Dr. Abdullah ATLİ
advertisement
Dr. Abdullah ATLİ Fizyoloji ve psikoloji alanındaki çalışmaları ile psikofizyoloji ve deneysel psikoloji alanlarını derinden etkiledi. Bu nedenle her iki bilim dalının kurucularından sayılır. Pavlov laboratuvarda mide üzerine bir çalışma yaparken bir şeyi fark etmiştir. Köpek daha et verilmeden önce ayak seslerini duyduğunda salya akıtmaya başlamıştır. Bu olaydan sonra Pavlov çalışmalarını bu yöne doğru geliştirmiştir. Dr. Abdullah ATLİ boarding school lunchtime Dr. Abdullah ATLİ 1.Klasik Koşullanma-Köpek Deneyi Dr. Abdullah ATLİ Dr. Abdullah ATLİ Koşulsuz Tepki Koşulsuz Uyarıcı Dr. Abdullah ATLİ Tepki Yok… Nötr Uyarıcı Dr. Abdullah ATLİ Koşulsuz uyarıcı Nötr uyarıcı Dr. Abdullah ATLİ Koşulsuz Tepki Koşullu Tepki Koşullu Uyarıcı Dr. Abdullah ATLİ Klasik Koşullanmaya Örnekler Hamileliği dolayısıyla midesi bulanan bir anne adayı, sabahları bir yandan midesi bulanırken bir yandan da televizyondaki bir sabah programını izlemektedir. Anne, doğum yaptıktan sonra, ekranda ne zaman aynı programın sunucusunu görse, yine midesinin bulandığını hissetmektedir. Dr. Abdullah ATLİ Hayatımızda klasik koşullama ?? Bir parfüm ile çok sevdiğiniz biri arasında bağ kurma Diş hekiminin kapısında kaygı yaşama Sınav kaygısı Dr. Abdullah ATLİ Klasik Koşullanmaya Örnekler Çocuklar üzerinde yapılan bir araştırmada çocuğa sevdiği bir yiyecek (doğal uyarıcı) verilirken, “iyi” anlamına gelen Rusça kelime (koşullu uyarıcı)yüksek sesle araştırmacı tarafından söylenmiştir. Koşullanma işlemi tamamlandıktan sonra, araştırmacı çocuklara Rusça kelimeler söylemiştir; cümlelerin bazıları “iyi” bir anlamsal içeriği, bazıları ise “kötü” bir anlamsal içeriği ifade eder.”Çiftçi arkadaşına yardım etti”, ve “Leningrad güzel bir şehirdir”, gibi olumlu anlamlar taşıyan cümleler verildiğinde çocukların ağzı sulanmış, fakat “Öğrenci öğretmenine kaba davrandı”, ya da “Arkadaşım hasta” gibi olumsuz anlam taşıyan cümlelere herhangi bir salgılamada bulunmamışlardır. Bu araştırma, genelleme olayının son derece geniş bir alanı kapsadığını gösterir Dr. Abdullah ATLİ Klasik Koşullanmaya Örnekler Örneğin, soğuk suya el sokulursa kan damarlarımızda büzüşme olur. Yapılan bir deneyde, sol suya sokulurken zil çalınmış, denemeler birkaç kere tekrar edildikten sonra, yalnız zil sesine tepki olarak damarlarda büzülme gözlenmiştir Dr. Abdullah ATLİ Dr. Abdullah ATLİ Dr. Abdullah ATLİ Dr. Abdullah ATLİ Dr. Abdullah ATLİ Temel Kavramlar Dr. Abdullah ATLİ Bitişiklilik İlkesi Koşullama sürecinde, nötr ve koşulsuz uyarıcıların verilme zamanının birbirine yakın olmasıdır. Bir başka deyişle, koşulsuz uyarıcı ile koşullu uyarıcı arasındaki zamansal yakınlık koşullamayı sağlamaktadır. Nötr uyarıcı koşulsuz uyarıcıdan yarım saniye önce verildiğinde koşullama en etkili şekilde oluşmaktadır. Dr. Abdullah ATLİ Bitişiklilik İlkesi Örnek Ali, araba kullanan babasını izlerken acı bir fren sesi duymuş ardından arabaları öndeki araca çarpmıştır.Bu olaydan sonra Ali ne zaman bir fren sesi duysa korku tepkisi vermeye başlamıştır. Dr. Abdullah ATLİ Habercilik İlkesi Klasik koşullamanın meydana gelebilmesi için koşulu uyarıcının, kendisinden sonra koşulsuz uyarıcının geleceğine ilişkin haber verici nitelikte olması gerekmektedir. Yani koşullu uyarıcı önce, koşulsuz uyarıcı sonra verildiğinde koşullama meydana gelmektedir Örneğin, mama önlüğü takılmadan beslenmeyen bir bebek, bir süre sonra mama önlüğünü görür görmez sevinmeye başlamıştır. Bunun nedeni, mama önlüğü yemeğin geleceğinin habercisi olmuştur. Dr. Abdullah ATLİ Sönme Koşullu Tepki Koşullu Uyarıcı Bu bağlantı koşulsuz uyarıcı ile uzun süre desteklenmezse sönme gerçekleşir. Dr. Abdullah ATLİ Sönme Örnek Ağlayan çocuğu uzun süre görmezden gelme. Elini kaldırmadan söz isteyen öğrenciye söz hakkı vermeme. Sürekli evin önünde bekleyen kediye bir süre sonra yemek vermeme. Not: Pekiştirilen davranış söndürülmeye çalışıldığında davranışın gösterilme sıklığı geçici bir süreyle de olsa artar. Dr. Abdullah ATLİ Pekiştirme Burada koşulsuz uyarıcı (et) koşullu uyarıcı (zil) için pekiştireç görevi görmektedir. Pekiştireç ne kadar çok sıklıkta ve sürede verilirse koşullanma o derece güçlü olur. Dr. Abdullah ATLİ PEKİŞTİRME Pekiştirme; herhangi bir istendik davranışı organizmaya kazandırmak veya organizmada var olan ama yeterli sıklıkta gösterilmeyen istendik bir davranışın sıklığını artırmak veya organizmanın gösterdiği olumlu bir davranışın sürdürülmesini sağlamak amacıyla organizmaya olumlu pekiştireçleri verme veya ortamda bulunan olumsuz pekiştireçleri ortamdan çıkarma işlemidir. Pekiştirmenin yapılan bu tanımından şu genellemelere ulaşılabilir: 1. Pekiştirme bir eylemdir, bir işlemdir. 2. Pekiştirme aşağıdaki üç amaçtan birini veya bir kaçını gerçekleştirmek için yapılır; a. Organizmanın davranış repertuarında yer almayan istendik bir davranışı kazandırmak. b. Organizmanın davranış repertuarında yer alan ancak yeterli sıklıkta gösterilmeyen bir davranışın sıklığını artırmak. c. Organizmanın davranış repertuarında yer alan ve yeterli sıklıkta gösterilen bir davranışın bu sıklığını korumak. 3. Pekiştirme işleminde pekiştireçler kullanılır. Pekiştirme kullanılan uyarıcıların niteliğine göre olumlu pekiştirme ve olumsuz pekiştirme olmak üzere ikiye ayrılır Dr. Abdullah ATLİ Kendiliğinden Geri Gelme Sönmüş bir davranış tekrar ortaya çıkar mı? Köpek tarafından ısırılan biri bu korkusu söndükten sonra tekrar ortaya çıkar mı? Kendiliğinden geri gelme koşullu ve koşulsuz uyarıcının yeniden birlikte görülmeden koşullu tepkinin ortaya çıkmasını ifade eder. Dr. Abdullah ATLİ Kendiliğinden Geri Gelme Örnek Oynadığı şans oyunlarında bir türlü kazanamadığı için şans oyunları oynamayı bırakan bir adamın bir gün yine eskisi gibi şans oyunlarını oynamaya başlaması. Dr. Abdullah ATLİ Klasik Şartlanma Küçük Albert deneyi Dr. Abdullah ATLİ Ayırt Etme Klasik koşullamada uyarıcı genellemesinin karşıtı “ayırt etmedir”. Ayırt etme yaşamımızda çok önemli bir yere sahiptir. Borç para verdiği biriyle sorunlar yaşayan kişi bunu genellerse, sosyal yaşamı nasıl olur? Biri erkek tarafından aldatılan bir kadın bütün erkekler sahtekardır derse neler olur. Eğitimde öğrenci üzerindeki etkisi nasıl olur (genelleme ve ayırt etmenin) Dr. Abdullah ATLİ Üst Düzey Koşullama Nötr Birinci koşullu uyarıcı İkinci Koşullu Uyarıcı Dr. Abdullah ATLİ Üst Düzey Koşullama Örnek Kendisini ısıran bir köpekle her karşılaştığında korku tepkisi veren bir çocuk, birkaç kez bu köpeği sahibiyle birlikte gördükten sonra köpek yanında olmasa bile sahibini görünce korku tepkisi vermeye başlar. Dr. Abdullah ATLİ Üst düzey koşullama; örneğin okulda zorbalığa maruz kalan bir öğrenci zorba öğrencinin arkadaşlarından ve zorbalığa maruz kaldığı mekandan da korkar. Özellikle reklam sektöründe çok fazla kullanılır. Bazı ürünler çok güzel manzaralar veya çok sevilen kişiler ile aynı mekan içinde sunulur. Ve bu ürünler mekanlar ve kişilerin bizde uyandırdığı duyguları uyandıramaya çalışırlar. Dr. Abdullah ATLİ Karşıt koşullanma Organizmanın koşullu uyarana önceden verdiği tepkinin tam tersini vermesi sağlandığında karşıt koşullanma gerçekleşmiş sayılır. Köpekten korkan çocuğa köpeği sevdirmek, köpeği seven bir çocuğu köpekten korkutmak gibi birbirine zıt tepkilerin koşullanma ile ortaya çıkması karşıt koşullanma örnekleridir. Örneğin: köpeklerden korkan kedinin kendine zarar vermeyen bir köpekle eski korkusunu yenmesi Dr. Abdullah ATLİ Karşıt koşullanma Önceki okulunda arkadaşları tarafından dışlanan alay edilen (zorbalığa maruz kalan) öğrencinin yeni okulunda arkadaşları tarafından sevilmesi ve kabul edilmesi. Dr. Abdullah ATLİ İtici Uyarıcı İle Koşullanma İstenmeyen bir koşullanmaya-davranışa karşı istenmeyen hoş olmayan bir uyarıcının verilerek diğer davranışın davranış örüntülerinden uzaklaştırmak. Sıklık düzeyini düşürmek. Örneğin sigara içme davranışını azaltmak için daha itici olan bir ilaç içilmesi ve mide bulantısı. Dr. Abdullah ATLİ Öğrenilmiş Çaresizlik Organizmanın ne yaparsa yapsın durumu değiştiremeyeceğini öğrenerek pasif olması ve bu pasifliği de tüm istenmeyen durumlara genellemesidir. Örneğin, alttan aldığı dersten bir türlü geçemeyen bir üniversite öğrencisinin, sınavlara çalışmadan girmesi. Öğrenci ne yaparsa yapsın durumu değiştiremeyeceğine inanmaktadır. Dr. Abdullah ATLİ Kendini Gerçekleştiren Kehanet Doğru ya da yanlış herhangi bir inanç veya beklenti, bu tanımlamayı doğrulayacak yeni bir davranış ortaya çıkarmaktadır. Örneğin, ergenlik dönemindeki bir genç, karşı cins tarafından beğenilmediğini, bu nedenle flörtü olamayacağını düşünmektedir. Bu inancı nedeniyle bir çabası olmadığından, sonunda düşüncesinin gerçek olduğuna inanmaktadır. Öğrenilmiş çaresizlikten ayıran en önemli nokta, bireyin hiç çaba sarf etmemesidir. Oysa öğrenilmiş çaresizlikte, ön denemeler ve başarısızlıklar söz konusudur. Dr. Abdullah ATLİ Garcia İlkesi 1. Garcia tat koşullaması üzerine araştırmalar yapmıştır. 2. Klasik koşullamanın bitişiklilik ilkesine itiraz etmiştir. Örneğin bir kişi lokantada bozuk tavuk yedikten dört saat sonra midesi bulanmış ve kusmuştur. Bu kişi artık Tavuk ile mide bulantısı arasında bir bağ kurmuş bir tür koşullama yaşamıştır. 3. Ancak burada geleneksel klasik koşullamada koşulsuz uyarıcı ile koşullu uyarıcı arasında çok az hatta (saniyenin yarısı yani bitişiklilik olmalıdır ilkesine yeni bir bakış açısı kazandırmıştır. Zaman aralığı geniştir. Dr. Abdullah ATLİ 1. Garcia, ayrıca klasik koşullamada kabul gören her türlü uyarıcının koşulsuz uyarıcı ile bir bağ kurulacağı ilkesini yaptığı araştırmalarla yeniden yapılandırmıştır. 2. Mide bulantısı ile koşullu uyarıcı olarak ses, ışık vb. uyarıcıları kullanmış ancak bir bağ oluşturamamıştır. 3. Oysa mide bulantısı ile koku arasında bir bağ oluşturmuştur. Hatta çiftçiler bu ilkeyi kullanarak çakalların koyunlara saldırmamaları için çakalların midelerini bozacak ve bir daha koyun eti yemeyecekleri bir kokuyu koyunlara sürmüşler ve başarılı olmuşlardır. Dr. Abdullah ATLİ Klasik Koşullamanın Sınırlılıkları Dr. Abdullah ATLİ Gölgeleme Gölgeleme, iki nötr uyaranın bir arada verilmesi durumunda, koşullanmanın (tepkinin) daha çok dikkati çeken uyarana verilmesidir Dr. Abdullah ATLİ Gölgeleme Parlak Işık (Nötr U) Hafif Ses (Nötr U) Parlak Işık (Koşullu U) Hafif Ses NötrU) Yiyecek (Koşulsuz U) Salyalama Salyalama Salyalama yok Örneğin siyasi partilerde halka kötü haberleri liderler vermezler çünkü kötü haberler ile kendileri koşullamayı istemezler. Ancak maaşa zam, işe alımlar ve yapılan yatırımları kendileri sunarlar iyi haberler ile kendileri arasında bir bağ kurulmasını isterler. Dr. Abdullah ATLİ Klasik Koşullamanın Psikoterapideki Uygulamaları Dr. Abdullah ATLİ Sistematik Duyarsızlaştırma Dr. Abdullah ATLİ MATEMATİK KORKUSU ÜZERİNE BİR ÇALIŞMA Dr. Abdullah ATLİ MATEMATİK KORKUSU ÜZERİNE BİR ÇALIŞMA MATEMATİK KORKUSU ÜZERİNE BİR ÇALIŞMA MATEMATİK KORKUSU ÜZERİNE BİR ÇALIŞMA Dr. Abdullah ATLİ Klasik Koşullanma ve Eğitimdeki Yeri Klasik koşullama, insanların karmaşık bilgileri öğrenmesini açıklayamamaktadır. Ancak insanların, belli bir nesneye ya da olaya karşı gösterdiği bazı duyusal tepkilerin klasik koşullanma ile öğrenildiği sanılmaktadır. Örneğin ilk defa İzmir’ e giden bir insan, İzmir’de cüzdanının kaybolması ile ortaya çıkan hoş olmayan duygularını İzmir’e karşı da duyabilir. Bu nedenle eğitimde ilk okul deneyimlerine çok dikkat edilmelidir. Dr. Abdullah ATLİ Klasik Koşullanma ve Eğitimdeki Yeri Klasik koşullanma ile açıklanan diğer bir önerme de fobik tepkilerdir. Fobiler, göreli olarak zararsız nesne ve durumlara, aşırı ve akılcı olmayan tepkiler gösterme biçiminde tanımlanabilir. Çevremizdeki bazı kişilerin köpekten, asansörden vb. aşırı derecede korktuklarını görmüşüzdür. Bu kişiler korkularının yersiz ve anlamsız olduğunu bildikleri halde, bu duygularından kurtulamazlar. Bu korkularının nedeni, geçmiş yaşantılarında olmuş bir koşullanmadan kaynaklanıyor olabilir. Fobiler, davranış değiştirme teknikleri kullanılarak ortadan kaldırılabilir. Öğrencilerin derslere ilişkin kaygıları (matematik gibi) bu şekilde oluşmuş olabilir. Bu kaygının değişiminde davranış değiştirme teknikleri kullanılmalıdır. Dr. Abdullah ATLİ Klasik Koşullanma ve Eğitimdeki Yeri Klasik koşullama sınıftaki pek çok davranışın açıklanmasını sağlamaktadır. Bunlardan birisi çocuklarda sık görülen okula, öğretmene, derse karşı korku ve kaygı duymadır. Refleks olarak başlayan bu olumsuz duygular, okulda bulunan nötr durumdaki diğer uyarıcılara genellenir. Örneğin, öğretmen ödevini yapmayan bir öğrenciyi azarladığında, öğrencide korku meydana gelir. Bu refleksif tepki, o derse ve dersin öğretmenine de gösterilebilir. Daha aşırı durumlarda öğrenci diğer öğretmenlere ve okula da genelleme yapabilir. Öğretmen olarak öğrencilerin bize ve konuya karşı olumlu tutum geliştirmelerini isteriz. Öğretmen ve ders başlangıçta nötr uyarıcı iken zamanla hoşlanılan, sevilen ya da korku duyulan uyarıcılar (koşullu) durumuna gelmektedir. Öğrencilerin olumsuz davranışlarını cezalandırmak yerine görmezden gelerek sönmesini beklemek gerekir. Daha önce de belirtildiği gibi ceza ve korkutma yöntemlerine başvurma öğrencilerin okulla ilgili uyarıcılara olumsuz duygular geliştirmesine neden olabilir Dr. Abdullah ATLİ Klasik Koşullanma ve Eğitimdeki Yeri Klasik koşullanmanın sınıf ortamında nasıl kullanılacağını göstermesi bakımından aşağıdaki örnek yararlı olacaktır. Demokratik ortam bireyin gelişimi için en iyi ortamdır. Böyle bir ortam bireylerde güven duygusu oluşturur ve görüşlerini özgürce diğer arkadaşlarıyla ve öğretmenleriyle paylaşım fırsatı doğurur. Demokratik ortama koşulsuz uyarıcı, bireyin kendini güvende hissetmesine, görüşlerini rahatça açıklamasına ise koşulsuz tepki diyebiliriz. Öğretmen derste demokratik bir ortam oluşturarak, öğrencinin kendini iyi hissetmesini, görüşlerini rahatlıkla açıklamasını sağlayacaktır. Bu durum, olumsuz duygularla öğrenme arasında bağ kurmayı engellemenin en etkili yolu olmasının yanında, öğrenme ile olumlu duygular arasında bağ kurulmasına da olanak verecektir. ÖĞRETMEN ÖĞRENİLECEK MALZEMEYİ BU ORTAMDA SUNMASI ÖĞRENME MAZEMESİNE (ZİL SESİNE) OLUMLU TEPKİ (KENDİNİ GÜVENDE HİSSETMESİNİ SAĞLAR). Dr. Abdullah ATLİ Klasik Koşullanma ve Eğitimdeki Yeri Topluluk önünde konuşmaktan çekinen bir öğrenciden görüşlerini yazarak önce küçük bir gruba, sonra daha büyük bir gruba okuması ve sonra yazılı rapor yerine konuşarak görüşlerini paylaşması istenebilir Dr. Abdullah ATLİ Klasik Koşullanma ve Eğitimdeki Yeri Öğretmenin öğrencileri ile yakından ilgilenmesi, öğretmenin ve arkadaşlarının öğrenci ile kesinlikle alay etmemeleri, öğretmenin ve öğrencilerin kesinlikle birbirlerine saygı duymaları, yeni gelen öğrencilere, öğretmenin ‘‘hoş geldin’’ demesi ve onlara gülümsemesi, başarılı olabilecekleri ve rahat edebilecekleri ortamlar hazırlaması… gibi özellikler klasik koşullanmanın sınıf içinde basit uygulanması olacaktır. Dr. Abdullah ATLİ Klasik Koşullanma ve Eğitimdeki Yeri Öğrencilere soru sorarken öğretmenin dikkate alması gereken önemli noktalar vardır. Öğrencilere soru sorarken kendini güvende hissetmeleri sağlanmalı; öğrencileri, sorulan soruları bilmeme endişesinden kurtarmak için düşük başarılı öğrenciler cesaretlendirilmeli, doğru cevabı buluncaya kadar yönlendirilmeli; isteksiz veya başarısı düşük öğrencilere soru yöneltirken açık uçlu sorular tercih edilmeli; sorulan sorularla ilgili olarak bütün öğrencilere söz hakkı verilerek, derste bulunmakla cevap verme ve çaba gösterme gereği birleştirilmelidir. Öğrencilere sınav heyecanının ve kaygısının azaltılması için sorumlu oldukları konular söylenebilir, benzer örnekler çözülerek konular tekrar edilebilir; sınıfta arkadaşlarının karşısında sunu yapmaktan çekinen öğrencilere önceden sınıfın dışında prova yaptırılarak heyecanları azaltılabilir Dr. Abdullah ATLİ Klasik Koşullanma ve Eğitimdeki Yeri Karşılaştığımız ve içinde yaşadığımız belli durumlarda ortaya çıkan incinme, acı duyma, yaralanma, başarısızlık duygusunun yaşandığı yerler ve çevrede bulunan eşya, insan ve olaylar zamanla koşullu uyarıcı rolünü yüklenebilirler, hatta korku yaratabilirler. Oyun oynarken bir arabadan, tahtaravalliden veya salıncaktan düşerek bir yeri incinen çocuk, çocuk bahçesinden, çocuk bahçesine benzeyen yerlerden korku duyabilir. Cebirden başarısız olan çocuk sayılarla uğraşmaktan veya geometriden hiç hoşlanmayabilir. İnsanlar benzer uyarıcılar karşısında aynı tepkileri gösterirler. Buna ‘‘uyarıcı genellemesi’’ denir Dr. Abdullah ATLİ
