Yrd.Doç.Dr.Selami KILIÇ· TÜRK.ALMAN BELGELERİ IŞIGI ALTINDA

TÜRK.ALMAN BELGELERİ IŞIGI ALTINDA "ELVİYE·İ SEL..\SE"
VE ENVER PAŞA'NIN OLUŞTURDUGU KAFKAS KOMİTESİ
Yrd.Doç.Dr.Selami KILIÇ·
yıl
Türk tarihinin son üçyüz
ile siyasi ve askeri
içerisindeki devrinin, en önemli
ilişkiler oluşturur.
elliği genişleme
Büyük Petro'dan itibaren takip
kısmını
Türkiye'nin jeopolitik durumu ve
ve istila siyaseti
Rusya
Rusya'nın
gereği,
bu iki
devlet arasında, başta askeri olmak üzere, çok çeşitli karşılaşmalar meydana geldi.
Rusya'nın Karadeniz'i bir Rus gölü haline getirerek, İstanbul'u ve Boğazları
ele geçirdikten sonra sıcak denizlere inme
hayalini
gerçekleştirmek
politikası
bilinen bir gerçektir. Rusya bu
üzere Balkanlarda; Basra Körfezi'ne
ulaşmak
için
Kafkaslarda ve daha sonra İskenderun Körfezi'ne varmak amacı ile Doğu Anadolu'da
yayıımacı politikasını
sürdürdü. Rusya bu
bahanelerle hep Türkiye'ye
Kırım savaşları
politikası
savaş
istilacı
siyasetini sürdürürken,
açan taraf oldu ve her
hariç Türkiye'den topraklar elde
savaş
çeşitli
sonucunda da, Prut ve
eııi. Rusya'nın
yayılmacı
bu
Petro'dan itibaren artarak devam elli ve özellikle Katerina II. ve Nikola
zamanında
en yüksek
noktasına ulaştı.
ı.
Katerina II. "Karadeniz'e ayak basmakla
Rusya'ya büyük avantajlar sağladı I.
1828-1829'daki Osmanlı-Rus savaşında Edirne işgal edilip, İstanbul ve
Boğazlar
tehdit aıuna düştüğü gibi,
Bu Erzurum'un Ruslar
tarafından
ele geçirdiği topraklardan
Doğu'da
ilk
işgal i
vazgeçmişse
Kars ve Erzurum
Rusların
idi. Gerçi Rusya, Edirne
de bu Rusya'nın
Osmanlı
eline geçti.
Antlaşması
ile
Devleti üzerindeki
istila arzularının sona erdiği anlamına gelmiyordu.
1877-1878
Osmanlı-Rus savaşı Osmanlı
Devleti'nin aleyhine
sonuçlandı.
Edirne'yi ele geçiren Rusların bundan sonraki hedefleri İstanbul ve Boğazlardı.
Doğu'da
ise, Ardahan ve
etmişlerdi.
Böylece
yeterliydi. Fakat
Kars'ı
Rusya'nın
işte
ele geçiren Ruslar Erzurum'u ikinci defa
tarihi hedeflerine
bu birkaç
ulaşması
adım atılamadı.
Çünkü,
işgal
için birkaç
adım atması
Rusya'nın
bu hedefine
ulaşması için İngiltere ile savaşı göze alması gerekiyordu. İngiltere ile savaşı göze
alamayan Rusya, bunun üzerine
*
Türkıere şartlarını
dikte ettirme yolunu seçti.
Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi
Akdes Nimet KURAT, Türkiye ve Rusya, Ankara, 1990, s.38.
173
Barış
görüşmeleri
3 Mart 1878'de sona erdi ve böylece
Osmanlı
Devleti için çok
şartların yeraldığı "Ayastefanos·Yeşilköy Barış Antlaşması"
antlaşma
Doğu'da
ile
Boğazlar
konusu
Rusya'nın
lehine çözüme
ağır
imza edildi. Bu
kavuşturulduktan
Kars, Ardahan. Batum ve Bayezit sancakları da bir kısım harp
sonra.
tazminatına
karşılık Ruslara bırakılıyordu2 . Yine ilk defa bu antlaşma ile "Ermeni Meselesi" de
siyasi bir problem olarak ortaya çıkmış oluyordu 3 .
Rusların
tüm Balkan
haritasını
çıkarlarına
kendi
uygun bir
şekilde
yeniden
çizmeleri ve Boğazlar bölgesine gelip yerleşmeleri başta İngiltere ve Fransa olmak
üzere. İtalya ve Avusturyalıların çıkarlarını tehlikeye düşürdü. Avrupa şehirlerinden
birinde yeniden toplanacak olan bir kongrede. meselenin yeniden gözden
geçirilmesini ve Ayastefanos
Antlaşması'nın değiştirilmesini
özellikle Avusturya ile arasının daha fazla
değiştirilmesine razı
Düşünülen
açılmasını
istediler. Daha sonra
istemeyen Rusya
antlaşmanın
oldu.
kongre Berlin'de
yapıldı
ve Ayastefanos
Antlaşması'nın
bütün
maddeleri ve hemen hemen hepsi de Rusya'nın aleyhine olarak
değiştirildi. Dolayısı
mağlubiyet
oldu. Fakat Berlin
ile Berlin Kongresi Rusya için bir diplomatik
sağladı:
Kongresi'nde kabul gören maddeler yine de Rusya için büyük avantajlar
Kars, Ardahan ve Batum
sancaklarının
kararlaştırıldı. Bundan başka Babııili'ye
Ermenilerin oturmakta
olduğu
(Elviye-i
birçok harp
Selıise)
tazminatı
yerlerde reformlar yapmak
Ruslara
bırakılması
da yükletildi.
zorunluluğu
Ayrıca.
ve bunu
kontrol edecek devletler arasında, antlaşmaya imzasını koyan bir devlet olmak üzere,
Rusya'nın da bulunması ilerdeki Rus siyaseti bakımından önemliydi4 .
Böylece Berlin Kongresi ile Ermeni meselesi
problem olarak
ortaya'çıkuğı
artık milletlerarası
gibi, Elviye-i Selase'nin de 1918
yılına
bir siyasi
kadar sürecek
tam kırk yıllık Rus işgali başlamış öluyordu.
Birinci Dünya
Ruslar,
2
3
4
Doğu
Savaşı'nda, Sarıkamış
Anadolu'yu
işgal
etmeye
felaketi üzerinden bir
başladılar.
1916
yıl
yılı başlarında
geçmeden
Erzurum ve
"Osmanlı Hükümeti, 1.410.000.000 Ruble harp tazminatının bir kısmına karşılık
olmak üzere Kars. Ardahan, Batum ve Bayezit (Karaköse) vilayetleriyle Dobriçe'yi
Rusya'ya terk etmeyi kabul etmiştir. Bu toprak terkine karşılık savaş tazminatı
400.000.000 Rubieye indirilmiştir." (Enver Ziya KARAL. Osmanlı Tarihi. VIII,
Ankara, 1988, s.66).
M.Kemal OKE, Ermeni Meselesi, Istanbul, 1986, s.98.
KURAT, Türkiye ve Rusya, s.89-9ü.
174
ardından Eninean'ı
ayında
ele geçirerek ilerleyişlerini sürdürdüler. 1917 yılı (Şubat) Mart
Rusya'da meydana gelen sosyal çalkanular bu ilerleyişin durmasına sebep
oldu. Bununla birlikte
Osmanlı
Devleti, Dogu Anadolu'da önemli ölçüde toprak
kaybeuniş, savaşın başında Tortum'da bulunan
ordu
karargahı Suşehri'ne çekilmişti.
Ruslar Şubat (Mart) İhtilali sebebiyle, 1917 yılı baharında ve yazında Anadolu'da
yapmayı planladıkları
karşı saldınya
iki taraf
bazı
büyük
taarruzlarını gerçekleştiremezken, Osmanlı
geçip kaybedilen
mevzii
toprakları
çarpışmalarının dışında
1917 baharı ve yazı bu
şekilde
ordusu da
geri alabilecek güçte görünmüyordu. Her
sessizce beklerneye
koyulmuşlardı.
geçti denilebilir.
Ekim İhtilali (7/8 Kasım 1917) ile Bolşevikler Rusya'da idareye el koydular.
İhtilaıin ertesi günü Lenin, bir barış dekreti yayınlayarak bütün savaşan devletleri
barış
yapmaya
çagırdı.
"ilhaksız, tazminatsız barış"
Sözkonusu dekret,
milletin kendi gelecegini bizzat kendisinin tayini"
Rusya'daki yeni yönetim,
başlangıçta
ve "her
esaslarına dayanıyordu.
hiçbir devlet
Ancak
tarafından tanınmadığından
yapılan çaWı da cevapsız bırakıldı5 .
Rusya'nın
tüm
savaşan
açıcı değildi.
Devleti'nin durumu pek iç
getirmişti.
Balkan
devletlere
savaşlanndan
geçmeden kendini ikinci bir
yokluklarla birçok cephede
seyrini etkileyecek ölçüde
mağlup olmuş,
Uzun
içinde
çarpışmak
barış yapılmasını sabırsızlıkla
yıpranmış
Osmanlı
bulunduğu sırada Osmanlı
savaş yılları
çıkmış
olan
bulmuştu.
zorunda kalan
birtakım başarılar
ile
teklifinde
henüz yeni
savaşın
ordusu tamamen
karşıya gelmişti. Dolayısı
barış
ülkeyi felaketin
Osmanlı
BUyük
imkansızlıklar
Osmanlı
elde etmesine
eşiğine
Devleti, çok
Devleti,
rağmen,
ve büyük ekonomik
ve
savaşın
çogu cephede
sıkıntılarla karşı
Devleti savaşın bir an önce sona ermesini ve
beklemekteydi.
Bolşevik1erin i1haksız-tazminatslz barış
teklifi Türkiye'de
ve sonsuz bir memnuniyet uyandırdı. "Kafkasya"
adlı kitabında
coşkuyla karşılandı
Rusya'daki
Bolşevik
İhtilali'nin Osmanlı İmparatorlugu için Allah'ın bir lütfiı olduğunu belirten Werner
ZÜRRER6 bir gerçeği dile getirmekteydi. Yine W.E.D. AlIen ve Paul Muratoff
Kafkas Cephesi ile ilgili
5
6
çalışmalarında;
Anadolu'da Türkleri tam bir askeri
yıkıma
Dursun Ali AKBULUT, "Brest-lilovsk'ıa 'Arazi-i Meşgule' Meselesi", Akademik
199611, Samsun, 1996, s.l.
Werner ZüRRER. Kaukasien 1918-1921. Düsseldorf, 1978, s.28.
175
Acı,
uğramaktan ancak 1917 baharındaki Rus Devrimi'nin kurtardığını? ifade ederlerken
hiç de
haksız değillerdi.
çaresi
kalmadı~ı
Osmanlı
Çünkü
gibi, harp
tazminatı karşılı~ında
topraklarını savaşarak geri alması
alunda bulunan
da
elde
topraklarının boşaltılmasını
barış
bırakmış oldu~u
Devleti,
Rusya'nın işgali
barış
Devleti'nin gerek genel
yolu ile bunu
savaşta işgal
edilen
istemesi ve gerekse 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşında
tazminatı karşılı~ında
harp
bir
edemeyece~ini anladı~ından, Rusya'nın
teklifinden yararlanarak,
gerçekleştirmek istedi. Aslında Osmanlı
başka
yapmaktan
Rusya'ya
imkansızdı. Osmanlı
topraklarını savaşarak
ilhaksız-tazminatsız barış
barış
Devleti'nin
terkediimiş
Rusya'ya
olan
formülüne tamamiyle uygundu. Çünkü, Rusya
topraklarını
istemesi, Rus
tarafından yapılan barış
teklifinde; "bütün muharip devletler hemen harbe son vermeli ve mütareke
akdetmeli, hiçbir araziyi zaptetmeksizin ve harp l3zminau istemeksizin, tam
manasıyla demokratik ve adil bir sulh akdetmeliydiler"g denilmişti. Osmanlı
toprakları
Çarlık
barış
harp
rejimini
tazminaıı karşılığında Çarlık Rusyası'na bınıkıldığına
yıkmak
iktidara
istediklerine göre, bu
gelmiş
isteğin
olan
Bolşevikler ilhaksız
haklı olduğuna
tamamiyle
Türkiye'de büyük bir memnuniyetle
ve
ve
şimdi
tazminatsız
bir
hükmedilebilir.
karşılanan barış
teklifi
olgunlaşmaya
başladı ve Rusya'nın gerçekten barış yapmak niyetinde olduğu anlaşıldı. Öteden beri
barış
yapmak arLUsunda olan ve bu
Devleti,
barışın gerçekleşmesi
isteğini açıkça
ifade
etmiş
bulunan
Osmanlı
için büyük çaba sarfediyordu. Nihayet tüm bu
çalışmalar semeresini verdi ve İttifak Devletleri ile Rusya arasında önce bir mÜlareke
yapılmasına,
mÜlarekeden sonra da derhal
banş görüşmelerine başlanılmasına
karar
verildi.
Harbiye
Nazırı
Enver
yararlanmak istedi. 3
topraklarının
temsilcileriyle
7
8
Paşa
Aralık
derhal harekete geçerek bu
1917'de; Rus
işgal i altında
elverişli
bulunan
durumdan
Osmanlı
Rusya tarafından boşaltılması teklifini, İttifak Devletleri
görüştükten
sonra Rus delegelerine
tebliğ
etmesini
Osmanlı
Ronald Grigor SUNY, Baku Komünü RlIs Devriminde Milliyet ve Sınıf, Istanbul,
1990, s. 194.
Akdes Nimet KURAT, "Brest-Litovsk Müzakereleri ve Barışı", Belleten XXXI/121124, Ankara, 1967, s.376.
176
temsilcisi Zeki Paşa'ya bildirdi 9 . Zeki Paşa; Kafkas Cephesi'ndeki Rus
isteğinin
kuvvetlerinin çelcilmesi
Rus delegelerine teklif edileceğini ve bunun kabul
edileceğinden ümitli olduğunu 5 Aralık 1917'de Enver Paşa'ya bildirmesineıo
rağmen,
Paşa
Zeki
Berlin Sefaret
Osmanlı
ile birlikte
Müsteşarı
delegesi olarak Brest-Litovsk'da bulunan
Edhem Bey'in
tarafından boşaluIması isteğini
yazısından;
Kafkas Cephesi'nin Ruslar
müttefiklerin Rus Delegasyonu'na teklif etmek
istemedikleri anlaşılmıştı ll. Böylece, Enver Paşa'nın bu ilk girişimi başarısızlıkla
sonuçlandı.
Çünkü Müttefik Devletler, özeIlikle Almanya, Rus kuvvetlerinin
Osmanlı
çekilmesi hususundaki
mümkün
olmadığını
teklifinin mütareke
görüşmelerinde ele alınmasının
kesin bir dille ifade eunişlerdi.
Almanların itirazına rağmen
Enver
Paşa,
3
Aralık
1917'de
yaptığı
teklifi
yineledi. Bu defa hem Osmanlı Delegesi Zeki Paşa'ya hem de General Ludendorffa
14
Aralık
1917'de
gönderdiği telgrafında;
ordusunun Kafkas Cephesi'nden çekilmesi
Ermeni mezaliminden bahisle, Rus
isteğini
tekrarlaw ve Zeki Paşa tarafından
Rus Delegasyonu'na bildirilecek bu isteği Ludendorffun desteklemesini rica etti 12.
Enver Paşa'nın bu
girişimi
bir tekliften hiçbir netice
de sonuçsuz kaldı, mütareke
çıkmayacağı
ve sorunun
görüşmelerinde
böyle
barış görüşmelerinde
ele
alınmasına gayret gösterileceği Zeki Paşa tarafından bildirildi. Öte yandan Zeki Paşa
bu
yazısında;
mütareke
yapıldıktan
sonra, General Hoffmann ile birlikte, Rus
alunda bulunan arazide
yaşayan
boşaıtılması hakkında
bir teklifte bulunmaya karar
işgal i
Türklere yapılan mezalime son vermek üzere oraların
verildiğini
önemle belirtmekte
idi l3 .
Aslında Osmanlı
işgal i altında
üzere
bulunan
Rusya'nın ilhaksız-tazminatslz barış
Devleti'nin bu
teklif
9
10
ii
12
13
Devleti'nin böyle bir teklifte
toprakların boşaltılmasını
haklı isteği,
onun
formülüne
yayıımacı
ettiği barışı desteklediğinin
bulunması,
istemesi;
siyaset
yukarıda
tamamıyla
yani
da
uygundu.
izlemeyeceğinin
bir güvencesidir. Fakat
Osmanlı
Rusların
değinildiği
ve
Osmanlı
Rusya'nın
Devleti'nin bu
Genelkurmay Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, A.I12,
KIs.529. 0.2067-357, F.2.
ATASE, A.1I1. KIs.151. 0.678-200,F.108-3,4.
ATASE, A.III. KIs.151, 0.678-200, F.I08-5.
ATASE. A.I12, KIs.529, 0.2067-357, F.14; A.lll, KIs.152, 0.681-376, FA-I.
A-TASE, A.l/l. KIs.151. D.678-200, F.I08-18.
177
isteğini
kabul etmekle, kendisinin de
kalacağını
işgal ettiği toprakları boşaltmak
çok iyi bilen Almanya; bir oyalama
karşısında Rusların
karşı
da
tekliflerde
taktiği
zorunda
uygulayarak, böyle bir istek
bulunacağı endişesiyle
Ruslardan önce bu
Türk isteğini reddetti.
Osmanlı
desteği
işgal altındaki topraklarına,
kavuşabileceğine inanmaktaydı. Diğer
ile
meselenin
Devleti
barış görüşmelerinde
konusunda
Osmanlı
ancak
Almanya'nın yardım
taraftan Alman delegeleri de bu
ele alınacağı ve kesin bir çözüme
Devleti'ne güvence
ve
vermişlerdi.
Bu tarihi
istemeyen Enver Paşa, mütareke görüşmelerinin kesintiye
kavuşturulacağı
fırsatı kaçırmak
uğradığı sırada, Osmanlı
Delegesi Zeki Paşa'ya gönderdiği 7 Aralık 1917 tarihli telgrafında 14 ; 1877·78
Osmanlı-Rus savaşı
sonucunda ödenemeyen harp
olmak üzere Rusya'ya terkedilen arazinin
gerektiğini açıkça
belirtti ve bu meselenin
tazminatının
Osmanlı
bir kısmına karşılık
Devleti'ne geri verilmesi
barış görüşmeleri sırasında Osmanlı
Devleti lehine çözümlenmesi için samimi bir dost olarak General Ludendorffun
yardımını rica ettiğini
Enver
de bildirdi.
Paşa'nıı!,
bu önemli
telgrafın
Alman
Başkomutanlığı'na
General Lossow'dan rica etmesi üzerine; Lossow, 12
Başkomutanlığı'na
getirmiş
bir telgraf göndererek; hem Enver
hem de bu kOLu
ilan etmelerini
yapması gerektiğini
olmayacağını
gayretlerini
sağlamak
için
söyledim. Aksi takdirde meselenin
belirtmem üzerine; Enver
başlanılmış olduğunu
ifade
paşa'nın isteğini
eııi.
Paşa
artırmak
Osmanlı
bildirilmesini
191Tde Alman
hakkındaki görüşlerinden bahsetmiştİ:
halkın bağımsızlık
bölgedeki Müslüman
bağımsızlıklarını
Aralık
yerine
"Enver
Paşa'ya,
ve hatta
onların
Devleti'nin propaganda
gerçekleşmesinin
mümkün
kastedilen propagandaya çoktan
Ben gerçekleşme ümidi çok az
olmasına rağmen
bu
meselenin desteklenmesi gerektiği düşüncesindeyim." 15
Bu arada Alman
Dışişleri Bakanı
von Kühlmann 14
Aralık
191Tde Elçilik
Sekreteri Freiherrn von Lersner'e, İstanbul'daki Alman Büyükelçisi Bemstorffun
14
Şevket
Süreyya AY DEMIR, Makedonya'dan Ortaasya'ya Enver Paşa 1914-1922, III,
1972, s.392-397.
General von Lossow an den Chef des General Stabes des Fe1dheeres im Gr.
Haupıquartier, Aus dem Felde, 12. Dezember 1917, Politisches Archiv des
Auswartigen Amıes, Türkei: Allgemeine Politik, R.22346, Bd.S, Türkei Nr.4L.
Isıanbul,
1S
178
Türk
savaşı
hedefleri ile ilgili olarak Alman
şifre telgrafı hakkında bilgi
"Enver
istekte
Paşa,
Paşa, barış görüşmelerinde tarafımızdan
bulunulması
yeniden sahip olmak
bilinen sebeplere
Osmanlı
dayandınnaktaydı. Osmanlı
O, bu isteği
sınırlarına
tarafımızdan
çok iyi
Devleti müttefik dört devlet arasında
yegane ülkedir ve arzu edilen arazilerde de esasen Türkler
Devleti'nin 1878'deki Kafkas
isteklerine sempati ile
bakıyoruz. Osmanlı
topraklarındaki
sınınna
yeniden
kavuşmasının
olduğunu anlayışla karşılıyor
Hükümeti için ne kadar önemli
eski Türk
tahrik edilmektedir. Enver
Devleti'nin Kafkasya'daki 1877
istediği ricasında bulunmuştu.
otunnaktadır. Osmanlı
Osmanlı
mümkün oldugu kadar çok
tarafından devamlı
için hükümet
kaybetmiş
oldugu
vennekteydi:
General von Lossow'a,
arazilerini
Başkomutanlıgı'na göndermiş
ulaşabilmesi
Devleti'nin bu hedefine
Müslüman ahalinin
ve Türk
bagımsızlık
için
gayretlerinin
desteklenmesi gerektiği konusunda General Lossow ile aynı fikirdeyiz.,,16
Dışişleri Bakanı
Yine Alman
von Kühlmann, Enver
Paşa'ya
teblig edilmek
üzere Oraf von Bemstoffa aşağıdaki ıelgrafı göndennişti: "Enver Paşa, bana
bir yazısında; 1877-78 Osmanlı-Rus
bırakılan
Türk
topraklarının
savaşında
harp
anlaşmasında;
Nazın'nın telgrafında
Türkiye'nin Kafkas
Almanya'nın yardım
Rusya'ya
Türkiye'ye geri verilmesini istemektedir.
Ekselanslarından buna vermiş olduğum cevabı
ederim. Harbiye
ıazminatı karşılığında
ulaşan
sözü verdigi
iddia
Enver
edildiği
topraklarında
doğru
Paşa'ya
bildirmesini rica
üzere Türk-Alman ittifak
muhtemel bir
degildir. Bu konu 2
yayılması
Ağustos
için
1914 ve II
Ocak 1915 tarihli ittifak anlaşmalarında 1 ;7-Jyeralmamıştır. Fakat şüphesiz 'Goeben'
ve 'Breslau'nun Türk
karasularına
ginnesi
hakkında görüşmelerde
Türkiye'nin doğu sınınnda küçük bir sınır düzeltimi sözü
kesinlikle Avrupa vaziyetine hakim
şartıyla verilmişti.
16
17
Enver
Paşa
olmamız
ve
kapitülasyonlar
venniştilc,
savaştan
bulunulurken,
ancak bu söz de
mutlaka galip
hakkındaki görüşünde
çıkmamız
ise,
İtillif
Der Staaıssekretiir von Kühlmann an Freiherm von Lersner, Berlin, den 14.Dezember
1917, PA-AA. Türkei: Allgemeine Politik, R.22346, Bd.S, Türkei Nr.41.
i i Ocak 1915 ıarihli Türk-Alman itlifak anlaşması için bkz: Veli YILMAZ, Inci
Dünya Harbinde Türk-Alman Ittifakı ve Askeri Yardımları, Istanbul, 1993, s.I04105.
179
Devletlerinin
kapitülasyonların kaldırılması
hususundaki
uzlaşmacı
tutumunun
taunin edici bir adli reforma ba~1ı bulunduğu gerçe~ni gözden kaçınnışUr." ı 8
Diğer
taraftan
Dışişleri Müsteşarı
gönderdiği telgrafında, Bemstorfrdan,
tarafından
ile ilgili Türk arzusunun Almanya
bölgedeki Milslüman
Aralık
Bussche ise, 23
1877 Kafkas
halkın bağımsızlık
1917'de Bemstorfra
sınırlarının
tekrar elde edilmesi
tamamiyle anlayışla karşılandığını ve
teşvik
hareketlerinin
edilmesinin
faydalı
görüldilğünü Sadrazam Talat Paşa'ya bildirmesini rica etmişti ı 9.
Yukanda metinleri verilen belgelerden
kolaylıkla
tesbit etmek mümkündür. Tüm bu belgelerde. Türk
karşılandığı.
Osmanlı
bu
isteğe
Hükümeti
açısından
Osmanlı
verdiği
ne kadar önemli
Devleti'nin
görüşmelerinde Almanya'nın
birtakım
vereceği ne
destek
Devleti'ne sadece öneride
ve bu meselede Osmanlı Devleti'ni
topraklarının boşaItllmasıydl.
şehrine doğru
olan yerlerin
için
Böylece
Almanya'nın
ihtimaııer
kesin
ve
kararını
doğrusu asıl amacı işgal edilmiş
Paşa'ya
boşaltılması şartının
olan
işgal ettiği toprakları boşaltmak
yanaşmıyordu. Görüşmelerin yapılacağı
Zeki
barış
yalnız bırakacağı anlaşıımışu.
Fakat kendi
ataşe
ortak bir ifade
kavuşabilmesi
dair hiçbir kayıt yeralmadığı gibi. bu
yola çıkmadan önce Alman
Hoffmann, Berlin'deki askeri
edilmiş
olduğu şeklinde
hedefine
bulunulmuştur.
Hükümeti'nin ilk hedefi. daha
istemeyen Almanya buna kesinlikle
Litovsk
arzuladığı
beklentilerden ibaret olan bu belgelerden;
Osmanlı
isteğinin anlayışla
sempati ile hakııdığı ve bunun Osmanlı Devleti için özellikle
kuııanılmıştır. Osmanlı
konuda
Almanya'nın Türk isteğine yaklaşımını
Doğu
Ruslar
Ordusu
Komutanı
tarafından
mütareke maddeleri
Brest-
General
Anadolu'da
işgal
arasına konulması
konusunda Alman Başkomutanlığı'ndan şimdilik bir emir almadığını bildiriyordu 20 .
İşgal altındaki toprakların boşaltılması hakkındaki
hükümleri
arasında yeralmadı.
Fakat bu,
Osmanlı
vazgeçtiği şeklinde yorumlanamazdı. çünkü. Osmanlı
18
19
20
Türk isteği mütareke
Devleti'nin bu
Hükümeti
isteğinden
barış görüşmeleri
Staatssekretlir Kühlmann an Bemstorff. Brest-Litowsk. den 25. Dezember 1917. fA:.
AA, Kaukasus, R.ll04l. Bd.lO, Russland No.97a.
Staatssekretar Bussche an Deutsche Botschaft in Pera. Berlin. den 23. Dezember
1917. PA-AA, Kaukasus, R.II041, Bd.IO, Russland No.97a.
Stefanos YERASIMOS, Türk-Sovyet tlişkileri (Ekim Devrimi'nden Milli
Mücadele'ye), Istanbul. 1979. s.13.
ISO
sırasında
bu
iste~ni,
sonuca waşacagı
Osmanlı
Savaşı
gündemde tuunak için
inancını
Devleti hem genel
Devleti'ne iadesini
Fakat Ruslarla
tutumunu sürdürecek ve bu mutlu
asla kaybeuneyecekti.
savaşta işgal
edilen hem de 1877-78 Osmanlı-Rus
bırakılan toprakların boşaltılmasını
sonucunda Rusya'ya
Osmanlı
ısrarlı
sağlamak
buraların
ve
gayesiyle her türlü siyasi girişimde bulundu.
yapılacak banş görüşmelerinde
öne sürülecek istekler
hakkında açık
bir görüşe varılamadı. Rus İhtilali'nden sonra rahat bir nefes alan Türk devlet
adamları
ve kamuoyunun en çok Rus
amaçladıkları
biliniyordu. Bu
sağlandığı
işgali altındaki
bölgenin
taktirde dahi Rusya ile
kurtarılmasını
banş
çok
başarılı
sayılacaku.
Fakat
diğer
taraftan,
alınmasından başka,
fırsattan
yararlanarak Rus
işgali altındaki
düşmüş
daha önceleri Ruslann eline
arazinin geri
olan yerleri de, özellikle
"Elviye-i Selase"yi de kurtarmak arzusu belirdi. Bu hususta Enver
roıündeydi.
üzere iki
Bu suretle, biri minumum (asgari) ve
ayrı
hedef ortaya
çıkmı~
sürülecekti, çünkü en mühim
de henüz
işin başında aşırı
şey
oluyordu.
diğeri
Doğal
Paşa
önder
maksimum (azami) olmak
olarak önce asgari istekler öne
bir an evvel Ruslarla
isteklerde bulunarak Ruslan
banş
yapmaku; bunun için
kuşkulandırmaktan başka,
Almanları
da ürkütmemek gerekiyordu. Gerçi Alman Elçisi von Wangenheim
savaşın
başlangıcında, "Osmanlı
Almanya'nın yardım edeceği"
Devleti'nin
taahhüdünde
hudutlarının genişlemesine
bulunmuştu;
fakat böyle bir taahhüt
Alman Hükümeti'nce resmiyete dökülmüş değildi. Diğer taraftan İstanbul'daki
Avusturya-Macaristan Elçisi Markiz
Paııavicini,
an önce barışın
belirtiyor ve
yapılması olduğunu
en önemli meselenin Rusya ile bir
Osmanlı
Hükümeti'nin Rusya'dan
fazla isteklerde bulunmamasını öneriyordu. Böylece Osmanlı Devleti gerek asgari ve
gerekse azami
il hakı
barış şartlarını
tesbit etmiş
olmasına rağmen,
isteğini, görüşmelerin olgunlaşmasından
üç
sancağın
ana vatana
ve Almanların oluru alındıktan sonra
elverişli bir fırsat ortaya çıkınca ileri sürmeye karar vermişti2 i .
Alman Büyükelçisi Graf Bemstoff, i 3
Bakanlığı'na gönderdiği telgrafında; Osmanlı
Litovsk
görüşmelerine çevirdiğini
görüşüldüğünü belirttikten
21
sonra,
Aralık
191 Tde Alman
Hükümeti'nin tüm dikkatini Brest-
ve "Meclis-i Yükela"da
"Eğer
Bulgarlar tüm
KURAT, Türkiye ve Rusya, s.359-36L.
181
Dışişleri
Dobruca'yı
barış şartlarının
elde ederlerse ve
Osmanlı
Devleti'nin 1877
Batı Trakya'nın
olursa olsun
diyordu 22 .
Bemstorff, 17
telgrafında
sınınna
Aralık
Osmanlı
ise;
tekrar ulaşması mümkün olmazsa, Türkler her ne
Devleti'ne
karŞı
Devleti'ne tekrar
edeceklerdir"
Dışişleri Bakanlığı'na gönderdiği
1917'de yine
sadık kalacaktır ifadesini kullandıklan
sınırlarını Osmanlı
şekilde ısrar
iadesinde çok enerjik bir
bir diğer
yükümlülüklerimizi yerine getirirsek, bize
sonra şunları
yazmıştır:
Enver'in 1877 Kaflcas
kazandırmamız gerektiği hakkındaki
teklifini;
klasik bir doğulu pazarlık isteği olarak görüyorum. Burada herhangi birinin bu
ciddiye
aldığını
pek
sanmıyorum.
rağmen
Buna
isteği
azından
Türkler ciddi olarak en
Trakya'da ve Kafkasya'da 1914 sınırlarını elde etmek arzusundadırlar23 .
Osmanlı
Devleti
barış şartlarını
imkanlarını
Paşa,
Enver
Alman
barış görüşmelerinde ele alınmak
kalmamış,
sadece tesbit etmekle
seferber
etmişti.
Bu
isteğin
bu konuda her çareye
en önde gelen
başvurmuş
Doğu Orduları Karargahı'nda
üzere
sınırlarla
ilgili azami
gerçekleşmesi
için tüm
savunucularından
biri olan
bunun
ve gereken
girişimlerde bulunmuştu.
askeri temsilci olarak bulunan Zeki
Paşa,
General Lossow ve İstanbul Büyükelçisi Graf Bemstürff aracılığı ile Almanya'nın
önde gelen asker ve sivil idarecilerine bu Türk arzusu
onların yardımını istemişti.
amacı,
hem Alman
Enver
Paşa'nın
desteğini sağlamak
düşüncelerini öğrenmek
hem de
Alman
Dışişleri Bakanı
isteğinin
von Kühlmann;
Almanya
gerçekleşmesi halinde
bilgi
vermiş
ve
girişimde bulunmasındaki
Almanların
mesele
hakkındaki
ve buna göre hareket etmekti.
Enver Paşa'nın i 5 Aralık i 917 tarihli
düzeltimi
böyle bir
hakkında
telgrafına
Osmanlı
25
Aralık
191 7'de cevap veren
Hükümeti'nin Kafkaslarda bir
tarafından anlayışla karşılandığını
ve bu
sınır
isteğin
büyük bir memnuniyet duyacağını bildirmişti. Kühlmann
eğer
Rus işgal sahasında yaşayan halk Osmanlı İmparatorluğu ile birleşmek istediklerini
açıkça
belirtirlerse
Rusların
buna ciddi bir mukavemet göstermeyeceğinden bahisle,
bölge ahalisinin Alman İmparatoru'na gönderdikleri şekilde beyannameler
yayınlamaları ve bunları
22
23
ilgili makamlara
ulaşurmaları
sonucunda, arzu edilen hedefe
Der K. Botschafter an Auswartiges Arnt, Pera, den 13. Dezernber 1917, PA-AA.
türkische Staatsrnarıner, R. 13803, Bd.18, Türkei Nr.1S9, No.2.
Der K. Botschafter an Auswartiges Arnt, Pera, den 17. Dezernber 1917, PA-AA.
türkische
Staatsmarıner,
R. 13803, Bd.18, Türkei Nr.1S9, No.2.
182
ulaşılabilecegini
ifade ederek, bunun saglanması için gayret gösterilmesini
önennişti24 .
Kühmann'ın
da belirttigi üzere, Berlin
Antlaşması
bırakılan
ile Ruslara
arazideki Türkler tam kırk yıl Rus istilası altında yaşamasına ragmen, Osmanlı
Devleti'ne olan
baglılıklarını kaybetmemişler
ve tekrar
anavatanları
olan
Osmanlı
İmparatorlugu ile birleşrnek istediklerini Alman İmparatoru'na gönderdikleri
beyannamede açıkça ifade etmişlerdi.
İşgal altında
yalnızca
bulunan Kars, Ardahan ve Batum sancakları ahalisi bu isteklerini
Alman İmparatoru'na değil aynı zamanda, Osmanlı Sadrazamı Talat
Paşa'ya25 , Almanya, Avusturya-Macaristan Dışişleri Bakanlıkları'na ve Rus
Hükümeti'ne
Şavşat
ahalisi
bildinnişlerdi.
adına
Ardahan, Batum, Acara, Çürüksu, Livane, Kars ve
Almanya, Avusturya-Macaristan
Dışişleri Bakanlıkları'na
ve
Rus Hükümeti'ne gönderilen telgrafta şöyle denilmekteydi:
"93 Harbi'nde tazminat-I harbiye mukabilinde Rusya Devleti'ne terkedilen
Çürüksu, Batum, Acara, Maradit, Livane, Ardanuç,
tevabii ahalisi
namına
Şavşat,
"Bi7!er asırlardan beri dini ve milIi gayelerle merbut
Hükümeti'ne
karşı
Ollu, Ardahan, Kars ve
bervech-i zir istirham ediyoruz:
olan
rabıta-ı
bi1cümle harplerde her nevi
şümUlüyle
kudsiyemizi bütün
fedakarlıklar ibrazından
Harbi'nde
teşkil ettiğimiz
milletimizi
istila-yı düşmandan
as3kir-i muavenenin
muhMaza
bulunduğumuz Osmanlı
geri
kalmadık.
müdafaat-ı
eylediğimiz
ve
muhafaza ederek
şerait-i
Ezcümle 93
cansiperanesiyle
sulhiye
olarak o havalinin teslimi takarrür etmesi üzerine umum ahali silaha
icabından
sarıldığımız,
bilahare siyaset-i düveliyeye tabiiyyet zaruretinde kalarak; düvel-i muhtelifeye ve
Berlin
Konferansı'na
protestonameler takdim ile iktiraya mecbur kaldığımız tarihen
sabittir.
24
25
Der Saatssekretilr Kilhimann an Seiner Exzellenz Enver Pascha Kaiserlich
Osmanischer Kriegsminister und Stellvertretender Oberbefehlshaber der Kaiserlich
Osmanischen Annee, Brest-Litowsk, den 25.Dezember 1917, PA-AA. Kaukasus,
R.11041, Bd.10, Russland No.97a; Wolfgang STEGLICH, Die Friedenspolitik der
Mittelmilchte 1917/18, Bd.!, Wiesbaden, 1964, 5.295.
Sadrazama 16 Aralık 1917'de gönderilen telgrafta; Kars, Ardahan ve Batum
sancakları ahalisinin tekrar Osmanlı Devleti ile birleşmek istedikleri belirtilmiş ve
bunun sağlanması için girişimlerde bulunulması rica edilmişti (ATASE, A.1/M,
Kls.1867, D.167-20, F.2).
183
kısmı Memaıik-i
"Ahalimizin bir
şu
seneden beri bekledikleri gaye-i
iltihakın
heyecan ve azami fedakfu-lıkla harbe
azimİn
resmen
tanıdığı
Osmaniye'ye hicret etti. Orada kalanlar da
Osmanlı bayrağının
harp münasebetiyle
program,
hudut üzerinde temevvücünü,
tecellisine bir
iştirak eyledi.
nişane
addederek kemal-i
Binaenaleyh Rusya'daki
(ilhaksız-ıazminatslz) bir
kırk
inkıIab-1
sulhün akdi ve milletlerin
kendi gayelerinin ihtiyarlOda serbest bırakılması esaslarını muhtevi
olduğundan sırf
islam ile meskiin olan mar-üI arz memleketimiz ahalisinin cebren infikak
ettirildiği
ittihadı hakkındaki amal-ı muhakkasının is'afını
hukuk ve
mader-i vatanla tekrar
adaıet-i beşer namına istirham ederiz."26
Paşa,
Enver
von
Dışişleri Bakanının
Elviye-i Selase
konudaki
Kühlmann'ın
halkının Osmanlı
Osmanlı
Devleti'ne
22
Aralık
1917 tarihli
getirmiş
vermiş
yazısı
eline
geçtiğinde;
bulunuyordu. Enver
Paşa,
birleşme arzularını teşvik
Devleti ile
büyük destek
hem
ile bu
hem de Kars, Ardahan ve Batum
katılmasını sağlamak
bulunmak üzere Çürüksulu Ahmet
oluşturmuş ve
Aralık
önerisini çoktan yerine
girişimlerine
havalisinin
25
için gerekli
Paşa başkanlığında
girişimlerde
bir "Kafkas komitesi"
1917'de Berlin, Viyana ve Sofya Elçiliklerine
gönderdiği
yazısında27 adı geçen komitenin hareket ettiğini bildirmişti: "Sulh müzakereleri
dolayısıyla
Batum, Ardahan, Kars havalisinin Memalik-iOsmaniye.yeiltihakl
hakkında lazım
Hazretleri'nin
gelen
taht-ı
teşebbüsalda
riyasetinde
bulunmak üzere Çürüksulu Ahmet
teşekkül
Odenburg tariki ile Berlin'e, badehu Viyana ve Sofya'ya gelecektir.
muavenet ve
teshilat-ı ıazimede bulunulmasını
Harbiye
Berlin Askeri
aşağıdaki
Nazırı
Enver
Ataşesi'nden
Paşa,
23
Paşa
bir heyet bugünkü Balkan treniyle ve
Aralık
Müracaatlarında
rica ederim."
1917 tarihli bir
başka telgrafında
dünkü trenle hareket eden Çürüksulu Ahmet
ise,
Paşa'ya
rakamlan vermesini istemişti: "Kars Vilayeti'nde 189 bin İslama mukabil
193 bin Hıristiyan mevcuttur. Fakat bu vilayette yerli olmayan İslam mevcudu 2
bin iken, yerli olmayan
Hıristiyan
mevcudu 36 bindir. Batum Vilayeti'nde ise 149
bin Islama karşılık 40 bin Hıristiyan bulunmaktadır. Bu maliimat Rusça basılmış
Kafkas saln1imesinden alınmışur."28
26
27
28
ATASE, A.l/64, Kls.1867, 0.167-20, F.2-15.
ATASE, A.l/64, Kls.1867, 0.167-20, F.2-2.
ATASE, A.1/2, Kls.529, 0.2067-357, F.25.
184
Aralık
Bu arada GrafBemslOrff 28
19lTde Kafkas Komitesi ve bu komitenin
kimlerden oluşturuldugu hakkında Alman Dışişleri Bakanhgı'na bilgi vermişti29 :
"Harbiye Nazın Enver Paşa; bir Kafkas komitesi
majestelerine bir telgraf gönderilmesine karar
telgrafı
Talat
Paşa'ya sunmuş
ve fakat sonradan geri verilmesi
kaydetmiştir.
almıştır.
ve olurunu
görüşmede. Paşa Hazretleri Osmanlı
Majestelerine gönderilen telgrafta
Rıza
aracılıgı
Bu komite
ile
Komite sözleonusu bu
Enver
Paşa
ile
yapılan
Devleti'nin Batum'u harp tazminau karşılıgında
kaydıyla Rusya'ya
çoğunluğu Kafkasyalıdır. Fakat ekserisi savaştan
"Ali
oluşturdu.
verilmiştir.
rehin
imzaları
bırakmış olduğunu önemle
bulunan
kişilerin
büyük bir
önce Türk vatandaşı olmuşlardır.
sınıfının komutanı olduğundan
Bey (Livane): Eskiden topçu
Topçu
Rıza lakabı ile anılan Ali Rıza Bey şu anda Meclis-i Ayan üyesidir.
Ali Haydar: Ali Rıza Bey'in kardeşi olup. önceden İstanbul Askeri Mahkemesi
reisiydi.
Çürüksulu Ahmel
Paşa:
Eskiden Belgrad
Ataşesi
Paşa aynı
olan Ahmet
zamanda Berlin Sefarel Müsteşarı Edhem Bey'in kayınpederidir.
Mahmut Paşa: Eski Bayındırlık Bakanıydı, kardeşi de Medis-; Ayan üyesidir.
Behçet Bey (Ardahan): Ardahanh bir beyolup,
Rıza
şimdi Türkiye'de mutasarrıfur.
Bey (Ardahan): Ardahanh bir beydir ve halen Rus
uyruğunda
bulunmaktadır.
Ziya Bey (Bamm): Çok
itibarlı
bir
şahsiyet olarak tanınan
bu
kişi
henüz Rus
uyruğunda bulunmaktadır.
Hasan Fehmi Efendi (Acara): Sinop seçim bölgesinden milletvekili
seçilmiştir.
Tevfik Kamil Bey (Livane): Henüz Rus
Cevdet Bey (Ardahan): Halen Rus
"Diğer şahsiyetler hakkında tam
verdiğim kişilere
izni
verilmiştir.
uyruğunda bulunmaktadır.
uyruğundadır.
bir tesbit yapılamamışur.
Yukarıda
isimlerini
ilk planda Kafkas Müslümanlarının problemlerinden sözetmeleri
Çürüksulu Ahmet
Paşa, Rıza
Bey, Hasan Fehmi Efendi ve Tevfik
Kamil Bey son Balkan treniyle hareket etmişlerdir."
29
Der K. Boıschafıer an Auswllrliges Amı, Pera, den 28. Dezember 1917, PA-AA.
Iürkische Slaalsmllnner, R.13803, Bd.18, Türkei Nr.159, No.2.
185
--------------------
--
Bemstorffun
ulaştırıldı.
yazısında bahsettiği
Dışişleri Bakanlığı'na
telgraf Almanya
Nitekim Berlin'e varan komite üyelerinden Çürüksulu Ahmet
Rıza
Hasan Fehmi Efendi,
Paşa,
ve Tevfik Kamil Beyler, Batum, Kars ve Ardahan'dan
Osmanlı İmparatorluğu'na göç etmiş olan muhacirler adına Dışişleri Bakanı'na
ilettikleri telgrafta; ülkelerinin
Osmanlı
çabalarının
girişimlerinin kolaylaştırılması
desteklenmesi ve
Devleti ile
birleşmesi
hususundaki
için ricada
bulunm uşlardı 30.
Böylece
Başkumandan
doğrultusunda hareket
görüşmeleri
gelen
Vekili ve Harbiye
Enver
eden Kafkas Komitesi delegeleri Berlin'e
Paşa'nın isteği
varmışlar
ve
için Brest-Litovsk'da bulunan heyetlere takdim edilmek üzere
savunmayı hazırlamışlardı.
konusunda
Nazırı
birtakım zorlukların
çıkması
gitmek istemesindeki sebeplerin icabedenlere
Başkumandanlık Vekilleti'nden rica edildi 3 i .
Başkumandanlık Vekilleti
lazım
Fakat komitenin Brest-Litovsk'a gitmesi
ortaya
Kafkas Komitesi Berlin'deki
barış
üzerine heyetin Brest-Litovsk'a
tebliğ
çalışmalarını
ile doğrudan
alınması
edilerek, gerekli iznin
ve
girişimlerini
sürdürürken,
dO~1fuya yazışmalarda bulunmaktaydı.
Komite
yapılan veya yapılacak olan girişimler hakkında İstanbul'a düzenli bir şekilde bilgi
vermekte,
Başkumandan
Paşa
Vekili Enver
daha hangi hususlarda faaliyetlerde
da komitenin
çalışmalarını teşvik
bulunması gerektiğini
göndermekteydi. Nitekim O, 5 Ocak 1915'de Çürüksulu Ahmet
üzere Berlin
Büyükelçiliği'ne göndermiş olduğu
yazmaktaydı: "Alınan
bir
şifre
istihbarata göre, heyetinizin taleplerinin
Lenin Hükümeti'ne
yapılması zamanı
hazırlanan telgrafın
bir an evvel gönderilmesini,
gazetelerde beyannamelerde
ile
bildiren telgraflar
Paşa'ya
verilmek
telgrafta
şunları
doğrudan doğruya
uygundur. Binaenaleyh Lenin'e hitaben
bulunulmasını
elverişli
durumdan istifade ile
ve bu husustaki fikirlerinizin
yayınlanmasınateşebbüs edilmesini muvafık görüyorum."32
Öte taraftan Kafkas Komitesi'nin Başkumandanlık Vekaleti'ne 13 Ocak
1918'de kayda değer bir
girişimlerden
ve
telgrafı ulaşmıştı.
sonuçlarından, ayrıca
Komite delegeleri bu
bundan sonra
yazılarında yapılan
yapmayı düşündükleri
30
(Vertreıer) des Sıaaıssekreı1irs an Sıaaıssekreı1ir von Kühmann, Berlin, den
23.0ezember 1917, PA-AA, Kaukasus, R.ll 041, Bd.lO, Russland No.97.a
31
32
ATASE, A.1/64, K1s.1867, 0.167-20, F.2-9.
ATASE. A.1I64, Kls.1867, 0.167-20, F.2-10.
186
faaliyetlerden bahisle,
hazırlamış oldukları savunmanın
bir suretini bu
telgrafın
ekinde sunduklarını belirunişlerdi:
"Telgrafla da arz edildiği vechle Hariciye Nazırı Bey ([alat Paşa) ve Sefir Paşa
(Berlin Büyükelçisi İbrahim Hakkı Paşa) ile görüştük. Almanya ve AvusturyaMacaristan
Ardahan,
mmahhasları aleyhlerinde
Kars'ın Osmanlı
bir nevi delil
Devleti'ne rabt ve
mevzubahs edemeyecekleri
teşkil
edecek diye, bizim Baturn,
ilhftkı hakkındaki
anlaşılmakta olduğunu
talep ve teklifimizi
söylediler. Halbuki
tarafımızdan
herhangi esbab ve mütalaaya mebni olursa olsun böyle muhikk bir tekliften
zararımıza olarak sarf-ı
nazar eylesek bile Bulgarlar Dobruea'yı elbette isıeyecekler ve
sulh müzftkeraunda musirren talep edeceklerdir. Binaenaleyh istemernek hususundaki
prensip zaten ihlal
edilmiş olacaktır.
istilalarında bulundurdukları
Binaenaleyh böyle
doğru
olup
meşru
olmadığı
Zan ve tahminimize göre Almanlar da yed-i
araziyi öyle
kolaylıkla bırakmak
bir talepten resmen
sarf-ı
nazar
istemeyeceklerdir.
etmeldiğimiz
ne derece
evliya-yı umfir-ı hazırine
cihetinde takdir ve ta'yini
aid bir
keyfiyettir. İhzar ve tab'eylediğimiz müdafaanameyi Almanya Başvek1ileti'ne takdim
ediyoruz. Bir suretini de efendimize takdim ediyoruz 33 . Sadr-ı azam Paşa
Hazretleriyle de bu mesele
hakkında görüşmüştük.
veya Petersburg'a göndereceklerini söylediler.
teşriflerine
intizar ediyoruz. Oralara gitmenin
gidip, Rus Hükümeti nezdinde ve matbuata
Allah'tandır).
nezdinde
altındaki
Giunek mümkün
teşebbüsatda
olmadığı
esbabı
istihsal
hazretlerinin
olunduğunda
karşı teşebbüsatda bulunacağız
hemen
(Tevfik
taktirde, Berlin, Viyana, Bulgar kabineleri
imzamız
Türkçe müsveddesini de takdim ediyoruz. Biz burada Batum ve Ardahan'a
bulamadık. Eğer taraf-ı
tabii irade buyrularak Batum ve Ardahan
33
Şimdi müşarünileyh
bulunarak avdet etmek istiyoruz. Beyannamenin
göndermenin bir yolunu
düşer
Avdetlerinde ya Brest-Litovsk'a
zannediyoruz.
Artık
devletlerinden tasvip buyrulursa
mülhakat1arına
oradan gönderilirse muvafık
bu cihet tasvib-i devletlerine
mütevakkıftır... Artık
ne
Kafkas Komitesi tarafından hazırlanıp basılan ve bir sureti Başkumandanlık
Vekaleti'ne gönderilmiş olan mUdafaaname; ATASE, A.1/64, KIs.1867, D.167-20,
F.2-14'de kayıtlıdır.
187
yolda çalışmak lazım geliyorsa tekrar emr ve işaret buyrolur. Olbabda emr-ü ferman
13 Kanun-ı
hazret-i veliyyülemrindir.
Bursa Mebusu
Hasan Fehmi
Çürtiksu Ahmed"34
sancaklarının Osmanlı
Kafkas Komitesi Kars, Ardahan ve Batum
geri verilmesini
sağlamak amacıyla girişimlerini
çalışmalarınaaralıksız devam ettiği sırada,
olduğunu
beri
siyası
ve
Hıristiyan-Gürcü1erin
Devleti
şehri olduğundan, şehrin
Almanya'nın Osmanlı
Litovsk'da bulunan)
adına
delegasyonu
Dışişleri Bakanı
meskı1n
parçası
en sert bir
ifade ettikten
ile ilgili Gürcü isteklerinin
dile getirilmesini ve
Brest-
Kafkas Komitesi ve bu komitenin
"Şu
Bu delegasyon Gürcistan'dan ve
oluşmaktadır.
Tatarların,
sancaklarını Osmanlı
anda Berlin'de bir Türk
Kafkasya'nın
Tatarlarla
çıkarları
Bunlar Türk
Müslümanların yaşadıklan
etmekte, hem Gürcistan'da
-Batum dahilolmak üzere- hem de
sırada
von Kühlmann'a verilmek üzere; Almanya
bölgelerinden gelen muhacirlcrden
ettikleri Kars ve Ardahan
çok önemli bir
türıÜ saldınya
ıarafından
kayda değer görüşler bulunmaktaydı:
doğrultusunda hareket
bahisIc,
Georg Maçabelli'nin 23 Ocak 1918'de, (bu
bulunmaktadır.
idaresinin
bulunduğundan
düşüncelerini
uygulanması
Almanlar
Dışişleri Bakanlığı'na gönderdiği telgrafında;
amacı hakkında da
Başkanı
Hükümeti üzerindeki nüfuzunu kullanarak, bu
Gürcistan
istemişti.
her
MaçabelIi bu
bölgelerde de "self-determination" ilkesinin
barış görüşmelerinde
desteklenmesini
tasarrufunda
tarafından yapılacak
şekilde karşı konulacağını belirtmişti.
sonra,
sürdürmekteydi. Komite
iktisadı bakımından Gürcistan'ın
ve
Osmanlı
Devleti'ne
Berlin'deki Gürcistan Komitesi
Georg Maçabelli, Batum'un öteden beri bir Gürcü
Batum'un
1334
Sinop Meb'usu
Rıza
yüzyıllardan
Sfıni
arazileri
Kürtlerin ve Ermenilerin ikamet
Devleti'ne ilhak etmek için gayret
göstermektedir. Hatta bu komite Türk isteklerini bildirmek ve Rus Hükümeti'ni
istekleri doğrultusunda etkilemek
delegasyon
tarafından
savunulan
yoktur. Bu Türk Komitesi'nin
34
maksadıyla
isteğin
Petersburg'a gitmek niyetindedir. Fakat
'sclf-determination' prensibi ile hiçbir ilgisi
amacı; Osmanlı
ATASE, A.1/64, Kls.1867, D.167-20, F.2·12.
188
Devleti'nin i 878
yılında
Rusya'ya
terkeuniş oldu~u
arazileri yeniden kazanma arzusunu 'self-deterrnination' ilkesinin
kisvesi altına gizlerneye çalışmaktan ibarettir."35
Yine Almanya
Dışişleri Bakanlı~ı'ndan,
Alman Hükümeti'ni temsilen Brest-
Litovsk'da bulunan imparatorluk Elçisi von Rosenberg'e 28 Ocak 1918'de gönderilen
Bağımsızlık
telgrafta ise, Kafkas Komitesi, komitenin istekleri ve Gürcistan
Başkanı
Komitesi
Georg Maçabelli'nin bu istekler
karşısındaki düşünceleri
sözkonusu edilmektedir:
sayın ekselanslarına,
"Siz
Batum, Kars ve Ardahan
temsilcileri olarak Berlin Sefaret Müsteşarı Edhem Bey'in
1915
yılında Şeyhülislam adına
Almanya'daki Türk
savaş
olan Molla Hasan Fehmi Efendi ve Bursa Mehusu
olduklarını
ve
tarafımdan karşılandıklarını
isteklerine,
Dışişleri Bakanı
von
delegeler Müslüman ahali
adına
kayınpederi
Aralık
25
Ahmet Paşa,
esirlerine imamlık
Rıza
Bey'in buraya
bildirmekten
Kühlmann'ın
bildirmiş olduğu görüşleri doğrultusunda
Müslümanlarının
yapmış
gelmiş
şeref duyarım.
1917'de Enver
uygun bir cevap verdim.
Türk
Paşa'ya
Aslında
bu
Kars, Ardahan ve Batum'un Osmanlı Devleti'ne geri
verilmesini talep için Petersburg veya Brest-Litovsk'a gitmek niyetindedirler.
Bundan kısa bir süre önce Gürcistan
Bağımsızlık
Komitesi
Başkanı
Georg Maçabeıli
bu üç İstanbunu murahhasm taleplerinin tüm Kafkaslarda 'umumi bir infiale
sebebiyet'
vereceğine
Kafkasyalıların
dikkatleri
çekmişti.
Lazistan ve Kürt
uygulanması isteği
ile ortaya
MaçabeIli
toprakları
ayrıca
böyle bir istek karşısında
için de 'self-deterrnination' prensibinin
çıkabileceklerini
ve hatta bu
isteğin
Ermenilerin
otonomi gayretlerini de arurabileceğini ifade etmişti."36
Tüm bu
yazışmalardan
Kafkas Komitesi'nin Kars, Ardahan ve Batum
sancaklarının Osmanlı
Devleti'ne
girişimlerde bulunduğu
ve Enver
anlaşılmaktadır. Ayrıca
üzerindeki
düşünce
katılımını sağlamak
Paşa'nm
direktifleri
için
lazım
doğrultusunda
gelen siyasi
hareket
ettiği
bu belgeler Gürcistan'ın adı geçen bölgeler, özellikle Batum
ve niyetini de ortaya koymaktadır.
Böylece Enver Paşa'nın isteği üzerine kurulan ve direktifleri doğrultusunda
birtakım
35
36
siyasi girişimlerde bulunan Kafkas Komitesi, Berlin'deki görevini
Georgische Korniıee an das Auswlirıige Arnı, Berlin den 23. Ianuar 1918, f8..:.AA..
Kaukasus, R.LI041, Bd.IO, Russland No.97.a.
Auswlirıiges Arnı an den Kaiserlichen Gesandıen Herrn von Rosenberg, Berlin, den
28. Ianuar 1918, PA-AA, Kaukasus, R.1l041, Bd.IO, Russland No.97a.
189
tamamlamıştı.
Komitenin Petersburg ve Brest-Litovsk'a
olduAuna karar
verilmiş
gitmesının
olacak ki delegasyon buralara gitmekten
gereksiz
vazgeçmiştir.
Muhtemelen, Avusturya-Macaristan ve Bulgaristan Hükümetleri nezdinde de
bazı
girişimlerde bulunan komite İstanbul'a dönmüştü. Aruk bundan sonra "Elviye-i
Selfıse"
meselesi
barış görüşmelerinde
alınacak
ele
ve kesin hüküm burada
verilecekti.
Barış görüşmeleri başlamadan
yaptıklari
üyeleriyle
ikili
belirlenmiş
az çok
getirilmesine
gelmişti.
Osmanlı
özellikle
sıra
ve
arasında
Devleti
bir
sonra,
bu teklifin
uyuşma
Türk isteAine
yaklaşımları
görüşmelerin şekli
gerek
gündeme
konusunda Almanya ile müttefikleri,
ve gerekse
barış
mevcut değildi. Almanlar ve Bulgarlar ilhaksız
bulmuyorlardı.
tezini pek sempatik
Rusların
barış görüşmelerinde açıkça
barış
Fakat Rusya ile
amaçları bakımından tam
barış
önce Türk delegelerinin Rus delegasyonu
görüşmelerden
Çünkü, Bulgarlar,
Sırbistan
ve
Romanya'dan, Almanlar ise eski Rus İmparatorluğu'ndan ele geçirmiş oldukları
toprakları bırakmak
görüşleri
birbirine
topraklarını
niyetinde
kurtarabilmesi için
Yukarıda değinildiği
müttefikleri, özellikle
uyuşma
sözkonusu
terkedecekleri
Osmanlı
ülke
değillerdi.
aykırı düşmekteydi.
ilhaksız barış
üzere, Rusya ile
Osmanlı
değildi.
Devleti
endişesiyle ilhaksız
sebebiyle
görüşmelerinde
ele
yapılacak barış
arasında barış
barış
bir
meseleler
istifade ederek, ilk pHında Rus
boşalulmasını
çıktığı
isterneyi
taktirde; daha önce harp
arazinin dahi elde edilmesi
hareket
edeceği
şartlarının
formülüne pek
ile
elverişli
yapılması düşünülen barışı
Fakat
Osmanlı
bulunan yegane
Dolayısıyla, barış
Devleti için en önemli
bulunan arazinin Ruslar
Fakat mümkün
tazminatı karşılığında
göre,
asıl
olduğu
Rusya'ya
adamları
tarafından
ve yeni bir
bırakılmış
fırsat
olan
hedefin Ruslarla bir an önce
Devleti'nin bu hususta gayet temkinli
barış görüşmeleri başlamadan
durumu bir an da ortadan
sonuçsuz bırakabilirdi.
190
tam bir
sıcak bakmıyorlardı.
meselesiydi. Türk devlet
işgalinde
muhakkaku. Yani daha
ileri sürülmesi bu
açısından
işgal etmiş oldukları toprakları
arasında Osmanlı
hedeflenmişti.
barışın sağlanması olduğuna
konusunda Almanya ile
hedefleri
tezini destekliyordu.
kararlaşurmışlardı.
işgal altındaki
kaçınılmazdı.
arasında toprakları işgal altında
ilhaksız barış
alınacak
Devleti'nin
tezinden yana olması
olanı, işgal altındaki toprakların boşaltılması
fırsattan
Osmanlı
Almanlar ve Bulgarlar
Devleti ise, müttefikleri
olması
Bu noktada Alman, Bulgar ve Türk
Çünkü,
azami
kaldırabilir
barış
ve Rusya
Nitekim, Brest-LilOvsk'da
yazılı
Türk Heyeti'ne
bulunmuyordu. Ancak Enver
bırakılan
üzere yola
çıkan
olarak verilen ve müttefik hükümetlere de bildirilen talimatta
savaş esnasında işgal edilmiş
Rusya'ya
yapılacak görüşmelere katılmak
boşaltılmasından başka
yerlerin
Paşa,
Heyet
Başkanı
isteği
toprak
Ahmet Nesimi Bey'e, l878'de
Elviye-i Selase'nin geri istenmesi için sözlü bir talimat
vermiş
olacak ki 20 Aralık 1917'de Berlin'den yazan Ahmet Nesimi Bey37, asgari ve azami
şartlar konusunda Hariciye Nezareti'nden talimat istemişti38 . Bu konuda Hariciye
Nezareti'ne gönderilen
görüşümüze
yazıda,
arazi
göre tekliflerini
istilasına uğramış olan
boşallımı
değiştirdikleri,
yani genel
şart
arazinin
istirdactı
tazminat-ı
temayüliltı
Rus
bildirilmiştir. Aynı
harbiye mukabilinde
meselesini dahi münasip düşürerek mevzu-ı
bahs ettim. Mösyö Kühlmann 'evet memleketinizde o
pek
bizim
savaş esnasında
olarak isteyecekleri
ise; "Geçen Rus muharebesinde
terketmiş olduğumuz
Almanların
arazimizin Ruslar tarafından boşaltılmasını prensip itibariyle
kabul ettikleri ve bunu Ruslardan ön
yazının devamında
ve diğer meselelerde
tarafıan
tevsi-i memalik
hissedilmektedir. Bu araziyi koparabilirseniz memnun oluruz. Fakat bu
müşkildir'
dedi. Bu ifadeden meseleyi tamamen bize terkeniideri ve muavenel
etmeyecekleri anlaşılıyor.1mkan müsaid olduğu menebede bu hususta çahşacağım"
denilmekteydi
Brest-Litovsk'da
Hariciye
Nazırı
barış görüşmelerinin başladığı
Vekili ve Mebusan Meclisi
Başkanı
gün, yani 22
Aralık
1917'de
Halil Bey'den, Ahmet Nesimi
Bey'e gönderilen yazıda39 , "Almanya ve Avusturya orduları tarafından işgal
edilmekte olan Rus arazisi tahliye edilmeden evvel, Rusların
Türk
topraklarının
"Almanlar ve
bulunmamız
tahliye
olunmasının
Avusturyalılar
zaruri ve
arazi
haklıdır.
temini" öngörülmekteydi.
aldıkları
Ve bu
taht-ı işgalinde
bulunan
Aynı yazıda,
takdirde bizim de arazi talebinde
hakkımızı müştereken
müdaraa etmeleri
mevcut anlaşma hükümlerindendir" denilmekte ve "Sulh neticesinde müttefiklerimiz
arazi
37
38
39
bakımından
istifade ettikleri halde, bizim arazi
almamız imkanı husuı
pezir
YERAStMOS, Türk-Sovyeı llişkiJeri, s.14.
Çankaya Cumhurbaşkanlığı Alaliirk Arşivi, A.I-d, 0.4, F.lS; Yusuf Hikmet BAYUR,
Türk Inkııabı Tarihi, III, Kısım:4, Ankara, 1983, s.l1 ı.
CA, A.I.d, 0.4, F.lS-2; Yusuf Hikmel BAYUR, "Birinci Genel Savaştan Sonra
Yapılan Barış ve Anılaşmalanmız", Belleıen, XXIX/llS, (1965), s.S04-S0S.
191
olmazsa
borçlarımızdan
olunması "Türk
İCra
tenzilat
etmek suretiyle telafi etmelerinin teklif
Heyeti'nden istenmekteydi.
Böylece Osmanlı devlet adamları kendi aralarında birtakım kararlar almışlar ve
bu
kararları
yanlı
alınan
olarak
bu
göreceği
ölçüde kabul
kararların
uyuşmaktaydı.
güçlüklerin
bu
kesindi. Daha müzakereler başlamadan önce
Osmanlı
kabüllenmemişler ve
Devleti'nin arazi
bunun
edildiğinden,
Rus Heyeti,
ilk temaslarda
isteklerini
birtakım şartlara bağlı olduğunu söylemişlerdi.
görüşmeler başlar başlamaz
Almanya olmak üzere müttefikler
(Ruslara) iade edecekleri arazi
yapılan
boşalumı hakkındaki
Rusların barış görüşmelerinde uzlaşmaz tutumlarını
başta
prensipleriyle
olmadıkları
Rus delegasyon üyeleri,
hemen
ne
Devleti'nin,
prensiplerinde samimi olup
Ancak
barış
bakışta Osmanlı
Rusların barış
tek
tarafından
gerek müttefikler ve gerekse Ruslar
Rusya'dan geri istemesi,
Rusların
bildirmişlerdi. Fakat
birtakım şüpheler bulunduğundan, barış masasında bazı
çıkacağı
ortaya
Heyeti'ne
henüz bilinmiyordu. Gerçi ilk
işgal altındaki topraklarını
konusunda
Osmanlı
Brest-Litovsk'da bulunan
hakkında
sürdürecekleri tahmin
arazi
boşaltımı
konusunda
tarafından sıkıştırılmaktaydı.
bir şart ileri
sürüyorlardı
"Almanlar
ki, o da işgal alunda
bulunan Avusturya ve Osmanlı Devleti arazisinin bila kaydü şart iadesi,,40yd i.
Aslında Osmanlı-Rus
kavuşturulmuştu.
arazinin bir
görüşmelerinde
meselelerin önemli bir
bununla birlikte Almanya, Rusya'ya
kısmından
çekilmeden
eylemiş olduğundan Ruslar
suret-i hallini tayin için
da
aynı
halkın
oyuna
bırakmayı
başvurulması
çözüme
kabul
ettiği
cihetini istilzam
usfilü tatbik etmek isteyerek "arazi meselesinin
işgal altında
bulunan
re'yine müracaat edilmesini teklif ettiler."
vilayfıt-ı şarkıyyemizde
Osmanlı murahhasları,
gerektirecek bir durumun mevcut
bulunmadığını, Ermeni
içişlerine karışılmasını
edemeyeceğini
kabul
kısmı
ahalinin
halk oyunu
meselesi bahane edilerek
bildirerek bu teklifi derhal
reddetmişlerdi41 .
Rusların
bu
çıkıŞı, aslında
Sovyet Hükümeti'nin 2/15
Hakları"
40
41
beyannamesinden
Lenin'in
Kasım
barış
dekretinden ve buna
191Tde ilan
kaynaklanıyordu.
ettiği
dayanılarak
"Rusya'daki Milletlerin
Bu beyannameye göre, "Her millet
C.A., A. I-d, D.4, F.1S-10; AKBULUT, "Brest-Litovsk'ta 'Arazi-i
Meselesi", s.3.
C.A., A.I-d, D.4, F.1S-IO; AKBULUT, "Brest-Litovsk'ta 'Arazi-İ
Meselesi", s.3-4.
192
Me~gule'
Me~gule'
kendi mukadderfıtını bizzat kendi tayin edecek"ti. Aynı haklar, sadece Rusya içindeki
milletlere de~iI, Rus işgali alundaki topraklarda yaşayan topluluklara da verilecekti.
Dolayısıyla Do~u
Anadolu'da bir Ermenistan teşkil edilmesi daha işin başında
tasarlanmıştı42 . Ancak "milletlerin hakları" prensibinin Rusya lehinde nasıl
kullanıldığı daha sonra anlaşılacaktır. tık bakışta çok insanca olan ve kulağa hoş
gelen bu prensibi aradan iki
yıl
çiğneyecekler ve imparatorluğun
Rus olmayan milletlerinden güçleri yettiklerini
geçmeden
Bolşevikler
pek yüzsüzcesine
bilindi~i gibi birer birer yeniden tahakkümleri a1una alacaklardı 43 .
Ruslann
Osmanlı
Devleti'nin
teklifleri Türk ve müttefik
Osmanlı
şark
vilayetlerinde
delegasyonları arasında
halkın
özel
murahhaslan, ilk planda bu hususun bir çözüme
oyuna
başvurulması
toplantılarda görüşüldü.
kavuştunılmasını
gerekli
görüyorlardı. Öte yandan, "Berlin Muahedesiyle Rusya'ya terkedilmiş olan Uç
sanca~ın iadesi meselesi müttefık devletlerle dfır u dıraz müzakere edildi.',44
Böylece
karşılıklı
görüşmelerinin birinci
görüşlerin
niyet ve
ortaya
konulduğu
Brest-Litovsk
dönemi sona erdi. Bu dönemde Türk delegeleri isteklerini dile
getirdiler. ÖZellikle arazi boşaltımı meselesinde gerek müttefıklerle ve gerekse
Ruslarla uzun
ve Ruslar
görüşmeler yapıldı. Osmanlı-Rus görüşmeleri
işgal etmiş oldukları Osmanlı
belirtmişlerdi. Fakat bu
altındaki
bir
topraiciann
dönemde
boşaltımı
uyuşma sağlanamadı
yapılan
arazisini
tüm
gayet olumlu
geçmiş
boşaltmaya hazır olduklarını
görüşmeler
sonucunda; özellikle işgal
ile buralarda referandum yapılması meselelerinde tam
ve böylece
bazı
mühim meselelerin çözümü
görüşmelerin
ikinci dönemine enelendi.
9 Ocak 1915'de
başvurdular.
başlayan
ikinci dönemde Ruslar "oyalama"
"Ne savaş, ne barış" taktiği ile başta Almanya olmak üzere İttifak
Devletleri oyalanacak, Almanya ve Avusturya'da ihtilal
dönemde Rus Heyeti'ne
Ruslar
şimdi,
taktiğine
başkanlık
çıkması
beklenecekti. Bu
eden Troçki böyle bir beklenti içerisindeydi.
birinci dönemde iki tarafça prensip olarak kabul
edilmiş
hususlardan
uzaklaşmış görünüyorlardl45 . Halbuki Türkler Ruslarla banşın ancak "Vilayat-ı
42
43
44
45
KURAT, "Bresı-Liıovsk MOzakereleri... ", 5.385.
BAYUR, Türk tnkılabı Tarihi, III/4, 5.114.
C.A. A.I-d, D.4, F.15-1l; AKBULUT, "Bresl-LilOvsk'ıa 'Arazi-i Me§gule' Meselesi",
5.4.
AKBULUT, "Bresı-Liıovsk'ıa 'Arazi-i Me§gule' Meselesi", s.4.
193
Şarkıyye"nin boşaltılması
dönem
Talat
ile
sağlanabileceği görtişündeydiler.
banş görüşmelerinde Osmanlı
Paşa,
Hariciye
telgrafta. arazi
Nazın
boşaltımı
Heyeti'ne
Vekili Halil Bey'e
meselesinin çözüme
sonuçlandıolmasını kolaylaşuracağını
başkanlık
Nitekim, ikinci
etmekte olan Sadrazam
gönderdiği
15 Ocak 1918 tarihli
kavuşturulmasının
öteki meselelerin
yazmaktaydı46 .
İkinci dönem görüşmeleri devam ederken, 13 Ocak 1918'de "Pravda"
gazetesinde Lenin ve Stalin imzalı 13 nolu dekret neşredildi47 . Bu dekret, Doğu
Anadolu'dan askeri birliklerin derhal çekilerek yerine bir Ermeni milisi kurulmasını,
türlü sebeplerle yerlerini terk eden Ermenilerin
Halk Mümessilleri
Şurası
(Sovyeli)
yurtlarına
adı altında
dönmelerini ve Ermeni
geçici bir idarenin
kurulmasını
öngörmekteydi 48 . Bolşevikler yayınladıkları bu dckret ile Doğu Anadolu'yu
Osmanlı
Devleti'ne iade etmek niyetinde olmadıklanm
göstermişlerdi. Aynı
zamanda
Ermenileri koruyor görünerek Güney Kafkasya'yı ele geçirmek ve bu suretle Çarlann
Akdeniz politikalanm uygulama alanına koymak istedikleri açıktl49 .
13 nolu denetin yayınlanması üzerine Hariciye Nazın Ahmet Nesimi Bey, 18
Ocak 1918'de Troçki ile uzun bir
dekrelin
görüşme yaptı.
yayınlanmasından dolayı şiddetli
Ermenilerin
Rusya'ya ait
olacağını
Ermenilerin kendilerini savunmak
dekreti
haklı çıkarmaya çalışması
Paşa
bir protestoda bulunduklan sonra,
silahlandırılmalarının doğuracağı
sorumluluğunun
Talat
Ahmet Nesimi Bey, sözkonusu
bu konu
söyledi.
felaketi
anlattı
Aynı görüşmede
amacıyla silahlandırıldıklarını
Türkler
tarafından
hakkındaki görüşünü
"Bolşevikler Ermenileri silahlandırdıktan
Enver
pek
ve bunun
Troçki'nin
söyleyerek, bu
inandırıcı bulunmadı
Paşa'ya şu şckilde
sonra çekileceklerdir.
Dolayısı
ile
ve
bildirdi:
şimdiden
askeri hazırlıklara başlanması gerekmektedir...50
46
47
48
49
50
C.A., A.I-d, DA, F.15·15.
BAYUR, Türk Inkılabı Tarihi, III/4, s.120; Akdes Nimet Kurat bu dekretin tarihini
29 Aralık 1917/11 Ocak 1918 olarak vermektedir (KURAT, Türkiye ve Rusya,
s.336).
Wolfdieter BIHL, Die Kaukasus-PoEtik der Mittelmachte Teil II, Die Zeit der
Versuchten Kaukasischen Staatlichkeit (1917·1918), Wien- Köln-Weimer, 1992,
s.32-33.
BAYUR, Türk Inkılabı Tarihi, III/4, s.120-121.
BAYUR, Türk Inkılabı Tarihi, III/4, s.122·123; KURAT, Türkiye ve Rusya, s.370373; BAYUR, "Birinci Genel Savaştan Sonra... ", s.510-511.
194
Türk Askeri Heyeti Başkanı Ahmet İzzet Paşa da Troçki'nin Petersburg'a
gitmesinden sonra Rus Heyeti'ne
başkanlık
etmekte olan A. Joffe'ye 20 Ocak
1915'de müracaat ederek. Kafkas Cephesi'nde Rusların silahlı Ermeni çeteleri
teşkilini
Başkanı aynı
protesto etti. Rus Heyeti
si1ahlandınldıklarını
gün
verdi~i
cevapta; Ermenilerin
"millileştirme"
kabul ediyor, fakat bunu bir
hareketi olarak
degerlendiriyordu 51 .
Lenin ve Milliyetler Komiseri Stalin'in
imzalarıyla neşredilen
dekretin.
gittikçe merkezden kopan Ermenilere bir çağrı niteliğinde olduğunu belirten Stefanos
şöyle
Yerasimos bu konuda
karşılaştıracak olursa,
bir
de~erlendirme yapmaktaydı:
olduğu
bu kararnamenin gerçekçi olmaktan uzak
Birincisi, sadece Ermenilerden
oluşturulacak
"Olaylarla
bir halk milisinin, orada
görülür:
yaşayan
tüm
halkların çıkarlarını savunacağı şüpheliydi. İkincisi, sürülmüş olan Ermenilerin geri
makamlarının Osmanlı
getirilmesi için Sovyet
Hükümeti üzerinde hiçbir
baskı
imkanı yoktu. Üçüncüsü, düzenli ordulann çekilmesinden sonra, Türk ordularını
değildi.
durdurmak pek mümkün
Son olarak Ermeni milisleri
Taşnak Partisi'nİn
elindeydi, arkalarında İngiltere ile Fransa vardı ve bu durumda Kafkasya İşlerinden
sorumlu olmak üzere
olarak atanan
Bolşevik
Şaumyan'ın
Kafkas Cephesi
Hükümeti
tarafından
geçici Fevkalade Halk Kom isen
yönetimini kabul edemezlerdi. Ancak,lIOcak 19I8'de
kendiliğinden çözülmüştü
ve bölge Petrograd'dan
de~iı,
Tiflis'ten
yönetiliyordu. Böylece kararname bir iyi niyet gösıerisinden ileri gidemezdi.·52
Ermenilere
dekret,
karşı
bir iyi niyet gösterisi
parçasıydı. Bolşeviklerin bu
politikalarını
uygulanmaması
ele geçirme
ne
için
oldukları
olduğunu
kesindi. Türk devlet
51
52
adamları
Sovyet-
anlamışlardı.
Bu yüzden malum
ve Brest-Litovsk'da
çok iyi
oluşturmalarını şiddetle protesto eunişlerdi.
görüşmelerinin üçüncü
bir
çeşitli girişimlerde bulunmuşlar
bulunan Türk delegeleri Kafkas Cephesi'nde Ruslann
hiçbir olumlu netice
sözkonusu
planlarının
bildirge ile Çarlık Rusyası'nın Doğu Anadolu ve Kallcas
uygulamak niyetinde
Rusya'nın asıl amacının
dekretin
şeklinde değerlendirilen
aslında Bolşevik Rusya'nın Kafkasya'yı
çıkmamış
Fakat bu
silahlı
girişimlerden
ve meselenin çözüme
Ermeni çeteleri
ve protestolardan
kavuşturulması barış
dönemine bırakılmışu.
KURAT. Türkiye ve Rusya, s.373; KURAT, "Brest-Litovsk Müzakereleri...", s.390.
YERASIMOS, Türk-Sovyet Ilişkileri, s.16-17.
195
netice
Görüldüğü
üzere
çıkmadı
görüşmeler
ve
barış görüşmelerinin
olduğundan görüşmelere
18 Ocak 19l8'de sona erdi. Troçki Petrograd'a
on gün ara verildi. Bununla birlikte,
30 Ocak'ta konferans yeniden
başladı.
herhangi bir değişiklik olmadığı hemen
Paşa'ya gönderdiği yazıda53
işgali altında
ikinci döneminde de hiçbir olumlu
Ancak
Rusların
anlaşıldı.
gitmiş
kararlaştırıldığı
tutum ve
gibi,
davranışlarında
Talat Paşa 1 Şubat 19l8'de Enver
Osmanlı Heyeti'nin Kühlmann ile görüştüğünü ve Rus
anlatıldığını
bulunan arazideki durumun kendisine
belirttikten sonra
devamla şunlari yazıyordu: "Müşarünileyh (Kühlmann), esasen Bolşeviklerle sulh
akdine imkan görmemekte
zaman arazimizin
olduğundan
istirdadı harekatına
hazırlanmak muvafık olacağını
mahzur
kalmayacaktır. Şu
görüşerek
ibtidar olunmak üzere
şimdiden
yakın
söyledi. Demek ki pek
halde zat-I samileri, Alman
edeceğini
ve o
her surette
bir zamanda siyasi
Karargah-ı
Umumisi'yle de
ordumuzu bu hareketi im edecek surette ihz8r buyurursunuz. Karadeniz
donanması
değildir.
kariben vaz'iyyetin tebeddül
daha ziyade
Bu ciheti dahi
Bolşeviki efractının
nazar-ı
adem-i muvaffakiyet cihana
umiımi
Bu vesileyle
dikkate almak
karşı
bulunduğuna
lazımdır.
göre deniz emin
Maazal1ah Ermenilere
karşı
pek çirkin ve atisi memleketimiz için vahim olur.
mesail üzerinde de uzun
Bolşeviklerde kal'iyyen
elinde
uzadıya
müzakereler yaptık. Almanlar
hüsn-i niyet olmadığına, Viyana'da, Berlin'de grevler ve hatta
ihtilaller çıkararak gayelerini te'min etmek istediklerine kat'iyyen kani bulunuyorlar.
Filhakika
müziikeratın tarz-ı cereyanı
ve Viyana, Berlin grevleri bize de bu fikri
vermektedir."
3
Şubat
Osmanlı
1918 günü
akşamı Osmanlı
ve Rus Heyetleri biraraya geldiler.
Heyeti, Kafkasya'da Gürcüler ve Ermenilerden askeri birlikler
oluşturulmasını ve
Ermenilerin
silahlandırılmasını
bularak protesto etti. Troçki buna ancak 9
söylendiği
gibi
olmadığını,
mütareke hükümlerine
Şubat'ta
aykırı
cevap verdi ve durumun
ancak yine de protestonun dikkate
alınacağını
vaadetti 54 . Tabii ki bu vaad hiçbir zaman yerine getirilmeyecek ve Rusların
oyalama,
barışı
Rusların
bu
53
54
sÜTÜncemede
bırakma
uyuşmaz tutumları
taktiklerinin bir
parçası
ve oyalama taktikleri, masa
olarak
kalacaktı.
başında
çözümü
C.A., A.I-d, 0.4. F.15-19; Emin Ali TORKGELDI. "Brest-Lİtovsk Konferansı
Hatıraları". BTTD, Sayı:13. (Mart 1986), s.49-50.
KURAT, "Brest-Litovsk Müzakereleri .. ", s.391; AKBULUT, "Brest-Litovsk'ta
'Arazİ-İ Meşgule' Meselesi", s.7.
196
güçleştinniş
oldugundan müttefikler bu arada
arayışlara yönelmiştir. Rusları barış
barışın görüşmelerinegeçiimiş ve
Osmanlı
Devleti, siyasi ve askeri
yapmaya zorlamak için Ukrayna ile ayn bir
sözkonusu devletle 9 Şubat 1918'de ayrı bir barış
antlaşması yapılmıştırSS.
Ukrayna ile barış imzalandıgı gün, yani 9 Şubat 1918'de Alman ve Rus
Heyetleri biraraya geldiler.
Yapılan görüşmede
Almanya
Dışişleri Bakanı
von
Kühlmann, Rus işgali altında bulunan Türk topraklarının boşaltılmasını esas şart
olarak teklif ve teklif üzerinde
ısrar etti.
Fakat, Talat
Paşa'ya
göre, Ruslar bunu
kabul etseler bile fiilen ieraya muktedir değillerdi. Bundan dolayı işgal
topraklarının
her ne suretle olursa olsun Ruslar
altındaki
Türk
tarafından boşaltılması ve doğrudan
dogruya Osmanlı Devleti'ne iade edilmesi için Almanya ile Avusturya-Macaristan'ın
Türklere "bahri ve mali"
yardımda
bulunacaklanna dair
yazılı
bir taahhütte
bulunmalan gerekiyordu 56 . Ancak siyasi durum, böyle bir taahhüde gerek
kalmayacak: demıede
hızlı
cereyan eunekıeydi.
Nitekim Ukrayna ile müttefikler arasında yapılan ayrı barış, Rusya üzerinde
derhal etkisini gösterdi. Troçki, 10 Şubat 1918'de "Sa~ çekiliyoruz ve fakat
böyle bir barış anlaşmasını imzalamaktan kaçınınayı gerekli görüyoruz,,57 diyerek
görüşmelerden çekildi
ve böylece
barış
müzakereleri aniden kesildi. Troçki'nin
Rusya'nın bundan böyle "ne savaş ne barış" yapacağını söyleyerek, başansından
emin bir şekilde Petersburg'a dönmesi üzerine, bunu mütarekenin ihlali sayan İttifak
Devletleri yeniden
savaşa
karar verdiler. 18
Şubat'ta
Alman ve Avusturya
orduları
Doğu Cephesi'nde yeniden askeri harekata başladllarS8. Osmanlı Devleti ise
55
56
57
58
Wolfdieler BIHL, Osıerreich-Ungarn und die Friedenschlüsse von Bresı-Litovsk.
Wien-Köln-Graz, 1970, 5.100; I.W. WHEELER-BENNETI. Bresı-Lilovsk The
Forgoııen Peace March 1918. New York. 1966. s.220.
C.A.• A.I-d. 0.4. F.ı 5-22; AKBULUT. "Bresl-Lilovsk'la 'Arazi-i Meşgule'
Meselesi", s.7.
Der K. Sıaatssekretlir an Auswiirtiges Amt FUr den Herm Reichkanzler. BreslLitowsk. den 1 ı. Februar 1918. PA-AA. Russland: Friedensverhandlungen.
R.22307, Bd.4. Russland PoL.Nr.3Ib; Henri BARBUSSE. Der Kampf der SowjetUnion um den Frieden, Eine Dokumenıensammlung (1917-1929). Berlin. 1929.
s.38-40.
ATASE. A.413671, Kls.2914, 0.477-52 A. F.21; WHEELER-BENNETI, The
Forgoııen Peace, 5.243-244; Werner HAHLWEG. Der Diktat Frieden von BrestLilovsk 1918 und die Bolschewisıische Weıırevolulion MUnsler, 1960, s.46;
197
Troçki'nin LO
Şubat
yönünü çok iyi
tarihli bildirgesinde
de~erlendirdi
ve Enver
savaş
Paşa
durumunun o gün
Brest-Litovsk'daki
bitmiş olması
çıkmazdan
haber
alınca, 12 Şubat'ta IILOrdu Komutanı Vehip Paşa'ya taarruz emrini verdi 59 .
hattı"nı aşan
Bu emir üzerine "mütareke
IlLOrdu birlikleri, 13
Şubat'ta
Erzincan'I,24 Şubat'ta Trabzon'u kurtararak ileri harekatını sürdilrdü60 . Bu arada
Almanların
uyandırdı.
şekilde
taarruza geçtikleri haberi Petrograd'da büyük bir heyecan ve
Tüm cephede ciddi bir karşı koyma ile
karşılaşmadan baş
endişe
döndürücU bir
ilerleyen Alman kuvvetleri hedefledikleri yerleri birer birer ele geçirdiler ve
Petrograd'ı tehdit etmeye başladııar6 ı .
Rusları barışa
zorlamak için yeniden
başlayan
göstermekte gecikmedi. Sonuçta Rusya tercihini
oldukça
tartışmalı
şartlarını
barıştan
geçen müzakerelerden sonra Ruslar,
kabul ettiklerini,
barış
yana
yaptı.
Almanya'nın
Uzun ve
yeni
barış
hazır olduklarını
ve Sokolnikov
başkanlığında bir Rus heyetinin Brest-Litovsk'a gönderildiğini bildirdiler62 .
Barış görüşmelerinin
Ruslar
yapmaya
Alman taarruzu etkisini
tarafından
Devleti'nin lehinde oldu.
Şimdiye
çekinilmişti;
Almanların
bir yandan
isteklerde bulunarak
istediği
59
60
61
62
oluru
barışın çıkmaza
görüşmeleri sonuçsuz bırakması
sekteye
uğratılması aslında Osmanlı
kadar Ruslardan fazla isteklerde bulunmaktan
üzerine,
alınmadığı
gibi,
diğer
yandan
aşırı
girmesi istenmiyordu. Rus Heyeti'nin
şimdi Osmanlı
Heyeti Almanları izleyerek,
talepleri öne sürebilirdi. Nitekim, Enver Paşa 24
Şubat
1918'de Zeki
Paşa
Winfried BAUMGART. Deutsche Ostpolitik 1918 von Brest-Litowsk bis zum Ende
des Ersten Weltkrieges, Wien-München, 1966, s.26.
ATASE, A.413671, KIs.2908, D.444-52, F.34-1; KURAT, ıUrkiye ve Rusya, s.381;
SUNY, Bakii Komünü, s.255-256; BIHL, Die Kaukasus-Politik der Mittelmlichte, II,
s.40.
Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi, 3.0rdu Harekatı, II, Ankara,
1993, s.451-453; BIHL, Die Kaukasus Politik der Mittelmiichte, II, s.40.
I.K.KOBLJAKOW, Von Brest bis RapaIlo, Berlin, 1956, s.36-37; WHEELERBENNETI, The Forgotten Peace, s.244; GÜnler ROSENFELD, Sowjetrussland und
Deuıschland (1917-1922), Berlin, 1960, s.61; Georg von RAUCH, Geschichte der
Sowjeıunion, Sıultgart, 1969, s.86.
Schüler an Auswartiges Arnı, Adf.. 24.2.1918, PA-AA. Friedensverhandlungen mit
Russland in Bresı-Liıowsk. R.22054, Bd.19, Russland Po1.Nr.l; İstoriya
Diplomalii, II, Moskova, 1945, s.343; BAUMGART, Deutsche Ostpolitik..., s.27;
ROSENFELD, Sowjetrussland und Deutschand, s.67.
198
aracılığı ile Alman Başkomutanlığı'na gönderdiği yazıda 63 ; Kars, Ardahan ve Batum
sancaklarının
da Ruslar tarafından boşaltılmasını resmen istedi ve bu
kabul ettirilmeye
çalışılmasını
isteğin
Ruslara
rica etti. Fakat bu istek Brest-Lilovsk
barış
anüaşmasına esas olan 21 Şubat 1918 tarihli LO maddelik Alman Ültimatomu'nda
yer
almadı.
ültİmatom,
Gerçi bu
topraklarının boşaltılmasını da kapsamaktaydı, ancak
edilmemiş
Ardahan ve Batum sözkonusu
işgalinde
Anadolu'da Rus
sadece
bulunan Türk
ültimatom metninde Kars,
"Vilayat-ı Şarkıyye" toprakları
denilmişti 64 .
Bununla birlikte İstanbul'dan alınan talimata göre hareket eden Osmanlı
Heyeti bu
isteğin gerçekleştİrilmesi,
çeşitli girişimlerde
Osmanlı
Heyeti'nin
yani
barış görüşmelerinde
alınması
Almanları sıkıştırıyordu.
bulunuyor ve bu konuda
isteği
ele
üzerine, hem Kars, Ardahan ve Batum
için
Nihayet
sancaklarının
Rus
kuvvetleri tarafından boşaltılması hem de İran ve Afganistan'ın bağımsızlıklarının
tanınması
ile ilgili Türk istekleri İttifak Devletleri temsilcilerinin birlikte kaleme
aldıkları barış antlaşması taslağına ilave olundu65 .
Barış konferansı
uzun bir aradan sonra tekrar
görüşmelerin barışın imzası
Rusların
tüm
demekten
protestoları
başka
na ve
yakınmalarına rağmen,
kalmamıştı.
çaresi
Bununla birlikte
protestolarını
sürdüren Sovyet delegeleri, bu
zorunlu barış"
olduğunu
sert bir
barış olduğunu
altında
64
65
bulundu. Bu
"bir
barışa
"evet"
bile
uyuşma barışı değil,
"baskı altında" imzaladıklarını
barışın
bir
uyuşma barışından
Rusların antlaşmayı silahların
kaldıklarını
ayrıntılı
şekilde
bir
bu zorunlu
Rus Heyeti'ne başkanlık eden Sokolnikov daha işin
imzaya mecbur
meselenin
63
çıkışta
belirterek,
bu defa
barışın imzası esnasında
barışın
belirterek, barış antlaşmasını
açıklamaktan çekinmemişlerdi.
başında
başladı. Artık
ile sonuçlanacağına kesin gözü ile bakılıyordu. Çünkü
göstermek için, komisyonlar
müzakere
çok zorunlu bir
gölgesinde, zor ve
olunmasını
baskı
kurulmasını
kabul etmeyip,
ve
barış
Lersner an Auswartig Berlin, Grhqu., 24.2.1918, PA-AA. Türkei: Algemeine Politik,
R.22346, Bd.5, TUrkei Nr.4l; Gotthard JAESCHKE, "Der Turanismus der JungtUrken
zur Osmanishen Aussenpolitik im Weltkriege", Die Welt des Islams, Bd.23, Heft.
1/2, Leipzig, 1941, s.24.
TORKGELDI, "Bresl-LilOvsk Konferansı Hatıraları", s.5 i -52; BAYUR, "Birinci
Genel Savaştan Sonra... ". s.515.
BIHL, Osterreich-Ungam und Bresı-Liıovsk. s.1I4.
199
maddelerinin okunmasını istedi 66 . İşte bu yüzdendir ki, Troçki "Hayatım" adlı
eserinde; "Delegelerimiz barış antlaşmasını okumadan imzaladılar" demektedir67 .
Osmanlı Heyeti'ne başkanlık eden İbrahim Hakkı Paşa da Sadrazam Talat Paşa'ya
gönderdiği
2 Mart tarihli telgrafta
ültimatomun hükümleri içerisinde
"Toplantının amacı
ettiği
Ruslarm kabul
barış antlaşmasının imzalanmasıdır.
Esasta
tartışma olmadığı gibi olmayacağı da ma'ıumunuzdur.." diyordu 68 .
Alman Heyeti'ne
tarafından boşaltılacak
başkanlık
eden Rosenberg
yerler arasında "Elviye-i
Rusların şiddetle itirazlarına
barış şartlarını
Selfıse"nin
sebep oldu. Rus Heyeti
okuyunca, Ruslar
edilmiş olması
de ilave
adına
söz alan Sokolnikov,
yapbğı açıklamada: Alman Ültimatomu'nda yeralmayan yeni bir taleple karşı karşıya
bulunduklarını, Doğu
Anadolu vilayellerinin
Kars, Ardahan ve Batum
istendiğini,
da
ile
devletlerarası
bölge ahalisine
bir hukuk
danışılmadan
Devleti'ne iadesinden
boşaltılarak
kuralının çiğnendiğini
keyfi olarak
başka,
Türklere geri verilmesinin
değiştirilmesi
ültimatomda yeralan maddelerin
ağırlaştınıması
kararın
sancaklarının
Osmanlı
alınmış
bir karar
ve
şartların
belirterek; bu
olduğunu
ifade
etti 69 .
Rus kuvvetlerince
açıklanması
yönünde
boşaıblması
istenen
Doğu
Anadolu vilayetleri
yaptığı başarılı girişimlerle
kavramının
Kars, Ardahan ve Batum
sancaklarının da bu kavram içerisinde yer almasını sağlayan İbrahim Hakkı paşa, 3
Mart 1915'de Brest-Litovsk
Elviye-i
Seıase'nin Osmanlı
Barış Konferansı'nda
Devleti'nin
ayrılmaz
mükemmel bir
bir
konuşma
yaparak,
parçası olduğu gerçeğini
dile
getirmişti70.
66
67
68
69
70
Der Kaiserliche Gesandıe an Auswarıiges Arnı. Aus Lublin. 4 Marz 1918, PA-AA.
Russland: Friedensverhandlungen, R.22308. Bd.5, Russland Nr.31 b; BIHL,
Osterreich-Vngarn und Brest Liıowsk .... s.114-115; TORKGELDL, "Bresı-Liıowsk
Konferansı Hatıraları", s.5 i.
Leo TROTZKI, Mein Leben, s.375.
TORKGELDI, "Brest-Liıovsk Konferansı Hatıraları", s.51.
Der K. Gesandte an Auswarıiges Arnı Für den Herm Reichkanzler. Brest-Liıowsk den
3. Mlirz 1918, PA-AA. Russland: Friedensverhandlungen R.22308, Bd.5. Russland
Nr.31 b.
Der K. Gesandıe von Rosenberg an Auvswartiges Arnı Für den Herm Reichkanzler.
Brest-Litowsk, den 4 Mlirz 1918, PA-AA. Russland: Friedensverhandlungen,
R.22308, Bd. 5, Russland, Nr.3lb; Balkan Revue. V.Jahrgang, Heft:2 (Mai-1918),
s.73-76.
200
Hakkı Paşa,
Osmanlı
1878
asır
toprakların Osmanlı
bulunduğu
boyunca sahip
Osmanlı-Rus savaşında
kısım
bir
kalındığını
terkedilmek zorunda
geleceğini
sancaklarının
Kars, Ardahan ve Batum
Devleti'nin dört
harp
tazminatına karşılık Çarlık
Rusya'ya
şekilde açıklamıştır.
itiraz kabul etmez bir
Devleti tarafından "ilhak"
kendisinin
olduğunu,
bir Türk yurdu
bu bölgenin ilk defa 1877-
edilmeyeceğini,
belirleyeceğini "onların bağımsız olmak
bura
halkının
Bu
"kendi
veya Osmanlı Devleti
ile birleşrnek konusunda tamamen serbest bırakılacaklarını izah etmiştir71.
Nihayet oldukça çetin ve sert
tartışmalarla
geçen ve
aralıklarla aşağı yukarı
ikibuçuk ay süren müzakerelerden sonra 3 Mart 191 8'de Brest-litovsk
imzalandı
ve bu
antlaşmasının
barışla azamı
IV.maddesi
Batum'un direkt olarak
şartları gerçekleşmiş
Türk
Hakkı Paşa'nın
Osmanlı
da
Devleti'ne
belirttiği
oldu. Ancak
Barışı
barış
gibi, Kars, Ardahan ve
bırakılmasını
öngörmüyor, aksine
bölgenin Rus birlikleri tarafından boşaltılmasını ve bura ahalisinin-komşu
devletlerle, özellikle Osmanlı Devleti ile uyuşma içerisinde- "kendi geleceğini
kendisinin belirleyeceğini"vurguluyordu72. Zaten İbrahim Hakkı Paşa Vilayat-ı
şarkıyye
ile ilgili olarak
yaptığı açıklamada,
içerisine
girdiğini belirtmiş
ve bu yön
Elviye-i Selase'nin de bu kavram
Almanların
da
desteği
ile referandum
karşılığında Ruslara kabul ettirilmişti?3.
Böylece
Doğu
Anadolu vilayetleri
üzerindeki Rus emellerine son
kuralı
verilmiş
hemen kendini gösterdi.
Devleti bu
barışı
Barış
anlaşma
ile tekrar kazanıIırken, üç sancak
oluyordu. Ne varki bir devletlerarası hukuk
kuvvetle desteklenmeliydi. Yani
uygulayabilmek yada uygulatabilmek için kuvvet
Osmanlı
kuııanmak
zorunda kaldı. Barış imzalandığı sırada Osmanlı Üçüncü Ordusu harekat halindeydi.
12 Mart'ta Erzurum
Antlaşmaya
antlaşmaya
alındıktan
sonra, Türk ordusu 24 Mart'ta 1914
göre, Rusya ile toprak meselesi
çözümlenmiş
göre Elviye-i Selase'nin durumu
komşu
sınırlarına ulaştı.
oluyordu. Fakat yine aynı
hükümetler, yani Rus
İhtilali'nden sonra Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan'ın oluşturdukları Mavera-yı
Kafkas Hükümeti'yle
Osmanlı
Devleti
arasında
halledilecekti. Halbuki Gürcüler
Batum üzerinde direniyorlar, Ermeniler de Kars'tan çıkmak
istemiyorlardı.
Bu mesele
önce görüşmeler yolu ile çözüme kavuşturulmak istendiyse de, görüşmelerden hiçbir
olumlu sonuç elde edilemedi. Bunun üzerine Türk birlikleri 14 Nisan'da Batum'a, 25
71
72
73
BIHL, Ösıerreich-Ungam und Bresı-Litovsk .., s.l 16.
BIHL, Die Kaukasus,Poliıik der Mittelmlichte, II, s.40.
TüRKGELDI, "Brest-Litovsk Konferansı Hatıraları", s.51-52; BAYUR, "Birinci
Genel Savaştan Sonra... ", s.515.
201
Nisan'da Kars'a girdiler. Osmanlı Devleti kuvvet kullanmak suretiyle Brest-Litovsk
sınırlarına ulaşmış oldu. Bir başka anlatımla Ruslar. kuvvete başvurularak barışa
zorlandıkları
gibi,
Osmanlı
barış antlaşmasıyla boşaltılması
Devleti de.
kararlaştırılantopraklarını ancak savaşarak elde edebildi74.
Antlaşması gereğince
Brest-Litovsk
(referandum)
yapılması
aylarında tamamlandı
yapılan
gerekiyordu. Referandum
hazırlıkları
ve üç sancakta Temmuzun
bu referandumun
sonuçları A~ustos
çoğunluğu Osmanlı
büyük bir
Elviye-i Selase'de bir plebisit
Haziran ve Temmuz
sonlarına doğru
birkaç günde
sonunda tamamen belli oldu.
Devleti'nden yana oy
kullandı. Dolayısı
Halkın
ile Elviye-i
Selase'nin yeniden Türk topraklarına katılması kesinleşmiş oldu75. Böylece BrestLitovsk Antlaşması'nın IV.maddesi fiilen ve hukuken
Uzun
yıllardan
gerçekleştiriImiş
oluyordu.
sonra Osmanlı Devleti'nin Rusya'ya karşı elde etmiş olduğu bu
ilk masabaşı galibiyetinin devamlı olması için İttifak Devletlerinin savaşı
kazanmaları gerekiyordu. Fakat İttifak Devletleri mağlup oldular ve Osmanlı Devleti
30 Ekim 1918'de
Batum'u
imzaladığı
boşaltarak,
Mondros Mütarekesi
sınırlarını
1914
çekilmek zorunda
Ermeniler ve Gürcüler tarafından yeniden
önderliği altında başlatılan
komutasındaki
işgal
Doğu
Kars, Ardahan ve
bırakıldı.
Bu bölgeler
edildi. Ama Mustafa Kemal Paşa'nın
"Milli Mücadele"
Türk birlikleri
gereğince,
sırasında, Kazım
Cephesi'nde Ermenilere
karşı
Karabekir
büyük
Paşa
başarılar
elde ettiler ve Sarıkamış, Kars ve Gümrü'yü ele geçirdiler. Ermeniler barış isternek
zorunda
kaldılar
ve 2/3
Aralık
1920'de Ermenilerle Gümrü
Ermenistan'ın Sovyetleştirilmesinden
Türkiye ile Sovyet-Rusya
edildi. Bu
antlaşmaya
arasında
Kars'ın
Antlaşması imzalandı.
sınırını
16 Mart I92I'de Moskova
belirlemek üzere
Antlaşması
göre, Batum ve çevresi hariç, Ardahan ve Kars
tamamiyle Türkiye'nin elinde
kurtarılması
sonra Türk·Rus
ve Türkiye'nin
kaldı.
Böylece
Doğu
savunması bakımından
Anadolu'nun Rus
imza
sancakları
işgalinden
büyük bir öneme sahip olan
anavatana kavuşması keyfiyeti Milli Mücadele sonucunda elde edilen zaferle
tam bir güvence altına alındı.
74
75
KURAT, Bresı-Liıovsk Müzakereleri ...", s.399-400; AKBULUT, "Bresı-Lilovsk'la
'Arazi-i Meşgule' Meselesi", s.8-9.
BIHL, Die Kaukasus-Politik der Mitlelmliehıe, II, s.245-251; Akdes Nimel Kuraı,
"üç Sancak: Kars, Batum, Ardahan", Türk Yurdu. VIf/3 (345), Ankara, 1970, s.2528.
202
AZERBAYCAN MİLLİ UYANIŞININ GERÇEKLEŞMESİNDE
ZEYNEL ABİDİN TAGİYEV, MİRZA FETHALİ AHUNDZADE VE
HASAN BEY ZERDABİ'NİN HİzMETLERİ
Alaattin UCA *
Rusya'nın
Türk
topraklarını işgali
yüzyılda
XVI.
Kazan ve
Astırhan'ı istila ile başladı 1. Yaklaşık üçyüz yıl kadar devam eden bu
işgal
döneminde Rusya askeri
Müslüman-Türk ahaliyi
baskı
ve hakimiyet kurmakla
hristiyanlaştırmaya
ve
kalmayıp,
ruslaştırmaya çalışarak
milyonlarca Türkü asimile etmek istedi.
Rus esaretinde bulunan
Türklerinde de XIX.
yüzyılın
diğer
ikinci
Türklerde
yarısından
olduğu
itibaren
gibi Azerbaycan
Rusya'nın izlediği
politikaya tabii bir tepki olarak milli uyanış hareketi başladl2 .
Çünkü Rusya
Azerbaycanı işgal
edince önce
Hanlık
idare sistemini
pasifize etti 3 . Eyaletlerin ve resmi dairelerin başına Rus subaylarını
yerleştirerek "Kamendant" adı verilen bir idare sistemi oluşturuldu4 .
Bazı mahkemelere de bunlar başkanlık ediyordu 5 . Azeri memurlar
*
Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Tarih Uzmanı
Tamurbek DEVLETŞIN, Sovyet Tataristanı, Çeviren: Mehmet Emircan, Ankara,
1981, s.9.
2
Betül ASLAN,
Türklerine
ı.
Dünya
Savaşı Esnasında
"Kardaş Kömeği" (Yardımı)
(Basılmamış
Azerbaycan Türkleri'nin Anadolu
ve Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi,
Doktora Tezi), Erzurum, 1996, s.l.
3
Mahmut ıSMAIL, Azerbaycan Tarihi, Bakü, 1993, s.216.
4
Azerbaycan Tarihi (En Kadim Zamanlardan XX.Esredek). Z.M.Bunyadov ve Y.B.
Yussufov'un redaktesiyle, Baku, 1994, C.I, s.580.
5
Azerbaycan Tarihi, s.581.
203