyüdüüne iaret eder 400 350 KAMU MALYES 300 Bütçe ve kamu borcu 250 Beinci Bölüm 200 150 100 Oca.00 Eki.00 Tem.01 Nis.02 TÜFE Asaf Sava Akat Oca.03 Eki.03 1$+1.5E Tem.04 Nis.05 Oca.06 TEFE 607 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Kamu tüketiminin seyri 16 14 12 10 8 1990Q2 1992Q4 1995Q2 1997Q4 2000Q2 2002Q4 2003Q2 2005Q4 Kamu Tüketimi/GSMH (Cari Fiyatlarla) Asaf Sava Akat 610 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 2002 100 26,7 21,6 5,0 1,0 40,2 16,8 14,8 8,6 13,4 18,7 2003 100 25,7 17,0 8,6 2,1 43,8 15,4 15,1 28,5 12,5 15,9 Asaf Sava Akat 2004 100 24,4 16,4 8,0 1,4 38,0 10,8 14,5 36,3 15,5 20,7 Asaf Sava Akat 2005 100 22,9 15,4 7,4 1,4 38,1 9,4 14,6 37,7 14,5 23,2 611 Makroiktisat Ders Notlar (2007) % Toplam Harcamalar Personel Dier cari Yatrm Faiz ödemeleri D borç ç(TL) borç KT'lere transferler Dier Transferler Faiz d denge Bütçe dengesi 2002 100 20,1 6,8 6,0 44,9 4,4 40,5 1,9 20,4 11,1 -33,8 2003 100 21,6 5,9 5,1 41,8 4,2 37,6 1,3 24,3 13,4 -28,4 609 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Faiz-d bütçe ve GSYH • Faiz d denge: Gelirler – Faiz d harcamalar • Toplam harcama: Faiz d harcama + faiz ödemeleri • Genel bütçe dengesi: Gelirler – Toplam harcama • Türkiye’de çok uzun süredir konsolide kamu bütçesi açk vermektedir • Buna karlk, faiz d denge her zaman ekside deildir • Önce kamu gelir ve harcamalarnn GSMH’ya oranna bakacaz • Sonra her iki kalemin dalmn göreceiz Bütçe giderlerinin dalm Bütçe gelirlerinin dalm Toplam Bütçe Gelirleri Gelirden alnan vergiler Gelir vergisi Kurumlar vergisi Servetten alnan vergiler Mal ve hizmet. alnan vergiler KDV Petrol tüketim vergisi Dier vergiler D ticaretten alnan vergiler Dier vergiler ve gelirler 608 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Bütçe kalemleri % 6 1987Q4 606 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 2004 100 20,5 2,9 9,0 40,1 4,3 35,5 1,0 26,5 18,6 -21,5 30 % 27 24 21 18 15 12 1987 1990 1993 1996 Bütçe Gelirleri / GSYH Asaf Sava Akat 1999 2002 2005 Faiz D Harcama / GSYH 612 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Bütçe giderlerinin dalm 2005 100 22,0 3,1 9,9 31,6 4,3 27,2 0,7 32,6 24,9 -6,7 % Gelirler Faiz d harcamalar Faiz d denge Personel Dier cari Yatrmlar KT'lere transferler Dier transferler Faiz d harcamalar Personel Dier cari Yatrmlar KT'lere transferler Dier transferler 2002 100 89,3 18,0 32,5 11,1 9,7 3,0 33,0 100 36,4 12,4 10,8 3,4 37,0 2003 100 81,3 18,7 30,1 8,2 7,1 1,9 33,9 100 37,1 10,1 8,8 2,3 41,7 2004 100 76,3 23,7 26,1 3,6 11,5 1,3 33,8 100 34,2 4,8 15,0 1,7 44,3 2005 100 73,3 26,7 23,6 3,4 10,6 0,8 35,0 100 32,2 4,6 14,5 1,0 47,7 Asaf Sava Akat 613 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Kamu açnn hesaplanmas 616 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Faiz d denge -2,5 3,5 3,4 1,3 -0,2 4,1 1,5 4,6 2,6 Net faiz ödemeleri 4,4 7,8 7,8 11,1 8,9 12,6 13,1 15,8 11,0 Bütçe dengesi -6,9 -4,3 -4,4 -9,8 -9,1 -8,5 -11,6 -11,2 -8,4 Enflasyon düzeltmesi 2,8 4,5 3,9 5,0 7,7 8,4 7,6 9,2 6,6 Reel faiz ödemeleri 1,6 3,3 3,9 6,1 1,2 4,2 5,5 6,6 4,4 Operasyonel bütçe dengesi -4,1 0,2 -0,5 -4,8 -1,4 -0,1 -4,0 -2,0 -1,8 GSMH'nin %'si olarak Net kamu borcu (center GNP) 27,1 31,0 30,2 34,8 31,8 33,7 48,6 50,6 Asaf Sava Akat 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 - 617 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 1994-2000 Faiz d denge GSMH'nn %'si olarak Faiz d denge Konsolide bütçe -0,6 3,5 3,4 2,5 4,6 4,8 2,4 5,2 5,1 6,2 2,2 4,7 Bütçe-d harcamalar -5,0 -2,5 -4,5 -8,7 -6,2 -12,0 0,5 1,3 1,8 0,8 -4,0 1,1 -5,6 6,5 6,9 7,0 -1,8 5,8 13,7 12,5 -2,5 3,5 3,4 1,3 -0,2 4,1 1,5 4,6 2,6 -3,1 -2,5 0,4 -2,6 -1,8 -2,6 -3,5 -1,8 -2,1 Toplam kamu kesimi Faiz ödemeleri -5,6 1,0 3,9 -1,3 -2,0 1,6 -2,0 2,8 0,6 Net faiz ödemeleri 6,0 10,1 9,1 11,9 11,0 16,4 22,1 21,9 14,6 Net faiz ödemeleri 7,4 10,1 16,2 22,1 21,9 26,6 16,3 14,4 11,8 7,5 Enflasyon düzeltmesi 2,6 4,8 4,9 6,0 10,2 11,5 9,7 12,5 8,5 Enflasyon düzeltmesi 3,9 5,2 8,4 9,3 13,0 14,9 10,0 7,1 4,6 2,1 7,4 6,0 Reel faiz ödemeleri 3,4 5,3 4,2 5,9 0,8 4,9 12,4 9,4 6,1 3,5 4,9 5,9 8,6 7,2 5,4 5,2 6,6 Nominal denge -11,7 -9,1 -5,2 -13,1 -13,1 -14,8 -24,1 -19,1 -14,1 -13,0 -9,1 -17,3 -28,3 -23,5 -33,8 -13,4 -7,9 -4,9 -0,5 -15,5 -6,7 Operasyonel denge -9,1 -4,2 -0,3 -7,1 -2,9 -3,3 -12,4 -6,6 -5,3 -9,1 -3,9 -7,0 -14,8 -9,2 -18,7 -3,4 -0,8 -0,3 1,6 -7,0 -0,7 çerilen reel faiz haddi 12,5 17,1 13,9 17,0 2,5 14,5 25,5 18,6 - çerilen reel faiz haddi 12,9 15,8 15,7 17,7 14,8 15,2 9,2 11,2 12,0 10,5 13,8 10,7 Net kamu borcu (center-GNP) 27,1 31,0 30,2 34,8 31,8 33,7 48,6 50,6 - Net kamu borcu (center-GNP) 27,1 31,0 37,5 48,6 51,3 75,7 68,5 65,1 59,8 51,2 36,5 61,2 Toplam kamu kesimi Faiz ödemeleri Operasyonel denge Kamu borcu 619 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 1,0 Asaf Sava Akat 1998 1999 ortalama 2000 1994-2000 -3,1 -2,5 0,4 -2,6 -1,8 -2,6 -3,5 -1,8 -2,1 -1,4 -1,1 -0,8 -1,9 -1,4 -1,2 -1,6 -1,2 -1,3 Net faiz ödemeleri 2,6 2,3 1,3 0,8 2,1 3,8 9,0 6,1 3,6 Bütçe-d dengesi -4,8 -4,8 -0,8 -3,3 -4,0 -6,3 -12,5 -7,9 -5,7 Enflasyon düzeltmesi -0,2 0,3 1,0 1,0 2,5 3,1 2,1 3,3 1,9 Reel faiz ödemeleri 2,8 2,0 0,3 -0,2 -0,4 0,7 6,9 2,8 1,7 Operasyonel denge -5,0 -4,4 0,2 -2,3 -1,5 -3,2 -8,4 -4,6 -3,5 Faiz d denge "görev zararlar" Net kamu borcu (centerGNP) 27,1 Asaf Sava Akat -1,1 -6,2 -1,6 -7,2 2,9 5 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 30,7 37,8 34,5 39,5 37,5 38,9 52,2 49,8 TCMB net varlklar 1,1 -0,9 1,3 3,0 7,7 8,0 9,0 7,8 Merkezi hükümet 38,8 45,3 42,8 48,0 48,4 48,5 62,4 58,8 D borç 20,5 22,8 23,6 23,2 21,9 19,0 22,2 18,8 ç borç 18,3 22,5 19,2 24,8 26,5 29,5 40,2 40,0 7,6 11,5 6,3 7,3 620 Makroiktisat Ders Notlar (2007) GSMH'ya oran (%) 2000 Konsolide Bütçe Borcu 0,7 1,9 2,1 4,2 5,2 7,5 na na Nakit borç 6,9 8,7 9,3 12,8 15,8 17,9 na na Nakit-d ve TCMB'ya 12,0 11,9 8,0 8,2 5,5 4,0 na na 7,0 8,5 7,0 5,5 3,2 1,6 1,2 1,2 2001 2002 2003 2004 2005Q3 63 101 88 79 74 70 41 69 54 54 52 51 D Borç 22 32 34 25 21 18 6 7 5 4 4 3 2 2 2 2 2 2 ç Borç D Borç Brüt Kamu Borcu Merkez Bankas Varlklar 4,4 6,9 6,7 7,0 5,4 5,5 8,7 8,6 D borç 5,7 6,8 6,9 6,5 5,9 6,0 6,6 5,5 Net iç borç -1,3 0,1 ,0,2 0,5 -0,5 -0,5 2,1 3,1 Brüt kamu kesimi borcu 41,9 52,3 49,3 55,5 53,3 53,5 70,1 67,4 Net kamu kesimi borcu 35,1 44,7 41,3 46,5 42,9 44,5 61,0 58,4 Net kamu borcu (center-GNP) 27,1 31,0 30,2 34,8 31,8 33,7 48,6 50,6 - 618 Makroiktisat Ders Notlar (2007) % -10 -20 1993 Net D Varlklar Dier Varlklar (Net) Kamu Mevduat 3 5 3 2 1 1 68 108 94 83 77 73 9 13 9 7 7 7 6 -1 5 5 5 8 3 14 4 2 1 -1 2 3 4 4 4 6 Konsolide Bütçe 1 1 2 1 2 4 Dier Kamu Kesimi 1 2 2 2 2 2 0 1 2 3 3 4 sizlik Sigortas Fonu Varlk (Net) Brüt Kamu Varlklar 11 17 15 13 14 17 Net Kamu Borcu 57 91 79 70 63 57 19 38 32 22 18 11 Net D Borç Net ç Borç Net Kamu Borcu (Merkez GSMH) 1995 1997 1999 2001 2003 2005 Reel Kamu Dengesi/GSYH Asaf Sava Akat 621 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Kamu borcunun seyri 1993-2005 ç Borç Dier Kamu Kesimi Borcu Ödenmemi görev zararlar 31,0 30,2 34,8 31,8 33,7 48,6 50,6 0 Kamu borcu 2000-2005 Kamu borcu 1993-2000 Geri kalan kamu sektörü 1997 -15 Nominal denge Kamu borcu TCMB elindeki devlet borcu 1996 -5 Reel faiz ödemeleri Toplam kamu kesimi Toplam kamu kesimi Merkezi Hükümet + TCMB 1995 Reel kamu dengesi 1993-2005 Konsolide bütçe % of GNP 1994 1993 1994 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 1993-2000 2002-2005 Bütçe-d harcamalar Asaf Sava Akat 1993 GSMH'nin %'si olarak Kamu maliyesi: 1993-2005 ortalama 615 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Bütçe-d denge ortalama 2000 1994-2000 Toplam kamu kesimi dengesi GSMH'nn %'si olarak Asaf Sava Akat Konsolide bütçe dengesi • TL faiz ödemelerini enflasyon etkisinden arndrmak gerekir (enflasyon muhasebesi) • Nominal faiz haddine ve enflasyona bal olarak reel faiz ödemeleri daha düüktür • Dolays ile reel (operasyonel) bütçe aç daha küçüktür • lk üç tabloda1993-2000 dönemi bütçe, bütçe-d ve toplam dengesi yer alyor • Dördüncü tablo 1993-2005 dönemi için tüm düzeltmeler yapldktan sonra kamu dengesidir • Kamu kesimi brüt ve net borç oranlar önemlidir • GSMH akm, borç oran stok deikeni olduundan borç oran hesaplanrken de enflasyon düzeltmesi gerekir (merkezi GSMH) Asaf Sava Akat 614 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 38 53 46 48 46 45 51 73 68 65 60 53 % 80 70 60 50 40 30 20 1993 1995 1997 1999 2001 Net Borç/GSMH 2003 2005Q3 Asaf Sava Akat 622 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat 623 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Kamu borcu: TL ve döviz ç borç nakit ve nakit d 2001 Yl Sonu 2004 Yil Sonu 2005 Yl Sonu 2005 reel deiim (%) 2005-2001 reel deiim % Toplam TL Borcu 79 185 207 3,8 45,3 Toplam Döviz Borcu milyar YTL Katrilyon TL NAKT Dalm 60% 2003 sonu 130 Dalm 67% 2004 sonu 166 Dalm 74% 38 25% 69 35% 95 42% SABT GETRL DEKEN FAZL 17 12% 29 15% 36 16% DÖVZ CNSNDEN 17 11% 17 9% 27 12% DÖVZE ENDEKSL 99 131 124 -12,0 -30,7 56 92 86 -12,5 -14,3 Dövizle ç Borç 44 39 38 -10,8 -51,8 178 316 331 -2,7 2,9 Toplam TL Borcu 55 138 154 11,8 181,8 Toplam Döviz Borcu 69 98 93 -5,2 34,4 SABT GETRL 0 0% 0 0% 0 0% 39 68 64 -5,7 66,1 DEKEN FAZL 47 31% 54 28% 54 24% D Borç Dövizle ç Borç Toplam Borç Dolar kuru (YTL) Asaf Sava Akat 18 12% 16 8% 8 3% Kamu 9,4 8,8 7,5 9,0 -2,1 4,8 -1,2 10 6% 8 4% 4 2% Takas 8 5% 7 4% 4 2% TL FX 15,2 -10,5 12,4 -4,7 9,0 -2,6 10,0 3,3 6,4 -2,1 7,9 -0,7 7,3 0,0 NAKT DII 1994 0% 0 0% 0 0% Piyasa 12,6 16,4 10,7 14,1 9,0 9,9 8,6 40% 64 33% 59 26% TL FX 27,9 -14,6 26,1 -5,6 14,6 -4,6 17,1 3,0 10,5 2,2 12,5 -1,1 10,6 -0,1 -11,0 3,3 -4,1 7,2 -1,8 4,8 4,2 8,6 1,5 5,5 0,0 5,4 0,4 5,1 30 29 28 -3,9 -6,4 DÖVZ CNSNDEN 12 8% 8 4% 3 2% 236 247 4,8 99,7 DÖVZE ENDEKSL 2 1% 2 1% 2 1% 1,44 1,34 1,34 0,0 -6,7 150 100% 194 100% 224 100% TOPLAM STOK 625 Asaf Sava Akat Yatrm, kamu aç ve tasarruf (Milyar USD) 0 61 124 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 626 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 97-02 GSMH (Milyar USD) 194 206 187 201 147 147 185 1.266 284 94-01 130 171 184 194 206 187 201 147 1.420 Gayrisafi milli tasarruf 49 54 45 40 30 27 38 Yatrm (1) 32 40 45 50 49 40 44 27 329 Özel kesim tasarrufu 64 71 73 64 57 42 52 422 Kamu Sektörü Aç (2) 5 1 13 6 7 21 21 2 75 Kamu kesimi tasarrufu -15 -17 -28 -23 -27 -15 -14 -138 Toplam Kaynak (1+2) 37 41 59 56 56 61 65 29 403 52 52 46 50 27 29 40 296 Yabanc Tasarruf -4,4 -0,0 1,0 3,7 -1,2 -0,5 12,4 -1,5 9,5 Özel kesim yatrm 37 36 32 36 17 20 30 208 Kamu kesimi yatrm 15 16 14 14 10 9 10 88 - Cari lemler Dengesi 2,6 -2,3 -2,4 -2,6 2,0 -1,4 -9,8 3,6 -10,3 Yurd tasarruf 3 -2 1 10 -3 2 2 12 - Net Hata Noksan 1,8 2,4 1,4 -1,1 -0,8 1,9 -2,6 -2,1 0,9 Kamu kesimi tasarruf aç 0 -1 -14 -9 -16 -6 -3 -50 Özel tasarruf/GSMH (%) 33,1 34,4 38,8 31,6 39,1 28,4 28,0 33,3 Kamu tasarrufu/GSMH (%) -7,7 -8,2 -15,0 -11,5 -18,2 -10,0 -7,4 -11,1 22,2 Gayrisafi yatrm 42 41 58 52 57 62 52 31 394 Yab. Tas./Toplam Kaynak(%) -11,8 -0,0 1,7 6,7 -2,2 -0,9 19,1 -5,2 2,3 Milli tasarruf/GSMH (%) 25,4 26,2 23,8 20,1 20,8 18,4 20,6 Yab. Tas./GSMH(%) -3,4 -0,0 0,5 1,9 -0,6 -0,3 6,2 -1,0 0,7 D tasarruf/GSMH (%) 1,4 -1,0 0,7 4,9 -2,3 1,2 1,0 0,8 ç Tasarruf/GSMH (%) 31,9 23,9 31,3 26,8 27,8 33,0 26,0 20,8 27,7 Operasyonel denge/GSMH (% -2,9 -4,6 -12,4 -6,9 -1,2 -3,5 -4,4 -5,1 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) D Borç* Toplam Borç* (*) Tahmin Asaf Sava Akat 627 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Kaynaklar ve kullanm GSMH Yurtiçi Tasarruf Yllandrlm Reel 2003 2004 2005 Faiz Haddi % Nis.03 Ortalama Ara.04 Ortalama Ara.05 Ortalama Oca.06 Toplam ç Borç 11,0 12,8 9,5 12,0 8,0 8,9 8,0 IMF Kredisi Dier milyar dolar 624 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Kamu reel faiz yükü 2002 sonu 89 D Borç Toplam Borç Asaf Sava Akat 628 Türkiye ekonomisinde para • Likit varlklarn somut biçimi mevzuata bal olarak ülkeden ülkeye deiir • Türkiye’de be farkl para tanm yapabiliriz – Dolamdaki para (banknotlar ve bozukluklar) – Vadesiz mevduat hesaplar (ticari ve tasarruf) – Vadeli mevduat hesaplar – Döviz mevduat hesaplar – REPO anlamalar (gecelik, haftalk, vs) • Yüksek ve dalgal enflasyon sonucunda TL parann üç ilevinden sadece ilkini ve ksmen yerine getirebilmektedir • TL’nin “dandik para” haline dönümesi ekonomik aktörleri dövizi para olarak kullanmaya itmitir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 629 Para arz tanmlar • Para arz ekonomideki toplam kullanlabilir para miktadr • Hangi kategorinin içine dahil edildiine bal olarak farkl ölçüler vardr - M0 = Dolamdaki para - Para taban (BM) = M0 + bankalarn MB’deki mevduat - M1 = BM + vadesiz mevduat - M2 = M1 + vadeli mevduat - M2Y = M2 + döviz tevdiat hesaplar - M2Y+R = M2Y + Repo • En yaygn kullanlan Para Taban ve M2Y+R’dr PARASAL BÜYÜKLÜKLER Merkez Bankas Bilançosu Altnc Bölüm Asaf Sava Akat 630 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Türkiye’de para arz As % of Ara.05 (Milyar YTL) (Milyar USD) M2Y+R M = Dolamdaki para BM = M + banka rezervleri 18,3 23,5 13,6 17,4 8,3 10,6 M1 = BM + vadesiz mevduat M2 = M1 + vadeli mevduat 41,8 153,1 31,0 113,8 18,9 69,3 229,6 170,5 103,8 154,7 221,1 114,9 164,2 70,0 100,0 M2Y = M2 + döviz mevduat M2+R = M2 + Repo M2Y+R = M2Y + Repo Asaf Sava Akat 631 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat ub.06 94,3 A.VARLIKLAR A.1-DIS VARLIKLAR A.2-IC VARLIKLAR A.2-a-Nakit Islemler A.2-aa-Hazine Borclari A.2-aa-i-Bankamiz Portfoyu A.2-aa-i-a-5 Kasim 2001 Oncesi DIBS A.2-aa-i-b-Ikincil Piyasadan Alinan DIBS A.2-aa-ii-Diger A.2-ab-Bankacilik Sektorune Acilan Nakit Krediler A.2-ac-TMSF'na Kullandirilan Krediler A.2-ad-Diger Kalemler A.2-b-Degerleme Hesabi A.2-c-IMF Acil Yardim Takip Hesabi(Hazine) Asaf Sava Akat % 100 Oca.06 % Deiim 89,7 5,2 75,7 18,6 16,2 19,4 19,4 19,4 80 20 17 21 21 21 71,5 18,2 16,0 19,4 19,5 19,5 5,9 2,5 1,2 -0,2 -0,3 -0,3 0,0 0,0 0 0 0,0 0,0 . -14,0 0,0 0,0 -3,2 2,4 0,0 0 0 -3 3 0 0,0 0,0 -3,4 2,1 0,0 21,1 . -6,9 12,0 . Bin YTL P.YUKUMLULUKLER P.1-TOPLAM DOVIZ YUKUMLULUKLERI P.1-a-Dis Yukumlulukler P.1-b-Ic Yukumlulukler P.1-ba-Doviz Olarak Takip Olunan Mevduat P.1-bb-Bankalarin Doviz Mevduati P.2-MERKEZ BANKASI PARASI P.2-A-REZERV PARA P.2-Aa-Emisyon P.2-Ab-Bankalar Mevduati P.2-Aba-Bankalar Zorunlu Karsiliklari P.2-Abb-Bankalar serbest Imkani P.2-Ac-Fon hesaplari P.2-Ad-Banka Disi Kesimin Mevduati P.2-B-DIGER MERKEZ BANKASI PARASI P.2-Ba-Acik Piyasa Islemleri P.2-Bb-Kamunun TL Mevduati 634 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat M1 Dolamdaki Para 2001 2002 2003 2004 2005 12,2 7,7 8,7 15,2 21,9 31,0 3,3 4,4 7,2 9,3 2001 (Katrilyon TL, Milyar USD) 13,6 Vadesiz Ticari Mevduat 3,1 2,2 2,3 3,9 6,4 8,9 Toplam Vadesiz Mevduat 4,4 2,2 2,0 4,1 6,2 8,5 Vadesiz Tasarruf Mevduat 1,4 1,0 1,3 2,6 3,9 6,2 Dier Vadesiz Mevduat 3,0 1,2 0,7 1,5 2,3 2,4 MB Mevduat 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 D1 (M1-Dolamdaki Para) 7,4 4,4 4,3 8,1 12,7 17,4 M2 48,7 32,7 37,4 57,2 81,3 113,8 Toplam Vadeli Mevduat 31,2 21,8 23,6 35,4 49,6 68,2 Vadeli Tasarruf Mevduat 25,4 17,9 19,9 29,2 41,8 58,3 Vadeli Dier Mevduat 5,8 3,8 3,7 6,2 7,8 9,9 Vadeli Ticari Mevduat 5,3 3,2 5,0 6,5 9,8 14,5 Mevduat Sertifikas 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 D2 (M2-M1) 36,5 25,0 28,7 41,9 59,4 82,7 M2Y (M2+(Döviz Mevduat (TL)) 84,9 72,5 81,5 105,8 137,8 170,5 Döviz Mevduat (TL) 36,2 39,8 44,1 48,7 56,5 56,8 M2Y+Repo 93,3 76,5 83,3 108,6 138,3 164,2 Asaf Sava Akat % 100 51 24 27 14 14 49 31 20 10 0 10 0 0 18 13 5 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Dolam hz ve mali derinleme • Parann dolam hz para arznn cari fiyatlarla (nominal) GSMH’ya bölünmesi ile elde edilir • Ksa dönemde oynak olabilir fakat uzun dönemde belirli bir eilimi izler • Türkiye’de M2Y+R bölü nominal GSMH yakn geçmite sürekli yükselmektedir • Bu olgu mali piyasalarn derinlik kazanmas iaretidir • Para çarpan da ayn olayn iyi bir ölçüsüdür • Mali sistemin büyümesi, ayn miktar dolamdaki para ile daha büyük bir para arznn elde edilmesi anlamna gelir • Para çarpan da yakn geçmite sürekli artmtr TL TCMB: uzun dönem Oca.06 % Deiim 89,7 5,2 46,3 4,5 23,0 -2,2 23,2 11,1 10,2 24,9 13,0 0,3 43,4 6,0 30,7 -5,5 20,6 -6,9 10,0 -2,8 0,0 0,0 10,0 -2,8 0,1 12,8 0,0 -21,3 12,7 33,8 10,0 18,1 2,6 93,3 635 (MLYAR USD) 1989 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 21,2 22,9 22,0 24,0 22,5 41,6 45,2 54,7 55,5 65,7 D Varlklar 7,8 21,1 22,9 26,8 24,2 23,8 31,1 37,8 39,8 52,3 ç Varlklar 13,5 1,8 -0,9 -2,8 -1,7 17,9 14,1 16,9 15,7 13,4 VARLIKLAR TOPLAM DÖVZ YÜKÜMLÜLÜKLER 13,2 Di Yükümlülükler 9,0 ç Yükümlülükler MERKEZ BANKASI PARASI (%) TL 2003 $ 19,7 20,3 21,1 21,1 34,8 32,7 37,4 37,1 36,9 12,4 13,7 12,4 12,9 25,5 22,8 25,5 22,7 16,9 4,2 7,3 6,5 8,7 8,2 9,3 9,9 11,9 14,4 19,9 8,0 3,2 1,7 2,9 1,5 6,8 12,5 17,2 18,4 28,8 -11,6 ç Varlklar / Toplam Varlklar 63,4 7,7 -4,2 -7,4 42,9 31,1 30,8 28,2 20,4 Yabanc Varlklar / Toplam Varlklar 36,6 92,3 104,2 111,6 107,4 57,1 68,9 69,2 71,8 79,6 Net ç Varlklar / MBP 16,0 -0,3 -0,4 10,9 0,8 0,9 2,4 -0,5 Asaf Sava Akat 0,4 -0,5 636 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Parasal göstergeler 2002 $ 633 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Para taban 2000 4,8 ub.06 94,3 48,3 22,5 25,8 12,8 13,1 46,0 29,0 19,2 9,7 0,0 9,7 0,1 0,0 17,0 11,9 5,1 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Para ve mevduat (Milyar USD) Asaf Sava Akat TCMB: yükümlülükler TCMB: varlklar Milyar YTL 632 Makroiktisat Ders Notlar (2007) TL 2004 $ TL 2001 2005 $ (Trilyon TL , Milyar USD) TL $ 1. PARASAL TABAN (a+b+c) 7,8 5,4 10,4 6,4 14,9 10,6 20,2 15,0 30,1 22,3 a.Emisyon 5,3 3,7 7,6 4,7 10,7 7,6 13,5 10,0 19,4 14,4 b.Bankalar Zorunlu Karlklar(TL) 1,6 1,1 1,7 1,0 2,3 1,6 3,1 2,3 0,0 0,0 c.Serbest Rezerv 0,9 0,6 1,1 0,7 1,9 1,4 3,6 2,7 10,7 7,9 2002 2003 2004 2005 TL $ TL $ TL $ TL $ TL $ PARASAL TABAN 7,8 5,4 10,4 6,4 14,9 10,6 20,2 15,0 30,1 22,3 + Emisyon 5,3 3,7 7,6 4,7 10,7 7,6 13,5 10,0 19,4 14,4 + Bankalar Zorunlu karlklar 1,6 1,1 1,7 1,0 2,3 1,6 3,1 2,3 0,0 0,0 + Bankalar Serbest mkan 0,9 0,6 1,1 0,7 1,9 1,4 3,6 2,7 10,7 7,9 NET Ç VARLIKLAR 20,6 12,5 7,5 2,9 7,8 2,6 10,4 2,8 -4,5 -11,2 +ç Varlklar 25,8 17,9 23,0 14,1 23,6 16,9 21,1 15,7 18,0 13,4 - Döviz Olarak Takip Olunan Mevdu 3,1 2,2 5,5 3,3 6,5 4,7 6,1 4,5 13,8 10,3 - Fon Hesaplar 0,1 0,1 0,2 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,1 - Banka D Kesim Mevduat 0,1 1,7 0,1 1,7 0,1 3,0 0,1 5,0 0,1 7,9 - Açk Piyasa lemleri 1,2 0,9 9,6 5,8 8,3 5,9 3,6 2,7 7,8 5,8 - Kamu Mevduat 0,6 0,4 0,3 0,2 0,9 0,6 0,8 0,6 0,7 0,5 NET DI VARLIKLAR -12,8 -8,8 2,9 1,8 7,1 5,1 9,8 7,3 34,6 25,7 2. REZERV PARA (1+d+e) 8,0 5,5 10,7 6,5 15,0 10,7 20,3 15,1 30,3 22,5 d.Fon Hesaplar 0,1 0,1 0,2 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,1 e.Banka D Kesimin Mevduat 0,1 0,05 0,1 0,04 0,1 0,07 0,1 0,09 0,1 0,09 + D Varlklar 34,3 23,8 51,0 31,1 52,9 37,8 53,6 39,8 70,4 52,3 3.MERKEZ BANKASI PARASI (2+f+g) 9,9 6,8 20,5 12,5 24,1 17,2 24,7 18,4 38,8 28,8 - D Yükümlülükler 36,7 25,5 37,3 22,8 35,6 25,5 30,5 22,7 22,8 16,9 - BANKALAR Döviz Mevduat 10,4 7,2 10,7 6,5 10,2 7,3 13,3 9,9 13,0 9,6 f. Açk Piyasa lemleri 1,2 0,9 9,6 5,8 8,3 5,9 3,6 2,7 7,8 5,8 NET DÖVZ POZSYONU -15,9 -11,0 -2,5 -1,5 0,5 0,4 3,7 2,7 20,7 15,4 + D Varlklar 34,3 23,8 51,0 31,1 52,9 37,8 53,6 39,8 70,4 52,3 g.Kamu Mevduat 0,6 0,4 0,3 0,2 0,9 0,6 0,8 0,6 0,7 0,5 - Toplam Döviz Yükümlülükleri 50,2 34,8 53,5 32,7 52,3 37,4 49,9 37,1 49,6 36,9 637 Asaf Sava Akat 638 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Para çarpan % 16 12 10 8 6 1996Q2 1997Q4 1999Q2 2000Q4 2002Q2 (M2Y+Repo) / Parasal Taban Makroiktisat Ders Notlar (2007) 639 Dier parasal göstergeler 14 4 1991Q4 Asaf Sava Akat 2003Q4 2005Q2 • Para politikasnn baka göstergeleri vardr • Net ç Varlklar MB’nn likidite yaratmasnn ve para basmasnn iyi bir göstergesidir • ç varlklardan baz kalemlerin çkartlmas ile bulunur • Net D Varlklar MB’nn döviz ihtiyacn gösterir • D varlklardan d dünyaya yükümlülükler ve iç bankalara döviz yükümlülükleri çkartlarak bulunur • Net Döviz Pozisyonu MB’nn toplam döviz kuru riskini ifade eder • Döviz varlklarndan döviz yükümlülükleri çkartlarak bulunur • IMF ile yaplan programlarda bunlarn hepsi farkl aamalarda performans kriteri olarak kullanlmtr Asaf Sava Akat 640 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Para ikamesi • Parann deer saklama ilevi bizi Türkiye için çok önemli bir olaya getirir: para ikamesi (dolarizasyon) • Yüksek ve dalgal enflasyon yüzünden TL’nin deer saklama ilevini kalmamtr • Vatandalar nakit varlklarn beklenmeyen enflasyon ve kur deimelerine kar korumak için döviz halinde tutmaktadrlar • Döviz mevduat hem TL mevduatndan hem de GSMH’dan daha hzl büyümütür • Dolamdaki nakit döviz miktarn bilmiyoruz ama 15-20 milyar dolara kadar çkabilir • Nakit döviz dolam ve döviz mevduatnn yükseklii para politikasn ciddi ekilde kstlamaktadr Asaf Sava Akat 1993 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Dolamdaki Para 3,7 3,6 4,8 3,3 4,4 7,2 9,3 13,6 M2Y + Repo (1) 26,6 41,8 93,3 76,5 83,3 108,6 138,3 164,2 Döviz Mevduat (2) 4,7 16,7 36,2 39,8 44,1 48,7 56,5 56,8 MB Döviz Rezervleri 6,2 7,7 25,1 18,9 27,0 33,7 36,0 48,3 MB Net Döviz Pozisyonu -5,4 -2,0 3,1 -11,0 -1,5 0,4 2,7 15,4 GSMH 108,4 181,4 200,9 143,7 182,2 238,3 300,8 362,0 GSMH % PAY Dolamdaki Para 3,4 2,0 2,4 2,3 2,4 2,4 2,4 3,8 M2Y + Repo 24,5 23,0 46,4 53,3 45,7 45,7 45,7 45,4 Döviz Mevduat 4,3 9,2 18,0 27,7 24,2 24,2 24,2 15,7 MB Döviz Rezervleri 5,7 4,2 12,5 13,1 14,8 14,8 14,8 13,3 MB Net Döviz Pozisyonu -5,0 -1,1 1,6 -7,7 -0,8 -0,8 -0,8 4,3 Para kamesi ( 2 ) / ( 1 ) 17,6 39,9 38,8 52,0 53,0 44,8 40,9 34,6 Asaf Sava Akat Real Rate ( CPI) 121,9 134,3 108,4 115,5 109,5 38,0 96,2 63,8 45 25,7 16,9 17,3 29,9 12,2 16,7 27,0 -10,9 27,1 13,0 15,7 13,7 8,0 Real Rate ( WPI) 19,3 33,2 14,6 25,4 36,8 -8,9 21,4 9,1 15,5 9,7 10,4 Real Rate (US$) 44,6 31,7 11,8 25,2 30,2 -7,1 -0,1 33,3 46,2 32,0 24,0 CPI (Ava.Annual Change) 89,1 80,4 85,7 84,6 64,9 54,9 54,4 45,0 25,3 10,6 8,2 WPI (Ava.Annual Change) 86,0 75,9 81,8 71,8 53,1 51,4 61,6 50,1 25,56 14,55 5,9 Banka kredileri/ GSMH (%) 1980 Özel sektör kredileri/ GSMH (%) 1980 Özel sektörün kredi pay (%) 1980 Banka kredileri/ GSMH (%) 2000 Özel sektör kredileri/ GSMH (%) 2000 Özel sektörün kredi pay (%) 2000 Japonya 188 131 70 310 188 60 ABD 94 78 83 162 144 89 Almanya 86 75 87 148 120 82 ngiltere 37 28 76 136 135 99 Çin 54 53 100 133 125 94 Tayland 58 42 72 122 109 89 spanya 83 67 81 120 102 85 rlanda 29 73 110 109 99 56 52 92 104 102 98 114 40 102 90 102 83 81 Kore Fransa Yunanistan US$ (Ava. Annual Change) Asaf Sava Akat 53,5 77,9 86,4 72,2 61,0 48,5 96,5 22,9 -0,8 -4,7 -5,7 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 644 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 100000 10000 1000 100 10 1 1985 1987 1989 1991 1993 TÜFE Endeks Asaf Sava Akat 1995 1997 1999 2001 2003 2005 M2Y + R Endeks (GSMH Büyüme Düzeltilmi) 645 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Mali kesimin büyüklüü 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Int.Rate on Dom.Bor.(ave.comp.) 642 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Türkiye’de para ve enflasyon 1989 Faizler: 1995-2005 (%) Asaf Sava Akat Para ikamesi Milyar USD 643 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 641 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 44 63 102 53 Msr 87 15 17 100 59 59 talya 91 56 61 99 78 79 40 54 24 34 14 Hindistan 41 24 58 53 29 54 Brezilya 43 42 99 51 38 74 44 Arjantin 33 25 77 34 24 69 Meksika 44 19 44 25 13 52 Asaf Sava Akat 647 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Dourganlk ve nüfus art Nüfus ve istihdam Dourganlk Sralama Dourganlk Oran 1960 1960 Oran 1980 Dourganlk Oran 2000 Yedinci Bölüm 52 Türkiye 646 • Nüfusun çalabilir yataki bölümüne (15-65 ya aras) yetikin nüfus denir • Emek gücü, issizler de dahil olmak üzere mal ve hizmet üretimi için emeklerini arzeden insanlardan oluur • stihdam art isizlik emek gücünü verir • Emek gücüne katlma oran emek gücünün yetikin nüfusa orandr • Gelimi ülkelerde emek gücüne katlma oran daha yüksektir • Daha çok kadnn çalmas temel nedendir • Nüfus art düük ülkelerde yetikin nüfusun toplam nüfusa oran daha yüksektir 69 NÜFUS VE STHDAM Emek piyasas ve gelir dalm Asaf Sava Akat 648 Makroiktisat Ders Notlar (2007) stihdam: uluslararas karlatrma 1960-2000 1960-2000 Sralama Dourganlk yllk nüfus 2000 Oran Düüü (%) art hz (%) Meksika 6,9 2 4,7 2,6 3 62,3 2,5 Msr 7,0 1 5,1 3,3 1 52,9 2,3 Türkiye 6,3 5 4,3 2,4 5 61,9 2,2 Brezilya 6,2 6 3,9 2,2 6 64,5 2,2 Hindistan 6,6 3 5,0 3,1 2 53,0 2,1 Tayland 6,4 4 3,5 1,9 8 70,3 2,1 Çin 3,4 10 2,5 1,9 10 44,1 1,6 Kore 5,7 7 2,6 1,4 13 75,4 1,6 Arjantin 3,1 11 3,3 2,5 4 19,4 1,5 ABD 3,7 9 1,8 2,1 7 43,2 1,1 Japonya 2,0 18 1,8 1,4 15 30,0 0,7 rlanda 3,8 8 3,2 1,9 9 50,0 0,7 spanya 2,9 12 2,2 1,2 17 58,6 0,7 Fransa 2,7 14 1,9 1,9 11 29,6 0,6 Yunanistan 2,3 17 2,2 1,3 16 43,5 0,6 talya 2,4 15 1,6 1,2 18 50,0 0,3 ngiltere 2,7 13 1,9 1,7 12 37,0 0,3 Almanya 2,4 16 1,4 1,4 14 41,7 0,3 % ABD Japonya AB 15 Polonya Türkiye 15-64 ya nüfus 67 67 67 70 65 gücüne Katlma 75 78 71 64 52 sizlik Oran 6 5 8 19 10 Tarm stihdam 2 5 4 18 34 Sanayi stihdam 20 29 27 29 23 Hizmetler 78 67 69 53 43 Ücretli stihdam 92 85 84 73 51 Kadn stihdam 47 41 44 45 27 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 649 stihdamn yaps Makroiktisat Ders Notlar (2007) 652 Emek piyasasnda esneklik Reel ücret endeksi 1993-2005Q3 140,0 130,0 120,0 110,0 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 1993 94Q4 95Q4 96Q4 97Q4 98Q3 99Q3 00Q3 01Q3 02Q3 03Q3 04Q3 05Q3 Unit Wage Index (1997=100) Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat stihdam (21,9 milyon) Emek gücü (24,5milyon) yetikin nüfus (51,1 milyon) Emek gücü dnda (26,6 milyon) Makroiktisat Ders Notlar (2007) 655 653 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat % 14% 24% 49% 7% 5% 100% 10,6% 100% % 27,0% 0,6% 19,5% 0,4% 5,5% 21,0% 5,2% 4,4% 1,0% 654 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Lorenz erisi • Üretilen milli gelirin toplumda paylamna gelir dalm diyoruz • Bir ülkede gelirin ne ölçüde eit ne ölçüde eitsiz daldn nasl ölçebiliriz? • En çok kullanlan yöntemde toplumu oluturan aileler en düük gelirliden en yüksek gelirliye doru dizilerek bee bölünür • En üstten en alta, nüfusun her bete birinin (% 20’si) milli gelirden ald pay bulunur • Özellikle en alt grupla en üst grubun paylar gelir dalmnda eitsizliin iyi bir ölçütüdür • Gelir dalmnn zaman içinde deiimini arar yada baka ülkelerle karlatrrz Asaf Sava Akat (Milyon) 3,1 5,4 10,8 1,6 1,2 21,9 2,6 24,5 (Milyon) 5,9 0,1 4,3 0,1 1,2 4,6 1,1 1,0 0,2 Ücretsiz aile içisi Kendi Hesabna Çalan Ücretli Yevmiyeli veren stihdam Edilenler siz Nüfus gücü Tarm Madencilik malat Sanayi Elektrik, Gaz, Su naat ve Bayndrlk leri Toptan ve Perakende Ticaret, Lokanta ve Oteller Ulatrma, Haberleme ve Depolama Mali Kurumlar, Sigorta, vb.. Toplum Hizmetleri, Sosyal ve Kiisel Hizmetler sizler (2,6 milyon) Asaf Sava Akat 651 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Türkiye’de sivil istihdam-2005Q4 Gelir dalmnn ölçülmesi 150,0 Asaf Sava Akat 650 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Türkiye: nüfusun dalm-2005Q4 • Gelimi ülkelerde istihdam yapsnn bir özellii emek gücünde ücret ve maala çalanlarn orannn % 90’lara kadar çkmasdr • ABD, Almanya, vs. sanayi ülkelerinde nüfusun % 10’undan az ksm kendi iinde çalan yada iveren statüsündedir • Türkiye’de istihdamn yaps çok farkldr • Ücret ve maala çalanlar, geçici içiler de dahil, istihdamn sadece % 50’sini oluturur • Kendi iinde çalan, aile iletmesinde ücretsiz çalan ve iverenler ise istihdamn % 50’dir • sizlik olgusunun Türkiye’de gelimi ülkelerden farkl alglanmasnn geri plan budur Asaf Sava Akat Asaf Sava Akat • Gelir dalmn tablolar üstünde izlemek meakkatlidir • Ayn verileri farkl bir ekilde deerlendirerek grafik bir görüntü üretmek mümkündür • Lorenz erisi nüfus ve gelir paylarnn toplanmas ile elde edilir • Önce en alttaki % 20 nüfusun, sonra % 40 nüfusun, sonra % 60 nüfusun ald gelir payn toplayarak % 100’e ularz • Mutlak gelir dalm eitlii düz çizgi verir • Fiili erinin düz çizgiden uzakl arttkça gelir dalmnda eitlik bozulmaktadr • Mutlak eitsizlikte eri eksenlere yapr 656 Gini katsays Dünyada gelir dalm • Gelir dalm eitsizlii için daha iyi bir ölçüt bir tek say olurdu • Lorenz erisi bize Gini katsays ad verilen bir istatistiki deer hesaplama olanan salar • Eitlik düz çizgisi ile fiili varolan eri arasndaki alann büyüklüünü temsil eder • Gini katsays nisbi bir büyüklüktür: sfrla bir arasnda bir deer alr • Mutlak eitlik halinde Lorenz erisi düz bir çizgi olur ve Gini katsays sfra eitlenir • Mutlak eitsizlik halinde deeri bir olur • Gini katsays küçüldükçe gelir dalmnda eitliin arttndan söz edebiliriz • Gini katsaylar aracl ile ülkeler aras gelir dalm eitsizliini karlatrmak mümkündür • Genellikle, toplumun en fakir % 20’sinin milli gelirden ald pay arttkça gelir dalmnda eitsizliin azald söylenebilir • ki “mucize” ekonomi Japonya ve Kore’de gelir dalmnn daha az eitsiz olduu dikkat çeker • AB ülkelerinde refah devleti gelir dalmnda eitsizlii azaltc bir etki yapmtr • En eitsiz gelir dalmna yüksek enflasyonlu Latin Amerika ülkelerinde raslanr • Türkiye’de gelir dalm uluslararas normlara göre eitsizdir Asaf Sava Akat 657 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Gelir dalm göstergeleri Nüfus dilimlerinin milli gelirden ald pay (%) Yl GINI % 20-40 % 40-60 % 60-80 Üst Katsays Alt % 10 Alt % 20 aras Alt % 40 aras aras 20 Japonya 1993 25 5 talya 1995 27 Msr 1995 29 Almanya 1994 30 Kore 1993 Fransa Yunanistan % Üst 10 11 14 25 18 22 36 22 4 9 14 23 18 23 36 22 4 10 13 23 17 21 39 25 3 8 13 21 18 23 39 24 32 3 8 13 20 17 23 39 24 1995 33 3 7 13 20 17 23 40 25 1993 33 3 8 12 20 17 23 40 25 rlanda 1987 36 3 7 12 18 16 22 43 27 ngiltere 1995 37 2 6 12 18 16 23 43 28 Hindistan 1997 38 4 8 12 20 15 19 46 34 Çin 1998 40 2 6 10 16 15 22 47 30 ABD 1997 41 2 5 11 16 16 22 46 31 Tayland 1998 41 3 6 10 16 14 21 48 32 Türkiye 1994 42 2 6 10 16 15 22 48 Meksika 1998 53 1 4 7 11 12 20 57 42 Brezilya 1998 61 1 2 5 8 10 18 64 48 32 % Asaf Sava Akat 658 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Asaf Sava Akat Türkiye’de gelir dalm 661 Makroiktisat Ders Notlar (2007) kinci Orta Yl 20% 20% 20% 20% 20% Katsays 1963 %4,5 %8,5 %11,5 %18,5 %57,0 0,55% 1968 3,0 7,0 10,0 20,0 60,0 0,56 1973 3,5 8,0 12,5 19,5 56,5 0,51 1978 2,9 7,4 13,0 22,1 54,7 0,51 1983 2,7 7,0 12,6 21,9 55,8 0,52 1986 3,9 8,4 12,6 19,2 55,9 0,50 1987 5,2 9,6 14,1 21,2 49,9 0,43 1994 4,9 8,6 12,6 19,0 54,9 0,49 Asaf Sava Akat 662 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 100 40 20 0 Birikimli gelir yüzdeleri TR.1994 E TR. 1987 70 60 20 40 60 80 40 30,8 30 16,3 20 29,1 5,3 0 Aileler % 49,9 15,1 6 0 0 100 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 51,7 50 10 0 2002 2003 80 20 40 60 80 100 Birikim li hanehalk yüzdesi 664 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) Toplam Birinci % 20 kinci % 20 Üçüncü % Dördüncü % Beinci % 2 Gini Katsay Türkiye Kır Kent 2002 100,0 5,3 9,8 14,0 20,8 50,1 2003 100,0 6,0 10,3 14,5 20,9 48,3 2002 100,0 5,5 9,7 13,9 20,5 50,4 2003 100,0 6,1 10,3 14,5 20,8 48,3 2002 100,0 5,2 10,3 14,7 21,7 48,0 2003 100,0 6,4 11,0 15,0 21,2 46,3 0,44 0,42 0,44 0,42 0,42 0,39 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 663 Bozuk gelir dalmnn nedenleri 100,01 90 Yüzde 20'l • Türkiye’de gelir dalmndaki eitsizliin kökeninde hangi sorunlar vardr? • Tarm kesiminde emek fazlas: krsal alanda nüfus fazlas tarmda düük verimlilik demektir • Türkiye’nin gerçekten fakir ailelerinin büyük çounluu krsal kesimde yaar • Bölgesel sorunlar: altyaps yetersit kraç ve dalk bölgelerde tarmsal verim daha da düüktür • Fakirlik özellikle Dou Anadoluda çok belirgindir • Düük ortalama büyüme hz: yüksek enflasyon sonucu ortalama büyüme hznn dümesi yüksek verimli sektörlerde (sanayi, hizmetler) istihdam artn kstlamtr Lorenz erisi (Hanehalk gelirlerine göre) Türkiye 80 Gelir % GINI Lorenz erileri 2002-2003 100 Asaf Sava Akat Dördüncü En üst 660 Makroiktisat Ders Notlar (2007) Gelir dalm 2002-2003 En alt Lorenz erileri 1987-1994 60 Asaf Sava Akat Gelir dalmnda deime • Türkiye’de gelir dalm hakknda yaplan aratrmalar kstldr • Eldeki veriler DE tarafndan fiyat endeksleri için yaplan Tüketici Anketlerinden üretilmitir • Türkiye’de genellikle gelir dalmnn çok eitsiz olduu ve zaman içinde giderek bozulduu kans yaygndr • Saylar mutlak olarak gelir dalmnn eitsiz olduunu gösteriyor • Buna karlk zaman içinde daha da eitsiz hale geldiine dair iaret tamyor • 1963-1994 arasnda yaplan aratrmalardan elde edilen verilen aadadr Asaf Sava Akat 659 Makroiktisat Ders Notlar (2007) 665 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 666 Gelir dalm ve fakirlik Ölçme sorunlar Ekonomik seyyaliyet • Gelir dalmna bir dier yaklam belirli bir gelir düzeyinin altnda kalan aile saysn saptamaktr • Fakirlik çizgisi buna tekabül eden mutlak gelir düzeyidir • Fakirlik oran geliri fakirlik çizgisi altnda kalan aile saysnn toplam ailelere orandr • Fakirlik çizgisi hükümet tarafndan onun altnda kalan ailelere yardm edilmesini temin edecek politikalarn saptanmas için tesbit edilir • Ülkeden ülkeye deiir • Ayrca Birlemi Milletler ve Dünya Bankas da farkl ülkeler ve bölgeler için fakirlik çizgileri hesaplamtr • Gelir dalm ve fakirlik oran hakkndaki veriler yaam standardndaki eitsizlii tam olarak yanstmayabilir • Dört konu öne çkar – Ayni gelir yada transferler – Ekonomik hayat çevrimi (life-cycle) – Geçici yada kalc gelir – Servet dalm • Vergi kaça ve benzer sorunlar gelien ülkelerde bu sorunlar kapsayacak verilerin teminini çok zorlatrr • Türkiye’de gelir dalm verilerinin güvenilirlii konusunda ciddi ve hakl tereddütler vardr • Gelir dalmnda eitsizlik belirli zaman noktalar itibariyle hesaplanr: statik bir resim verir • Olayn dinamik boyutu da önemlidir • Ekonomik seyyaliyet (mobility) nesil içinde yada nesiller arasnda farkl gelir kategorileri arasndaki hareketlilii ifade eder • Gelir gruplar arasnda geçilerin hz kadar skl ve enderlii dinamik açdan farkl toplumsal süreçlere tekabül eder • Yüksek ekonomik seyyaliyet her ülke için arzulanan bir özelliktir • Türkiye’de ekonomik seyyaliyetin yüksek olduunu söyleyebiliriz
