ANKARA ORAN SAĞLIK OCAĞI BÖLGESİNE BAĞLI İLKÖĞRETİM

CİNSEL DAVRANIŞLAR VE KONDOM
Dr.Zuhal GÜNGÖR
AIDS, davranış hastalığı olarak adlandırılmaktadır. Eğer insanlar kondom kullanımı veya tek eşli
cinsel ilişkiler dışındaki ilişkiler ile riskli cinsel davranışlardan kaçınırlarsa AIDS gibi cinsel yolla
bulaşan hastalıklardan (CYBH) kaçınabilirler.
Ancak sosyal normlar değişmez ise, birçok insanın kondom ile ilgili davranışlarının değişmesi
mümkün değildir. Bazı kültürlerde, erkeklik ile ilgili güçlü normlar kondom kullanılmasında
cesareti kırmakta ve erkeklerin hayat kadınlarını ziyaret etmek ve birden fazla cinsel eşlerinin
olması gibi riskli davranışlar içine girmelerini cesaretlendirmektedir. Bazı insanlar yanlış bir
şekilde çok az bir risk veya hiçbir risk ile karşı karşıya olmadıklarını düşünürler. Diğerleri ise
kondoma güvenmedikleri veya imajından hoşlanmadıkları için kondomu gözardı etmektedirler.
Tabi ki, eğer kondom daha fazla ulaşılabilir olsaydı ve daha fazla tanıtımı yapılsaydı daha çok
insan kondom kullanabilirdi. Fakat ulaşılabilirlik ve tanıtım yeterli değildir. Kondom kullanma
gerekliliği ve güvenli cinsel ilişki için duyarlılık artığında eşler arasında güven, görüşme ve iletişim
gibi sorunlar bu konuyla ilgili programlar için gittikçe daha fazla önem taşımaktadır.
Sosyal ve Kültürel Normlar
Sosyal ve kültürel normlar, özellikle cinsel normlar, insanları CYBH yakalanma riski altında olsalar
bile kondom kullanımından vazgeçirmektedir. Normlar, erkekleri cinsel risk alma konusunda
cesaretlendirmekte ve ayrıca kadınları da kendi eşlerinin cinsel aktivitelerini sorgulama
konusunda cesaretsizleştirmektedir.
Cinsel eşitsizlik, gerçek şudur ki; kadınların erkeklerden daha az gücü vardır, birçok kadını
kondom kullanımı ve hatta bunu cinsel partnerleri ile tartışmalarını dahi engellemektedir. Kadının,
kocasından kondom kullanmasını talep etmesi için birçok kültürde kadının daha ısrarcı bir rol
oynaması gerekmektedir.
Genelde, kadın erkeğe bağımlı olduğu sürece, kadın için kendi üreme sağlığını korumak daha zor
olmaktadır. Mesela; Orta ve Doğu Afrika'da kadın kocasının HIV virusu ile enfekte olduğunu bilse
de onunla kondom kullanmadan cinsel ilişkiye girmeye razı olmaktadır; çünkü çocuk sahibi
olmak, ailede ve toplumda statüleri için çok önemlidir. Tayland'lı kadınlar arasında yapılan bir
araştırmada ise Tayland toplumunda "iyi kadın" olmak için kadın kendisinin olmasa da kocasının
birden fazla cinsel partneri olmasını kabul etmek zorundadır.
Hatta kocalarının evlilik dışı ilişkileri olduğunu bilse de kadınlar kondom kullanma önerisini bile
yapmaya korkabilir. Bazıları için ise AIDS korkusu kondom kullanımı önerildiğinde karşılık görme
korkusundan daha azdır. Birçok kadında kondom kullanmayı talep etmenin kocalarını onları
sadakatsizlik ile suçlaması ve kocalarının şiddete yönelmesi konusunda kışkırtacağını düşündüğü
için korkmaktadır. Eğer kadın kondom kullanımını tartışsa bile, onun iyi karakteri ve sadakati
sorgulanacaktır. Kenya'da kadınlar, kocalarıyla cinsel ilişki konusunda konuşamadıklarını, çünkü
bunları evlilik dışı ilişkilerden öğrenmek ile suçlanabileceklerini söylemişlerdir.
Erkeklerin Davranışları:Birçok kültürde erkeğin kondom kullanımını seçme konusunda kadından
daha fazla gücü vardır. Korunmasız cinsel ilişkinin tehlikeli olduğunu bilseler bile, erkekler sıklıkla
kendilerini veya partnerlerini kondoma karşı olan akran baskısı yüzünden korumamaktadır.
Aksine; erkekler bunun bir sosyal norm olduğunu düşündüklerinde kondom kullanmaya daha
yatkındırlar. Mesela; Amerika Birleşik Devletleri'ndeki gençler arasında yapılan bir araştırma eğer
kendi akranları kondom kullanıyorsa gençlerin düzenli olarak kondom kullanmaya daha yatkın
olduklarını bulmuştur.
Tayland'da başarılı olan %100 Kondom Programından önce kondom kullanma oranı hayat
kadınlarıyla sıklıkla ilişkiye giren erkekler arasında bile düşüktü; çünkü bu erkeklerin akranları
kondom kullanımını aşağılamaktaydı. Kondom kampanyası başladığından bu tarafa kondom
kullanımı artmış ve korunmasız seksin riskli olduğuna dair bilinç yükseldiği için normlarda
değişmiştir.
Kondom İmajı
Birçok yerde kondom imaj probleminden zarar görmektedir. Bazı insanların kondom hakkında
şahsi tecrübelerinden dolayı negatif düşünceleri vardır; fakat sıklıkla problem kondom hakkında
olan kötü ün, yanlış dedikodular ve mitlerdir. İnsanlar, sıklıkla kondomu kirlilik, yasak cinsel ilişki,
sadakatsizlik ve ahlaksız davranışlar ile eşleştirmektedir.
Brezilya ve Guatemala'da görüşülen kadınların bir çoğu kondomun "evdeki değil, sokaktaki kadın
için" olduğunu, Jamaika'da "içerdeki değil dışardaki ilişkiler için" olduğunu, Güney Afrika'da ise
kondomun sadece "arka-cep ilişkilerinde, partnerlerde" kullanıldığını söylemişlerdir. Batı Afrika'da
ise birçok erkek kondom kullanımının kız arkadaşları veya sıradan ilişkiler için uygun olduğuna
ama kendi eşleriyle ilişki için uygun olmadığına inanmaktadırlar.
Kondomun olumsuz algılanışındaki değişme, kondom kullanımının artmasına yardım edebilir.
Kondom kullanımı, bir toplum normu haline gelmelidir ve HIV veya diğer CYBH riski olduğunda
kabuledilir bir davranış olmalıdır.
Risk Algılanması
Gerçekten HIV/AIDS veya diğer CYBH riski altında olan birçok insan çok az bir risk ile karşı
karşıya olduklarını düşünmektedirler ve bundan dolayı da kondom kullanımı konusunda çok az
istekleri vardır. Mesela; yetişkin nüfusunun %25'inin, hayat kadınlarının ise %40'ının HIV ile
enfekte olduğu Georgetown, Guyana'da bu insanlar risk altında olduklarını düşünmemektedirler.
Birçok insan için AIDS riski belirsiz ve uzak görünmektedir ve kondomun cinsel istek kaybına
yolaçtığını düşünmektedirler. Mesela; Güney Afrika'da hayat kadınları ile korunmasız cinsel
ilişkileri olan maden işçileri, gelecekte AIDS olmalarını hergün işlerinde karşılaştıkları büyük
risklerden daha az gerçek bulmaktadırlar ve daha az algılamaktadırlar.
Evli bir insan, HIV/AIDS veya diğer CYBH'ın bulaşma riski altında olabilir, çünkü erkek veya kadın
eşinin başka bir cinsel partneri olduğunun farkına varmayabilir. Bazı kadınlar emin olmadıkları
halde tek eşli bir ilişkinin içinde olduklarını düşünebilirler. Kadınların bulundukları riski doğru
değerlendirebilmeleri onların eşlerinin cinsel davranışları hakkında ne bildiklerine bağlıdır.
Güven, Konuşma ve İletişim
Kondom, CYBH'ın bulaşması ve AIDS hastalığının önlenmesi için tek kontraseptif metod olduğu
için eşler arasında güven, konuşma ve iletişimi içeren kondom kullanımı sorununa yeni bir dikkat
ve aciliyet getirmiştir.
Birçok insan için yakın cinsel partnerinden kondom kullanmasını talep etmek güven eksikliği
anlamına gelmektedir. Özellikle, uzun dönemli ilişkilerde kondom kullanımını talep etmek,
önemsemekten çok güvensizlik anlamına gelebilir.
Bir çift sıklıkla cinsel ilişkilerinin başlarında kondom kullanacaktır, ama ilişkide güven artıkça ve
CYBH konusunda kaygılar azaldıkça, başka bir kontraseptif metoda geçilebilir. Çiftler en az üç ay
tek eşli ilişkileri olana ve çiftler HIV negatif testini yaptırana kadar kondom kullanmalıdırlar.
Çünkü bulaşıcılık birisi enfekte olduktan hemen sonra çok fazladır. Herbir yeni partner ile birkaç
ay kondom kullanımı stratejisi AIDS hastalığını yavaşlatabilir.
Bir kişi eşinin sadakatsizliğini bildiği veya şüphelendiği zamanda bile hala eşinden kondom
kullanmasını talep etmeyebilir, çünkü evlilik ilişkisini devam ettirmek gelecekteki sağlık sonuçları
riskinden kaçınmaktan daha önemli görünebilir. Tayland'da bazı kadınlar eşleri hayat kadınlarını
ziyaret ettiğinde, onların kondom kullanacağına inandıklarını belirtmişlerdir. Evli olan veya
olmayan bir çok kadın için kondom kullanımını konuşmak bile zor gelebilmektedir. Gana'da odak
gruplardaki genç bekar bayanlar, çok sık olarak kondom kullanımını konuşmanın "umutsuz"
olduğunu belirtmişlerdir. Uganda'daki bir araştırmada karşılaştırıldığında , katılımcıların dörtte biri
evli kadınların kocalarından kondom kullanımını talep etmesinin kabul edilebilir olduğunu üçte
ikisi ise bekar bayanların talep edebileceğini söylemişlerdir. Hayat kadınları, erkekler ile kondom
kullanımı daha rahat konuşabilirler; çünkü bu konuşma duygusal olmayacaktır.
Cinsel İlişki Konusunda İletişim: İnsanlar cinsel ilişki hakkında direk konuşmayı öğrenmeye
ihtiyaç duymaktadırlar. Bazı çiftler cinsel ilişki hakkında konuştukları ve kondom kullanımı
konusunda ortak karar aldıklarında bile iletişimin çoğu dolaylı yollardan olmaktadır. Birçok insan,
partnerinin cinsel ihtiyaçlarını direk iletişim yerine söze dayalı olmayan vücut dilinden veya bir
takım imalardan öğrenmektedir. Ancak, dolaylı yollardan iletişim direk konuşmaktan daha çok
yanlış anlaşılmalara sebep olmaktadır.
"Konuşmayanlar" "konuşanlar"dan daha çok CYBH riski ile karşı karşıyadır, çünkü onların iletişim
eksikliği özellikle kondom kullanımı gibi ortak bir tavır gerektiren durumlarda önleyici davranışları
engellemektedir. Mesela, Kenya Demografik ve Sağlık Araştırması kontraseptif kullanım
seviyesinin sıklıkla cinsellik hakkında tartışan çiftler arasında bu konuda hiç iletişim
kurmayanlardan 3 kat daha yüksek (%36) olduğunu bulmuştur.
AIDS'den Kaçınmak için Davranış Değişiklikleri
Birçok erkek ve kadın AIDS konusunda kendi cinsel davranışlarını değiştirdiklerini belirtmişlerdir.
Aynı zamanda birçok diğer insan ise hala kendilerini ve cinsel eşlerini korumamaktadır. AIDS'e
karşı davranış değişikliği ile ilgili veriler, Afrika ve Latin Amerika olmak üzere 16 ülkeden evli ve
hiç evlenmemiş kadın ve erkekler tarafından Demografik ve Sağlık Araştırması'nda rapor
edilmiştir.
Evli erkekler ve Kadınlar: Araştırmanın yapıldığı her ülkedeki evli insanlar arasında AIDS ile ilgili
rapor edilen en genel cinsel davranış değişikliği, kişinin cinselliği sadece kendi eşiyle yaşıyor
olmasıdır. Diğer evli katılımcıların söz ettiği davranış değişiklikleri kondom kullanımı, daha az
cinsel partnerin olması, seksi tamamı ile bırakmak, hayat kadınları ile cinsel ilişkiden kaçınmak,
steril olmayan enjektör kullanmamayı içermektedir.
Evli erkekler arasında kondom kullanımı üç veya dördüncü en genel davranış değişikliğidir. Evli
kadınlar arasında ise bundan daha az bahsedilmektedir. Tabi ki birçok evli erkek ve kadın cinsel
davranışlarında hiçbir değişiklik rapor etmemiş olabilirler, çünkü onlar zaten güvenli davranışlar
içinde olabilirler (veya öyle olduklarını düşünebilirler). Çok az sayıda evli çift ise, AIDS riski
yüzünden cinsel ilişkiyi durdurduklarını bildirmişlerdir.
Hiç evlenmemiş erkekler ve kadınlar. AIDS hakkında bilgisi olan hiç evlenmemiş erkekler ve
kadınlar arasında (cinsel olarak aktif veya değil) AIDS'ten kaçınmak için en genel olarak bildirilen
davranış değişikliği artık cinsel ilişkiye girmemek, eğer henüz cinsel tecrübesi yok ise, cinsel
ilişkiyi ertelemek olarak bildirilmiştir.
AIDS hakkında bilgisi olan hiç evlenmemiş insanlar ise, AIDS'ten kaçınmak için kondom
kullanmaya başladıklarını bildirmişlerdir. Birçok sayıda hiç evlenmemiş çift, kendilerini AIDS'e
karşı korumak için önlemler aldıklarını bildirirken önemli sayıdaki bir çok kişi ise cinsel
davranışlarını hiç değiştirmediklerini bildirmişlerdir. Bazıları cinsel yönden aktif olmayabilirler ve
bundan dolayı davranışlarını değiştirmeye ihtiyaç duymamış olabilirler. Birçok ülkede hiç
evlenmemiş kadınların hiç evlenmemiş erkeklerden daha fazla cinsel davranış değişikliği
yapmadıklarını rapor etmektedirler. İnsanların bildirdiklerinin hangi doğrulukta davranışlarını
yansıttığı bilinmemektedir.
Araştırmanın yapıldığı ülkelerden biri olan ve AIDS'in çok yaygın olduğu Zimbabve'de, hiç
evlenmemiş erkeklerin %50'si ve hiç evlenmemiş kadınların ise %78'i, AIDS'den dolayı cinsel
davranışlarında hiçbir değişiklik yapmadıklarını bildirmişlerdir. Diğer üç ülkede ve Zimbabve'de
olduğu gibi davranış değişikliği ile ilgili araştırma sorusu sadece cinsel olarak aktif olan insanlara
sorulmuştur (Tablo I) . Bundan dolayı bu istatistikler riskin büyüklüğünü ve kondom kullanımını
bir an önce norm haline getirme gerekliliğinin bir göstergesidir.
Tablo I: AIDS'ten Kaçınmak İçin Hiç Evlenmemiş İnsanların Davranış Değişiklikleri Demografik ve
Sağlık Araştırmaları,1994-1998
Erkekler %
Bölge,
Ülke
ve Yıl
Kadınlar %
İlk
Cinsel
İlişkiyi
Erteleye
Tek
nler
veya
Kondom Eşli
Kullanm Cinselli Cinsel
aya
kle
İlişkiyi
Başlaya Sınırlı Bırakanl
Olanlar ar
nlar
İlk
Cinsel
İlişkiyi
Erteleye
nler
Tek
veya
Kondom Eşli
Davranışları Kullanm Cinselli Cinsel
nı
aya
İlişkiyi
kle
Değiştirmey Başlaya Sınırlı Bırakanl
enler a
Olanlar ar
nlar
Davranışları
nı
Değiştirmey
enler a
BATI AFRİKA
Benin
1996
32
24
13
12
4
19
39
31
O.Afrik
a Cum.
199437
1995
17
10
22b
9
24
78
40b
Çad
19961997
12
8
46
8
2
7
65
19
Mali
22
9
31
29
6
30
37
28
19951996
DOĞU AFRİKA
Eritre
1995
11
3
70
13
1
1
45
39
Malavi
1996
24
21
52
3
6
18
68
8
Mozam
bik
1997
10
16
24
23
6
21
23
22
23
46
6
5c
22
62
7
Uganda
17
1995d
27
29
15
3
29
38
27
Zambia
1996
25
22
43
6
5
25
57
17
Zimbab
ve
1994d
23
15
11
50
3
6
8
78
Kolombi
ya
NA
1995d
NA
NA
NA
10
10
8
64
Domini
k Cum.
29
1996
8
18
20
1
3
61
34
Guatem
ala
1995d
NA
NA
NA
NA
1
2
9
81
Haiti
199495
21
13
13
42b
3
5
16
73b
Nikarag
ua
1998
33
17
16
24
NA
NA
NA
NA
Tanzan
ya
1996
19
c
LATİN AMERİKA ve
KARAYİPLER
a: Bilgisi olmayanlar.
b: İlk cinsel ilişkiyi erteleyenler davranış değiştirmeyenler olarak hesap edilmiştir.
c: Kondomu daha çok kullananlar da dahil edilmiştir.
d: Araştırma cinsel deneyimi olan hiç evlenmemiş erkeleri ve kadınları içermektedir.
NA: Veri olmaması.