Tuğba AKSU, Çiçek FADILOĞLU

Solunum Sistemi Hastalıklarında Evde Bakım Yönetimi
Tuğba AKSU*, Çiçek FADILOĞLU**
ÖZET
Solunum sistemi hastalıkları yalnızca hastayı değil aynı zamanda hastanın ailesi ve çevresini de
etkilemektedir. Daha üretken, mutlu, doyumlu ve kaliteli bir yaşam için solunum sistemi hastalığı olan
hastayı ve hastanın çevresini bir bütün olarak ele alan evde bakım programları son derece önemlidir.
Bu makale, solunum sistemi hastalığı olan hastanın günlük yaşam aktiviteleri ile ilgili sorunlarının
önlenmesi, çözümlenmesi ve yaşam kalitesinin yükseltilmesine yönelik hemşireler tarafından hastaya
bilgi verme ve davranış kazandırmaya yönelik evde bakım konusunu ele almaktadır.
Anahtar kelimeler: Solunum sistemi hastalığı, Evde bakım, Hemşire
ABSTRACT
Homecare at respiratory system diseases
Pulmonary system diseases have effects not only on those suffering from the disease, but also on
her/his families and their environment. Because of more productive, happier and more satisfactory
life, home care programs dealing with chronic obstructive pulmonary disease with patient and
patient's environment as a whole are quite important. This paper has been dealed with home care
pertinent teaching and gaining behavior by nurses preventing, solving the problem of patient's with
pulmonary system diseases relating living activities, and rising quality of life.
Key words: Respiratory system disease, Home-care, Nurse
GĠRĠġ
Solunum sisteminin kronik hastalıkları, bireylerde ciddi şekilde sınırlılık ve yetersizliklere neden olan,
ölüm oranında artışa yol açan önemli hastalıklar olarak kabul edilmektedir. Akciğer
fonksiyonlarındaki kayıpların artması, dispne, öksürük ve balgam gibi solunum sistemi hastalıklarında
görülen ortak semptomların; bireyi tıbbi yardım arayışına zorlayacak aşamaya gelmesi uzun bir süreç
içinde gelişmektedir (Bergner et al 1998).
Hasta ve sağlık bakım ekibi, düzenli tedavi ve bakımı sürdüremedikleri durumlarda; hastalık
semptomları şiddetlenmekte, yaşamı tehdit eden ciddi komplikasyonlar ve önemli fonksiyonel
kayıplarla hastalık solunum ya da kalp yetmezliğine doğru ilerlemektedir. Hastalık tablosunun bu
şekilde şiddetlenmesine ve ilerlemesine neden olan en önemli komplikasyon sık tekrarlayan solunum
yolu enfeksiyonlarıdır (Cambach 1999). Çoğunlukla önlenebilir özellikte olan bu komplikasyonlar,
kontrol altına alınamaması nedeniyle hastalar tekrarlı olarak hastaneye yatmakta, iş gücü ve ekonomik
kayıplara neden olmaktadır. Tekrarlı olarak hastaneye yatan hastalar; sağlığını, bağımsızlığını ve
yaşamı üzerinde kontrol gücünü kaybetme duygusunu yoğun olarak yaşamakta ve yaşam kaliteleri
olumsuz etkilenmektedir. Tüm bu komplikasyonların azaltılması ve hastanın yaşam kalitesinin
yükseltilmesinde evde bakım hizmetleri çok etkin bir rol oynamaktadır (Celli 1995; Burton 2004)
**Araştırma Görevlisi, Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu İç Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı
**Prof. Dr. Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu İç Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı
Solunum Sistemi Hastalıklarında Evde Bakım…127
Solunum sistemi hastalıklarında evde bakımın amacı; progresyonu önlemek, semptomları azaltmak,
tekrarlayan akut atakları önlemek ve/veya tedavi etmek, uzun süreli olarak solunum fonksiyonlarını
korumak ve fonksiyonlardaki düşüşü engellemek, egzersiz kapasitesini arttırmak, komplikasyonları
azaltmak ve yaşam kalitesini koruyup yükseltmektir (Hansen 1997; Miller et al 1998; Oh 2003).
Evde bakım gereksinimi olan solunum sistemi hastaları şunlardır: KOAH, Akciğer fibrozisi,
Kifoskolyoz, Bronşektazi, Kistik fibrozis, kas hastalıkları, kronik astım ve diğer hastalıklardır. Bu
hastaların hemen tümü kronik progresif hastalıklardır. Sürekli farmakolojik tedavinin yanı sıra, bu
hastalara sürekli oksijen tedavisi, vantilatör desteği ve pulmoner rehabilitasyonun değişik
komponentlerinin uygulanması gerekmektedir; işte bu multidisipliner tedavi ve bakım yaklaşımlarının
ev ortamında gerektiği gibi yürütülmesi farklı bir organizasyon gerektirmektedir. Akciğer hastaları
için ev tedavisi anlamında ilk olanak sürekli oksijen tedavisi olmuştur. Dünyadaki tüm ülkelerde evde
bakım ve solunum desteği gerektiren hastaların çoğunluğu KOAH hastalarıdır (Calverley and Bellamy
2000; Hernandez et al 2003).
Bu makale, solunum sistemi hastalığı olan hastanın günlük yaşam aktiviteleri ile ilgili sorunlarının
önlenmesi, çözümlenmesi ve yaşam kalitesinin yükseltilmesine yönelik hemşireler tarafından hastaya
bilgi verme ve davranış kazandırmaya yönelik evde bakım konusunu ele almaktadır.
Solunum Sistemi Hastalıklarında Evde Bakım Ekibi ve HemĢire
Solunum sistemi hastalıklarında evde bakım yönetimi interdisipliner ekip yaklaşımı ile
sürdürülmektedir. Ekibin üyeleri, göğüs hastalıkları hekimi, hemşire, solunum terapisti, fizyoterapist,
psikolog ve sosyal hizmet uzmanından oluşur (Oh 2003). Solunum sistemi hastalıklarında evde
bakımda evde bakım hemşiresi ekipte aktif rol üstlenen bir profesyoneldir. Solunum sistemi
hastalıklarında evde bakım hemşiresinin görevleri;
Hastanın gereksinimlerinin belirlenmesi için sağlık öyküsünü alınmak ve fiziksel
değerlendirme yapmak,
Gereksinimleri doğrultusunda bakım yönetimini geliştirmek,
Evde bakım problemlerini saptamak ve plan yapmak,
Evde solunuma destek girişimleri uygulamak,
Hasta ve ailesinin sağlık eğitimini yapmak,
Sigarayı bırakma konusunda danışmanlık yapmak,
Tedavi ve bakıma hastanın maksimum katılımını sağlamak,
Hastanın sınırlılıkları nedeniyle gelişebilecek deformite ve komplikasyonları önlemeye
yönelik uygulamalarda bulunmak,
Hastanın pozitif baş etme yeteneklerini geliştirmek,
Hastanın gelecek yaşantısına ve olası sorunlarına yönelik danışmanlık yapmak,
Hastalara toplumsal kaynaklar, sağlık hizmetleri ve destek hizmetler konusunda danışmanlık
yapmak olarak özetlenebilir (Kinzal 1991; Hughes et al 2000).
Evde bakımda hemşirenin yanı sıra diğer ekip üyeleri ile birlikte evde bakım hizmetleri planlanır ve
görev dağılımı yapılır (Cotton et al 2000).
Sağlık Öyküsü ve Fiziksel Değerlendirme
Sağlıklı bir tedavi ve bakım için hastane ortamında taburculuk planlaması yapılmalıdır ve bakım planı
için kapsamlı bir hasta öyküsü alınmalı, tıbbi kayıtlar ve aile gözlemleri dikkate alınmalıdır. Alınan
öykü geçmiş ve var olan akciğer sorunlarına ait verileri içermelidir (Morey 2000).
128 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:2,Sayı:3.2010
Solunum sistemine ilişkin öykü alınırken hemşire; mevcut hastalığa ilişkin veriler, geçmiş sağlık
öyküsü, aile öyküsü, kişisel bilgilere ait verileri toplamalıdır. Bu kapsamda hastadan elde edilecek
sağlık-hastalık bilgileri Fonksiyonel Sağlık Örüntüleri doğrultusunda belirtilmelidir. Hastanın
kapsamlı ve ayrıntılı bir öyküsü alındıktan sonra düşünülen olası tanı veya tanıları desteklemek ya da
doğrulamak için iyi bir fizik muayene yapılmalıdır (Wijkstra et al 1995; Cotton et al 2000).
Bakım Yönetimini GeliĢtirme
Tedaviye uyumun sağlanması (oral, nebulizer, inhaler), bronşiyal hijyen, nefes alma eğitimi, oksijen
tedavisi, uygun beslenme, aile eğitimi, hekim ve sağlık ekibi ile işbirliği hastalık yönetiminde ele
alınan konulardır (Petty and Casaburi 2000). Evde bakım tedavisi bir anlamda rehabilitasyon
aktivitelerinin hazırlanmış bir program dahilinde uygulanması ile gerçekleşebilir. Yapılan bu
programlar hastanın bir günlük aktivite planı dikkate alınarak organize edilmelidir (Barnett 2003; Nici
2005).
Hastalıkların alevlenme durumlarında ise kendi kendine değerlendirme, kendi kendine uygulama ve
hekime başvuru önemlidir (Davies et al 2000). Evde bakımda karşılaşılabilecek olası bakım
problemleri ve bakım girişimleri Tablo 1' de verilmiştir (Petty and Casaburi 2000; LeGrand 2002;
Fadıloğlu 2006).
Tablo 1. Evde Bakımda KarĢılaĢılabilecek Olası Problemler ve Bakım GiriĢimleri
EVDE BAKIM PROBLEMLERĠ
(POTANSĠYEL)
1. Sağlığını yönetmede yetersizlik
PLAN
Hastalığın hastanın kendi kendine bakım verme
ve destekleme yetisi üzerine olan etkisini ve
sürekli bakım gereksinimleri değerlendirilir.
Sigara içme nedenleri, ne kadar içtiği daha
önceki sigara bırakma deneyimi araştırılır.
Sigarayı bırakmanın yararları anlatılır.
2. Kendisi ve diğerleri için potansiyel enfeksiyon
Üst solunum yolu enfeksiyonlarından (ÜSYE)
kaçınması için hasta eğitilir. ÜSYE'nin ilk
semptomlarını (ateş, boğaz ağrısı, dispne, sinüzit)
vakit geçirmeden doktora bildirilmesi çok
önemlidir. Hastaya sekresyonları uygun şekilde
ortadan kaldırması konusunda eğitim verilir.
Vital bulguları takip edilir, olası solunum
komplikasyonlarını erken tanılanır.
3. Potansiyel sıvı volüm açığı
Yeterli hidrasyonu sağlamak sekresyonların
çıkarılmasını kolaylaştırdığı için önemlidir.
Hastayı kontrendike olmadıkça su içmeye gayret
etmesi yönünde eğitilir.
4. Artmış solunum çabasından kaynaklanan
enerji harcamasındaki artış nedenli kilo kaybına
sekonder potansiyel beslenme yetersizliğine ve
hava yutma ve mide bulantısına sekonder kalorik
tüketimde azalma.
İsteme göre yüksek kalorili ve proteinli diyet ile
ilgili eğitim verilir. Beslenme öncesi iyi bir oral
hijyen konusunda cesaretlendirilir. Hastanın
yemek hazırlama ve yemeğe ulaşma yetisi
değerlendirilir. Gerekli ise yardımcı ayarlanır.
Solunum Sistemi Hastalıklarında Evde Bakım…129
5.Barsak boşaltımında potansiyel değişim:
aktivite yetersizliği ve değişen durum ile ilgili
durumun bir sonucu olarak konstipasyon.
Hasta yeterli miktarda sıvı alması yönünde
eğitilir. Posalı yiyecekler tüketmesinin önemi
vurgulanır, barsak egzersizi yapması öğretilir. Her
gün aynı saatte tuvalet alışkanlığının olması
gerektiği
vurgulanır.
Laksatif
kullanmak
gerekebilir. Kötüye kullanım ile ilgili hastaya
dikkat edilir.
6.Aktivite toleransında potansiyel azalma
Hastanın aktivite toleransının artırılması
önemlidir. Hangi aktivitelerinin önemli olduğu
belirlenir ve öncelikleri değerlendirilir. Hasta ile
hareketin önemi tartışılır. Uyuma şekli
değerlendirilir. Hasta ve aile aktivitelere göre
değişen dinlenme periyotları ile ilgili eğitilir.
Hasta ve ailesi ile bağımsızlığını en üst düzeye
çıkaran ve günlük yaşam aktiviteleri ile ilgili
hastanın enerjisini koruyan destekleme planı ile
ilgili görüşme yapılır. Aktiviteleri toleransına
göre arttırılır.
7.Potansiyel etkisiz hava yolu temizliği
Hastanın etkili postüral drenaj, öksürme ve derin
solunum yapma yetisi değerlendirilir. Hava yolu
tıkaçlarının oluşmasından kaçınmak için solunum
egzersizleri ve öksürme teknikleri önemlidir.
Fowler pozisyonu verilir. Ağız ve burun
temizliğini sağlanır. Buhar uygulanır. Sessiz,
sakin ve nemli bir çevre sağlanır.
8.Potansiyel etkisiz solunum şekli
Hastanın önerilen solunum egzersizi programına
uyumu değerlendirilir. Hastaya, solunum çabasını
artıracak faktörlerden kaçınması yönünde (soğuk
hava, hava kirliliğinde artış gibi) eğitim verilir.
Solunum hızı, ritmi, solunum sesleri, öksürük ve
balgamın özellikleri değerlendirilir.
9.Yorgunluk, Kas yıkımı(yetersiz beslenmenin Yetersizlik düzeyi belirlenir. Kendi bakımına
bir sonucu olarak) ile ilişkili potansiyel öz bakım katılmaya teşvik edilir, yetersiz olduğu zaman
yetersizliği
desteklenir. Hastanın bağımsızlığını en üst
düzeye çıkaracak ve enerjisini koruyacak
destekleyici araç gereksinimleri değerlendirilir.
10.Uzun dönem tıbbi bakım gereksinimine ilişkin
bilgi eksikliği
Hasta ve bakım vericisinin tıbbi rejimi (özellikle
ilaçlar,
egzersizin sağlıklı bir
çevrede
sürdürülmesi ve enerjinin korunmasına dikkat
edilmesi) anlayıp anlamadığı değerlendirilir.
130 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:2,Sayı:3.2010
11.
Kronik hastalık ve alışıla gelen Sürekli tedavi gereksinimi değerlendirilir. Hasta
bağımsızlık ve günlük aktivitelerini sürdürememe ve ailesi anksiyete ile mücadele için, hastanın
ile ilişkili anksiyete
aktivite düzeyini maksimum seviyede (hastanın
tolerans
sınırları
içinde)
sürdürmenin
desteklenmesinin önemi açısından eğitilir. Güven
ortamı sağlanır. Tüm tedavi yöntemleri açıklanır.
Hastanın tepkileri gözlenir. Anksiyetenin kaynağı
tartışılır. Mental aktivitesi izlenir.
12.
Kronik hastalık ve bunun ailenin finansal Hasta ve ailesi ile görüşülür. Geçmişteki baş
durumu ve aktiviteleri üzerine olan etkisine etme yöntemleri değerlendirilir, uygun yöntemin
sekonder etkisiz başetme
kullanılması söylenir. Yönlendirilebilecek sosyal
hizmetler açısından değerlendirilir.
Evde Solunum Destek GiriĢimleri
Solunum problemi, solunum siteminin kendisinden veya nöromusküler, kardiyak veya diğer sistemik
yetersizlik gibi ikinci patolojik durumdan kaynaklanabileceğini akılda tutmak önemlidir (Skwarska et
al 2000).
1. Dispne Yönetimi: Dispne; farklı disiplinlerin bir arada çalışması, eğitim ve ilaçların
kullanılmasıyla etkin bir şekilde yönetilir. Dispneyi kontrol altına almak amacıyla hastalara büzük
dudak solunumu ve diyafragmatik solunum gibi nefes alıp verme yöntemlerinin öğretilmesi
gerekmektedir (Janssens et al 2000; LeGrand 2002).
2. Oksijen Sağlama: Hastanın ihtiyaç duyduğu oksijen; bronşiyal hijyenin eksik olduğu durumlarda
bronşiyal hijyenin sağlanması (postural drenaj ve kontrollü öksürme tekniği ile) ve hipoksemik
durumlarda oksijen tedavisiyle karşılanır (MacIntyre 2000).
Hasta/Aile Eğitim
Hasta ve aile eğitimi, hastada var olan sorunların ilerlemesini önlemek ve hastayı rahatlatmak ve
hastanın sağlık bakımında aktif katılımcı olarak yer almasını sağlamak üzere uygulanmaktadır.
Bilgilenme yolu ile hastalıklara uyum daha kolay olur. Eğitim, hemşirelerin bağımsız bir
fonksiyonudur (Lacasse et al 2006). Bu nedenle doğru bilgilenme, tedavi ve bakıma aktif katılımın
yanı sıra, optimal bir yaşam sürmelerine ve zamanı geldiğinde rahat bir ölüm süreci eğitim açısından
önem taşımaktadır. (Nici et al 2006).
Sigarayı Bırakma
Günümüzde solunum sorunu olan birçok bireyin; sorununu daha da kötüleştiren pasif sigara içiciliğine
maruz kaldığı ya da sigara içmeye devam etmekte olduğu bildirilmektedir. Sigarayı bırakma süreci ile
davranış değişikliği kazanması amaçlanmaktadır. Evde bakım ekibi üyeleri sigara içen bireylerde
değişikliği sağlamak için davranış aşamalarını ve istekliliği anlamalı, böylece etkin destek sağlayarak
başarılı şekilde sigarayı bırakmasını sağlamalıdır (Hughes et al 2000). Nikotinin fiziksel bağımlılığı ve
sigara içme alışkanlığının psikolojik bağımlılığından dolayı bırakma girişimleri her bir bireye özgü bir
şekilde planlanmalıdır. Konu, sigara içmenin zararları ve bırakmanın yararlan hakkında temel bilgiyi
içermelidir. Davranış değiştirme stratejileri; sigara içme günlüğü, istekler ve sigara içmeyle ilgili
dürtüleri içerebilir. Nikotin replasman tedavisi; transdermal bantlar, spreyler ve inhalelerler olabilir.
(Fraser et al 2006).
Solunum Sistemi Hastalıklarında Evde Bakım…131
Sigara bırakma programı sürecinde hastalar izlenmeli ve gerekli şekilde desteklenmelidir. İlk bir iki
hafta içerisindeki iletişim sık olmalıdır. Çünkü tekrar 2 hafta içinde sigaraya başlanabilir. Hastaların
baş etme stratejileri için 1-3 ay izlenmeleri gerekir. Eğer tekrarlar görülürse hastaya başka bir sigara
bırakma komitesinde uygun zamanda gelmesi söylenir (American Thoracic Society 2005).
SONUÇ
Evde bakım hemşireleri tarafından solunum sistemi hastalarının sağlık öyküsü ve fiziksel
değerlendirilmesini yapma, sigarayı bırakma, gaz değişimini düzeltme, hava yolu temizliğini sağlama
ve sürdürme, solunumu rahatlatma, aktivite toleransını ve baş etme yeteneğini arttırma gibi evde
bakım girişimleri ile hastanın maksimum düzeyde kendi kendini yönetmesi ve yaşam kalitesinin
arttırılması gerçekleştirilebilir. Evde bakım yönetimi sayesinde solunum sistemi hastalıklarının
maliyeti azalır. Ayrıca hastaların profesyonel hemşireler tarafından düzenli olarak izlenmesi
mortalite, morbidite ve maliyet açısından oldukça önemlidir.
KAYNAKLAR
American Thoracic Society (2005). Statement on Home Care for Patients with Respiratory.
Documents. Disorders Am J Respir Crit Care Med 171: 1443–1464.
Barnett M (2003). A nurse-led community scheme for managing patients with COPD. Journal of
Proffesional Nursing Nurse 19:93–96.
Bergner M, Hudson LD, Conrad DA et al (1998). The cost and efficacy of home care for patients with
chronic lung disease. Medical Care 26(6):566–579.
Burton S (2004) Early discharge of people with chronic obstructive pulmonary disease. Nursing Times
100: 65-67.
Calverley P, Bellamy D (2000). The challenge of providing better care for patients with chronic
obstructive pulmonary disease: the poor relation of airways obstruction? Thorax 55:78-82
Cambach W, Wagenaar RC, Koelman TW et al (1999) The long-term effects of pulmonary
rehabilitation in patients with asthma and chronic obstructive pulmonary disease: a research synthesis.
Archives of Physical Medicine and Rehabilitation 80:103-111
Casaburi R, Patessio A, Ioli F, Zanaboni S et al (1991) Reductions in exercise lactic acidosis and
ventilation as a result of exercise training in patients with obstructive lung disease. American Review
of Respiratory Disease 143:9-18
Celli BR (1995). Pulmonary rehabilitation in patients with COPD. American Journal of Respiratory
Critical Care Medicine 152(3):861-4
Cotton MM, Bucknall CE, Dagg KD et al. (2000). Early discharge for patients with exacerbations of
chronic obstructive pulmonary disease: a randomized controlled trial. Thorax 55: 902–906.
Davies L, Wilkinson M, Bonner S et al (2000). "Hospital at home" versus hospital care in patients
with exacerbations of chronic obstructive pulmonary disease: prospective randomized controlled trial.
BMJ journal 321: 1265–1268.
Fadıloğlu Ç (2006). Solunum Sistemi Hastalıklarında Evde Bakım. Fadıloğlu Ç , Doğan F, Ertem G.
Eds. Evde bakım. İzmir: Meta basım matbaacılık hizmetleri, 239.
Hansen FJ (1997). Advanced lung disease: palliation and terminal care. Clinics in Chest Medicine
18:645-655
Hernandez C, Casas A, Escarrabill J et al (2003). Home hospitalization of exacerbated chronic
obstructive pulmonary disease patients. European Respiratory Journal 21:58–67.
Hughes SL, Weaver FM, Giobbie-Hurder A et al (2000). Effectiveness of team-managed home-based
primary care: a randomized multicenter trial. JAMA 284:2877–2885.
132 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:2,Sayı:3.2010
Janssens JP, de Muralt B, Titelion V (2000). Management of dyspnea in severe chronic obstructive
pulmonary disease. Journal of Pain and Symptom Management 19:378-392
Kinzal T (1991). Managing lung disease in late life: a new approach. Geriatrics 46:54-56
Lacasse Y, Goldstein R, Lasserson TJ et al (2006). Pulmonary rehabilitation for chronic obstructive
pulmonary disease. Cochrane Database Syst Rev : CD003793.
LeGrand SB (2002). Dyspnea: the continuing challenge of palliative management. Curr Opin Oncol
14:394–398.
MacIntyre NR (2000). Oxygen therapy and exercise response in lung disease. Respir Care 45:194–
200.
Miller SC, Mor V, Coppola K et al (1998). The Medicare hospice benefit’s influence on dying in
nursing homes. Journal of Palliative Medicine 1:367–376
Morey S (2000). American thoracic Society updates statement on pulmonary rehabilitation. American
Family Physician 61:1550-1552
Nici L (2005). Pulmonary rehabilitation in the treatment of chronic respiratory disease. Business
briefing US respiratory care. 37-38
Oh EG (2003). The effects of home-based pulmonary rehabilitation in patients with chronic lung
disease. Int J Nurs Stud 40:873–879.
Petty TL, Casaburi R (2000). Recommendations of the Fifth Oxygen Consensus Conference. Respir
Care 45:957–959.
Skwarska E, Cohen G, Skwarski KM et al (2000). Randomized controlled trial of supported discharge
in patients with exacerbations of chronic obstructive pulmonary disease. Thorax 55: 907–912.
Wijkstra PJ, Ten Vergert EM, Altena R et al (1995). Long term benefits of rehabilitation at home on
quality of life and exercise tolerance in patients with chronic obstructive pulmonary disease. Thorax.
Aug;50(8):824–828.
ĠletiĢim adresi:
Araş. Gör. Tuğba AKSU
Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu
35100 Bornova/İZMİR
Cep tel no: 0 533 773 11 84
ĠĢ tel no: 0 232 388 03 11-171
E-mail: [email protected]