İNSAN HAKLARI ve SAĞLIK - Halk Sağlığı AD, Ege Üniversitesi Tıp
advertisement
İNSAN HAKLARI ve SAĞLIK Sofia Gruskin – Daniel Tarantola Dr. Aylin Sena Beliner DANIŞMAN: Prof. Dr. Aliye Mandıracıoğlu GİRİŞ • Bundan 50 yıl önce Birleşmiş Milletlerin kurulması ile sağlık ve insan hakları uluslararası sorumluluk olarak kabul edildi. • 10 yıl öncesinde sağlık ve insan hakları arasında bağlantı farkına varılmamıştı. • 2 ayrı dünyayı bir araya getiren olaylar: – HIV / AIDS pandemisi – Kadın sağlığı (şiddet dahil) – Balkanlar ve Afrika Büyük Göl bölgesindeki insan hakları ihlalleri • Son birkaç yıldır insan hakları – sağlık ve gelişim belgelerinde analiz ve aktivasyon merkezi olma durumunda artış gözlemlenmekte HIV / AIDS ve insan haklarından sağlık ve insan haklarına • Sağlık ve insan haklarının bazı yapısal bağlantılarının başlangıç katalizörü olan HIV / AIDS pandemisinin önemi gereğinden fazla vurgulanamaz • Toplum sağlığı stratejilerinde ilk insan hakları söylemleri 1980’lerde DSÖ’nün ilk AIDS’e küresel yanıtta ve HIV / AIDS’lilere acıma ile dillendirildi. • Bu yaklaşım ahlaki zulüm ile harekete geçti, daha da önemlisi HIV / AIDS ile yaşayan insanın haklarını korumak epidemilere karşı toplum sağlığını korumanın önemli bir parçasıydı • İnsan hakları terimindeki halk sağlığı stratejilerinin şekillenmesi, başta salgınlara karşı savunmasız insanların insan haklarının korunması yerine, öncelikle HIV / AIDS olan kişilerin insan haklarına odaklanmış olsa da, uluslararası yasalarda yer edinmesini ve devlet – devletler arası kurumların HIV / AIDS’li kişilere toplumsal sorumluluk içeren eylemleri gerçekleştirmesini sağladı. (Mann and Tarantola 1998) Uluslararası konferanslar ve Birleşmiş Milletler sistemi • Son 10 yılda 1990 Dünya Çocuk Zirvesi’nden 2001 Dünya Irkçılık Konferansı’na kadar pek çok konferans BM himayesinde gerçekleşti. • İnsan hakları ve sağlığın en fazla vurgulandığı – 1994 Uluslararası Toplum ve Gelişim Konferansı – 1995 4. Dünya Kadın Konferansı • Kanun yapıcı, aktivist, yerel, ulusal ve uluslararası STÖ ve hükümet temsilcileri • Müzakere dokümanları geliştirildi • Tüm BM kurullarında son yıllarda sağlık ve insan hakları konusunda artan bir duyarlılık gözlenmekte – 1997 Reform Programı, Kofi Annan – 4 önemli alan: • • • • Barış ve güvenlik Ekonomik ve sosyal haklar Gelişim işbirliği İnsani haklar – Ayrıntılar içeren politik dokümanlar • • • • UNICEF, 2000 raporu UNAIDS, 1996’dan 2000’e stratejik plan UNDP, 1999 insan hakları yüksek komiserliği BM, 2000 BM insani gelişim raporu – İnsan hakları sorumluluğu yanında sağlığı ilgilendiren durumlara da daha fazla dikkat etmekte Devlet ve devlet dışı aktörlerin devreye girmesi • Nepal: Tüberküloz ve insan hakları • Güney Afrika: AIDS raporlaması ve üçüncü kişilere açıklama • Kolombiya: Kadınlara karşı her türlü ayrımcılığın önlenmesi anlaşmasına göre aile planlaması çalışması • ABD: 1998 İnsan Hakları gününde Clinton ABD’nin ilişkide bulunduğu tüm ülkelerin uluslararası insan haklarına saygı duymayı geliştireceklerini ve uluslararası insan hakları anlaşmalarına göre gerekenleri yapacaklarını ve saygı duyacaklarını belirtmiş (Clinton, 1998) • STÖ – Uluslararası Af Örgütü ve İnsan Hakları İzleme Örgütü – Önceleri insan haklarını etkinlikleri ile bağlantılı görmeyen kurumlar, sonrasında insan haklarını retorik olarak kullanmakta ve girişimlerinde kullanmak için şekillendirmekte (International Council of AIDS Service Organization) – Sivil ve politik haklardan ekonomik, kültürel, sosyal ve sağlık hakkına doğru genişleme • Akademisyen ve araştırmacılar – – – – Çalışma alanları genişledi Yayınlar Dergiler Sağlık ve insan hakları kursları (ilk kurs: 1992 Harvard Halk Sağlığı Okulu) – Uluslararası konferanslar Başlıklar 1. Tanımlamalar, sağlık ile ilişkisi 2. İnsan haklarının gelişim ve korunmasında sağlığın ilişkisi 3. Sağlık ve insan hakları arasında karşılıklı ilişki (halk sağlığı politikaları ve programları üzerine) 4. Sağlık ve insan hakları arasındaki sinerjiyi arttırıcı, önerilen metodlar, 5. Sağlık politika programlarının planlanması, yürütülmesi ve değerlendirilmesi İnsan hakları nedir? • İkinci Dünya Savaşı • “Tüm insanlar özgür olarak doğar ve saygınlık ve haklarda eşittir” (UN 1945) • 1948 İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi (UN 1948) • Özellikleri – Sadece insan oldukları için bireysel hakları vardır – Dünyadaki tüm insanlar için geçerlidir – Temel olarak birey ve devlet arasındaki ilişki ile bağlantılıdır. • Kısaca hükümetlerin; – Yapabilecekleri – Yapamayacakları (işkence, keyfi hapsetme, özel alanlarına girme) – Yapmak zorunda olduklarını tanımlar (barınma, yiyecek, tıbbi bakım, temel eğitim) İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi • • • • • • • Modern insan hakları hareketinin köşe taşı Özgürlük, adalet ve barış temelinde Tüm insanlara en arzu edilenin sunulması Sosyal gelişim ve daha iyi yaşam standardı Vicdan özgürlüğü Yasal olarak bağlayıcı bir belge değil Çoğu ülke kendi anayasasında gönderme yapmakta, uluslararası müzakerelerde ve şiddet olgularında suçlamaya karşı kullanmakta • İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nden bu yana, BM himayesinde 20’den fazla çok milletli insan hakları tezleri ifade edilmiş • Bunları imzalayan ülkeleri yasal olarak bağlamakta ve ülkelerin belirli sorumluluk ve prosedürleri olmakta • Anahtar Tezler: – Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi (UNICESCR 1966): 142 ülke (Ocak 2000) – Uluslararası Sivil ve Politik Haklar Sözleşmesi (UNICCPR 1966): 144 ülke (Ocak 2000) • Çekirdek dokümanlardan sonra Birleşmiş Milletler çerçevesinde hazırlanan sözleşmeler: – Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılması Sözleşmesi (UN 1965) – Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Sözleşmesi (UN 1979) – Çocuk Hakları Sözleşmesi (UNCRC 1989) – İşkenceye ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı ya da Aşağılayıcı Ceza ve Muameleye Karşı Sözleşme (UN 1984a) Bölgesel İnsan Hakları Tezleri • Afrika (1982) • Amerika (1969) • Avrupa (1950) • Asya (bölgesel tezi yok) Önemli toplantılar • 1994 Uluslararası Toplum ve Gelişim Konferansı (ICPD 1994) • 1995 4. Dünya Kadın Konferansı (FWCW 1995) • 1993 İnsan Hakları Dünya Konferansı (UN 1993c, 1998a) • 1995 Sosyal Gelişme İçin Dünya Zirvesi (UN 1995b) Sağlığa insan hakları açısından bakış 1. Sivil ve politik haklar • • • • • 2. Özgürlük Güvenlik Hareket özgürlüğü Oy kullanma Kaba, insani olmayan, onur kırıcı davranış, cezalandırılma, keyfi tutuklama ve alıkoyma ile karşılaşmama Ekonomik, kültürel ve sosyal haklar • Elde edilebilecek en iyi standartta • • • • • • • Sağlık Sosyal güvenlik Yeterli yiyecek Giyinme Barınma Eğitim Bilimsel gelişim ve uygulamalarından yararlanma hakkı • İnsan Hakları Evrensel Beyannamesinde her iki hak birlikte bulunmasına rağmen,“Soğuk Savaş” politikaları ile ABD sivil ve politik hakları, eski Sovyetler Birliği de ekonomik, sosyal ve kültürel hakları benimsemişlerdir (Steiner and Alston 1996) • Soğuk savaşın sona ermesi ile tekrar iki bölüm bir araya gelmiştir (UN 1993c) Çocuk Hakları Sözleşmesi • Soğuk savaş sonrası ilk ilk imzaya açılan insan hakları tezi • Sivil, politik, ekonomik ve sosyal hakları bir arada içeren tek sözleşme • “Ülkeler çocuğun gelişimi ve yaşaması için olasılıkları en geniş düzeyde sağlamaları gerekmektedir” (UNCRC 1989) Sağlık ile ilgili önemli haklar 1. Ayrımcılığın olmaması: Tüm insanlar eşit olanaklar sağlanmalı ve eşit düzeyde tedavi edilmelidir. Irk, renk, cinsiyet, dil, inanç, politik, ulusal veya sosyal köken, mal, doğum, diğer. Ülke sorumluluğu: yasalar altında eşit koruma, barınma, iş ve tıbbi bakım sağlama Bilimsel gelişimin faydalarından yararlanma 2. • • 3. Anti retroviral tedaviler Aşılar Sağlık hakkı • • Sağlık hastalık ve sakatlığın olmaması değil, fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik halidir (WHO 1946). Her insanın ulaşabileceği en iyi standarttaki fiziksel ve ruhsal sağlık (UNICESCR). Hükümetlerin yükümlülükleri (onayladıkları her insan hakları dokümanında yer alan) • Haklara saygı: Doğrudan hakları ihlal edemez. Belirli grupların (örneğin; mahkum, asker) sağlık bakım hakkını sağlamakla yükümlüdür ve keyfi olarak engelleyemez. • Hakları koruma: Hak ihlalini engeller. İnsan hakları ihlali olduğunda bilgi edinmek ve ulaşmak isteyenlere yardımcı olur. • Hakları yerine getirmek: Yasama, yürütme, bütçe, adli konuları içeren ama düzenlemeler yapar. bunlarla sınırlı olmayan uygun Kaynak kısıtlılığı olan, fakir ülkeler için • Tüm ülkeler için kaynak ve diğer sınırlılıklar • Sağlık hakkı taahhütü geçmesinden daha önemli • Gittikçe artan farkındalık yasanın İnsan hakları üzerinde meşru kısıtlamalar • Toplum sağlığı (epidemik, endemik, mesleksel ve diğer hastalıkların kontrolü, tedavisi ve korunması) – Halk sağlığı otoriteleri tarafından alınan önlemler bazen hem insan hakları ilkelerini hem de iyi halk sağlığı uygulamalarını kötüye kullanmıştır. Örn: HIV / AIDS (Cohen and Wiseberg 1990; UN 1992a, 1994; HRI 1998) • Bazı haklar kısıtlanamaz: – İşkence, kölelikden uzak olma – Adil yargılanma – Düşünce özgürlüğü • “Toplum iyiliği” = Siracusa Prensipleri – Sınırlama yasa ile desteklenmekte ve yürütülmekte – Genel görüşe göre yasal dayanakları var – Demokratik toplumda amaca ulaşmak için önemli düzeyde gerekli – Amaca ulaşmak için daha az kısıtlayıcı olan bir yöntem yok – Kısıtlama keyfi değil Sağlık ile ilgili insan hakları izlem mekanizmaları • Ülkelerin sorumlulukları – Uluslararası düzeyde • Raporlar (Rehberler eşliğinde) • Toplantılar • Kuruluşlar: UNICEF, UNAIDS, WHO, ILO, UNDP, UNPF – Ulusal düzeyde • Komisyonlar • Halkın şikayetlerini (ombudsman) • STÖ takip eden memurlar İzlem sorunları • Raporların düzenli ve zamanında yazılmaması, iletilmemesi • Her ülkenin imzaladığı sözleşmelerin farklı olması • STÖ’lerinin – yasal yollarla komisyonlara ulaşımında yaşanan zorluklar – kendi aralarında koordinasyonsuzluk – sayısal yetersizlik – izlem standardizasyonunu sağlayamama Sağlık ile ilgili genel öneri ve yorumlar • • • Son 5 yılda, yapılandırılmış şekilde sağlıkla ilgili olarak iyi kurgulanmış yorumları arttırma çabası olmakta Genel öneri ve yorumlar, hükümetlere yol göstermesi, STÖ’lerine izlemlerini belirli bir standartta yapması, BM komitelerinin kendileri arasında ve hükümetlerle izlem sürecini takip etmesi amaçlı yapılmakta Yakın zamana kadar sağlıkla ilgili öneriler bulunmamaktaydı: – – – – – – – – – 1999 UNCEDAW 2000 UNICESCR Sakatlık (UN 1994) Barınma (UN 1997b) Yiyecek (UN 1995a) ile ilgili yorumlar HIV / AIDS (UNCEDAW 1990b) Genital mutilasyon (UNCEDAW 1990a) Kadına yönelik şiddet (UNCEDAW 1989) ile ilgili genel öneriler Sağlığın yüksek standardına ulaşabilme hakkındaki yorum (UNICESCR 2000) İnsan haklarına sağlık açısından bakış • 1978 Alma – Ata Deklerasyonu (WHO / UNICEF 1979) • 1998 Sağlık tanımı “Kendilerine sosyal ve ekonomik olarak üretken bir yaşam sürdürmeye olanak sağlayan sağlık düzeyi”, öncelik “gereksinimi olanlara, yetersiz sağlık hizmeti alanlara, yoksulluktan etkilenenlere” (WHO 1998d) Tıp, toplum sağlığı ve insan hakları • Tedavi edici hizmetler: ev, klinik, hastane, klinik laboratuvar • Toplum sağlığı: enstitü, halk sağlığı laboratuvarı, ofis, alan projeleri (Detels et al. 1997) • Tedavi edici hizmetler: analiz, tanı, tedavi, bireysel koruyucu hizmetler (bağışıklama, uygun beslenme, proflaktik ilaçlar) • Toplum sağlığı: bireysel ve bütünsel bakış açısı, davranışsal, sosyal, ekonomik ve diğer bağlamsal faktörler Aradaki sınırı bulanıklaştıran faktörler 1. Bireysel sağlık, toplum sağlığı ve çevre arasındaki sağlık durumunun geçişleri 2. Her iki alandaki araç ve teknoloji bir diğerinin kullanım alanına girmekte 3. Ülkelerin insan hakları ile yükümlülükleri her iki alanı ilgilendirmekte ilgili da Küreselleşme ve sağlık gelişimi - 1 • Bundan 50 yıl önce, antibiyotikler, aşılar ve biyomedikal teknoloji bireylerin dünyada standart fiziksel, ruhsal ve sosyal tam bir iyilik halinde olacağı umudu vardı (Tomasevki 1995b). • Alma – Ata Deklerasyonu: sağlığı sosyal hedef olarak tanımlayarak; sağlık sektörü ile birlikte bir çok sosyal ve ekonomik sektörlerin olması gerektiğini vurgulamaktadır. • Ottawa Charter: barış, barınak, eğitim, yiyecek, gelir, dengeli bir ekosistem, devamlılığı olan kaynaklar, sosyal adalet ve eşitlik sağlığın temel durum ve kaynaklarıdır. Küreselleşme ve sağlık gelişimi - 2 • Küreselleşme, para, ticaret, bilgi, kültür ve insanların küresel dolanımı yeni insan hakları belgeleri oluşturdu (Bruntland 2000). • Küreselleşme bazı grup ve ekonomik sektörler için yeni iş olanakları yarattı, fakat bazı durumlarda da diğerlerine zarar verdi. Hastalıkların yayılımı veya tütün – alkol gibi zararlı maddelerin ulaşabilirliğini arttırdı. Küreselleşme ve sağlık gelişimi - 3 • Eğer iyi kavranmaz ve gözlenmezse küreselleşme, özerkliği arttırarak ve temel gereksinimlerini karşılamaya destek olacak ağlara ulaşımını engelleyecek olumsuz sonuçlar üreten sektörlerin varlığı ile eşitsizliklerin yaygınlaşmasına neden olabilir (Cooper Weil et al 1990; Un 1995c; WHO 1995; Al-Mazrou et al 1997; Hallack 1999; Heggenhougen 1999; Brutland 2000). • Küreselleşme ve özelleşmenin uyarısı ile hükümet dışı aktörlere daha fazla dikkat edilmeli çünkü benzeri görülmemiş kapsam ve kıyaslanabilir düzeyde hükümetlere baskı yaparak sağlığı ve insanların iyiliğini etkilemektedirler (UNHCHR 2000) Küreselleşme ve sağlık gelişimi - 4 • Yarış ile daha etkili, daha uygun ve daha yüksek kaliteli hizmetler • Devlet görevleri ve sorumlulukları ne yapacakları, ne yapmayacakları veya yapmaları zorunlu oldukları görevlere karşı düşük düzeyde tanımlanmış kuruluşlara ve izlenemeyeceklere devrediliyor: biyomedikal araştırma enstitülerine, sağlık sigorta şirketlerine, bakım hizmetlerine, sağlık yönetim hizmetlerine, ilaç endüstrisine • Ulusötesi şirketler • Davos forumu: BM şemsiyesi altında, hükümet dışı aktörler de dünya ekonomisi yönetiminde hükümetlerin ayrılmaz partneri Daha iyi sağlık için stratejik yönelimler 1. Mortalite, morbidite ve sakatlığı azaltma 2. Sağlıklı yaşamı esenlendirme, çevresel, ekonomik, sosyal ve davranışsal nedenlerden oluşan risk faktörlerini azaltma 3. Eşit sağlık çıktıları sağlayan sağlık sistemleri geliştirme, insanların yasal isteklerine yanıt verme, gelir adaleti 4. Sosyal, ekonomik, çevresel ve gelişimsel politikalara etkili sağlık boyutu sağlayarak sağlık sektöründe kurumsal ve politik gelişme sağlama 1. Mortalite, morbidite ve sakatlığı azaltma • DSÖ bildirgelerine göre, dünyada daha çok gelişmekte olan ülkelerde yaşayan çocuk ve genç yetişkin ölümlerinin % 90’ı ve prematür ölümlerin yaklaşık yarısını 6 önlenebilir veya tedavi edilebilir hastalık oluşturmaktadır (Murray and Lopez 1996, WHO 1999a) • Öncelik yerel ve küresel olarak fakir ve marjinal topluluklara verilmeli 2. Sağlıklı yaşamı esenlendirme, risk faktörlerini azaltma • Sağlığın esenlendirilmesi: insanların kendi sağlıklarını kontrol edebilme ve geliştirmeyi arttırıcı girişimler • Risk azaltma kavramı: HIV / AIDS, CYBH, tütün, madde bağımlılığı, meslek kazaları • Yetersiz kamu sağlığı hizmetlerine dikkat çekme: Üreme sağlığı, güvenli kan transfüzyonu, temiz içme suyu • Etkilenmeyi veya yaralanmayı azaltma kimin, nasıl ve hangi düzeyde etkenle karşılaştığı, nasıl başa çıkabildiği ile ve etkin biçimde başa çıkabilmek için gerekli girişimleri planlama ile gerçekleşir. • Gerekenler: – – – – Bilgilendirme - Sosyal destek programları Eğitim - Risk içeren davranışlara vurgu Sağlık sistemini geliştirme veya güçlendirme Ve tüm bunları birleştirmek için bireysel ve ortak taahhüt ve kapasite 3. Eşit sağlık çıktıları sağlayan sağlık sistemleri geliştirme, insanların yasal isteklerine yanıt verme, gelir adaleti • Sağlık sistemleri yeteri düzeyde ulaşılabilir, etkin, alım gücüne uygun ve iyi kalitede olmalıdır (WHO 2000d) • Sağlık çıktılarına göre sağlık sistemi sorumlulukları, hizmet sunum şekli, girişimler ve sundukları teknoloji ile bağlantılıdır. • Finansal adalet: eşit düzeyde gereksinim duyulan ve ekonomik olarak karşılanabilecek sağlık hizmetlerine ulaşma ve yararlanma 2000 yılı DSÖ Sağlık Raporu • Sağlık sistemini kullanım düzeyi, sağlık durumları ve gelirlerinden bağımsız olarak tüm ailelerde, sağlık harcama yükü veya onun ile bağlantılı sağlık hizmetlerine katkı tipleri benzer şekilde finanse edildiğinde sağlık bakımı tamamen adil olur (WHO 2000d). 4. Sosyal, ekonomik, çevresel ve gelişimsel politikalara etkili sağlık boyutu sağlayarak sağlık sektöründe kurumsal ve politik gelişme sağlama • Sağlık sistemi ile ilgili politika ve uygulamalar sağlığı olumlu veya olumsuz etkileyebildiği gibi, insan gelişiminin geniş spektrumu ile ilgili politika ve uygulamalar da belirgin olarak sağlık durumu ve sağlıkla ilgili davranışları etkileyebilir (Cooper Weil et al. 1990) • Büyük çaplı bir endüstriyel proje Seçici bir göç yaratır Uygunsuz çalışma koşulları, barınma veya sosyal veya kültürel kopma ile önemli sağlık tehlikeleri (Shenker 1992; ILO 1996) Sağlık gelişimi ve insan hakları 1. 2. 3. Elde edilebilen en üst standart düzeyde sağlık: morbidite, mortalite, sakatlık, çocuk gelişimi, demografik değişkenler, üreme sağlığı, sağlıklı yaşam biçimi, alışkanlıklar. Odak: bireyleri ve toplumu etkileyen sağlık çıktıları Birincil, ikincil ve üçüncül korumayı içeren sosyal destekli karşılanabilir ve iyi kalitede sağlık sistemine ulaşma. Odak: sağlık sistemi Sağlık için gerekli eğitim, bilgilendirme ve ulaşılması istenen hakların varlığı ve sağlığın korunması için şiddet, çevresel ve mesleki tehlikeler, zararlı geleneksel uygulamalar veya diğer sağlığı doğrudan veya olumsuz etkileyebilecek etkenlerden uzaklaşma ile sağlığın esenlendirilmesi ve korunması. Odak: Sosyal ve çevresel ön koşullar Sağlık ve insan haklarının karşılıklı etkisi • • İnsan haklarının esenlendirme, koruma, veya tam tersi sınırlama veya ihmal edilmesinin sağlık ve iyilik üzerine doğrudan veya dolaylı etkileri (+) İnsan hakları gözlüğünden sağlığa bakıldığında; sağlık girişimlerinin sadece teknik ve yürütülme açısından değil, onu saran sivil, politik, ekonomik, sosyal ve kültürel açıdan da tanınması 1. Sağlık politikaları, programlar ve uygulamaların insan haklarına etkisi • Nüfus bilim hedefli aile planlaması programları (ICDP 1994) • Belirli toplumlarda kadınların sağlığı ve iyiliği için gönülsüz sterilizasyon (Lombardo 1996; Comite Latinoamericano para la Defensa de los Derechos de la Mujer 1999) • HIV / AIDS’in yayılmasını önleme gerekliliğini haklı çıkaran cinsel sapıklık kanunları ile eşcinsel seksüel davranışın cezalandırılması (UNHRC 1994) • Hükümet kontrollü üreme sağlığı programlarında belirli grupların dışında tutulması (WHO 1994b) • Genç erkeklere doğum kontrol yöntemlerini sağlarken, genç kızlara cinselliği teşvik edecek diye ulaşmalarını engelleme (Radhakrishna et al. 1997; Youth Research 1997) • Sağlık bilgi (HIV enf, genetik bzk, kanser) ve alışkanlık (cinsel tercih, alkol – madde bağımlılığı) verilerinin toplanması ve kötüye kullanımı 2. İnsan haklarının ihlal edilmesi veya yeterli düzeyde dikkate alınmamasının ortaya çıkaracağı önemli sağlık sonuçlarının etkisi • Sağlığı etkileyen ağır insan hakları ihlalleri – İşkence - İdam – İnsanlık dışı durumda hapsetme - Kayıp • Sağlığa etkisi aşikar veya gizli olabilmekte • Sağlık personeli de insan hakları ihlali yapabilmekte (işkencede yer alarak, koruyucu hizmetlere ulaşımını engelleyerek) • Bir çok ülkede zengin – fakir diyabet, karsinom, kronik böbrek ytm, mental bzk, hemofili gibi ağır hastalıklar tedavileri sınırlı olma olasılığından dolayı daha düşük standartta bakım alabilmekte (UN 1992b, Crofts et al. 1997) • Altta yatan diğer nedenler de göz önüne alınmalı: – Uygun barınma, eğitim, yiyecek, güvenli içme suyu, sanitasyon, bilgiye ulaşma ve ayrımcılıktan korunma Uygulamada sağlık ve insan haklarının en iyi şekilde kullanımı (Gruskin and Tarantola 2000) • Politika veya programın özgül amacı nedir? • Hangi yol ve uzantılar ile politika veya program sağlığı olumlu ve olumsuz etkileyecek? • Konu ile ilgili uluslararası insan hakları belgelerini kullanarak, hangi ve kimin hakları bu politika veya program ile olumlu veya olumsuz etkilenecek? • Politika veya program insan haklarında kısıtlama gereksinimi duyuyor mu? • Eğer kısıtlıyorsa; kriter veya ön koşul haklarda sınırlama yaptı mı? • Sağlık ve diğer yapılar ve hizmet sunumu politika veya programın etkin uygulanması için yeterli mi? • Hangi izlem, değerlendirme, sorumluluklar, telafilerden oluşan bir sistem politika veya programın etkili işleyişi ve yan etkilerini takip etmeyi sağlayacak? Sağlık çıktısı Hükümetler • Saygı duyma: Kişilerin sağlık durumları ile ilgili bilgi toplama ve analiz ile haklarını ihlal etmemek • Koruma: Özel sağlık sektörü ve sigortacıların da dahil olduğu hükümet dışı aktörlerin sağlık ve diğer hizmetlerin sunumunda bireylerin sağlık durumları ile ilgili haklarını ihlal etmesini önlemek • Yerine getirme: İdari, yasal, adli ve diğer gerekenler ile kişilerin sağlık durumu ne olursa olsun sağlık politikalarına yol gösterici olarak kullanılmak üzere veri oluşturmak ve yasal yollardan bilgi edinmek isteyenlerin ulaşmasını sağlamak Sağlık sistemleri Hükümetler • Saygı duyma: Tüm toplum için yeteri düzeyde ulaşılabilir, etkin, alım gücüne uygun ve iyi kalitede olmasını sağlamak dahil olmak üzere ulusal sağlık sisteminin biçim, uygulama ve değerlendirmesinde hakları ihlal etmemek • Koruma: Özel sağlık sektörü ve sigortacıların da dahil olduğu hükümet dışı aktörlerin yeteri düzeyde ulaşılabilir, etkin, alım gücüne uygun ve iyi kalitede olması gereken sağlık sistemi ve yapılarının biçim, uygulama ve değerlendirmesinde hakları ihlal etmesini önlemek • Yerine getirme: İdari, yasal, adli ve diğer gerekenler ile yeterli kaynak ayırma güvenli ağlar oluşturma ve sağlık sisteminin yeteri düzeyde ulaşılabilir, etkin, alım gücüne uygun ve iyi kalitede olmasını sağlamak ve yasal yollardan bilgi edinmek isteyenlerin ulaşmasını sağlamak Sosyal ve çevresel ön koşullar Hükümetler • Saygı duyma: Sağlığa doğrudan etkileri nedeniyle insanların sivil, politik, ekonomik, sosyal ve kültürel haklarını ihlal ve ihmal etmemek • Koruma: Sağlığa doğrudan etkileri nedeniyle hükümet dışı aktörlerin hakları ihlal veya ihmal etmesini önlemek • Yerine getirme: İdari, yasal, adli ve diğer gerekenler ile insan haklarının korunma ve geliştirilmesi üzerinden insani gelişim mekanizmalarının esenlendirmek ve yasal yollardan bilgi edinmek isteyenlerin ulaşmasını sağlamak Sağlık durumunu ve eğilimini bilmeyi ve anlamayı iyileştiren ve bu eğilimleri sağlık sistemi performansı ile ilişkilendiren evrensel göstergeler (WHO 2000c) 1. Beklenen sağlıklı yaşam süresi 2. Sağlıkta eşitsizlikler 3. Sağlık sistemlerinin yanıt verebilirliği 4. Eşitsizliklere yanıtı 5. Finansmanda adalet Sonuç • İnsan hakları ve sağlık sinerjisi için; – Her ikisini de ilgilendiren araçlarının geliştirilmesi uygun izlem – Sağlık hizmetleri uygulamalarına sağlık ve insan hakları çerçevesinin yerleştirilmesi – Sağlık ve insan hakları ilişkisini anlamak için kayda değer bir araştırma gündemi yaratma • Öncelikle iyi bir sağlık hizmeti ve uluslararası insan hakları yasası, kanıta dayalı sağlık politikası ve programı geliştirilmesi sistematik insan hakları analizi ile yönlendirilebilinir. • DSÖ ve İnsan Hakları Komiteleri eş güdümlü çalışmalı (uluslararası bilgi, uygulama ve deneyim ile ülkeye özgü sabit noktaların gelişimini tanımlama ve küresel belirleyicileri oluşturma) • Politika ve programlar, toplumu bir bütün olarak sağlık açısından daha iyi hedeflere götürmeyi amaçlamalı, daha iyi sağlık ve sağlık hizmeti ile politik, sivil, ekonomik, sosyal veya kültürel nedenlerden dolayı daha fazla hastalanma ve yetersiz hizmet sunumu ve yapılanma nedeniyle oluşan eşitsizlikleri azaltmaya dikkat etmeli • İkinci düzeyde; insan hakları norm ve standartları ile yeterince şekillendirilmiş sağlık sistemi ve sunumu ile sağlık ve insan hakları yakınlaşmaya başlar. • Son olarak; uluslararası insan haklarının normlara uyduğu uygulandığı, ve karşılıklı etkileşimlerin olduğu bir ortamda insan hakları ve sağlık ile ilgili ileri araştırmalar yapılmalı ve belgelenmelidir. Madde 1 – Onurda ve haklarda eşitlik Madde 2 – Ayrımcılık yasağı Madde 3 – Yaşama hakkı, kişi özgürlüğü ve güvenliği Madde 4 – Kölelik yasağı Madde 5 – İşkence ve aşağılayıcı muamele yasağı Madde 6 – Kişi olarak tanınma hakkı Madde 7 - Kanun önünde eşitlik Madde 8 – Etkili bir hukuk yoluna başvurma hakkı Madde 9 – Keyfi tutma yasağı Madde 10 – Adil yargılanma hakkı Madde 11 – Masumiyet karinesi ve kanunsuz ceza olmaz ilkesi Madde 12- Özel hayatın gizliliği ilkesi Madde 13 – Seyahat özgürlüğü Madde 14 - Sığınma hakkı Madde 15 – Vatandaşlık hakkı Madde 16 – Evlenme hakkı ve ailenin korunması Madde 17 – Mülkiyet hakkı Madde 18 – Düşünce, vicdan ve din özgürlüğü Madde 19 – İfade özgürlüğü Madde 20 – Toplanma ve örgütlenme hakkı Madde 21 – Katılım hakları Madde 22 – Sosyal güvenlik hakkı Madde 23 – Çalışma, adil gelir ve sendika kurma hakkı Madde 24 – Dinlenme hakkı Madde 25 – Yaşam standardı hakkı Madde 26 – Eğitim hakkı Madde 27 – Kültürel yaşama katılma hakkı Madde 28 – İnsan haklarının gerçekleşebileceği bir toplumsal düzende yaşama hakkı Madde 29 – Hakların sınırlandırılması Madde 30 – Hakları kötüye kullanma yasağı Teşekkür ederim….
