Bu sayfa bilinçli olarak boş bırakılmıştır… ECZACILIK YETERLİLİK STANDARTLARI 2013 Bu sayfa bilinçli olarak boş bırakılmıştır… ECZACILIK YETERLİLİK STANDARTLARI 2013 Birinci Basım Prof.Dr. Levent ÜSTÜNES Mayıs 2013 ECZACILIK YETERLİLİK STANDARTLARI 2013 Prof.Dr. Levent ÜSTÜNES GEMAŞ Eczacılık Kitapları Dizisi: 1 ISBN: 978-975-6168-09-7 Baskı: Birinci Basım, Mayıs 2013 Sayfa ve Kapak Tasarımı: Dr.Ecz. Mehmet Ali EGE Yayın ve Dağıtım: GEMAŞ Genel Mühendislik Mekanik Sanayi ve Ticaret A.Ş. Bu kitabın her türlü yayın hakkı GEMAŞ Genel Mühendislik Mekanik Sanayi ve Ticaret A.Ş.’ye aittir. Yayınevinin yazılı izni olmadan, tanıtım amaçlı toplam bir sayfayı geçmeyecek alıntılar dışında, hiçbir şekilde kitabın tümü veya bir kısmı herhangi bir ortamda yayımlanamaz ve çoğaltılmaz. Kâzım Dirik Mahallesi 372/2 Sok. No:33 35100 Bornova - İZMİR Telefon: (232) 431 01 20 Faks: (232) 431 00 13 İnternet: www.eczanet.com Baskı: Kubilay Ofset Reprodüksiyon Tic. Ltd. Şti. Tuna Mahallesi Sanat Caddesi No.1/1-O Çamdibi İş Merkezi Çamdibi 35090 İzmir Tel: (232) 469 9355 Faks: (232) 459 0991 Bölüm 1 : Yeterlilik Standartları Çerçevesi .............................................................................................. 1 1.1 Giriş ................................................................................................................................................1 1.2 Eczacılık Uygulamalarında Yeterlilik ve Kalite Standartları ...........................................................1 1.3 Yeterlilik Standartlarında Başlıca Belirleyiciler ...............................................................................1 1.4 Gerekli Bilgi, Beceri ve Nitelikler ....................................................................................................3 1.5 Yeterliliklere Esas Oluşturan Meslek Uygulaması .........................................................................4 1.5.1 Performans ölçümü ............................................................................................................... 4 1.5.2 Eczacılıkta “ileri düzey” meslek uygulaması .......................................................................... 4 1.5.3 “İleri düzey” meslek uygulamasının tanınması ...................................................................... 5 1.5.4 İleri düzey meslek uygulaması ve “uzmanlaşma”.................................................................. 6 1.5.5 Meslek uygulamasının kapsamı ............................................................................................ 6 1.5.6 Meslek uygulama profili oluşturma ........................................................................................ 6 1.6 Meslek Yaşamında Yeterlilik Standartları ......................................................................................7 1.7 Meslek Yeterlilik Çerçevesinin Uygulanması .................................................................................7 1.7.1 İlk tescil ve tescilin yenilenmesi ............................................................................................. 7 1.7.2 Stajyer eğitimi ........................................................................................................................ 8 1.7.3 Tescil yenileme ...................................................................................................................... 8 1.7.6 İşverenler ............................................................................................................................... 9 1.7.7 Sürekli mesleksel gelişim ...................................................................................................... 9 1.8 Bir Meslek Uygulama Profili Geliştirme ..........................................................................................9 1.8.1 Meslek uygulama profili örnekleri ........................................................................................ 10 Bölüm 2 - Meslek Yeterlilik Standartları ................................................................................................ 13 2.1 Meslek Yeterlilik Standartlarının Yapısı ...................................................................................... 13 2.2 Meslek Yeterlilik Standartları Özeti ............................................................................................. 15 2.3 Meslek Yeterlilik Standartları ...................................................................................................... 16 Alan 1 Mesleksel ve etik sorumluluk ............................................................................................ 17 Alan 2 İletişim, işbirliği ve öz yönetim .......................................................................................... 25 Alan 3 Liderlik ve yönetim ............................................................................................................ 36 Alan 4 Reçeteye yazılan ilaçları inceleme ve karşılama .............................................................. 45 Alan 5 Farmasötik preparatların hazırlanması ............................................................................. 51 Alan 6 Birinci basamak ve koruyucu sağlık hizmetleri sunma ..................................................... 60 Alan 7 İlaçların optimal kullanımına destek olma ve katkıda bulunma ........................................ 68 Alan 8 Eleştirel analiz, araştırma ve eğitim .................................................................................. 77 2.4 Eczacı Olarak İlk Tescilde Gerekli Yeterlilik Standartları Özeti .................................................. 84 2.5 Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................................ 85 ÖNSÖZ Günümüzde mal ve hizmetlerde kaliteyi güvence altına almaya yönelik uygunluk değelendirmeleri akreditasyon olarak adlandırılmaktadır. Yüksek öğretimde akreditasyon; bir yüksek öğretim kurumunun ya da bu kurum tarafından uygulanmakta olan herhangi bir programın, ulusal ve/veya uluslararası düzeyde belirli performans standartlarına (kalite, verimlilik, etkinlik, vb) sahip olduğunu gösteren ve ilgili öğretim kurumunda akademik kalitenin iyileştirilmesi, saydamlık ve hesap verme sorumluluğunu ortaya koymayı amaçlayan bir sistemdir. Bir akademik programın akreditasyonu verilen eğitimin kalite standartları yönünden değerlendirilmesidir. Tıp ve eczacılık gibi bazı meslekler doğrudan halk sağlığı ile ilgili olduklarından, bu özellikleri gereği belirli kalite standartlarını güvence altına almak zorundadırlar. Bu açıdan bakıldığında, eczacılık lisans eğitimi akademik programının akreditasyonu, eczacılık fakültelerinde verilen lisans eğitiminin kalite standartları yönünden değerlendirilmesidir. Akreditasyon sürecindeki ilk aşama, akreditasyonun temelini oluşturan ve akreditasyon kurumu tarafından yüksek öğretim programını değerlendirmeye olanak sağlayacak olan mükemmeliyet standartlarının belirlenmesidir. Bu standartlar, oluşturulacak sistemin gereklerini ortaya koyar ve yüksek nitelikli eğitim programlarının geliştirilmesi için yapılması gerekenleri belirler. Diğer bir ifade ile standartlar, bir yüksek öğretim programının kabul edilebilir düzeyde olduğuna karar verilebilmesi için hangi ögelerin programda bulunması gerektiğini gösterirler. Bu nedenle, Eczacılık Meslek Eğitim Programı, eczacılık mesleğinin uygulanması açısından gerekli yeterlilikleri sağlayacak nitelikte olmalı ve öğrencilerin eğitimlerinde hedeflenen tüm çıktıları ve mesleki yeterlilikleri kazanmalarını sağlamalıdır. Şeffaflık gereksinimi nedeniyle, günümüzde sağlık profesyonellerinin eğitim, mesleksel gelişim ve akreditasyonunda yeterlilikler çerçevesinin kullanılması popüler hale gelmiştir. Küresel olarak uygulanmak üzere ilk yeterlilik çerçevesi tıp eğitimi için geliştirilmiştir. Dünya Tıp Eğitimi Federasyonu (Word Federation for Medical Education, WFME)'na göre tıp alanındaki yeterlilikler öncelikle küresel olarak uygulanabilir ve aktarılabilir, erişilebilir ve şeffaf olmalıdır. Federasyon, öğretim, kültür, sosyo-ekonomik koşullar ve sağlık sistemi farklılıklarını göz önünde bulunduran, temel tıp eğitimine yönelik küresel yeterlilik standartlarını tanımlamıştır. Uluslararası Eczacılık Federasyonu (International Pharmaceutical Federation, FIP) da eczacılık alanında küresel olarak uygulanabilir bir yeterlilikler çerçevesi yaklaşımını desteklemektedir. Kasım 1997'de FIP, UNESCO ve WHO'nun işbirliği ile kurulan üçlü bir yapı olan Eczacılık Eğitimi Özel Görev Komitesi (The Pharmacy Education Taskforce, PET) halen eczacılık hizmetlerinde küresel bir yeterlilikler çerçevesini hazırlamak üzere çalışmalarını sürdürmektedir. Yeterlilik Standartları, kişinin bilgilenme (üniversite eğitimi aracılığıyla) ve deneyim (eğitim sürecindeki stajlar ve daha sonraki meslek uygulamaları aracılığıyla) temelinde kazandığı, bir eczacının mesleğini gerektiği gibi yapmasını sağlayan beceri, tutum ve diğer özellikleri (değerler ve inançlar dâhil) tanımlar. Buna karşılık Meslek Uygulama Standartları, meslek uygulamalarında belirli bir uyum ve tutarlılık düzeyi sağlamak üzere eczacıların başvurdukları sistemler, süreçler ve bilgilerle ilgilidir. Eczacılar bu sayede kendi meslek uygulamalarını değerlendirip belirli kalite göstergelerine göre ölçebilirler. Başka bir deyişle, meslek uygulama standartları, mesleğe mensup kişilerin, sundukları hizmetleri geliştirmek için başvurdukları bir kendi kendini değerlendirme ve kalite denetim aracı olarak işlev görür. Sağlıkta akreditasyon T.C. Sağlık Bakanlığının da gündemindedir. Bakanlık "Türkiye Sağlıkta Kalite Sistemi”nin akreditasyonu için bir dizi çalışma başlatmıştır. Dünyadaki gelişmeler ve bu çalışmaların Türkiye’de eczacılık eğitimini ve eczacılık hizmetlerini her yönüyle etkileyeceği açıktır. Bu nedenle, elinizdeki Eczacılık Yeterlilik Standartları 2013 kitabı, eczacılık mesleği için kritik önem taşıyan böylesi bir dönemde, mesleğin geleceğine yönelik çalışmalara mütevazi bir katkı sağlamak üzere hazırlanmıştır. Kitabın hazırlanma sürecinde bana destek olan Dr.Ecz. Elif ERTUNA, Dr.Ecz. Mehmet ARUN, Dr.Ecz. Göksel GÖKÇE ve Dr.Ecz.Mehmet Ali EGE’ye teşekkürlerimi sunarım. Son olarak, eczacılık yeterlilik standartlarının hazırlanması düşüncemi başından beri destekleyen ve bu kitabın basım ve dağıtımına katkılarından dolayı İzmir Eczacı Odası'na şükranlarımı sunarım. 1 Eczacılar, ilaç kullanımına dayalı sağlık çıktılarını sahip oldukları özgün bilgi ve becerilerle optimum düzeye çıkarmak için çalışan sağlık çalışanlarıdır. Başkalarına hizmet sunmayı üstlenme, beraberinde, bu hizmetlerin, mesleksel ve etik kurallara ve beklenen davranışlara uygun olarak verilmesi yükümlülüğünü de getirir. Meslekte yeterliliğin korunup sürdürülmesi ve meslek uygulamalarının bunun çizdiği sınırlar içinde kalması bu kapsama giren etik bir yükümlülüktür. Yeterlilik yeni bir kavram olmamakla birlikte, son yıllarda ortaya çıkan yeterlilik temelli eğitim, akreditasyon ve meslekte tescil gibi girişimler sonucunda daha öne çıkmıştır. Eczacılık alanında ileri gitmiş Amerika Birleşik Devletleri, Kanada, İngiltere ve Avustralya gibi ülkelerde eczacılar için yeterlilik standartları oluşturulmasına yönelik geçmişteki çabalar, temelde, meslek uygulamalarının güncel kapsamının ortaya konmasına odaklanmıştır. Yeterlilik standartlarının hazırlanmasında izlenen bir yaklaşım karmaşık mesleksel işlevlerin birbiriyle bağlantılı bir dizi görevlere ayrıştırılarak tanımlaması şeklindedir. Bu yaklaşım meslek uygulamalarının tanımlanmasını ve ölçülmesini destekleme bakımından yararlıdır. Buna karşın, verilen hizmetlerin içsel bütünlüğünü gözden kaçırma, profesyonel hizmet sunumunun temelini oluşturan karmaşık nitelikteki kavramsal, analitik ve davranışsal işlevleri olduğundan az gösterme riski taşır. Bu nedenle, bu kitaptaki eczacılık yeterlilik standartları, kullanımı kolaylaştırmak ve daha etkin kılmak için ulusal ve uluslararası gelişmeler dikkate alınarak derlenmiştir. Bu amaçla özellikle Avustralya Eczacılık Yeterlilik Standartları’nın 2010 yılında güncellenen son sürümünden geniş ölçüde yararlanılmıştır. Yeterlilik standartlarının değeri, halkın sağlık ve güvenliğini sağlama hedefini gözeterek meslek uygulamalarını ve meslekteki gelişmeleri destekleme ve kolaylaştırma kapasitesine bağlıdır. Meslek uygulamaları sürekli bir oluşum, değişim ve gelişim süreci yaşarlar. Bu, eczacılık meslek yeterlilikleri için de geçerlidir. Dolayısıyla, bu kitapta tanımlanan yeterlilik standartlarının dinamik nitelikte olduğu ve toplumun güncel sağlık hizmeti gereksinimlerine ve toplumdaki değişikliklere paralel olarak düzenli aralıklarla yeniden değerlendirilmesi gerektiği unutulmamalıdır. 1.2 Eczacılık Uygulamalarında Yeterlilik ve Kalite Standartları Yeterlilik Standartları, kişinin bilgilenme (üniversite eğitimi aracılığıyla) ve deneyim (stajlar ve daha sonraki meslek uygulamaları aracılığıyla) temelinde kazandığı, bir eczacının mesleğini gerektiği gibi yapmasını sağlayan becerileri, tutumları ve diğer özellikleri (değerler ve inançlar dâhil) tanımlar. Buna karşılık meslek uygulama standartları, meslek uygulamalarında belirli bir uyum ve tutarlılık düzeyi sağlamak üzere eczacıların başvurdukları sistemler, süreçler ve bilgilerle ilgilidir. Eczacılar bu sayede kendi meslek uygulamalarını değerlendirip belirli kalite göstergelerine göre ölçebilirler. Başka bir deyişle, meslek uygulama standartları, mesleğe mensup kişilerin, sundukları hizmetleri geliştirmek için başvurdukları bir kendi kendini değerlendirme ve kalite denetim aracı olarak işlev görür. Eczacılık mesleğini meslek uygulama standartlarına göre yapan bir eczacının, mesleksel yeterlilik sahibi olması gerektiği açıktır. Eczacılık hizmetleriyle sağlıkta en iyi sonuçların alınabilmesi için yeterlilik ve kalite standartlarının benimsenmesi şarttır. 1.3 Yeterlilik Standartlarında Başlıca Belirleyiciler Bu kitaptaki yeterlilik standartlarının hazırlanmasında çeşitli kaynaklardan yararlanılmıştır. Bunlardan ilki eczacılık meslek uygulamalarına ilişkin Uluslararası Çalışma Örgütü (International Labour Organization, ILO)’nün aşağıda verilen Uluslararası Standart Meslek Sınıflaması - ISCO 08’deki görev tanımdır. Yeterlilik Standartları Çerçevesi 1.1 Giriş 1 Eczacılar; tıbbi ürünleri depolar, muhafaza eder ve ilaç hazırlar, tıp doktorları ve diğer sağlık uzmanları tarafından yazılan reçetelere göre verilen ilaçların yan etkileri ve doğru kullanımı hakkında bilgi verirler. İnsan sağlığını en iyi hale getirmeye yönelik ilaçla tedavilerin araştırılmasına, test edilmesine, hazırlanmasına, reçetelenmesine ve izlenmesine katkı sağlarlar. Yeterlilik Standartları Çerçevesi (a) (b) (c) (d) (e) (f) (g) (h) (i) (j) (k) (l) (m) Kapsanan görevleri şunlardır: Tıp doktorları ve diğer sağlık çalışanlarının tıbbi ürünler için yazdığı reçeteleri almak, hastaların ilaç kullanım geçmişlerini kontrol etmek, ilaçları hazırlamadan önce uygun dozaj, uygulama yöntemleri ve ilaç uyumluluğunu sağlamak; reçetedeki ilaçları vermek amacıyla sıvı ilaçlar, merhemler, tozlar, tabletler ve diğer ilaçları hazırlamak veya hazırlanışını ve etiketlenmesini denetlemek; ilaç etkileşimleri, uyumsuzluk ve kontrendikasyonları, yan etkileri, doz ve uygun ilaç depolama konuları ile ilgili olarak hekimlere ve hastalara bilgi ve danışmanlık hizmeti vermek; bireysel hastaların ilaç tedavisinin kalite ve etkinliği ile belirli ilaç veya tedavilerin etkinliğini planlamak, gözlemlemek, incelemek ve değerlendirmek için diğer sağlık çalışanları ile işbirliği yapmak; yasal ve mesleksel gereklilikleri yerine getirmek için reçete dosyalarını tutmak, uyuşturucular, zehirler ve bağımlılık yapan ilaçlar ile ilgili kayıt düzenlemek; aşılar, serumlar ve diğer ilaçların bozulmasına karşı önlem almak ve depolamak; genel sağlık durumları ile ilgili olarak hastalara danışmanlık yapmak, reçetesiz ilaçlar ile teşhis ve tedavi yardımları sağlamak; eczacılık teknisyenleri, stajyerleri ve eczane yardımcı satış elemanlarının çalışmalarını denetlemek ve koordine etmek; eczacılık, kozmetik ve ilgili kimyasal ürünleri geliştirmek ve iyileştirmek için araştırmalar yürütmek; üretim teknikleri ve ilaç içerikleri hakkında kimyacılar, mühendisler ve diğer profesyoneller ile görüşmek; belirtilen standartlar ile ilgili olarak ilaçların kimlik bilgisini, saflık ve etkisini belirlemek için test ve analiz etmek; ilaç ürünlerinin etiketlerini hazırlamak, paketlemek ve tanıtımını yapmak; belirli ilaçlar ile ilgili bilgi ve riskleri belirlemek. Gerçekten de eczacılar, ilaçlarla ilgili uzmanlıklarını sağlıkla ilgili sonuçları optimize etmek ve ilaç kullanımında hata olasılığını asgariye indirmek üzere kullanan sağlık çalışanlarıdır. Zehirli maddelerle ilgili bilgilerini, bunların güvenli şekilde kullanılmasını sağlamak, kullananlara ve yakın çevresindekilere zarar vermesini önlemek için kullanırlar. Eczacılık meslek uygulaması, ilaçların kaliteli kullanımını sağlayacak sistemler ve bilgiler yanında, ilaçların saklanması, hazırlanması, kullanılması ve tedariği konularında da uzmanlık gerektirir. Serbest eczacılar, kolay erişilebilen sağlık çalışanları olarak, insan sağlığını korumak ve hastalıkları azaltmak üzere eğitim ve danışmanlık dâhil birinci basamak sağlık hizmeti sunarlar. Etik ve profesyonel davranma, sağlam bir eczacılık bilgisi, etkili problem çözme, organizasyon ve iletişim becerileri eczacılık meslek uygulamasının temelini oluşturur. Bu kitaptaki eczacılık yeterlilik standartlarının hazırlanmasında Avustralya Eczacılık Kurulu ve T.C. Sağlık Bakanlığı’nın hazırladığı Sağlıkta Kalite ve Akreditasyon ile ilgili yayınlardan yararlanılmıştır. Bu yayınlardaki en önemli konulardan biri olan ilaçların kaliteli kullanımı, ilaç yönetimine ilişkin seçeneklerin akılcı bir şekilde belirlenmesi, ilaç kullanılması gerektiğinde en uygun olanın seçilmesi ve ilaçların güvenli ve etkili biçimde kullanılması şeklinde özetlenebilir. Bu kitaptaki yeterlilik standartlarının hazırlanmasında, Avustralya Eczacılık Kurulu tarafından yapılan aşağıdaki meslek uygulama tanımı da göz önünde bulundurulmuştur. 2 “Karşılığı ödenmiş olsun ya da olmasın, kişinin bir eczacı olarak meslek becerilerini ve bilgisini kullanarak icra ettiği her görev bir eczacılık meslek uygulamasıdır. Tescil açısından eczacılık meslek uygulamaları, yalnızca doğrudan klinik hizmetlerin sağlanmasıyla sınırlı değildir. Ayrıca, hastalarla klinik dışı doğrudan ilişkiler; yönetim, idarecilik, eğitim, araştırma, danışmanlık, düzenleme veya politika geliştirme alanlarında üstlenilen roller; meslekte hizmetlerin güvenli ve etkili biçimde verilmesi ve/veya mesleksel becerilerin kullanılması üzerinde etkili olan diğer görevler de bu kapsamdadır. Sağlık Bakanlığı "Türkiye Sağlıkta Kalite Sistemi”nin akreditasyonu için bir dizi çalışma başlatmıştır. Bu çalışmalar kapsamında öncelikle, Sağlıkta Kalite Standartları (SKS) ile Değerlendirici Eğitim Programı’nın akreditasyonu hedeflenmektedir. Bunun hemen ardından kurumsal yapının da akreditasyonu ile “Türkiye Sağlıkta Akreditasyon Sistemi”nin kuruluşu tamamlanmış olacaktır. Bu amaçla uzun süredir çalışmalar yürüten Sağlık Bakanlığı, sağlık sektöründe akreditasyon faaliyeti yapan kurumları akredite eden, alanında tek yetkili ve kâr amacı gütmeyen uluslararası bir kuruluş olan ISQua (The International Society for Quality in Health Care) ile sözleşme imzalayarak resmi akreditasyon sürecini başlatmıştır. Uluslararası bir akreditasyon programı çerçevesinde 2013-2014 yılları içinde Sağlıkta Kalite Standartlarının ve Değerlendirici Eğitim Programı’nın akreditasyonu ISQua tarafından gerçekleştirilecektir. Sağlık Bakanlığının ISQua'ya üyelik başvurusunun da bununla eş zamanlı olarak kabul edileceği ve bu şekilde stratejik işbirliği çalışmaları başlatılacağı bildirilmiştir. 1.4 Gerekli Bilgi, Beceri ve Nitelikler Ülkemizde eczacılık mesleğini yapmak isteyen bir kimsenin bir eczacılık fakültesini veya Yüksek Öğretim Kurumu (YÖK) tarafından denk standartta olduğu kabul edilen yurt dışındaki bir başka eczacılık okulunu başarıyla tamamlamış olması gerekir. Eczacılık eğitimi bir dizi birbiriyle ilişkili uygulamalı bilim dallarından oluşur. Bunların temelinde ise bir dizi temel bilim yer alır. Temel bilimler, uygulamalı bilimlerin yeterince kavranabilmesi için gereklidir (bakınız Ek 2). Yeterlilik Standartları Çerçevesi Son olarak yeterliliklerin hazırlanmasında Yüksek Öğretim Kurulu (YÖK)’nun “Türkiye Yükseköğretim Yeterlilikler Çerçevesi (TYYÇ) Temel Alan Yeterlilikleri” kapsamındaki “Temel Alan Kodu: 72” olan “Sağlık” belgesinin “2.1.3. Sağlık Temel Alanı Yüksek Lisans Yeterlilikleri (Akademik Ağırlıklı)” ve/veya “2.2.3. Sağlık Temel Alanı Yüksek Lisans Yeterlilikleri (Meslek Ağırlıklı)” bölümleri de dikkate alınmıştır. 1 Öğrenme çıktıları üç boyuttan oluşur ve bir alandaki yeterliliğin sağladığı niteliklerin tanımlanmasında ve o alandaki yeterlilik tiplerinin karşılaştırılmasında araç olarak kullanılır. Öğrenme çıktılarının üç boyutu şunlardır: Bilgi – Öğrencilerin bildikleri veya kavradıkları. Beceriler – Öğrencilerin yapabildikleri ya da bilgilerini ve kavradıklarını uygulayış şekilleri. Yeterlilikler – Öğrencilerin bilgi ve becerileri yaşama geçirebilme durumları. Sonuncu boyutu oluşturan yeterlilikler hem özel hem de genel yeterlilikleri kapsar. Genel yeterlilikler çoğu zaman bir üniversite mezununun sahip olduğu özellikler veya nitelikler olarak bilinir. Gelişmiş ülkelerin çoğunda, eczacılık fakültelerinde verilen eczacılık eğitiminden beklenen genel nitelikleri ve eczacılığa özgü öğrenme çıktılarını tanımlayan akreditasyon ölçütleri geliştirilmiştir. Ayrıca, yeni mezunların staj sonrası eczacı olarak ilk tescillerini yaptırabilmeleri için staj eğitimine ilişkin bir dizi öğrenme çıktısı belirlenmiştir. Genel nitelikler çoğu kez yeterlilik standartları kapsamına alınmıştır. Bunlar, meslek performansının her yönü için temel oluşturan etkili iletişim kurma becerileri, sorun çözme yetisi, karar verme sürecinin gerektirdiği mesleksel ve etik davranışlar, sorumluluk üstlenme ve hesap verebilirlik gibi tutumları kapsar. Aşağıda sıralanan nitelik ve beceriler eczacılık uygulamaları bakımından özellikle önemlidir: Sayısal – Temel matematiksel ilişkileri kavrayabilme ve çeşitli hesapları yapabilme, büyüklük sıralaması oluşturabilme, kestirimlerde bulunabilme ve standartları doğru kullanabilme. Belirli bir etkinlik, öge veya metin içinde saklı matematiksel bilgi ve ilişkileri yorumlayabilme, ayırt edebilme ve araştırabilme. Hesaplama – Hesaplamalarda yer alan işlemleri açıklayabilme, ilaç dozlarını ve doz rejimlerini doğru hesaplayabilme, özel hasta popülasyonlarının doz hesaplamalarını ve ayarlamalarını yapabilme, farmasötik preparatların hazırlanmasında kullanılan hesaplama tablolarını doğru biçimde doldurabilme. İletişim – Bilgi, tez ve analizleri etkili biçimde iletebilme. Fikirler ve amaçlar arasındaki karmaşık ilişkileri net olarak açıklayan yazılı metinler oluşturabilme, esnek ve uyumlandırıcı teknikleri içeren sürekli ve karmaşık sözel işlemleri yapabilme. Bilgi okuryazarlığı – Bilgiyi edinebilme, denetleyebilme, organize edebilme, sunabilme veya bilgiyi etkin bir şekilde kullanabilme konularında bilgi okuryazarlığı ve özellikli beceriler anlayışı. Karmaşık önermeler, fikirler veya 3 soyutlamalar içeren materyalleri yazılı, diyagram şeklinde veya diğer görsel biçimleriyle okuyabilme, yorumlayabilme ve eleştirel biçimde değerlendirebilme kapasitesi de bu kapsama girer. Yeterlilik Standartları Çerçevesi 1 Öte yandan, yakın paydaşlar olmaları nedeniyle, tıp, diş hekimliği, eczacılık ve veterinerlik bilim dalları için geçerli olmak üzere, mezunların ortak asgari yeterliliklerini yansıtan bir dizi öğrenme çıktılarının hazırlanması ideal bir yaklaşım olabilir. Bu, ortak akademik standartları belirlemek üzere sayılan mesleklerin eğitiminin verildiği okullar için ortak bir “Akademik Öğrenim ve Öğretim Standartları Projesi” şeklinde geliştirilebilir. Bunun, ilgili disiplinlerin meslek uygulama standartları ve yeterlilikleri gözden geçirilerek ve ilgili disiplinleri temsil eden toplulukların görüşleri alınarak geliştirilebileceği açıktır. 1.5 Yeterliliklere Esas Oluşturan Meslek Uygulaması 1.5.1 Performans ölçümü Yeterlilik, genellikle bir bireyin özgün bir işlev veya görevi, istenen bir standarda göre başarılı ve tutarlı (kalıcı) bir şekilde icra edebilmesi için gereken bilgi, beceri ve niteliklere sahip olmasını ifade eder. Yeterlilik kavramının özünü, bireyin belirli koşullar altında gösterdiği performansın özgün bir dış ölçüte karşı değerlendirilmesi oluşturur. Bu kitapta verilen yeterlilik standartları çerçevesi, yeterlilik sahibi bir eczacıdan beklenen performans düzeyini belirleyen performans (başarım) ölçütlerini içermektedir. Tanımlanan yeterlilik standartları sadece performansın ana ögelerine odaklanmıştır ve gözlemlenebilir sonuç ve davranışlar bakımından yeterlilik taşıyan bir eczacının neleri yapabilmesi gerektiğini ifade etmektedir. Bu şekilde yeterlilik standartları bir dış ölçüt olarak kullanılarak, eczacının güncel performansı, kendisinden beklenen performansa göre karşılaştırılmaktadır. 1.5.2 Eczacılıkta “ileri düzey” meslek uygulaması Son yıllarda eczacılık meslek uygulamalarında ve bu uygulamaların yaşama geçirildiği çalışma ortamlarında önemli değişiklikler olmuştur. İşte bu nedenle, artık kabul görmüş bir kavram olan eczacılıkta “ileri düzey meslek uygulaması”nın nasıl belirleneceğini ve/veya tanımlanacağını düşünme zamanı gelmiştir. Eczacılıkta ileri düzey meslek uygulamasının ilgili otorite olan T.C. Sağlık Bakanlığı tarafından tanınması için yapılması gerekenler konusunda en büyük sorumluluk eczacılık fakültelerimiz ve Türk Eczacıları Birliği (TEB)’ne aittir. Topluma kaliteli eczacılık hizmeti sunulabilmesi için, mesleğin gelişimine yön verme sorumluluğu olan bu kurumsal yapıların, eczacılıkta ileri düzey meslek uygulaması ve icrası konularında çalışmalar yapmaları, farkındalık yaratmaları, fikir ve strateji üretmeleri gerekmektedir. Bu yapılırken, paydaş konumundaki diğer sağlık mesleklerinin meslek örgütleri (ör., Türk Tabipleri Birliği, Türk Diş Hekimleri Birliği) ve hizmeti alan konumundaki vatandaşlarla yapılması gereken işbirliği, ayrı bir meslek stratejisi konusu olarak gündemdedir. 1 Miller tarafından önerilen yeterlilik modelinde yeterlilik ile performans arasında bir ayrım yapılmaktadır (Şekil 1). Bu model uyarınca, bir meslek insanı herhangi bir meslek uygulamasına ilişkin yeterliliğini, onu açıklayarak ve göstererek kanıtlayabilir (bilir ve nasıl olduğunu gösterir). Ancak, kapasitesini meslek icrasının düzenli bir parçası haline getirene kadar (nasıl yapıldığını gösterir ve yapar), bu yetkinliği henüz bir performans olarak kabul edilemez. Bu senaryoya göre, bir meslek insanı yeterlilik standartlarında tanımlandığı şekliyle belirli bir meslek uygulama alanında yeterliliğini kanıtlayabilir. Ancak, edindiği klinik deneyim sayesinde uzmanlık birikimi sağlamış bir başka pratisyenin, aynı meslek uygulama alanında çok daha üst düzeylerde performans göstermesi mümkündür. Dolayısıyla, ileri düzey meslek uygulamasının sadece yeterlilik standartları esas alınarak tanımlanmaya çalışılması uygun değildir. Meslek performansı, meslek uygulamasının bireyin o meslekteki yetenek ve deneyimiyle desteklenen bir boyutudur ve en alt düzeyden en üst düzeye doğru uzanan kesintisiz bir süreçtir. Bu süreklilik içinde ilerleme, mesleğin kesintisiz olarak uygulanması ile uzmanlaşmaya yol açan deneyimin bir fonksiyonudur. 1 Miller GE. The assessment of clinical skills/ competence/ performans. Acad Med (Supp) 1990; 65:S63-7. 4 1 Performans sürekliliği içinde genel olarak gözlenen davranışlar “genel düzey performans” olarak tanımlanır. “İleri düzey performans” ise mesleğin uygulanmasında sergilenen davranışların genel olarak gözlenenin ötesine geçtiği durumları ifade etmek için kullanılır. Bu kavram, Büyük Britanya Kraliyet Eczacılık Topluluğu (Royal Pharmaceutical Society of Great Britain) tarafından eczacılıkta ileri düzey meslek uygulamasına ilişkin olarak geliştirilen tanımın temelini oluşturur. Bu tanım uyarlanmış haliyle şu şekildedir: Yeterlilik Standartları Çerçevesi Şekil 1: Basit bir yeterlilik modeli “Eczacılıkta ileri düzey meslek uygulaması, ilgili eczacının uzmanlığını, ilk tescildeki meslek uygulama düzeyinden, meslektaşların ve söz konusu uzmanlık alanındaki kamuoyunun uzmanlığın kazanılmasına dayanak oluşturan eğitim, öğretim ve deneyimi özel olarak tanımalarını gerektirecek ölçüde farklı kılan bir meslek uygulama düzeyidir.” İleri düzey meslek uygulamasının tanımlanması için değişik sağlık mesleklerinde çeşitli yaklaşımlara başvurulmuştur. Avustralya’da hemşirelikte ileri düzey meslek uygulaması için farklı yeterlilik kümeleri kullanılarak ileri yeterlilik standartları tanımlanmıştır (ör., tescilli hemşire / ileri düzey tescilli hemşire). Birleşik Krallık’ta “eczacılıkta ileri düzey meslek uygulaması”na yönelik olarak Yeterlilik Geliştirme ve Değerlendirme Grubu (Competency Development ve Evaluation Group) tarafından üç düzeyli (temel, mükemmellik, ustalık) bir yeterlilik standardı çerçevesi geliştirilmiştir. Adı geçen otorite “genel düzey meslek icrası” için de yeterlilikleri tanımlamış, ancak bunu farklı bir yeterlilik kümesinden hareketle yapmıştır. 1.5.3 “İleri düzey” meslek uygulamasının tanınması Avustralya gibi birçok ileri ülkede, ulusal sağlık meslekleri tescil kurulları ve ilgili yasal düzenlemeler, geçici tescil (provisonal registration), genel tescil (general registration) ve mesleği icra etmeyen (non-practising registration) olmak üzere farklı tescil kategorileri öngörür. “Uzman” teriminin kullanılması, yasal düzenlemelerin sıkı denetimi altındadır. Kimi mesleklerde, bu arada özellikle tıp ve diş hekimliğinde, bu kategori yasal düzenlemeler kapsamında özel olarak tanınır. Diğer mesleklerle ilgili “uzman” unvanının tanınması için başvurunun mutlaka ilgili Bakanlık düzeyinde yapılması gerekmektedir. Kimi durumlarda tescil için onay da verilebilmektedir (ör., Avustralya’da pratisyen hemşireler, pratisyen ebeler veya optometristler belli bazı tarifeli ilaçları yazabileceklerine ilişkin olarak tescillenebilirler), ancak bunlar da Bakanlar Kurulu onayına tabidir. Eczacılıkta ileri düzey meslek uygulamasının tanınması, kamu güvenliği adına hareket eden Avustralya Eczacılık Kurulu (Pharmacy Board of Australia, PBA)’nun Bakanlar Kurulu tarafından onaylanmak üzere önerileri almasını, değerlendirmesini ve ilgili merciye iletmesini gerektirir. İleri düzey meslek uygulamasının nasıl tanınacağının belirlenmesi görevi mesleğin kendisine aittir. Bu durumda Avustralya Eczacılık Kurulu onay için iletilen önerinin eczacılık sektörüyle danışma sürecinde hazırlandığının kanıtlarını arar. Bununla birlikte kurul, tescilin onaylanması için nelerin gerektiğini tam olarak belirleyebilir. Bu gerekliliklere başlıca örnekler şunlardır: İleri düzey meslek uygulamasının yapıldığı alanın tanımlanması Daha önceki öğrenimin/ek niteliklerin tanınması 5 1 Yeni bir meslek uygulaması olup olmadığı Yeterliliğinin sürdürülmesi (staj ve sürekli mesleksel gelişim) Standartlarının akreditasyonu Onay geçerlilik süresi. Yeterlilik Standartları Çerçevesi Gerektirdikleri ne olursa olsun, “ileri düzey meslek uygulaması” terimi, mesleği daha uzun süre icra etmiş, daha üst düzey bilgi ve becerileri olan, mesleğin icrasının gerektirdiği nitelik ve gereksinimler konusunda derin bilgisi olduğunu gösteren tutum ve davranışlara sahip, sürekli mükemmellik arayışı içinde olan bir kişiyi akla getirmelidir. 1.5.4 İleri düzey meslek uygulaması ve “uzmanlaşma” Eczacılık meslek uygulaması kapsamının son yıllarda önemli ölçüde değiştiği, eczacılık sektörünün kendi içinde olsun dışında olsun kabul edilmektedir. Mesleğin kapsamındaki bu değişimin bir sonucu olarak eczacıların yöneticilik, majistral ilaç hazırlama veya ilaç yönetimi gibi meslek uygulamasının belirli alanlarına odaklanma eğilimleri artmaktadır. Eczacılar, meslek uygulamasının kapsamını bu şekilde sınırlayarak uzmanlık ve performanslarını daha ileriye götürme fırsatı bulurlar. Meslek faaliyetinin belirli bir alanla sınırlanmasının ya da “uzmanlaşma”nın, çoğu zaman “ileri meslek uygulaması” ile eş anlamlı sayılmasının nedeni de bu olabilir. İleri uzmanlık eğitimiyle kazanılan uzmanlığın (specialisation) gelişmiş uzmanlaşma (enhanced expertise) ile eşdeğer olduğu tıp modeli bu durumu daha da pekiştirmektedir. Ne var ki, “uzmanlaşma” terimi performans düzeyini değil, yalnızca meslek uygulamasının kapsamını anlatmaktadır. Ayrıca “uzmanlaşma” kendi içinde ek bir uzmanlık da getirmez. Dolayısıyla, “uzmanlaşma”, performansta herhangi bir artış olmaksızın da sağlanabilir. Sonuçta, bu tür bir karışıklıktan kaçınmak için eczacılık meslek uygulamasının, uygulamanın kapsamı ve performans düzeyi üzerinden tartışılması daha yerinde olacaktır. 1.5.5 Meslek uygulamasının kapsamı Bu kitapta verilen eczacılık yeterlilik standartları çerçevesi, eczacıların çoğunluğunun çalıştığı meslek alanları yanında, sınırlı sayıda eczacının çalıştığı alanları da kapsamaktadır. Çerçeve, genel terimlerle, eczacıların etkili bir meslek performansı sergileyebilmeleri için en gerekli olan bilgi, beceri, öznitelikler ve mesleğin uygulanmasına ilişkin bir dizi kabul edilebilir standartlarını ortaya koymaktadır. Herhangi bir eczacıda bulunması gereken yeterlilikler onun meslek uygulamasının kapsamına bağlıdır. Başka bir deyişle, yeterlilikler eczacıların meslekteki rollerine veya sundukları hizmetlere göre değişiklik gösterir. Dolayısıyla bu kitapta verilen yeterlilikler çerçevesi, meslekten kişiler ve diğer paydaşlar için bir referans noktası ve bir kılavuz işlevi görmek üzere tasarlanmıştır. Kişi ve kuruluşların, verilen bu yeterlilikler çerçevesinden rollerine veya hizmetlerine denk düşen yeterlilik standartlarını seçmeleri ve bunları kendi özel ortamlarında kullanmak üzere uyarlamaları beklenmektedir. Mesleğin uygulama kapsamı verilen sekiz yeterlilik alanının tümünü birden kapsayacak kadar geniş olabileceği gibi, yalnızca 3-4 alanı da içerebilir. Bu ikinci durumda, mesleğin göreceli olarak dar bir kapsamda uygulandığı düşünülmelidir. 1.5.6 Meslek uygulama profili oluşturma Performans düzeyi, meslek uygulamasının eczacının bireysel uzmanlığıyla desteklenen bir boyutu olarak tanımlanmıştı. Yukarıda anlatıldığı üzere, uygulama kapsamı, meslek uygulamasının Yeterlilik Standardı Alanları aracılığıyla tanımlanabilecek bir boyutudur. Meslek uygulamasının kapsamı ve performans düzeyi birlikte, bir eczacının meslek uygulama profilini ortaya koyar (bakınız, Bölüm 1.8, Bir Meslek Uygulama Profili Geliştirme). Şekil 2, Amerika Birleşik Devletleri Eczacılık Akreditasyon Kurulu (Council on Credentialing in Pharmacy in the 2 US)’ndan uyarlanmıştır. Bu şekilde eczacılık meslek uygulaması, mesleğin uygulanma kapsamı ve performans düzeyi temel alınarak dört ana grupta sınıflandırılmıştır (genel eczacı, ileri genel eczacı, odaklanmış eczacı, ileri odaklanmış eczacı). 2 Council on Credentialing in Pharmacy. Scope of contemporary pharmacy practice: roles, responsibilities, and functions of pharmacists and pharmacy technicians. J Am Pharm Assoc 2010; 50:e35–e69. 6 1 Yeterlilik Standartları Çerçevesi Şekil 2: Meslek uygulama tipinin belirlenmesi için meslek uygulama kapsamı ve performansın kullanılması 1.6 Meslek Yaşamında Yeterlilik Standartları Yeterlilik standartları bir eczacının meslek yaşamının hemen her yerine girmiş olmasına rağmen eczacıların çoğu bunların varlığından veya meslek yaşamları üzerindeki etkilerinden görece habersizdir. Şekil 3, yeterlilik standartlarının meslek etkinlikleriyle ilgili yapı ve sistemleri geniş ölçüde belirlediğini görsel olarak ifade etmektedir. Yeterlilik standartlarının eczacılık mesleğinin güncel uygulamalarıyla kısıtlı kalmadığını, aynı zamanda, mesleğin gelecekteki uygulama fırsatları için bir “anahtar” işlevi gördüğünü ifade etmektedir. 1.7 Meslek Yeterlilik Çerçevesinin Uygulanması Eczacılık meslek yeterlilik standartları değişik kişi, kuruluş ve yapılar tarafından farklı amaçlar için kullanılır. Şekil 4’te 2010 yılında yayımlanan Avustralya Ulusal Eczacılık Meslek Yeterlilik Standartları Çerçevesi’nin potansiyel uygulamaları verilmektedir. Bu kitaptaki yeterlilik çerçevesi de mümkün olduğu kadar esnek bir yapıda hazırlanmış ve yeterlilik standartlarının nasıl kullanılacağına ilişkin aşırı belirlemeci bir yaklaşım yerine, genel bir yol göstericilikle yetinilmeye çalışılmıştır. 1.7.1 İlk tescil ve tescilin yenilenmesi Bazı ülkelerde ilk tescil ve tescilin yenilenmesi iki farklı kavramdır. Örneğin Avustralya’da ilk kez tescil olacaklar ve meslekten bir süre uzak kaldıktan sonra tescil yenilemek zorunda olanlar, yeterliliklerini genel performans düzeyinde kanıtlamak durumundadırlar. Böylece, mesleğe yeni başlayan eczacıların güncel eczacılık uygulamaları bakımından yeterli ve sağlam bir meslek temeline sahip olmaları sağlanmış olur. Bu gibi durumlarda uygulanması gereken standartlar Bölüm 2.3’te gölgelendirilmiş alanlar halinde belirtilmiştir. 7 Yeterlilik Standartları Çerçevesi 1 Şekil 3: Eczacılıkta yeterlilik için anahtar-kilit modeli: Bir eczacının meslek yaşamında yeterlilik standartlarının yeri. 1.7.2 Stajyer eğitimi Birçok ileri ülkede stajyer eğitimleri bu işte uzman kuruluşlar tarafından verilir. Stajyer eğitim programı hazırlayan bu gibi kuruluşlar, akademik eğitimlerini meslek uygulamalarıyla entegre edebilmeleri konusunda stajyerlere yardımcı olmak için yeterlilik standartlarını kullanırlar. Bu, stajyerleri ulusal kurul sınavı süreçlerine hazırlamak bakımından önemlidir. 1.7.3 Tescil yenileme Eczacılar ilk tescil sonrası mesleğe girer ve bir veya daha fazla alanda deneyim kazanırlar (ör., hastane uygulamaları, serbest eczane uygulamaları). Çoğu mesleklerini ilaç danışma, ilaç yönetimi değerlendirme ve yöneticilik gibi görev tanımı çok net olarak yapılmış alanlarda sürdürürler. Yeterliliğe dayalı tescil yenileme süreci eczacıların yeterliliklerini koruduklarını kanıtlamalarını gerektirir. Birçok ülkede eczacılar kendi meslek uygulama alanları bakımından önemli olan yeterlilik standartlarını (seçilmiş ögeler ve performans ölçütleriyle birlikte) belirlemek için kendi ulusal yeterlilikler çerçevesini kullanırlar ve eczacılık kurullarına yeterlilik durumlarının sürdüğüne ilişkin kanıtları bu çerçeveye göre sunmaları beklenir. 1.7.4 Mesleğin yapılmadığı dönemlerde tescilin korunması Bu kitapta verilen Alan 1 Mesleksel ve etik sorumluluk ve Alan 2 İletişim, işbirliği ve öz yönetim eczacılık mesleğinin uygulandığı tüm uygulama alanları için geçerlidir. Dolayısıyla, mesleğini yapmamasına rağmen tescilini sürdürmek isteyen eczacıların, en azından, temel nitelikteki bu iki alana ilişkin yeterliliklerini sürdürmeleri beklenir. 1.7.5 Özel hizmetlerin sağlanmasında akreditasyon İlk tescil ve tescil yenileme işlemlerindekine benzer bir sürecin akreditasyon yetkisi olan makamlar tarafından belirli meslek alanları için de işletilmesi öngörülmektedir (ör., Avustralya Hastane Eczacıları Derneği ve Avustralya Danışman Eczacılar Derneği tarafından ilaç yönetimi değerlendirmeleri için sağlanan akreditasyonlar gibi). 8 1 1.7.6 İşverenler İlaç danışma, sitotoksik ilaç preparatlarının hazırlanması ve ileri düzey yöneticilik gibi belirli alanlarda çalıştırmak için eczacı arayan işverenler, iş tanımlarını hazırlamak, işe alım sürecini desteklemek ve performans değerlendirmelerine yardımcı olmak üzere ilgili yeterlilik standartlarını (seçilmiş ögeler ve performans ölçütleriyle birlikte) kullanabilirler. Yeterlilik Standartları Çerçevesi Şekil 4: Avustralya’da Ulusal Eczacılık Yeterlilik Standartları Çerçevesi’nin Uygulamaları 1.7.7 Sürekli mesleksel gelişim Her eczacı, meslek gelişimini yönlendirmek için bu kitapta verilen meslek yeterlilikler çerçevesinden yararlanabilir. Bölüm 1.8’de anlatılan sürece başvurularak, yerine getirilen görev veya sağlanan hizmetlerle ilgili yeterlilik standartlarını ortaya koyan bir meslek uygulama profili oluşturmak mümkündür. Daha ileri düzeyde gelişim sağlanmasını gerektiren alanlar, özdüşünüm* veya iş performansı değerlendirmesi yoluyla belirlenebilir. Bunlar, sürekli mesleksel gelişim etkinliklerinin seçilmesini yönlendirecek kişisel bir öğrenme planının hazırlanmasında temel olarak kullanılabilir. Sürekli mesleksel gelişim etkinliklerini ve derslerini düzenleyenler, her bir etkinlik veya dersin gerektirdiği yeterlilik standartlarını net biçimde tanımlayarak sundukları hizmetlerin gereksinimlere uygunluğunu büyük ölçüde artırabilirler. 1.8 Bir Meslek Uygulama Profili Geliştirme Bu kitapta sunulan yeterlilik standartları çağdaş eczacılık meslek uygulamalarını etkin bir şekilde uygulayan eczacılarda bulunması gereken genel yeterlilikler çerçevesini tanımlamaktadır. Ancak, aşağıda açıklanan altı basamaklı bir süreç yardımıyla, eczacılıkta özel görevler, meslek pozisyonları ve hizmetler için gerekli olan yeterlilikleri gösteren bir meslek uygulama profili tanımlamak mümkündür. Adım 1: İlgili standartları içeren alanları seçiniz. Bu seçim, eczacılıktaki tüm çalışma alanları için geçerli olan Alan 1 ve Alan 2’yi mutlaka kapsamalıdır. Adım 2: Her yeterlilik alanında gündemde olan görev veya hizmet bakımından temel etkinlikleri tanımlayan standartları seçiniz. Bu seçim, Alan 1 ve Alan 2’deki tüm standartları içermelidir. Adım 3: Gündemdeki görev veya hizmet bakımından geçerli standardı anlatan yapı taşlarını temsil eden ögeleri belirleyiniz ve seçiniz. 9 Adım 4: Gölgelendirilmemiş performans ölçütlerinin seçildiği her durumda, bu öge için gölgelendirilmiş performans ölçütlerinin de MUTLAKA SEÇİLMESİ gerekir. 1 Yeterlilik Standartları Çerçevesi Adım 5: 10 Yetkin bir eczacıdan beklenen performans düzeyini belirleyen ve bulunması gereken davranışları temsil eden performans ölçütlerini tayin ediniz ve seçiniz. Performans ölçütleri ile doğrudan ilişkili ve gündemdeki görev veya hizmete özel olmalarını sağlamak için kanıt örneklerini gözden geçiriniz ve gerekli değişiklikleri yapınız. Kanıt örnekleri iş yerindeki değerlendirmeyi yönlendirecek şekilde tasarlanmıştır. Bunların, gerektiğinde gündemdeki görev/hizmet ve çalışma ortamı bakımından uygun göstergeleri sağlayacak biçimde uyarlanmaları gerekir. Adım 6: Adım 1’den Adım 5’e kadar olan aşamalarda yapılan seçimleri, aşağıda Tablo 1’de verilen örneklerde olduğu gibi bir meslek uygulama profili oluşturmak için kullanınız. 1.8.1 Meslek uygulama profili örnekleri Bir eczacının meslek uygulama profili Tablo 1’de verilen örneklerde olduğu gibi görsel olarak hazırlanabilir. Bu şekilde görsel olarak hazırlanan bir meslek uygulama profili, söz konusu meslek uygulamasının hem kapsam hem de performans düzeyini yansıtır. Burada örnek olarak verilen iki ayrı meslek uygulama profilinin temelinde birçok varsayım yattığından, bu örnekler uygunluğu kontrol edilmeden herhangi bir eczacıya doğrudan uygulanmamalıdır. Bir eczacının meslek uygulama profili oluşturulurken yaptığı görevin özellikleri mutlaka dikkate alınmalıdır. Tablo 1: Meslek uygulama profili örnekleri Örnek 1: Serbest eczanede ilaç dağıtımından sorumlu bir eczacının meslek uygulama profili Standartlar Ögeler Performans Ölçütleri 1. 2. 4. 5. Mesleksel ve etik sorumluluk* İletişim, işbirliği ve özyönetim* Reçeteye yazılan ilaçları inceleme ve karşılama Farmasötik preparatların hazırlanması Tümü Tümü Tümü 5.1 6. Birinci basamak ve koruyucu sağlık hizmetleri sunma 5.2 6.1 Tümü Tümü Tümü 1 2 3 4 5 ve 6 Tümü 1 2 ve 3 Tümü 1 ve 3 2 1 2 3 4 1, 2 ve 4 3 1 3 2 3 4 Tümü Tümü Tümü 1 ve 2 1-3 1-4 1-5 Tümü Tümü 1-3 Tümü Tümü Tümü 1 1, 3-5 1, 3-10 1 ve 2, 4-6 Tümü Tümü 1-3, 6 ve 7 1 1 1-3, 5 1 3-5 6.2 6.3 7. İlaçların optimal kullanımını yaygınlaştırma ve buna katkı 7.1 7.2 7.3 8. Eleştirel analiz, araştırma ve eğitim 8.1 1 Yeterlilik Standartları Çerçevesi Çalışma Alanı (*= her zaman uygulanması gereken) Örnek 2: Devlet hastanesinde üretim sorumlusu kıdemli bir eczacının meslek uygulama profili Çalışma Alanı (*=her zaman uygulanması gereken) Standartlar Ögeler Performans Ölçütleri 1. 2. 3. Tümü Tümü 3.1 3.2 Tümü Tümü 1 ve 3 1 2 ve 3 1 2 1 2 ve 3 1 Tümü 1 2 3 2 ve 4 3 1-3 1 2 3 ve 4 1 ve 2 3 Tümü Tümü Tümü 1-3 Tümü 1, 2 ve 5 Tümü 1-5 Tümü Tümü Tümü 1 -4 Tümü 1 ve 2, 4-6 Tümü 2-6 Tümü 1, 4 1-5 Tümü Tümü 1 ve 3 Mesleksel ve etik sorumluluk* İletişim, işbirliği ve özyönetim* Liderlik ve yönetim 3.3 3.4 5. 7. Farmasötik preparatların hazırlanması İlaçların optimal kullanımını yaygınlaştırma ve buna katkı 3.5 Tümü 7.1 7.2 8. Eleştirel analiz, araştırma ve eğitim 7.3 8.1 8.3 11 Tablo 1’de verilen meslek uygulama profili örneklerinin grafik gösterimi. 1 Yeterlilik Standartları 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 4.1 4.2 4.3 5.1 5.2 5.3 5.4 6.1 6.2 6.3 7.1 7.2 7.3 8.1 8.2 8.3 Yeterlilik Standartları Çerçevesi Görev 12 Serbest eczanede ilaç dağıtımından sorumlu bir eczacı (Örnek 1) Devlet hastanesinde üretim sorumlusu kıdemli eczacı (Örnek 2) = Yeterlilik standardındaki tüm ögelerin ve performans ölçütlerinin karşılanması gerekir = Yeterlilik standardındaki bazı ögelerin ve performans ölçütlerinin karşılanması gerekir Yeterlilik standartları, mesleğin çalışma veya sorumluluk alanlarına göre gruplandırılmıştır. Gerek alanların gerekse herhangi bir alandaki standartların veriliş sırası onların önem veya uygunluğuna ilişkin bir hiyerarşi ifade etmemektedir. Bu konu, meslek uygulaması değerlendirilmekte olan bir eczacının meslek uygulama kapsamıyla belirlenir. Bununla birlikte, Alan 1 ve Alan 2 eczacılık uygulamalarının tüm alanları için ortaktır. Her alan ve her yeterlilik standardı için açıklayıcı bir yorum verilmektedir. Bu yorumlar, değerlendirme sürecine yardımcı olmak üzere ilgili alanın kapsam ve bağlamına ilişkin bilgiler vermektedir (Şekil 5). Şekil 5: Yeterlilik standartlarının yapısı Yeterlilik standartlarının her biri, belirli bir meslek etkinliğini tanımlamaktadır. Ancak, çalışma yaşamında standartlar çoğu zaman ilgili eczacının bir değerlendirme yapmasına elvermeyecek kadar geniş kapsamlıdır. Bu nedenle her standart kendi içinde ögelerine ayrılmıştır. Bu ögeler, belirli bir standart kapsamındaki etkinlikleri veya görevleri daha ayrıntılı biçimde tanımlamaktadır. Bu yolla iş yerinin gerektirdiği tüm bilgi, beceri, tutum ve diğer önemli meslek özelliklerinin birbirleriyle entegre edilerek bütünselleştirilmesi amaçlanmaktadır. İş yerinde beklenen performansı göstermek üzere ayrıştırılmış ögelere performans ölçütleri iliştirilmiştir. Bu ölçütler, mesleğinde yeterlilik sahibi bir kişinin gözlemlenebilir sonuçlar veya davranışlar açısından ne yapacağını ifade etmekte ve performansın yeterli olduğu çıkarsamasının yapılabileceği kanıtları tanımlamaktadır. Performans ölçütleri performansın yalnızca temel yönlerine odaklanmaktadır; bu nedenle, tam kapsayıcı olmayıp göstergesel niteliktedir. Kanıt örnekleri ise değerlendirmeyi yapana birtakım “ipuçları” vererek performansın yorumlanmasında veya değerlendirilmesinde yardımcı olur. Dolayısıyla, kanıt örneklerinin, performansın değerlendirildiği belirli bir rol veya hizmete ve iş yerine göre uyarlanması gerekir. Kanıt örnekleri değerlendirmenin bağlamı (yeterliliğin Meslek Yeterlilik Standartları 2.1 Meslek Yeterlilik Standartlarının Yapısı belirlenmesinde ne tür donanım gereklidir) veya yeterlilik için gerekli kanıtlar (bilginin veya becerinin ve bunların uygulanmasının yeterliliğin belirlenmesi bakımından kanıt gerektiren özel yönleri) gibi yönleri kapsayabilir. Meslek Yeterlilik Standartları 2 14 Yeterlilik sahibi bir eczacıda bulunması gereken bilgi, beceri ve özellikler farklı uygulama alanları için hep aynı olabileceğinden, kimi performans ölçütleri ve kanıt örnekleri ilgili uygulama alanlarında tekrarlanabilir. Bu tekrarlar, değerlendirmeyi yapanın kararını dayandıracağı ipuçlarına hemen erişebilmesini sağlamak için bilinçli olarak yapılmıştır. 2.2 Meslek Yeterlilik Standartları Özeti Not: Alan 1 ve Alan 2 (ve buna benzer gölgelendirilmiş tüm standartlar) bir bütün olarak her zaman karşılanması gereken yeterlilikleri ifade eder. Mesleksel ve etik sorumluluk Standart 1.1 Yasalar çerçevesinde faaliyet Standart 1.2 Kabul edilmiş standartlar çerçevesinde faaliyet Standart 1.3 Hasta odaklı hizmet verme Standart 1.4 Kalite ve güvenliği sağlama Standart 1.5 Meslekte yeterliliği koruma ve geliştirme Alan 2 İletişim, işbirliği ve özyönetim Standart 2.1 Etkili iletişim Standart 2.2 Sorunların çözümü için çalışma Standart 2.3 Sağlık hizmetleri ekibi üyeleriyle ortak çalışma Standart 2.4 Uyuşmazlıkları yönetme Standart 2.5 İşe ve iş yerine bağlılık Standart 2.6 Mesleğe ilişkin katkıların planlanması ve yönetilmesi Standart 2.7 Personelin denetlenmesi Alan 3 Liderlik ve yönetim Standart 3.1 Liderlik ve örgütsel planlama Standard 3.2 Personel yönetme ve geliştirme Standard 3.3 Eczacılık alt yapısını ve kaynaklarını yönetme Standard 3.4 Kaliteli hizmet sunumu yönetimi Standard 3.5 Güvenli ve tehlikesiz çalışma ortamı sağlama Alan 4 Reçeteye yazılan ilaçları inceleme ve karşılama Standart 4.1 İlk reçete değerlendirme işlemini üstlenme Standart 4.2 Reçeteye yazılan ilaçların uygunluğunu değerlendirme Standart 4.3 Reçeteye yazılan ilaçların dağıtımı Alan 5 Farmasötik preparatların hazırlanması Standart 5.1 Ürünlerin hazırlanması için gerekenleri göz önünde bulundurma Standart 5.2 Steril olmayan ilaç preparatlarını hazırlama Standart 5.3 Steril ilaç preparatlarını aseptik olarak hazırlama Standart 5.4 Sitotoksik ilaç preparatlarını hazırlama Alan 6 Birinci basamak ve koruyucu sağlık hizmetleri sunma Standart 6.1 Birinci basamak sağlık hizmeti gereksinimlerini değerlendirme Standart 6.2 Birinci basamak sağlık hizmeti sunma Standart 6.3 Halk sağlığına ve koruyucu sağlık hizmetlerine katkı Alan 7 İlaçların optimal kullanımına destek olma ve katkıda bulunma Standart 7.1 Tedaviyle ilgili kararların alınmasına katkı Standart 7.2 Kesintisiz ilaç yönetimi hizmeti sağlama Standart 7.3 İlaç kullanım kalıbını etkileme Alan 8 Eleştirel analiz, araştırma ve eğitim Standart 8.1 Bilgiye erişim, analiz ve sentez Standart 8.2 Sağlık, ilaç veya eczacılık uygulaması araştırmalarında yer alma Standart 8.3 Öğrencileri ve sağlık çalışanı meslektaşları eğitme ve yetiştirme Meslek Yeterlilik Standartları Alan 1 2 15 2.3 Meslek Yeterlilik Standartları 2 Bölüm 2.3, eczacılık mesleği açısından toplam yeterlilik çerçevesini sunmaktadır. Bir eczacı için her alanla ilgili geçerlilik taşıyacak standartlar, onun çalıştığı meslek uygulama alanı, bu alanın kapsamı ve meslek kariyerinde gelmiş olduğu aşama gibi bir dizi faktöre göre değişiklik gösterir. Not: Bu bölümde, aşağıdaki kural kullanılmıştır. Meslek Yeterlilik Standartları 16 Gri gölgelendirme, mesleğe ilk giriş döneminde (ilk tescil) geçerli olması gereken performans ölçütlerini göstermektedir. Sözlükte (Ek 1) açıklanan terimler ilk kez geçtikleri yerlerde yıldız işareti ile verilmektedir. Alan 1 Mesleksel ve etik sorumluluk Yasalar çerçevesinde faaliyet Standart 1.2 : Kabul edilmiş standartlar çerçevesinde faaliyet Standart 1.3 : “Hasta odaklı” hizmet verme Standart 1.4 : Kalite ve güvenliği sağlama Standart 1.5 : Meslekte yeterliliği koruma ve geliştirme 2 Bu alan, eczacıların hukuksal, etik ve mesleksel sorumluluklarını ele alan yeterlilik standartlarını kapsamaktadır. Eczacıların, meslekten kişiler olarak, yasaların gerektirdikleri dahil mesleksel yeterliliklerini sürdürme, benimsenmiş davranış ve meslek uygulama standartlarını gözetme yükümlülük ve sorumlulukları bu kapsamdadır. Bu alandaki standartlar, eczacıların mesleğe ilişkin her türlü faaliyetinin temelini oluşturur. Standart 1.1 Yasalar çerçevesinde faaliyet Bu yeterlilik standardı, eczacıların, yasal gereklilikleri yerine getirmeleri ve bunlara uymalarıyla ilgilidir. Söz konusu yasal gereklilikler, mesleğe ilişkin uygulamalar, çalışma ortamları ve çalışılan yerlere ilişkin olup eczacıların çeşitli sorumluluklar üstlenebilecekleri işe alma, personel yönetimi ve iş yeri tasarımı gibi konuları etkilerler. Hazırlanmaları ve/veya yetkili makamın benimsemesi sonucu meslek uygulamalarını çevreleyen mevzuatın bir parçası haline gelen yönetmelikler, kılavuzlar ve standartlara uygun biçimde çalışma zorunluluğu da bu kapsamdadır. Meslek Yeterlilik Standartları Standart 1.1 : Eczacılık uygulamaları, hem resmi anlamda yasalarla (yasama organı tarafından benimsenen yasal düzenlemeler) hem de adet hukukuyla (yargı kararları ve teamüllerle şekillenen hukuk) sıkı biçimde düzenlenmiştir. Eczacılar meslekleriyle ilgili belli başlı yasaları ve düzenlemeleri bilmek durumundadırlar. Eczacıların, hizmet sundukları ve danışmanlık* sağladıkları kişilere özenli davranma görevleri vardır. Bununla birlikte, bu görevin niteliği ve kapsamı herhangi bir yasada açıkça belirtilmiş değildir. Bunun yerine geçerli olan, gerekli beceri ve özen düzeyinin resmi hukuk ve adet hukukuyla belirlenmesi ve bunun da zamanla değişmesidir. Mesleğin kendi kurumsal yapıları tarafından benimsenen kurallar, standartlar ve kılavuzlar yasaların gücünden kaynaklanır ve meslek uygulamalarında gözetilmesi gereken düzenlemelerin parçasını oluşturur. Meslek davranış kurallarının/etik kuralların yoğunluk ve kapsamı eczacıların görev yaptıkları yerlere (hastaneler, klinikler, eczaneler, ilaç sanayi, hükümet ve askeriye) ve bu yerlerde gerçekleştirilen çalışmalara göre değişiklik gösterir. Bununla birlikte eczacıların her durumda bu kurallara uyma yükümlülükleri vardır. Yetkili ve sorumlu yapılar tarafından benimsenen meslek standartları ve kılavuzlar, meslek uygulamalarına yol gösterecek bir çerçeve oluştururlar. Eczacıların mesleği bu çerçevede uygulamaları, hastalara*, halka ve diğer sağlık çalışanlarına verdikleri hizmetlerin savunulabilir, tutarlı ve güvenilir nitelikte olmasını sağlar. Standart 1.1 Yasalar çerçevesinde faaliyet Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – Yasa, kılavuz, yönetmelik ve standartlara uygun davranma 1. Uygulama açısından yasa ve yönetmelik çerçevesini oluşturan yasaların, meslek kılavuzlarının, kuralların ve standartların gerektirdiklerini kavrama. Anahtar nitelikteki yasa ve yönetmeliklerin, meslek uygulamaları, eczacılık hizmet ve ürünleri üzerindeki etkilerini tanımlayabilme. Uygulamaya yönelik çerçevenin bir parçası olarak benimsenen meslek kurallarının, kılavuzların ve standartların gerektirdiklerini tanımlayabilme. 17 2. 2 Eczacılık hizmetlerinin sunumuyla doğrudan ilgili yasal zorunlulukları yerine getirme. Yeterlilik Standartları 3. 4. Tescil makamı tarafından benimsenmiş davranış kurallarının/etik kuralların getirdiği yükümlülükleri kavrama. Tescil makamı tarafından benimsenen kılavuz ve standartlardaki gerekliliklerin yorumlanması ve uygulanması. 5. 6. İş yeri güvenliğinin sağlanması ve korunması bakımından önem taşıyan konuları kavrama. Güvenli bir çalışma ortamı sağlanmasındaki sorumluluk paylaşımını üstlenme. 7. İşyerine ilişkin daha genel yasalardan kaynaklanan sorumlulukları dikkate alma. Belirli durumlarla (ör., yaşlı bakımevlerinde ilaç kullanımı incelemesi* sağlanması) ilgili yasa ve yönetmeliklere hemen erişebilme ve bunları doğru yorumlayabilme. Yasal zorunluluklara uygun olarak icra edilmesi gereken yaygın eczacılık uygulamalarına örnekler verebilme (ör., kontrole tabi maddelerin muhafazası ve belgelenmesi, reçeteli ilaçların* etiketlenmesi). Yasal zorunlulukların operasyonel politika ve süreçleri nasıl etkilediğini anlatabilme. Davranış kurallarının/etik kuralların getirdiği yükümlülükleri anlatıp açıklayabilme. İlgili kuralların getirdiği yükümlülükleri belirli hizmetler ve durumlar bağlamında yorumlayabilme. İlgili kılavuz ve standartların öngördüğü belli başlı gereklilikleri tanımlayabilme (ör., sürekli mesleksel gelişim, sağlık hizmetinde zorunlu bildirimler ve duyurular). Bir sağlık çalışanının hatalı tutum veya kusurlarına ilişkin zorunlu bildirimi gerektiren süreci tanımlayabilme. İlgili meslek kılavuzlarının ve standartlarının gerektirdiği tutarlı uygulamalarda bulunabilme. Güvenli bir iş yeri açısından iş güvenliği ve sağlığı düzenlemelerinin gerektirdiği başlıca sorumluluk alanlarını tanımlayabilme. Çalışma ortamının özellikleri arasında olup iş yeri güvenliği üzerinde etkili olabilecek unsurları tanımlayabilme (ör., kesici aletler ve atık yönetimi, iş yapılan yerlerin tasarımı, donanımın tasarımı ve kullanımı, güvenlik sistemleri gibi). Acil durumlar, tehditler veya kaza/yaralanma gibi konularda risk yönetimi protokollerinden haberdar olma ve bunlara hemen erişebilme (ör., yangın, bomba tehdidi, silahlı işgal, sitotoksik dökülme, sivri aletlerle yaralanma). İş yerinde güvenliği artırmaya yönelik politika ve süreçlere uyabilme (ör., tehlikeli atık yönetimi ve iş yerine erişim politikaları). Yakın çevredeki çalışma ortamını düzenli, temiz, hijyenik ve tehlikelerden arınmış halde tutabilme (ör., rahatça hareket edilmesini engelleyen objelerin bulunmadığı salonlar ve koridorlar, düzenli olarak boşaltılan çöpler, hemen temizlenen sızıntı ve döküntüler, üreticilerinin talimatları uyarınca bakımı yapılan donanım gibi). Meslek sağlığı, sınai ilişkiler ve ticari uygulamalar gibi alanlardaki yasaların genel sonuçlarını tartışabilme (ör., fırsat eşitliği ve adil ticaret, engellilerin kuruluşlara ve hizmetlere erişimini sağlama yükümlülükleri). Öge 2 – Genel hukuk gereksinimlerine yanıt verebilme 1. Eczacının hastalara ve diğer hizmet alıcılara özen gösterme görevini kavramış olma. 2. 18 Diğer sağlık çalışanları/kuruluştaki personel için geçerli hakları, sorumlulukları, bakım yükümlülüğünü ve/veya diğer yasal yükümlülükleri dikkate alma Mesleksel “özen ve bakım görevi” kavramını ve “tatminkâr olmayan mesleksel davranış”, “mesleksel hata” veya “ihmal” sayılan hareketlerin hukuki sonuçlarını değerlendirip tartışabilme. Meslek sorumluluk sigortasının amacını açıklayabilme ve tazminat gerektiren durumlar hakkında bilgi sahibi olduğunu gösterebilme. Yasal yükümlülükler, hak ve sorumluluklar ve birlikte görev yapılan sağlık çalışanlarına/kuruluş personeline (ör., hekimler ve hemşireler) özenli davranma görevinden kaynaklanan meslek hizmet sunumuna ilişkin etmenleri tanımlayabilme. 3. Belirsizlik içeren durumlara karşı, meslek davranışı olarak anında ve yerinde girişimde bulunma. Bir yanlışlık, hatalı olması muhtemel bir gidişat ve/veya meslek açısından hatalı tutum ya da ihmâl gibi durumlarda atılması gereken adımların zamanlamasını ve sırasını belirleyebilme. Bir sağlık çalışanının meslek uygulamasının veya durumunun girişimde bulunma veya zorunlu bildirim gerektirdiği durumları ve koşulları tanımlayabilme. 2 Öge 3 – Hastanın gizlilik ve mahremiyet hakkına saygı ve koruma 1. Özel yaşamın gizliliğiyle ilgili yasaların eczacılık meslek uygulaması üzerindeki etkilerini tanımlayabilme (ör., özel bilgilerin açıklanması, bilgi toplamada hasta onamının* alınması, hastadan sağlık kayıtlarının* istenilmesi). Kişisel bilgilerin toplanması, kullanılması ve açıklanması ile ilgili yasal sınırlamaları tanımlayabilme (sağlıkla ilgili bilgiler dâhil). 2. Özel yaşam ve gizlilik konularında hastaların beklentilerini ve haklarını kavrama. Gizli tutulması gereken bilgileri tanımlayabilme. Özel yaşama saygı ve gizlilikle ilgili ihlâllerin hastanın saygınlığı ve güveni üzerindeki olası olumsuz etkilerini tanımlayabilme. 3. Hastanın özel yaşamının gizliliğinin korunması, özel olması gereken bilgilerin izinsiz veya kaza eseri açıklanması gibi durumlardan kaçınılması için gereken önlemleri alma. Hastanın özel bilgilerinin gizliliğini kaybedebileceği durumlar için, eldeki kayıtların nasıl kullanılabileceği dâhil, uygulamada başvurulması gereken yolları tanımlayabilme. Hastanın özel yaşamını ve kişisel bilgilerinin (sağlıkla ilgili bilgiler dâhil) gizliliğini korumak üzere atılan adımları açıklayabilme. Hastaya uygun danışmanlık sağlamak ve özel yaşamın gizliliğine yönelik herhangi bir ihlâlin bir daha tekrarlanmamasını sağlamak üzere gerekli adımları atma. 4. Özel yaşamın gizliliğiyle ilgili bir ihlâl olduğu konusunda hastayı uyarmanın gerekli olduğu koşulları tanımlayabilme. Gizliliğin ihlâliyle ilgili durumların yinelenmesini önlemek için düzeltici girişimlerde bulunabilme. Meslek Yeterlilik Standartları Özel yaşamın gizliliğiyle ilgili yasal düzenlemelerin meslek uygulamaları üzerindeki etkisini dikkate alma. Öge 4 – Hasta onamı almayı destekleme ve yardımcı olma 1. Hastadan onam alınmasının taşıdığı önemi kabullenme. Hastanın belirli bir yetkiye sahip olmasını, izin verip vermeme tercihinde bulunabilmesini sağlamanın bir yolu olarak onay sürecinin önemini anlatabilme. 2. Hasta onamının niteliğini kavrama. Geçerli bir hasta onamının temel ögelerini tanımlayabilme (ör., onam verme ehliyeti, hastanın durumu kavradığını doğrulayan açık ve net bilgi, zorlama olmaması, reddetme hakkının açık biçimde beyan edilmesi). Hasta onamının tek bir an değil devam eden bir süreç olduğunu ve hastanın verdiği onamı her an geri çekebileceğini açıklayabilme. 3. 4. Kişisel sağlık bilgilerinin toplanıp diğer sağlık çalışanlarıyla paylaşılacağına ilişkin onam dâhil meslek hizmetleri için gerekli onayı alma. Onamın verilmemesi veya geri çekilmesi halinde yapılması gerekenler hakkında bilgi sahibi olma. Hasta onamının gerekli olduğu hizmetleri veya durumları açıklayabilme (ör., Evde İlaç İnceleme Hizmeti* ve Yaşlı Bakımevi İlaç Yönetimi İncelemesi*). Hastadan ve/veya hastanın bakımından sorumlu kişiden ya da hastanın vasisinden gerekli onamı alabilme. Onamın verilmediği veya geri çekildiği durumlarda gereken belgeleri ve/veya diğer süreçleri tanımlayabilme. Standart 1.2 Kabul edilmiş standartlar çerçevesinde faaliyet Bu yeterlilik standardı, eczacıların mesleğin itibarını gözetir davranışlar içinde bulunma sorumluluklarıyla ilgilidir. Sunulan hizmetlerin ve elde edilen sonuçların kalitesiyle ilgili hesap verme sorumluluğu* da bu kapsamda yer alır. Eczacılardan beklenen davranışların büyük bölümü, hastaların eczacılara karşı duydukları güven ve emniyete dayalı ayrıcalıklı konumlarından kaynaklanır. Eczacılar bunu kabul etmeli ve meslek olarak hastaların saygınlığına özen gösteren tutum ve davranışlarla bu güvenin karşılığını vermek durumunda olduklarını kavramalıdır. Bu konu, mesleğin konum ve itibarının korunması bakımından önemlidir. 19 2 Eczacıların hastalara ve verdikleri hizmetlerden yararlanan diğer kesimlere kesintisiz kaliteli hizmet sunma yükümlülükleri vardır. Bu nedenle mevcut kalite güvence ve kalite geliştirme araçları ile meslek hizmetlerini değerlendirme yöntemlerini bilmeleri gerekir. Eczacılar meslek hizmetlerinin sonuçlarını en iyi düzeye çıkarma, hastaların karşılaşabilecekleri riskleri asgariye indirme ve hizmetlerini sürekli iyileştirme yükümlülüklerini ancak bu şekilde yerine getirebilirler. Yeterlilik Standartları Standart 1.2 Kabul edilmiş standartlar çerçevesinde faaliyet Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – Kişisel ve profesyonel dürüstlük sergileme 1. Mesleğe yönelik güveni kavrama. Eczacıların, mesleğin saygınlığını ve konumunu üst düzeyde tutacak şekilde davranma ve çalışma temel yükümlülüğünü tanımlayabilme. 2. Diğer sağlık meslek çalışanlarının ve eczacının meslek alanını kapsam bakımından karşılaştırma. İşbirliği içinde birlikte çalışılan sağlık çalışanlarının görev ve beklentileri ile üstlenilen görev ve etkinlikleri karşılaştırarak tanımlayabilme. 3. Eczacıların sundukları hizmetler ve bunların sonuçları konusunda hesap verme sorumlulukları olduğunu kavrama. Meslek uygulaması sırasında yapılan faaliyetlere, alınan kararlara ve bunların sonuçlarına (doğrudan ya da dolaylı) ilişkin sorumluluk üstlenebilme. Yetersiz veya yetersiz kalma potansiyeli taşıyan sonuçlar karşısında hemen gerekli girişimlerde bulunabilme (ör., bir hata yapılması veya yanlış bilgi verilmesi gibi durumlar). 4. Eczacı olarak mesleğin uzmanlık alanı sınırları içinde çalışma. Sunulan hizmetlerle ilgili bilgi, beceri ve deneyimlerinin sınırlarını bilebilme ve bu sınırları tanımlayabilme. 5. Gerektiğinde ek bilgiye erişebilme ve/veya bir uzmana danışma. Uzmanlık ve/veya yorum yönünden ek destek gerektiren kısıtlamaları bilebilme ve tanımlayabilme. Ek bilginin veya netliğin nasıl sağlanabileceğini ve sağlandığını açıklayabilme. Meslekte gerçekleşmekte olan sürekli ilerlemelere katkıda bulunma. 6. Meslek kuruluşlarına ve/veya komitelere katılmanın yararlarını açıklayabilme. Öge 2 – Gelişmiş hizmet kalitesine katkıda bulunma Hastaların güvenli ve yüksek kalitede eczacılık hizmeti alma hakkını kavramış olma. 2. Eczacılık hizmetlerinde kalitenin korunup daha da geliştirilmesini sağlayacak yolları kavrama. Kalite geliştirme ile kalite güvencesi arasındaki farklı açıklayabilme. Başvurulabilecek önlemler dâhil olmak üzere, kalite güvence ve kalite geliştirme yöntemlerini tanımlayabilme. 3. Sağlanan eczacılık hizmetleriyle ilgili kalite güvencesi verme sorumluluğunu kabul etme. Sağlanan eczacılık hizmetlerinin kalitesinin izlenmesinde kullanılabilecek araçları ve yöntemleri tanımlayabilme (ör., hasta geri bildirimi, klinik inceleme*, kalite standartlarına göre kendi kendini değerlendirme). Değişikliğe gidilmesinin nerede ve hangi durumlarda yararlı olacağını belirlemek üzere sağlanan eczacılık hizmetlerinin kalitesini, kabul edilmiş standartlara ve kılavuzlara göre değerlendirebilme ve kendini bu açıdan denetleyebilme. 1. 20 Kaliteli eczacılık hizmetleri verebilmek için mesleksel özen ve uzmanlığı uygulama yükümlülüğünü açıklayabilme. Başkalarının sergiledikleri olumlu ve yüksek kaliteli çalışmalardan sonuçlar çıkarıp buna göre davranabilme. 4. Hizmet kalitesinde sürekli iyileştirme çabası içinde olma. Halen devam eden veya geçmişte katılınmış kalite geliştirme ve/veya kalite güvencesi çalışmalarını anlatabilme ve/veya sergileyebilme. 5. Meslek uygulamasında ortaya çıkan değişikliklerin yaşama geçirilmesinde ve değerlendirilmesinde inisiyatif sergileme. Kalite geliştirme çalışmasının doğrudan sonucu olarak hizmet sunumunda veya meslek uygulamasında meydana gelen değişiklikleri tanımlayabilme ve sergileyebilme. Meslek uygulamasındaki değişimlerin sonuçlarının değerlendirilmesini sağlayacak yolları tanımlayabilme. Standart 1.3 Hasta odaklı hizmet verme Bu yeterlilik standardı, eczacıların hizmetlerini hastaların gereksinimlerini gözeterek, onların haklarını ve beklentilerini dikkate alarak sunma sorumluluklarıyla ilgilidir. Standart 1.3 ‘Hasta odaklı hizmet verme Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – Temel odak noktası olarak hastayı gözetmek 1. Hastaların ve gereksinimlerinin birinci derecede önem taşıdığını kabul etme. Hizmet sunumuna yönelik olup, mümkün olduğu ölçüde hastaların isteklerine ve gereksinimlerine yanıt veren bir yaklaşımı tanımlayabilme. Sağlık durumları (hastalık veya belirli bir engellilik durumunu da kapsamak üzere) ne olursa olsun, hastaların danışmanlık dâhil tüm eczacılık hizmetlerine erişim haklarını dikkate alabilme. 2. Hastaların karar alma sürecine katılma, kişisel bilgilerini kendi denetimleri altında tutma ve kendilerine yönelik bakım hizmetlerini seçme gibi alanlardaki haklarına saygılı olma. Sağlık hizmeti sunumunda hasta katılımının önemini tartışabilme (ör., kendilerine kimin bakacağı; danışmanlığı, hizmetleri ve ürünleri kabul edip etmeme gibi konulardaki hasta hakları). 3. Hastaların bilgi alma ve bağımsız karar verme haklarının kabul edilmesi ve desteklenmesi Hastaları hizmetler hakkında net ve açık biçimde bilgilendirmek için verilmesi gereken bilgilerin kapsamını belirleyebilme (ör., hizmet veya tedavi tanımı, seçenekler, etkinlik ve maliyet). Kendi görüşlerine ters düştüğü zamanlarda bile, aldıkları sağlık hizmetleri konusunda hastaların karar ve tercihlerini destekleyip kabul edebilme. 4. 5. Hastaların değer, inanç, kişisel özellik, kültürel ve dilsel çeşitliliklerini tanıma ve bunlara saygı duyma. Hasta nüfusunun kültürel açıdan çeşitlilik içermesinin meslek uygulaması üzerindeki etkilerini kavrama. Meslek Yeterlilik Standartları Eczacılar, bireysel olarak hastalara, sundukları hizmetlerden yararlananlara ve hasta grupları adına hareket eden kuruluşlara eczacılık hizmetleri sunar ve danışmanlık yaparlar. Örneğin, hastane eczacıları, ilaç ve tedavi kurullarına veya etik kurullara danışmanlık yapmak ve/veya önerilerde bulunmak üzere klinik ve araştırma* bulgularını gözden geçirip değerlendirirler. Ancak, ister bir kişi ister bir grup adına hareket etsinler, eczacılar her durumda “hasta odaklı” bir yaklaşım benimsemek zorundadırlar. 2 Hastaların farklı değer, inanç ve kültürel kökenlerinin, eczacılık hizmetlerinin sunumunu hangi yollardan etkileyebileceğini tartışabilme. Hizmet sunumunda esnekliğin, mümkün olan ölçüler içerisinde, hastaların değerlerine, inançlarına ve kültürel kökenlerine nasıl uydurulabileceğinin yollarını tartışabilme. Kültürel açıdan çeşitlilik taşıyan bir hasta nüfusun etkileyebileceği hizmet alanlarını tartışabilme (ör., hastalık sırasındaki davranışlar, tercih edilen tedavi biçimleri, sağlık mesleğinden olanların cinsiyetine ve giyinişine göre değişebilen tutumlar, bakımda ailenin rolü gibi). Eczacının kültürel ve dilsel kökeninin hastaların gereksinimleri, hizmet sunumu ve verilen danışmanlık üzerinde ne şekilde etkili olabileceğini tartışabilme. Öge 2 – Hasta gereksinimlerini karşılama 1. Hastalara yönelik saygılı ve empati içeren bir tutum benimseme. Hastalar karşısında saygılı ve anlayışlı olabilme. Güç durumlarda bile kendine hâkim olabilme, saygılı biçimde iletişim kurup böyle davranabilme. 2. Eczacılık hizmetlerinin sunumunda hastalarla işbirliği yapma. Sağlık hizmetlerinin planlanmasında ve sunumunda hastaların nasıl yer alabilecekleri konusunda çözümler geliştirebilme. Eczacılık hizmetlerinin sunumuna hastayı aktif bir katılımcı olarak dâhil edebilme. 21 3. Yeterlilik Standartları 2 Hizmet sunumunu, mümkün olduğu ölçüde, hastaların gereksinimlerini karşılayacak şekilde uyarlama. Belirli sınırlar içinde kalmak üzere, hastaların gereksinimlerini önceden görebilme ve/veya tanımlayabilme. Bir hastanın sağlık durumu veya engelliliği nedeniyle hizmet sunumuna gidilmesinin gerekeceği koşulları tanımlayabilme. Hastaların değer, inanç ve kültürel kökenleriyle ilgili olup, eczacılık hizmetlerinin sunuluş biçimlerini etkileyebilecek bilgileri elde edebilme. 4. Hastaları sağlık gereksinimleriyle ilgili bilgi aramaya ve elde edilen bilgileri kullanmaya özendirme. Hastaları sağlık konusunda tedavi ve yaşam tarzı ile ilgili uygun ve yerinde kararlar almaları konusunda destekleyebilme. 5. Sunulan hizmetler ve sağlanan danışmanlıkla ilgili olarak hastanın yorumlarını ve geri bildirimini dikkate alma. Hastadan alınan geri bildirimin hizmet sunumunu iyileştirmede kullanılabileceği konuları belirleyebilme. Verilen hizmet ve/veya sağlanan danışmanlık konusunda hastanın şikâyetlerini veya yorumlarını alıp bunlara yanıt verebilme. Bir eczacının mesleksel rolü ve uzmanlığı ile tutarlı kalmak üzere hastalar adına tanıtımsavunu sorumluğunu üstlenme. 6. Hastaların haklarının veya gereksinimlerinin diğer sağlık çalışanları ve/veya kamu görevlileri ile birlikte sunulup desteklenebileceği alanları belirleyebilme (ör., belirli bir hasta grubu adına, bu grubun belirli ürünlere veya eczacılık hizmetlerine erişimini savunma görevi). Standart 1.4 Kalite ve güvenliği sağlama Bu yeterlilik standardı, eczacıların, tıp ve tedavi yönetim sistemlerinde kaçınılmaz olarak bulunan riskleri yöneterek ve bunlara karşı önlem alarak hastaları koruma sorumluluklarıyla ilgilidir. Hastaların yararını gözetmede ve hastalarla ilişkilerinde dürüstlük ve açıklık sergilemede diğer sağlık çalışanlarıyla paylaştıkları sorumluluk da bu kapsama girer. Standart 1.4 Kalite ve güvenliği sağlama Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – Hasta güvenliğini koruma ve geliştirme 1. Bakımın süreklilik ve bütünlüğü kavramını anlama. 2. Eczacılık hizmetlerinin sunumunda potansiyel hata kaynaklarını ve bunların olası sonuçlarını kavrama. 3. 4. Hastalar için risk oluşturan konuların belirlenip yönetilmesi açısından gerekli meslek hizmet belgelerinin tamamlanmasını sağlama. İşyerinde “suçu başkasına atmama” kültürünü yerleştirmenin önemini kavrama. Bakım sağlanan ortamlar arasındaki geçişlerin hasta güvenliği açısından ortaya çıkardığı riskleri tartışabilme (ör., bakımın bir hastaneden bir serbest eczaneye geçmesi, bir hastaneden başka bir hastaneye geçmesi ve/veya bir aile hekiminden bir uzman hekime, bir uzman hekimden bir aile hekimine geçmesi örneklerinde olduğu gibi çok sayıda farklı kesimler tarafından verilen sağlık hizmetleri arasındaki geçişler). Bakımın sürekliliği ve bütünlüğünün güçlendirilebileceği yolları tartışabilme. Hata ve/veya yanlış yol izleme olasılığını artıran etmenleri tanımlayabilme (ör., kesintiler, aşırı iş yükü, denetimin yetersiz kalması, uzmanlık alanının dışında iş yapma, kişisel sorunlar, bakımın bir yerden diğerine aktarılması). Risk etmenlerinin tanımlanıp yönetilebileceği yolları tartışabilme. Hasta güvenliğinin korunması için tamamlanması gereken belgeleri tanımlayabilme. Kayıtları uygun, doğru ve güncellenmiş biçimde tutabilme. İstenmeyen durumlarla ilgili bildirimlerde ve bunların önlenmesinde “suçu başkasına atmama” kültürünün etkisini tartışabilme. Öge 2 – Belirlenen riske uygun davranma 1. 22 Ürün geri çekme bildirimine tabi stokun veya donanımın hemen geri çekilmesinde yer alma. Ürün geri çekme bildirimine hemen yanıt vermek ve bu konudaki bilgilere hemen erişebilmek için başvurulacak süreçleri tanımlayabilme ve/veya sergileyebilme. İlaç hatalarının bildirilmesinde ve izlenmesinde sorumluluk alma. 3. Meslek performansını olumsuz etkileyebilecek kişisel durumları belirleme ve böyle durumlara ilişkin önlem alma sorumluluğunu üstlenme. Performansa zarar verebilecek kişisel etmenleri tanımlayabilme. Kusurlu performanstan kuşkulanılan veya bunun doğrulandığı durumlarda başvurulacak destek kaynaklarını tanımlayabilme. 4. Doğabilecek zararı asgari düzeyde tutmak ve/veya bu tür olayların yeniden ortaya çıkmasını önlemek üzere olumsuz durumlarda hemen harekete geçme. Zararı asgari düzeyde tutmak için başvurulabilecek yolları tanımlayabilme. Aynı türde olayların bir daha ortaya çıkmasının önlenmesinde etkili olabilecek izleme stratejilerini belirleyebilme (ör., temeldeki nedenlerin analiz edilmesi). Sağlık veya iyilik halini olumsuz etkileyebilecek tıbbi hatalar konusunda hastaları bilgilendirme sorumluluğunu kavramış olma. Hastalar üzerindeki etkilerini asgari düzeyde tutmak ve/veya tekrarını önlemek için alınan önlemler dâhil tıbbi kaza ve hataları belgelendirme. 2. 6. Hastalara bakım hizmeti sunulurken ortaya çıkan kazalar için geçerlilik taşıyan açığa vurma ilkelerini tanımlayabilme. Açığa vurmanın gerektirdiklerini ve bunların meslekle ilgili sigorta şirketlerinin beklentileriyle olan ilişkisini tanımlayabilme. Uygun kayıt sistemlerini tanımlayabilme ve/veya kullanabilme. Hata ve kazaların belgelenmesi ve gerekli girişimlerde bulunulmasıyla ilgili iş yeri süreç veya kılavuzlarına uygun davranıldığını gösterebilme. 2 Meslek Yeterlilik Standartları 5. Bu tür durumlarda bildirimde bulunmanın ve izlemin önemini açıklayabilme. Kullanılan bildirim ve izleme süreçlerini tanımlayabilme. Standart 1.5 Meslekte yeterliliği koruma ve geliştirme Bu yeterlilik standardı, eczacıların yaşam boyu öğrenme kavramını anlamaları ve benimsemeleri, toplum içindeki meslek uygulamalarını ve meslekle ilişkili görevlerini geliştirmek için sürekli öğrenme ve mesleksel gelişimi bir araç olarak benimsemeleriyle ilgilidir. Yeterlilik, belirli bir işlevi veya görevi istenen standartta başarılı bir biçimde yerine getirmek üzere bir bireyin sahip olduğu bilgi, beceri ve özelliklerin (değerler ve inançlar dâhil) toplamıdır. Sağlık alanındaki diğer meslek çalışanları gibi, eczacıların da mesleklerini kendi yeterlilik alanlarının sınırları içinde uygulamaları gerekir. Herhangi bir görev veya hizmet için geçerli yeterlilikler, bu kitapta verilen yeterlilik standartları ve Bölüm 1.8’de tanımlanan süreç yardımıyla bir meslek uygulama profili oluşturarak tanımlanabilir. Yeterlilik, öğrenerek ve beceri geliştirerek artırılabilir. Sürekli öğrenme ve mesleksel yetkinliği geliştirme, eczacıların meslek uygulamaları ve kariyer yönetimleri bakımından temel önem taşır. Eczacıların kariyer çizgileri ve öğrenme gereksinimleri zamana, çalışma ortamına ve göreve bağlı olarak değişebilmesine rağmen, yaşam boyu öğrenmeye bağlılık, mesleğin bir üyesi olarak, eczacı kimliğinin ayrılmaz bir parçası olmalıdır. Dolayısıyla, bu kavramın sahiplenilmesi eczacıların “profesyonelliklerinin” temel bir ögesidir. Ancak, bunun ilgili eczacı tarafından ortaya konması (kanıtlanması), öğrenmenin hangi kaynaktan sağlandığına bağlı olarak büyük farklılık gösterir. Birçok örnekte, öğrenme gereksinimlerinin belirlenmesi, eczacının mevcut görev tanımına yeni görevlerin eklenmesi veya eczacının kariyer planlaması yapması ya da daha üst bir meslek konumuna gelme çabaları sonucunda ortaya çıkar. Belirli bir görev için temel öğrenme gereksinimlerinin (eğer varsa) belirlenmesi konusunda eczacılar için en iyi rehber, görev tanımları ve/veya hedeflenen görev açısından en uygun yeterlilik standartlarını esas alan seçim ölçütleri olabilir. Eczacıların somut öğrenme ve gelişme gereksinimlerini belirlemelerinde performans geri bildirimi alınması ve verilmesi bir diğer yolu oluşturur. Standart 1.5 Meslekte yeterliliği koruma ve geliştirme Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – Yaşam boyu öğrenmenin önemini kabul etme 1. Yaşam boyu öğrenme kavramının eczacılar için anlamını kavrama. Yaşam boyu öğrenmeyi, kariyer gelişimi (yeni bilgi edinmek ve yeterliliği korumak için sürekli çaba içinde olma) ve sağlık hizmetlerinin sunumunda eczacının mesleksel rolü bağlamında tartışabilme. 23 Meslektaşlarının meslekte gelişimini teşvik etme ve destekleme. 3. Yeterliliğin korunması ve sürekli mesleksel gelişime ilişkin konularda tescil makamının ve meslek kuruluşlarının beklentilerini kavramış olma. Eczacılık fakültelerinin, sağlık meslek örgütlerinin ve diğer kuruluşların sundukları mesleksel gelişim etkinliklerinin/fırsatlarının kapsamını tartışabilme. 4. Meslek yeterlilikleriyle ilgili geri bildirim kaynakları olarak öz değerlendirmenin, reflektif öğrenmenin*, meslektaş değerlendirmesinin* ve performans değerlendirmesinin önemini kavramış olma. Reflektif öğrenme ve meslektaş değerlendirme süreçlerini tanımlayabilme. Öz değerlendirme süreçlerinde yer alabilme. Performans değerlendirmesine yönelik hazırlık sürecini tanımlayabilme (ör., hedefleri, eğitim gereksinimlerini ve eğitimdeki beklenen ve beklenmeyen başarıları belirleyebilme ve danışmandan beklenen desteği tanımlayabilme). 2. Yeterlilik Standartları 2 Öge 2 – Kendi kendine öğrenme sorumluluğunu üstlenme 1. 2. Meslekte kapasiteyi korumaya ve/veya geliştirmeye yönelik olarak bir meslek gelişim planı hazırlama (hedefleri ve stratejileri ile birlikte). Öğrenme ve meslekte gelişim hedeflerine ulaşmak için sorumluluk üstlenme. 24 Sürekli öğrenme ve meslekte gelişmeye yönelik olumlu tutumu sürdürebilme. Kendi uzmanlığının sınırları içinde kalmak koşuluyla başkalarına meslekte danışmanlık sağlayabilme ve yol gösterebilme. Belirli bir göreve özgü yeterlilik skalası geliştirme sürecini tanımlayabilme ve bunu kişisel bir öğrenme planı hazırlamak için kullanabilme. Performansla ilgili geri bildirimin, reflektif öğrenmenin ve/veya meslektaş değerlendirmelerinin gelişim planını nasıl ve ne yönde etkilediğini anlatabilme. Meslekte gelişim ve öğrenme gereksinimlerini (yeni bilgiler, beceriler veya nitelikler) ele alacak eylem planını açıklayabilme. Belirlenen öğrenme ve mesleksel gelişim gereksinimlerini karşılayacak potansiyel etkinlik alanlarını, bunların kalitesini ve yerindeliğini belirleyebilme. Öğrenme ve mesleksel gelişim gereksinimlerini karşılayacak bir dizi etkinliğe katılabilme (ör., deneysel öğrenme, akademik kurslar, sunumlar, klinik incelemeler ve çalıştaylar). 3. Öğrenme ve gelişim alanında gelinen düzeyi önceki planla düzenli olarak karşılaştırma. Öğrenme ve gelişim alanındaki kazanımları belirlenen hedeflerle karşılaştırabilme. 4. Öğrenilenleri, performansı artırmak ve/veya meslek uygulama alanını genişletmek üzere meslek uygulamasına aktarma. Yeni bilgileri ve/veya deneyimleri sorun çözme yeteneğini güçlendirmek, meslek uygulamalarını değiştirmek veya yeni hizmetler sunmak üzere uygulayabilme. Düşünsel değerlendirme süreci sonunda meslek uygulamasında yapılması gereken değişikliği sağlayabilme ve bunu açıklayabilme. Alan 2 İletişim, işbirliği ve öz yönetim 2 Etkili iletişim Standart 2.2 : Sorunların çözümü için çalışma Standart 2.3 : Sağlık hizmet ekibi üyeleriyle ortak çalışma Standart 2.4 : Uyuşmazlıkları yönetme Standart 2.5 : İşe ve iş yerine bağlılık Standart 2.6 : Mesleğe ilişkin katkıların planlanması ve yönetilmesi Standart 2.7: Personelin denetlenmesi Bu yeterlilik alanı, hastalar ve meslektaşlarla etkili iletişim ve sağlık hizmet ekibi ile işbirliğine dayalı ilişkiler bakımından gerekli yeterlilik standartlarını kapsamaktadır. Çalışmalar sırasında ortaya çıkan problemlerin ve kişiler arası sorunların halledilmesi, mesleksel katkıların sağlanması ve yönetilmesiyle ilgili sorumlulukların üstlenilmesi de bu kapsamda yer almaktadır. Bu yeterlilik alanındaki standartlar, eczacıların gerçekleştirdikleri meslekle ilişkili etkinliklerin tümünün temelini oluşturur. Standart 2.1 Etkili iletişim Bu yeterlilik standardı, eczacıların Türkçe etkili iletişim kurma ve iletişime geçilen tarafın verilen mesajı almasını sağlama yeterlilikleriyle ilgilidir. Gündelik uygulamalar sırasında ortaya çıkan ve ilgili taraflar açısından kabul edilebilir sonuçlara ulaşmak için farklı görüşlerin dikkate alınmasını gerektiren durumlarda, iletişim tarzının bu durumlara göre uyarlanması da bu kapsamda yer almaktadır. Meslek Yeterlilik Standartları Standart 2.1 : Sağlıklı iletişim, güven ortamı oluşturmak; meslekteki diğer kişileri ve hastaları desteklemek, motive etmek ve etkilemek; hastalarla görüşürken veya onlara danışmanlık hizmeti sunarken bilgi toplamak ve bilgi aktarmak bakımından temel önem taşır. Eczacılar, hastalarının daha sağlıklı olmasını sağlamak, onların ilaç yönetimlerini etkilemek ve diğer sağlık çalışanlarıyla iletişim kurmak amacıyla giderek daha proaktif roller üstlenmektedirler. Ayrıca, eczacıların ekip çalışmasına dayalı sağlık hizmetlerinde giderek daha çok yer aldıkları görülmektedir. Ekip çalışmasına dayalı hizmetlerde diğer sağlık çalışanlarıyla iletişim ve meslek ilişkilerin sürdürülmesi önemlidir. Bu gibi durumlarda, eczacılardan, kendi bulgularını ve önerilerini özetleyen raporlar hazırlayıp sunmaları ya da ilaç tedavisine ve izlemine* ilişkin notlarını ilgili hastanın kayıtlarına eklemeleri istenir. Bu türden iletişimde netlik, içerik ve üslup gibi etmenler, kaçınılmaz olarak, ilaç yönetimine* ilişkin olarak alınan mesajları ve yapılan girişimleri etkiler. Proaktif yaklaşım, birinci basamak sağlık hizmeti* sağlanması gibi daha geleneksel görevlerde de belirgin biçimde ortaya çıkmaktadır. Bunun kapsamına, eczacının sağlık ve yaşam tarzına ilişkin hastaya yaptığı öneriler ile küçük sorunlarının semptomatik tedavisine yönelik reçetesiz ilaçların önerilmesi de girmektedir. Eczacıların kendi katkılarını optimize etmek için, doğru bilgileri net ve özlü biçimde aktarabilmeleri; kendi meslektaşlarıyla, hastalarla veya diğer hizmet kullanıcılarıyla uyumlu bir şekilde çalışmaları gerekir. Hangi alanda çalışırlarsa çalışsınlar tüm eczacıların, süreçte yer alan taraflardan her biri ile karşılıklı mutabakat sağlayabilmek için meslek uygulamalarını ilgilendiren konuları onlarla tartışabilmeleri gerekir. Bu sonucun elde edilebilmesi, eczacıların istenen ve kabul edilebilir sonuçlar konusunda net olmalarına ve süreçte yer alan diğer tarafların bakış açılarını kavramalarına bağlıdır. Standart 2.1 Etkili iletişim Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – İletişim için sağlam ilkeler benimsemek 1. İletişim kanallarını açık tutma. Başkalarıyla bilgi alışverişi ve paylaşımında bulunabilme. 2. Başkalarından gelen düşüncelere veya sözlere değer verme. Başkalarının görüş ve düşüncelerine saygı gösterebilme. 25 3. Sözel olmayan unsurların iletişimin etkinliği üzerinde önemli bir rol oynayabileceğini kavrama. İletişimi etkileyen sözel olmayan etmenleri (ör., sunum, duruş, jestler ve yüz ifadesi) anlatabilme. 4. Etkili iletişimin önündeki engelleri belirleme ve bunları ele alma. Etkili iletişimin önündeki engelleri (ör., belirli bir andaki duygusal durum, sıkıntı, öfke veya saldırgan tutum), kültürü, değer ve inançları, duyusal bozuklukları (işitme veya görme), engellilikleri (zihinsel veya fiziksel), kişisel çatışmaları, sosyoekonomik veya eğitimsel durumu, üçüncü bir taraf aracılığıyla iletişimi vb tanımlayabilme. Etkili iletişimin önündeki engelleri giderecek stratejileri ve/veya kaynakları anlatabilme veya sergileyebilme (ör., üzerinde değişiklik yapılmış iletişim kanalları, üçüncü taraf iletişimi için araçlar). Yeterlilik Standartları 2 Öge 2 - İletişimin kültürel ve dilsel çeşitliliğe göre uyarlanması 1. Eczacının değer, inanç, kültürel ve dilsel kökeninin hastalarla kurulacak iletişim üzerindeki olası etkilerini kavrama. Çeşitli kültürel ve dilsel kökenlerden hastalarla olan iletişimde etkili olabilecek kişisel kökenle ilgili konuları ortaya koyabilme. 2. Farklı kültürel ve dilsel kökene sahip hastaların ve/veya hasta bakım görevlilerinin özel iletişim gereksinimlerini kabul etme. Başkalarının gereksinimlerine, değerlerine, inançlarına ve kültürel kökenlerine duyarlı olduğunu sergileyebilme. Farklı kültürel ve dilsel kökene sahip hastalarla ve/veya hastanın bakımından sorumlu olan kimselerle iletişim kurmanın önündeki engelleri tanımlayabilme. Farklı kültürel ve dilsel kökene sahip kişilerin gereksinimlerine mümkün olduğu ölçüde karşılık verme. Farklı kültürel kökene sahip kişilerle etkili bir iletişim için gerekli stratejileri ve/veya kaynakları tanımlayabilme (ör., yetkin bir tercüman kullanılması, iletişim kanallarının gözden geçirilmesi). Hastaları aktif biçimde dinleyebilme, empati kurabilme, onların konumlarını/gereksinimlerini anlayabilme. Kaygıya, öfkeye veya başka bir olumsuz tepkiye yol açmaksızın görüş bildirebilme ve yazılı/sözlü bilgi verebilme. 3. Öge 3 - İletişim sürecini yönetme 1. Hasta ile uyum sağlanması ve empati kurulması. 2. Yapılan işte hedeflenen sonuçlara ulaşmak için gerekli iletişim kanallarını kurma. İşte hedeflenen sonuçlara ulaşabilmek için kurulan iletişim ağını tanımlayabilme. 3. İletişimin izleyici ve malzemeye uygun olmasını sağlama. Gerek yazılı gerekse sözlü iletişim için, duruma, muhataba ve iletişim konusu olan materyale uygun söz, iletişim tarzı ve biçimini seçebilme (ör., gereksiz meslek jargonundan kaçınma, tıbbi ve farmasötik terimleri net olarak açıklayabilme). 4. Düşünce ve fikirleri net, tutarlı ve muğlâk olmayan biçimde ifade etme. İnandırıcılık ve tutum değişikliği sağlamak için verilen mesajların tutarlılığının taşıdığı önemi anlatabilme. Fikir ve görüşleri yazılı ve sözlü biçimlerde net olarak formüle edip açıklayabilme. Bilgileri sözlü ve yazılı olarak doğru, özlü ve gizliliğe riayet edecek şekillerde iletebilme. Anlaşılırlığı güçlendirmek üzere fikirleri, görüşleri ve bilgileri netleştirip açıklayabilme. 5. 6. Hastaların gereksinimlerini araştırma ve ilgili bilgileri aktarma. Sağlanan bilgilerin alındığını ve anlaşıldığını doğrulama. 26 Gereksinim duyulan bilgileri bulup çıkarabilme ve belirli bir kesimin/hastaların bilgilenme gereksinimlerini belirleyebilme. Yerinde sorular yöneltebilme, dikkatle dinleyebilme, sözel ve sözel olmayan işaretlere tepki verebilme ve iletişim gereksinimlerini netleştirmek için gerektiğinde çevirmen kullanabilme. Yazılı raporların alındığını ve anlaşıldığını göstermek üzere sistematik bir sürece başvurulduğunu anlatabilme ve bunu ortaya koyabilme. Verilmek istenen mesajın alındığını ve anlaşıldığını doğrulamak üzere izleme işlemi yapabilme, sorular yöneltebilme ve/veya bunun için görsel ve diğer araçlardan yararlanabilme. 7. İletişimi daha iyi duruma getirmek üzere geri bildirime yanıt vermenin önemini kavramış olma. Geri bildirime verilen yanıtların iletişimi nasıl güçlendirdiğini açıklayabilme. Geri bildirime verilen yanıtlarla iletişimin hangi yollardan değiştiğini anlatabilme. 2 Öge 4 - Görüşmelerde iletişim becerilerinin uygulanması Üzerinde karşılıklı görüşülüp anlaşmaya varılması gereken bir sonucu gerektiren durumları fark edebilme. Belirli bir sonuca ulaşma açısından, iş yerinde görülen çatışma halindeki çıkarların ele alınmasını gerektiren veya ele aldıran koşulları tanımlayabilme. 2. Karşılıklı görüşme sürecinde araştırma ve hazırlanmanın önemini kabul etme. Karşılıklı görüşmenin başarıyla sonuçlanması için gerekli bilgileri belirleyip tanımlayabilme. 3. Karşılıklı görüşmede taraflardan her birinin hedeflerini karşılayan bir konumda yer almanın önemini kavrama. Karşılıklı görüşmelerle varılan sonuçların yararlarını tanımlayabilme. Belirli durumlar için kabul edilebilir sonuçları tanımlayabilme. 4. Karşılıklı görüşülüp anlaşmaya varılması gereken bir sonucu gerektiren durumlarda gereğini yapma. Arzu edilen bir sonuca ulaşılması için dirayetli davranabilme, destekleyici ve ikna edici iletişim tekniklerini kullanabilme. Belirli bir durum için uygun düşecek karşılıklı görüşme stratejisini tanımlayabilme veya ortaya koyabilme. Standart 2.2 Sorunların çözümü için çalışma Meslek Yeterlilik Standartları 1. Bu yeterlilik standardı, eczacıların iş yerlerindeki mevcut veya potansiyel sorunları belirleme ve ele alma konularındaki yeterlilikleriyle ilgilidir. Konuyu analiz etme, çözüm için uygun yolları belirleme ve gerekli girişimlerde bulunma kapasitesi de bu kapsamda yer alır. Gene aynı kapsamda değerlendirilen diğer başlıklar, uygun çözümler bulmak üzere meslektaşlarla (yöneticiler dâhil) birlikte çalışma, iyileşme sağlamak üzere gerçekleştirilen girişimleri değerlendirme ve bulunan çözümlerin istenmeyen sonuçlara yol açmasını önlemedir. Bu yeterlilik standardı çerçevesinde “sorun” meslek uygulamalarıyla ilgili olup ele alınması, çözülmesi veya aşılması güç herhangi bir sorun olabilir. Mevcut ve potansiyel sorunlar, karmaşıklığı nedeniyle sağlık sektöründe sıkça baş gösterir. Ancak bunun yanı sıra koşulların fazlaca değişken ve önceden kestirilemez olması da çeşitli sorunlar yaratabilir. Eczacılardan, diğerleriyle birlikte çalışarak gerçekçi ve etkili çözümler bulmak üzere analiz beceri ve yeteneklerini kullanmaları beklenir. Standart 2.2 Sorunların çözümü için çalışma Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – Sorunu / potansiyel sorunu analiz etme 1. Sorunların ele alınmasında sorumluluk üstlenmeyi kabul etme. Sorunların, bunlar ortaya çıktıkça zamanında ele alınmakta olduğunu ortaya koyabilme. 2. Sorunun kendisini ve olası nedenlerini belirleyip netleştirebilme. Bir sorunun niteliğini, nedenlerini ve temeldeki etmenlerini belirleyebilme ve eksiksiz biçimde anlatabilme (sözel veya yazılı olarak). 3. Sorunun çözüme bağlanmasında mümkün olan yaklaşımları belirleme. Belirlenen sorunu (sorunları), neden olan etmeni (etmenleri) ve çözüm için var olan seçenekleri belgeleyebilme. Öge 2 – Sorunu / potansiyel sorunu gidermek için çalışma 1. Nerede yardım veya rehberliğe gereksinim olduğunu kavrama. Yardım gerektiren koşulları tartışabilme (ör., kusurlu performans, yanlış yapıldığına ilişkin kuşku duyulması gibi durumlar). 27 2. Yeterlilik Standartları 2 Sorunlar ele alınırken işbirliği ve ortak çalışmaya dayalı bir yaklaşıma başvurma. Belirlenmiş olan sorunun ele alınmasında girdi sağlaması önem taşıyan kişi veya grupları belirleyebilme. Sorunun ele alınışına yönelik planın yaşama geçirilmesinde ilgili personelin işbirliğini sağlayabilme. Sorunların çözümünde başkalarının girdi sağlamalarını özendirebilme ve bu girdilerden yararlanabilme. 3. Belirlenmiş bir sorunun çözümüne yönelik plan geliştirilmesinde inisiyatif kullanma. Sorunun ele alınmasında tercih edilen yaklaşımı tanımlayabilme, temeldeki nedenlerle niyet edilen veya beklenen sonuçlar bakımından bu tercihi gerekçelendirebilme. 4. Doldurulması gereken belgeleri doldurma. Belgelenmesi gereken türde sorunları belirleyebilme (ör., ilaç tedavisi sırasında ortaya çıkan durumlar, kişisel anlaşmazlıklar, iş yerindeki yaralanmalar). Gerekli belgeleri doğru biçimde doldurabilme. 5. Gereken daha öte eylem ya da eylemlerin belirlenebilmesi için daha önce elde edilen sonuçların düzenli olarak değerlendirilmesi gereğini kavrama. Elde edilen sonuçları değerlendirmenin amacını tartışabilme (ör., eksik alınan kararlar, ortaya çıkan diğer sorunlar). Değerlendirmenin sonuçlarının, eğer gerekiyorsa daha sonraki eylemlerin belirlenmesinde nasıl kullanıldığını gösterebilme. Standart 2.3 Sağlık hizmet ekibi üyeleriyle ortak çalışma Bu yeterlilik standardı, eczacıların, meslektaşlarıyla karşılıklı destekleyici bir ortam sağlama ve hastalara sağlanan bakım hizmetlerini güçlendirici çalışma ilişkileri oluşturma ve sürdürme yeterlilikleriyle ilgilidir. Eczacının kusursuz eczacılık uygulamaları ve hastalara özgüvene dayalı bakım hizmeti sunma göreviyle tutarlı bir davranış sürdürmesini gerektiren durumlar da bu kapsamda değerlendirilmelidir. Ekip çalışması ve işbirliği* hastaların sağlık hizmeti gereksinimlerinin karşılanması bakımından temel önem taşır. Bu nedenle, eczacıların sağlık alanındaki diğer sağlık çalışanlarıyla (ör., aile hekimleri, diyabet eğitmenleri, hemşireler, fizyoterapistler, diyetisyenler) ortak iş ağı oluşturmaları ve bu kesimlerle sürekli uyum içinde çalışmaları vazgeçilmez önemdedir. Eczacılar, diğer eczacılarla aynı anda (ör., ayaktan hasta reçetelerinin karşılandığı bir hastanede veya büyük bir serbest eczanede hizmet verilirken) veya ardışık biçimde (ör., eczacıların, bir dizi farklı serbest eczane aracılığıyla verdikleri İkâmetgâhta İlaç Yönetimi İncelemesi* hizmeti) ortak çalışma içinde olabilirler. Ayrıca, kendilerinden, hizmeti desteklemek üzere bağımsız, yarı bağımsız veya doğrudan eczacıların denetimi altında çalışan diğer personelle (ör., iş yöneticisi, satın alma görevlisi, depo sorumlusu, teknisyen, resepsiyon görevlisi, yardımcı eleman) ekipler halinde çalışmaları istenebilir. Eczacılık ekibi üyelerinin ve diğer sağlık çalışanlarının ortak çalışması ve işbirliği, eczacılık hizmetlerinin etkin ve yeterli biçimde verilmesi bakımından temel önem taşır. Eczacıların diğer sağlık çalışanlarıyla birlikte görev yaptıkları durumlarda, hastanın de dâhil edildiği bir ortaklık yaklaşımı* hizmetlerin en iyi biçimde verilmesi bakımından önem taşır. Eczacılar, kendi meslek yükümlülükleri ve taahhütleri ile bağdaşmayacak birtakım davranışlar içine sokulmak üzere çeşitli baskılara maruz kalabilirler. Bu gibi durumlar temelde eczacıların ilaçların* uygun ve yerinde kullanımına ilişkin danışmanlık hizmeti sunmalarından ve çeşitli eczacılık ürünlerinin dağıtımı veya verilmesi konusunda tek yetkili konumunda olmalarından kaynaklanır. Dirayetli davranabilme bu tür durumlarla baş etme bakımından kilit önem taşır. Bu nedenle, bir eczacının yönetim becerileri söz konusu olduğunda bu konu kritik bir öge olarak ön plana çıkar. Standart 2.3 Sağlık hizmetleri ekibi üyeleriyle ortak çalışma Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – Ekip kurma ve ekip içi uyumu destekleme 1. 28 Hastaya verilen hizmetlerin iyileştirilmesinde ortaklık yaklaşımı ve ekip çalışmasının değerini kabul etme. Başkalarıyla birlikte ortaklaşa iş yapma bakımından olumlu tutum sergileyebilme. Eczacının rolü ve diğer ekip üyelerinin işbirliğini sağlamak için güven yaratma. Eczacının katkısı konusunda saygı ve güveni koruyabilme. Ekip üyelerine geri bildirim, özendirme ve destek sağlayabilme. 3. Sağlık ekibinin diğer üyeleri ile bağlantılı olarak eczacının rolünü, sorumluluklarını ve uzmanlığını kavrama. İşbirliği yapılan ekip üyelerinin beklentileri açısından eczacının görev ve sorumluluklarını tanımlayabilme. 4. Diğer ekip üyelerinin meslek haklarını, becerilerini ve katkılarını tanıma ve bunlara saygılı olma. Sağlık ekibindeki üyelerin tamamlayıcı görev ve sorumluluklarını tanımlayabilme. 5. Sağlık ekibinin diğer üyelerinin hastalarla olan ilişkilerine saygı gösterme ve bu ilişkileri kollama. Sağlık ekibinin diğer üyelerinin (hastalar nezdindekiler de dâhil olmak üzere) rollerini ekip içinde karşılıklı anlayış ve güven ortamı yaratacak şekilde tartışabilme. Öge 2 – Etkili ekip çalışmasını teşvik 1. Ekip içinde eczacıdan beklenen rolü yerine getirme sorumluğunu kabul etme. Sağlık ekibi üyelerinin talep ve beklentilerine yanıt verebilme. Ortak bir anlayış geliştirmek üzere bilgi ve uzmanlık paylaşımına gidebilme 2. Ortak amaçlar ve ilgi alanlarına ilişkin fırsatları belirleme. Sağlık ekibi içinde ele alınabilecek konu türlerini tanımlayabilme (ör., hastanın tedaviye uyumu*, standart protokoller ve süreçler, araştırma). 3. İlaç veya tedavi sorunlarına yanıt vermede önderlik* Ekip içinde ortaya çıkan ilaç veya tedavi sorunlarına eğilme konusunda proaktif bir yaklaşım sergileyebilme. 4. Hastaların en iyi sağlık sonuçlarını alabilmelerini sağlamak için diğer sağlık çalışanlarıyla ortak çalışma. Tedavi hedeflerine ulaşmak için diğer sağlık çalışanlarıyla uyum sağlayabilme ve ortak çalışabilme (hasta onayını alarak bilgi paylaşma, hasta sağlığı hedeflerine birlikte yönelme). Eczacı bakış açısıyla beklenen katkıları aktif olarak yapabilme, ekip temelli sorun çözme ve karar verme süreçlerine olumlu katkıda bulunabilme. Ekibin etkinlik durumuyla ilgili değerlendirmelere katılma. 5. 2 Meslek Yeterlilik Standartları 2. Ekibin ve ekip içindeki kişilerin etkinliklerinin değerlendirilmesine olanak veren yöntemleri tanımlayabilme. Öge 3 – Meslekteki konumu etkin şekilde sürdürme 1. Eczacının meslek haklarından ve değerlerinden ödün verilmemesini sağlama. Meslektaşlardan gelen uygun sayılamayacak talepleri belirleyebilme. Makul olmayan talepler ve/veya uygulamayı ya da hasta hizmetlerini aksatabilecek olumsuz yanıtlar konusunda dirayetli davranabilme. 2. Ekip içinde meslek uygulama standartlarına ve kurallara uygun davranılmasını sağlama. Belirli bir görev konumuna ilişkin olarak net, özlü ve özel açıklamalarda bulunabilme ve/veya gerekçeler ileri sürebilme. İstenilen bir sonuca ulaşmak için izlenebilecek alternatif yollar konusunda tartışma başlatabilme. Standart 2.4 Uyuşmazlıkları yönetme Bu yeterlilik standardı, eczacının uyuşmazlıkla sonuçlanması mümkün koşulların ortaya çıkmasını önleme veya çıkanları giderme, iş yerinde bu tür durumlar ortaya çıktığında sorunları meslektaşlarıyla birlikte çözme ve yönetme kapasitesiyle ilgilidir. Personel arasında, personelle diğer sağlık görevlileri, hasta veya başka bir hizmet alıcısı arasında ortaya çıkan uyuşmazlıklar da bu kapsamdadır. Karşıt görüşler, fikirler veya çıkarlar söz konusu olduğunda uyuşmazlık baş gösterir; gerilime yol açan anlaşmazlık ve uyuşmazlıklar, insanların moralini ve sonuçta iş performansını olumsuz etkileyebilir. Uyuşmazlık, şu veya bu ölçüde her iş yerinde görülebilir. Önemli olan, eczacıların, olumsuz sonuçlar kendini göstermeden önce uyuşmazlıkları belirleyip bunları yapıcı biçimde yönetebilecek kapasiteye sahip olmalarıdır. Uyuşmazlığın ortaya çıktığı koşullar ele alınırken, uyuşmazlığın kökten çözüme bağlanmasının her zaman mümkün olamayabileceğinin bilinmesi önemlidir. Eczacıların bu gibi durumlarda, koşulların gerektirdiği ek danışmanlık ve destek hizmetlerinden (ör., ilgili uzman desteği, arabuluculuk hizmetleri gibi) yararlanmaları gerektiğini bilmeleri önemlidir. 29 Standart 2.4 Uyuşmazlıkları yönetme Performans ölçütü 2 Öge 1 – Çatışmaların önlenmesi ve yönetilmesinin önemini anlama Verimli meslek ilişkileri ve yapıcı bir çalışma ortamını sürdürme gereğini kavrama. 2. Gecikmeksizin harekete geçme ve uyuşmazlıkları ortaya çıkmadan önleme gereğini kavrama. Hemen harekete geçilmesinin uyuşmazlıkların ortaya çıkmasını engelleyebileceği durumları tanımlayabilme (ör., görev listesi, dakiklik, hizmetin zamanında verilmesi). 3. Uyuşmazlığı zamanında ele alma gereksinimini kavrama. Uyuşmazlığın iş yerinde yarattığı etkileri tanımlayabilme (ör., gerilim, moralsizlik, işe gelmeme, sistem veya hizmette aksama, saldırgan veya işbirliğine yanaşmayan tutumlar gibi). 4. Tarafsız ve adil iş yapma gereğini kavrama. İşyerindeki uyuşmazlığın kavranmasında “suçlu aramama” yaklaşımının önemini anlatabilme. 1. Yeterlilik Standartları Kanıt örnekleri Uyumun ve/veya ortak çalışmanın sürdürülmesini sağlayacak araçları tanımlayabilme. Çalışma ortamına yönelik girdiler konusundaki tepkilerin izlenebileceği yolları tanımlayabilme. Öge 2 – Çatışmanın doğasını netleştirme 1. Ne zaman yardım ve danışmanlık almak gerektiğini bilme. Yardım arama gerektiren koşulları tartışabilme (ör., zorbalık, sataşma veya ayrımcılık yapma gibi durumlar). 2. Uyuşmazlığın kaynağının (kaynaklarının) ve/veya niteliğinin belirlenmesi için gerekli bilgilerin toplanmasında meslektaşlarla birlikte çalışma. Gerekli araştırmayı duyarlı biçimde ve hasım yaratmadan yürütebilme. Uyuşmazlıktaki başlıca konuları ve tarafları belirleyebilme. 3. Bilgi toplama sırasında objektif biçimde çalışmak gerektiğini kavrama. Suçlu aramadan uyuşmazlığın niteliğini ve kaynaklarını tanımlayabilme. 4. Uyuşmazlıkların çözüme bağlanmasına yönelik bir dizi yaklaşımı belirlemek üzere analiz becerilerini kullanma. İşyerinde baş gösteren uyuşmazlıkların çözüme bağlanmasında etkili olabilecek bir dizi gerçekleşebilir yaklaşımı/stratejiyi tanımlayabilme (ör., karşılıklı görüşmeler, ortak çabaya dayalı sorun çözme, arabuluculuk, hakemlik). 5. Başka yere yönlendirmenin gerekli olduğu durumları belirleme. Yönlendirmenin gerekli olduğu durumları belirleyebilme (ör., ileri derecede duygusal stres, çözümü mümkün görünmeyen bir uyuşmazlık gibi). Öge 3 – Çatışmayı çözmek için harekete geçme. Tercih edilebilir bir yaklaşımın belirlenmesinde meslektaşlarla görüşme ve bir karara varma. 2. Gerektiğinde ilgili yere yönlendirme. İlgili destek hizmetlerini belirleme ve iletişim bilgilerini bulabilme (ör., danışmanlık ve arabuluculuk hizmetleri, insan kaynakları bölümü). 3. Gerekli olan başka girişimleri belirlemek üzere atılan adımların etkisini gözden geçirirken ortak çalışmaya dayalı bir yaklaşım benimseme. Benimsenen yaklaşımın başarısının değerlendirileceği yöntemleri tanımlayabilme. Uyuşmazlıkta taraf olanların değerlendirme ve izleme süreçlerine nasıl katılacaklarını tartışabilme. 1. Uyuşmazlığın çözüme bağlanmasında tercih edilen yöntemi açıklayıp gerekçelendirebilme. Tercih edilen yöntemi (ve gerekiyorsa diğer seçenekleri) uyuşmazlıkta yer alan taraflarla tartışabilme. Standart 2.5 İşe ve iş yerine bağlılık Bu yeterlilik standardı, eczacıların işlerine, meslektaşlarına ve işyerlerine yönelik tutum ve yaklaşımlarıyla ilgilidir. Söz konusu olan, eczacıların çalışma ortamlarını kavrama, verilen görevler için sorumluluk üstlenme, inisiyatif kullanma, sorumluluklarını yerine getirmek üzere titizlikle çalışma ve güvenli bir iş yeri için katkıda bulunma konusundaki yeterlilikleridir. 30 Eczacılar, meslek yaşamlarına yaklaşım biçimleri söz konusu olduğunda kişisel farklılıklar sergilerler. Aralarından kimileri yaklaşımlarında genel olarak iyimser ve proaktif olup meselelerin üzerine güçlü biçimde yürürken, diğerleri sorunlara ve konulara fazla odaklanırlar ve iş yerindeki durumlara daha tepkisel yaklaşırlar. Bu davranışlarla ilgili temel özellikler, eczacının kendi duygularını kavrayıp yönetme (öz farkındalık) ve başkalarının duygularını anlayabilme (empati) yetisiyle ilişkilidir. Bu bakımdan etkili olan faktörler arasında eczacının kendini motive edebilme ve girişimcilik sergileme ve ilişkileri yönetme becerileri de yer alır. Bunlar hep birlikte kişinin duygusal zekâsını oluşturur. 2 Standart 2.5 İşe ve iş yerine bağlılıkl Kanıt örnekleri Öge 1 – İşine bağlı bir yaklaşım benimseme 1. Sistematik ve iyi düzenlenmiş bir çalışma süreci kullanma. Kesin ve sistematik bir çalışma sürecine sahip olduğunu sergileyebilme. Etkin iş uygulamaları ortaya koyabilme. Zamandan verimli biçimde yararlanabilme. 2. Meslek kararları, fiiller ve ihmaller söz konusu olduğunda sorumluluk üstlenip hesap verme. Mesleğe ilişkin katkılarla ilgili faaliyetler, ihmaller ve sonuçlar konusunda açıklamada bulunup hesap verebilme. 3. Titizlik ve özen sergileme. İşle ilgili çalışmalarda detaylara inebilme ve detaylara özen gösterebilme. Doğru ve eksiksiz ürünler ortaya koyabilme. 4. İşyerinde sorumlu tutumlar sergileme ve profesyonel bir görüntü sunma. 5. Duygularla işlevsel biçimde baş etme. Dakiklik sergileyebilme. Hastaların gereksinimlerinin karşılanması için çalışma saatlerinin uzatılması gerektiğinde esneklik sergileyebilme. Üstlenilen role ve içinde bulunulan duruma göre uygun kıyafette ve görünürlükte olabilme. Meslek Yeterlilik Standartları Performans ölçütü Duygular söz konusu olduğunda bunları tanıma ve bunlarla ilgili sorumluluk alabilme. Duyguları akıl ve irade ile kaynaştırabilme. Örneğin öfke gibi olumsuz duygularla baş edebilme. Öge 2 – Çalışma ortamını anlama 1. Çalıştığı iş ortamının yapısını kavrama. Çalıştığı örgütün, ortamın ve/veya eczacılık hizmetlerinin yapısını net olarak tanımlayabilme. Kendi konumunun bu yapıda nereye oturduğunu, sorumluluklarını ve hesap vermekle yükümlü olduğu konuları anlatabilme. 2. Örgüt/kuruluş içinde görev ve sorumluluklarını doğrulama. Sürdürülen göreve uygun konum/çalışma geçmişi aracılığıyla üstlenilen görev ve sorumlulukları tanımlayabilme. 3. İstihdam koşullarını kavrama. Birtakım özel uygulamalar ve istisnalar (ör., ödüllendirmeler, sözleşmeye tabi koşullar, özel düzenlemeler) dâhil istihdamdaki başlıca koşulları anlatabilme. İş koşullarına uyum sağladığını gösterebilme. Öge 3 – Güvenli bir çalışma ortamı sağlanmasına katkıda bulunma 1. İşyeri güvenlik sistemlerinin sürdürülmesine katkıda bulunma. İşyerindeki ana güvenlik sistemlerini (ör., nakit akışı, uyuşturucular ve kontrolle tabi diğer maddeler, araştırmada kullanılan ilaçlar, hasta kayıtları, giriş ve çıkış noktaları) ve bunların her biri için geçerli erişim ve/veya yetki düzeylerini tanımlayabilme. 2. Diğer çalışanları güvenli ve emniyetli bir iş yeri ortamı sağlanmasına ilişkin katkıda bulunmaya özendirme. Kendi denetimi altındaki personele, güvenli ve emniyetli bir iş yeri ortamı sağlamak için yapmaları gereken iş uygulamalarını net biçimde anlatabilme. 31 Standart 2.6 Mesleğe ilişkin katkıların planlanması ve yönetilmesi 2 Bu yeterlilik standardı eczacıların, çıktıları ve/veya sonuçları zamanında sağlayabilmek için kendi işlerini öncelik sırasına koyma, düzenleme, yönetme ve yeni ortaya çıkan durumlarla baş etme anlamındaki yeterlilikleriyle ilgilidir. Yeterlilik Standartları Kendi kendini yönetme, bağımsız meslek sahipleri olarak eczacıların kabullendikleri sorumluluğun bir parçasıdır. Eczacılar, içinde çalıştıkları ortamdan ve bu ortamda görev yapan diğer eczacıların ve destek personelinin sayısından bağımsız olarak, mesleğe ilişkin kendi katkılarını yönetme sorumluluğunu üstlenmelidirler. Eczacılar, iş yüklerini planlayıp yönetirken, rutin işlerinin yanı sıra iş yerinde ortaya çıkabilecek beklenmedik durumlarla da etkili biçimde ilgilenmek zorundadırlar. Eczacılar, verilen görevleri zamanında yerine getirmek için bu görevlerin niteliğini ve gerektirdiklerini değerlendirmeli, ele alınması gerekebilecek olası konuları veya sorunları da dikkate almalıdırlar. Ek bir yönlendirmeye veya desteğe gereksinimleri olup olmadığını tartmalı, bu yönlendirmenin/desteğin sağlanabileceği kaynakları belirlemelidirler. Standart 2.6 Mesleğe ilişkin katkıların planlanması ve yönetilmesi Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – Kaynakların yeterliliğini güvence altına alma. Mevcut insan kaynaklarının yeterli olup olmadığını değerlendirme gereğini kavrama. 2. İşle ilgili hedeflenen sonuçların elde edilmesi için gerekli iletişim kanallarını kurma. İşle ilgili sonuçların elde edilebilmesi için oluşturulan iletişim ağını tanımlayabilme. 3. İş etkinliklerini üstlenmek için elde bulunan kaynakların yeterliliğini değerlendirme. Rutin iş yükü bakımından gerekli kaynakları değerlendirebilme. İşi üstlenmek için özel gereklilikleri (ör., bilgi stoku, donanım, özel uzmanlığa erişim) değerlendirebilme ve bunların yerine getirilmiş olduğunu veya getirilebileceğini doğrulayabilme. 4. Normal iş yükü için yeterli kaynakların varlığını diğer meslektaşlarla birlikte sağlama. Mevcut kaynaklarla rutin iş yükü arasında bir uyumsuzluk olduğunda girişimde bulunabilme (ör., üst yöneticiye önerilerde bulunma, iş yerine çalışan alınması). 5. Uygun ve yeterli stok ve donanımın hazır bulundurulmasını diğer meslektaşlarla birlikte sağlama. Özel durumlar için gerekli stok ve/veya donanım düzeylerini değerlendirebilme. Gerekli stok ve donanımın sipariş edilmesine yönelik süreç ve uygulamalara uygun davranabilme. Yerel süreçlere ve uygulamalara uygun biçimde stok yönetimi ve donanım bakımına katkıda bulunma. 1. 6. Yapılması gereken işlerin üstlenilmesi için mevcut beceri birikiminin yeterli olup olmadığını tanımlayabilme. Aşırı iş yükü ile yorgunluk, stres, performans kusuru ve hata gibi durumlar arasındaki ilişkiyi tartışabilme. Stok yönetimi ve donanım bakımına yönelik uygulamaları tanımlayabilme ve/veya bunlara uygun davranabilme. Öge 2 – Planlama ve öncelikleri belirleme 1. Görevlerin zamanında yerine getirilmesi için sorumluluk üstlenme. Çok sayıda ve/veya birbiriyle çelişen talepleri zamanında bir arada yönetmenin yollarını tartışabilme. 2. Titiz bir planlamanın gereğini kavrama. Çıktıların/sonuçların zamanında elde edilmesini sağlayacak yaklaşımları/stratejileri tartışabilme (ör., verimli ve etkin çalışma alışkanlıklarının edinilmesi, önceliklerin belirlenmesi). 3. Bilinen durum ve koşullar ışığında görevlere öncelik sırası verme. Tanınan önceliği, hasta gereksinimleri, çözüme bağlanması gereken güçlükler ve zamanındalık gibi konulara başvurarak gerekçelendirebilme. Görevlere tanınan önceliği etkileyen faktörleri ve/veya ölçütleri (ör., aciliyet, önem, alternatif ürünler veya personel kullanma olanakları) tanımlayabilme. Değişen koşullara göre önceliklerde gerekli uyarlamaları yapabilme. 32 Öge 3 – İş faaliyetlerini yönetme Kaynakları, belirlenmiş önceliklere göre tahsis etme. İnsan ve diğer kaynakları işin gerektirdikleriyle uyum içinde yönetmek için inisiyatif kullanabilme ve esnek yaklaşımlara başvurabilme. 2. İşteki çabalara yardım sağlayacak ve destek olacak mevcut kaynakları kullanma. Çalışma ortamında mevcut, yapılan çeşitli işleri kolaylaştıracak ve destekleyecek personeli ve diğer destek sistemlerini tanımlayabilme. İşteki çabaları kolaylaştıracak ve destekleyecek sistemleri (ör. izlenecek konuları kaydeden bir not defteri tutma, bilgisayar programları, elektronik iletişim ve stok sipariş sistemleri gibi) kullanabilme. Görevlerin zamanında tamamlanması için ek bilgi ve yönlendirme desteği arama. 4. İşteki uygulamaların izlenen yerel politikalara ve süreçlere uygunluğunu sağlama. İşyerine özgü olup, o iş yerinde yapılan işleri etkileyen süreç ve uygulamaları yaşama geçirebilme ve/veya bunlara gerektiğinde hemen erişebilme (ör., nakit taşıma, stok yönetimi, şikâyetlerle ilgilenme, atık bertarafı ve güvenlik gibi). 5. Mümkün olduğunda, hangi görevlerin başkalarına güvenle devredilebileceğini belirleme. Mevcut diğer personele uygun biçimde devredilebilecek görevleri veya bu görevlere ilişkin konuları belirleyebilme ve bunu gerekçelendirebilme. 6. Görevlerin zamanında tamamlanmasını engelleyebilecek sorunları/konuları yönetme. İşin tamamlanmasına katkısı olmayan zaman tüketici girişimleri (ör., gelen telefonlar, işte gereksiz bölünme yaratan durumlar) yönetebilme. Yapılmakta olan işin ilerlemesini engelleyebilecek özel sorunları/konuları çözüme bağlayacak düzeltici girişimleri belirlemek için sorun çözme becerilerini kullanabilme. İşin bitirilmesi için belirlenen son tarihlere uyulması için normal çalışmayla birlikte arızi durumları/planlanmamış olayları bir düzen içinde yönetebilme. Görevlerin tamamlanması için daha önceden belirlenmiş takvimlere uyabilme. 3. İşlerde ilerleme sağlanmasında başkaları tarafından sağlanan bilgi, yönlendirme ve talimatları anlayıp bunları uygulayabilme. İşlerin tamamlanabilmesi için diğer personelden (ör., yönetici/kıdemli eczacı, insan kaynakları yöneticisi, iş yöneticisi) ek bilgi veya uzmanlık desteği alınmasını gerektiren durumları belirleyebilme. 2 Meslek Yeterlilik Standartları 1. Standart 2.7 Personelin denetlenmesi (Ayrıca bakınız Alan 3 – Standart 3.2 Personel yönetme ve geliştirme) Bu yeterlilik standardı eczacıların, teknisyenlerin, öğrencilerin (örneğin klinik görevlendirmeler sırasında) ve stajyerlerin çalışmalarını denetleme, bu kişilerin kendilerine verilen görevleri başarıyla yerine getirebilmeleri için onlara gerekli desteği ve danışmanlığı sağlama sorumluluğunu üstlenebilmeleriyle ilgilidir. Eczacıların, görev devrettikleri personelin uygunluğunu değerlendirmeye tabi tutma ve beklentilerini bu personele açık biçimde anlatma konusundaki yeterlilikleri de bu kapsama girer. Birçok eczacı iş yerinde çalışan diğer personelin çalışmasının denetlenmesinden sorumludur. Eczacılar, diğer eczacıların, stajyerlerin veya destek personelinin çalışmalarını denetleme ve yönlendirmekle yükümlü olabilirler. Denetleyici konumundaki eczacılar, denetledikleri personelin eğitim ve uzmanlık düzeylerindeki farklılıkları anlamalı, bir görev verirken ya da devrederken bu özellikleri dikkate almalıdırlar. Bu konu, denetlenen personelden beklenen bağımsız çalışma düzeyini belirleyen bir faktör olarak da önemlidir. Standart 2.7 Personelin denetlenmesi Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – Denetleyici rolünü üstlenme 1. Denetim görevinin niteliğini kavrama. Denetçi rolünün niteliğini, doğrudan denetimle neyin kastedildiğini, sonuç ve çıktılarla ilgili sorumluluğun kimde olduğunu tanımlayabilme. 33 2. 2 Meslektaşlarının çalışmalarını denetlemede sorumluluk üstlenme. Meslektaşlarının çalışmalarının etkili biçimde denetlenmesinin yolları konusunda tartışabilme. Denetlenen personelin çalışma geçmişinin/iş tanımlarının* gözden geçirilmesine katkıda bulunabilme. Öge 2 – Görev devretme Denetlenen personelin kendi görev ve yeterlilik sınırları içinde çalışmasını sağlama. 2. Devredilen görevleri ve beklenen performansı, bu görevlerin devredildiği personele tanımlayıp iletme. Üstlenilmesi gereken görev ve beklenen performansı net biçimde tanımlamak için etkili iletişim kanalları kullanabilme. 3. Denetlenen personelin görevin gereklerini kavramış olmasını sağlama. Görevin gereklerinin kavranmış olduğunu doğrulayabilme (ör., soru sorma, dinleme ve sözel olmayan ipuçları). Yeterlilik Standartları 1. Görevin gerektirdikleri açısından bir kişinin beceri ve yeterliliklerinin sınırlarını belirleyebilme. Belirli görevlerin başkalarına devredilmesinde geçerli sınırlamaları bilme ve bunları tanımlayabilme. Öge 3 – Denetlenen personelin çalışmasına yardım 1. Denetlenen personelin bağımsız karar verebileceği durumları saptama Denetlenen personelin bağımsız kararlar almasının uygun/hukuken savunulabilir olduğu durumları tanımlayabilme. 2. Öncelikleri belirlemek ve iş akışını düzenlemek için denetlenen personelle birlikte çalışma. Denetlenen personelle birlikte, kısa dönemli (gündelik ve haftalık), orta ve uzun dönemli (aylık ve yıllık) çalışma önceliği sıralamalarını net olarak yapabilme. 3. Denetlenen personel için ek destek ve/veya rehberlik gerektiren durumları belirleme. Denetlenen personelin işleri tamamlama konusunda ve/veya zorunlu bildirim yükümlülüğünün söz konusu olduğu hallerde güçlükle karşılaştığı durumları belirleyebilme. Denetlenen personelin ek rehberlik veya destek gereksinimi olduğunu gösteren işaretleri/ipuçlarını (ör., tereddüt, sıkıntı, yeterli ve yetkili olmayan kaynaklara başvurma) tanımlayabilme. Denetlenen personelin karşılaştığı sorunlarda çözüm için inisiyatif kullanabilme ve meslek uzmanlığını yaşama geçirebilme. 4. Denetlenen personelin yaptığı işlerin görevlerine, yerel politika ve süreçlere uygun olmasını sağlama. Denetlenen işe uygulanabilir veya bu işi etkileyen politika ve süreçlere hemen erişebilme ve bunlara ilişkin açıklamalar getirebilme (ör., nakit işlemleri, stok oluşturma ve stok yönetimi, şikâyetlerin işleme konulması, atık bertarafı ve güvenlik). Denetlenen personelin tanımlanmış görevlerini anlatabilme. Politika ve süreçlerde yapılan değişiklikleri denetlenen personele net biçimde anlatabilme. Öge 3 – Denetlenen personelin çalışmasına yardım 1. Kuruluşun performans değerlendirme ve yönetim süreçlerini kavrama. Kendi iş yerindeki performans değerlendirme ve yönetim süreçlerini tanımlayabilme. 2. Denetlenen personelin performansını izleme ve bu performansın değerlendirilmesine katkıda bulunma. Performansla ilgili geri bildirim sağlanmasında gerekli olan iletişimdeki temel faktörleri (ör., duyarlılık, nezaket ve açıklık), içerikle ilgili konuları (ör., pozitif geri bildirim, yapıcı yorum, hedefler ve stratejiler) ve süreçle ilgili konuları (ör., hakkaniyetle davranma, uygun süreçleri başlatma) anlatabilme. Denetlenen personel için kullanılan performans değerlendirme belgesini anlatabilme. 3. 34 Motivasyonu ve performansı güçlendirmek için yapıcı geri bildirim sağlama. Ters bir tepkiye yol açmadan performansı tartışabilme ve yapıcı eleştirilerde bulunabilme. Denetlenen personele yönelik iş yeri eğitim programlarına katkıda bulunabilme. 4. Denetlenen personelin iş performansına destek olma Denetlenen personelde performans gelişimini kolaylaştırmak için sağlanabilecek kaynaklar, eğitim veya kişisel desteği tanımlayabilme. Denetlenen personelin iş yerinde eğitim programlarına katkıda bulunabilme. 2 Meslek Yeterlilik Standartları 35 Alan 3 Liderlik ve yönetim Yeterlilik Standartları 2 Standart 3.1 Liderlik ve örgütsel planlama Standart 3.2 Personeli yönetme ve geliştirme Standart 3.3 Eczacılık alt yapısını ve kaynaklarını yönetme Standart 3.4 Kaliteli hizmet sunumu yönetimi Standart 3.5 Güvenli ve tehlikesiz çalışma ortamı sağlama Bu yeterlilik alanı eczacılık hizmetlerinin etkin ve yeterli şekilde verilebilmesi için gereken yönetim ve örgütlenme becerilerini kapsar. Standartlar, eczacıların önderlik rolü üstlenme; iş planlaması yapma, eczacılık hizmetlerini ve kaynakları planlama ve yönetimi alanlarındaki yeterlilikleriyle ilgilidir. Ayrıca, her yönüyle insan kaynakları yönetimi, risk yönetimi ve güvenli çalışma ortamlarının sağlanması gibi konular için gereken yeterlilikler de bu kapsamdadır. Standart 3.1 Liderlik ve örgütsel planlama Bu yeterlilik standardı, eczacıların gerek eczacılık alanında gerekse diğer konularda önderlik yapması ve rol modeli olma sorumluluklarıyla ilgilidir. Aynı standart, eczacılık hizmetlerinin etkin ve yeterli biçimde verilmesini belirleyen iş planlama süreçlerini de kapsar. Eczacıların, sunulan eczacılık hizmetlerinin stratejik yönü konusunda ortak bir görüşe sahip olmalarını ve yapının bu anlamda destekleyici olmasını sağlama sorumlulukları bu kapsamda yer alır. Net olarak ortaya konmuş ve ilgili çalışmaların izlenip desteklendiği amaç ve hedefler için eczacıların diğer personelle birlikte aktif olarak çalışmaları da bu sürecin bir parçasıdır. Standart 3.1 Liderlik ve örgütsel planlama Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – Liderlik yapabilme 1. Meslektaşlarının güven ve itimadını sağlama. Kararlı, doğru ve hakkaniyetli kararlar alabilme. Sorunlara kolay ve hızlı çözüm bulabilme Yaratıcı destek sağlayabilme ve empati gösterebilme. Ekip lideri olarak, sayılan bu özellikleri sergileyerek kendisine karşı bağlılık duyguları yaratabilme ve destek sağlayabilme. 2. Meslektaşlar için etkili bir rol modeli* ve mentor* olma. Başkalarına örnek olarak öncülük edebilme ve onlara kendilerininkiyle tutarlı bir etik anlayış aşılayabilme (ayırt edici karakter veya tutum) Mentorluk sürecini tanımlayabilme. Meslekteki kusursuzluk ve yenilikçilikle başkalarını esinlendirebilme. 3. Uygulanacak veya gözetilecek standartlarla ilgili net beklentiler ortaya koyma. Arzu edilen standartlar ve benimsenecek yaklaşımlara ilişkin beklentileri başkalarına iletebilme (sözel olarak ve örneklerle). 4. Mesleğin durumunu izleme ve değişime öncülük etme. Ortaya çıkan yeni eğilimleri ve uygulamaları tanımlayıp destekleyebilme. Başarılı bir değişimi yönetme stratejisinin başlıca özelliklerini tanımlayabilme. Eczacılık ekibini işin içine katarak ve motive ederek değişimi gerçekleştirebilme. 5. 6. Yeniliğin meslekteki uygulamalar içinde yaygınlaşmasına katkıda bulunma. Meslekte sürmekte olan gelişmelere katkıda bulunmak üzere fırsat arama. 36 Yayınlarının meslek dergilerinde yer almasını sağlayabilme, yerel veya uluslararası konferanslarda sunum yapabilme. Yerel projeler veya araştırmalardan elde edilen bulgularla ilgili olarak meslektaşları için eğitim toplantıları düzenleyebilme ve eğitim verebilme. Meslek kuruluşlarının çalışmalarına (ör. kurul toplantıları, çalıştaylar, seminer veya konferanslar) proaktif biçimde öncülük edebilme veya bu çalışmalara katkıda bulunabilme. Stajyerlere etkili eğitmenlik desteği verebilme. 7. Meslek ve bu meslekte gerçekleştirilebilecekler konusunda olumlu bir imaj yaratma. Mesleğin taşıdığı değeri, dışarıdan gruplara (ör., doktorlar, genel kamuoyu, özel ilgi grupları) inandırıcı ve uygun biçimde (yazılı ve sözel olarak) tanıtabilme. 8. Mevcut koşulların, benimsenen liderlik tarzını da etkileyeceğini kabullenme. Liderlik tarzında bir değişikliği gerektiren durumları tartışabilme (ör., bir kriz sırasında buyurucu değil danışmacı bir tutum benimsenmesi). Eczacılık hizmetinin yürütülmesi ve gelecekteki gelişimi için stratejik bir görüş geliştirme. Eczacılık hizmetlerinin stratejik hedefleri ile kuruluşa ait hedefler arasında uyum sağlayabilme. Stratejik hedeflerin belirlenmesinde, eczacılık hizmetiyle ilgili kapsayıcı ve farklı görüşlere başvuran bir stratejik planlama yapabilme. Hizmet sunumu için ekip hedeflerini ve stratejilerini belirleme. 2 Öge 2 – Stratejik yön oluşturma 2. Eczacılık hizmeti veya bir bütün olarak kuruluş için benimsenen hedeflerle uyumlu erişilebilir hedefler ve stratejiler belirlenmesi için kendi yetki alanlarına sahip ekip üyeleriyle birlikte çalışabilme. Stratejik planla uyumlu, belirli hedef ve stratejileri birbirine bağlayan ve kazanımları ölçmede başvurulacak performans göstergelerini belirleyen bir operasyonel plan hazırlayabilme. 3. Ekip üyelerinin ekibin hedeflerine ulaşmalarını kolaylaştırma. Stratejik hedeflere doğru yol alınmasında ekip üyelerine geri bildirim, teşvik ve destek sağlayabilme. 4. Belirlenen veya üzerinde anlaşmaya varılan hedeflerin ne ölçüde gerçekleştiğini izleme ve gerekli tepkileri verme. Kazanımları ölçmek, plandan sapmaları açıklamak ve gerekli düzeltmeleri yapmak için operasyonel planın performans göstergelerini kullanabilme. Yeterlilik Standartları 1. Öge 3 – Eczane hizmetlerini planlama 1. Eczacılık hizmetlerini hizmetin stratejik hedefleriyle uyumlu hale getirme. Sunulan hizmetleri, hizmetin stratejik hedefleri bakımından tanımlayabilme ve gerekçelendirebilme. 2. Eczacılık hizmetlerinin planlanmasında diğerlerinin de girdi sağlamasını özendirme. Diğerlerinin planlamaya girdi sağlamasını özendirmek üzere sistemler kurabilme, bu alanda tartışma başlatıp yönlendirebilme. 3. Hizmetler veya hizmetlerin verildiği ortam üzerinde etkisi olacak yasal değişiklikleri gözeten planlamalar yapma. Yasalarda yapılan değişikliklerin eczacılık hizmetlerini ve/veya hizmet ortamlarını etkileyeceği durumları belirleyebilme ve buna ilişkin uygun tepkiler önerebilme. 4. Eczacılık hizmetleri ve hizmet ortamlarını, hastaların ve toplumun gereksinimleri, meslek uygulamalarında ortaya çıkan eğilimler ve mevcut kaynaklarla uyumlu olarak geliştirme. Meslek uygulamalarında ortaya çıkan eğilimler hakkında bilgi toplamaya veya hasta ve/veya toplumun gereksinimlerini netleştirmeye yönelik sistemler kurabilme. İş yeri tasarımına yardımcı olmak üzere iş akış planlaması yapabilme ve uygulayabilme. Meslek uygulamasıyla ilgili başlatılan girişimlerin iş yeri tasarımı üzerindeki etkilerini tanımlayabilme (ör., serbest eczanede hastalara danışmanlık verilmesine özel bir danışma alanı ya da bir hastane eczanesinde temiz oda sağlanması gibi). Sağlık sektöründeki yeni gelişmeler ışığında yapılması gereken uyarlamaları tanımlayabilme. 5. Arzu edilen gelişmelerin sağlanması için proje yönetimi süreçlerine başvurma. Görevlerin tanımlanması ve hedeflenen bir proje sonucunun zamanında elde edilmesi için sistematik bir proje yönetim süreci oluşturabilme. Hedeflenen sonuçlara ulaşmak için proje yönetimini gerçekleştirebilme (maliyet ve zamanlama bileşenleri dâhil). 37 Öge 4 – Kuruluş yapısını tanımlama 1. Kuruluşun stratejik hedeflerinin gerçekleştirilmesini destekleyici bir organizasyon yapısı oluşturma. Benimsenen yapıyı, eczacılık hizmetlerinin stratejik hedeflerini desteklemek için tanımlayıp gerekçelendirebilme. 2. Hizmetin işlevleri bakımından uygun bir personel yapısı geliştirme. Kuruluş yapısı içindeki görev pozisyonlarıyla eczacılık hizmetinin işlevleri arasında ilişki kurabilme. Yapısal değişiklikler ve destekledikleri hizmetlerde meydana gelen işlevsel değişiklikleri tanımlayabilme. 3. Yapı içindeki sorumluluk/hesap verebilirlik silsilesini net olarak tanımlama. Personelin ast-üst ve sorumluluk ilişkilerini gösteren bir örgütlenme şeması hazırlayabilme. 4. Örgütsel yapı içinde net görev tanımları yapma. Sorumlulukları ve hesap verebilirlikleri net olarak tanımlayan iş tanımlarını ve çalışma geçmişi belgelerini hazırlayabilme. 5. Örgütsel esneklik ve tepkiselliği sürdürme. Eczacılık hizmetinin kendi içinde veya dışında meydana gelen değişikliklere karşı, yapının kendisinde ne tür uyarlamalar/değişiklikler olduğunu tanımlayabilme. Hizmet sunumunda meydana gelen değişikliklere uyum sağlayabilmek için organizasyon yapısı içindeki görvelerin ne şekilde değiştiğini tanımlayabilme. Yeterlilik Standartları 2 Öge 5 – İş sistemleri kurma ve sürdürme 1. Doğru iş yönetimi ilkelerini kavrama. Bütçeleme ve/veya finansal bildirim süreçlerini tanımlayabilme. Bir iş planı hazırlanmasında dikkate alınması gereken başlıca konuları tanımlayabilme. İş performansının izlenmesinde ölçüt alınacak yapıyı tanımlayabilme (ör., kuruluştaki hizmet birimleri, gider tabloları) 2. Finansal yetkilendirme sistemlerini geliştirme ve/veya onaylama. Harcama yapma yetkisini gösteren belgeleri tanımlayabilme. Ticari işlemler açısından, onaylanmış finansal yetkilendirmelerin gerekçelerini açıklayabilme. 3. Hizmet performansını izleme. Finansal durum ve performansı izlemek için uygulanan önlemleri tanımlayabilme (ör., bütçeye göre yapılan harcamalar, kârlılık, cari oran ve borç oranı gibi). Ticari performansın izlenmesinde kullanılan başlıca performans göstergelerini tanımlayabilme (ör., ciro, kârlılık gibi). 4. Yolsuzluklardan kuşkulanılması durumunda bunların yönetilmesine ilişkin sorumluluk üstlenme ve tepki verme. Yolsuzluk riskini asgari düzeyde tutacak stratejileri tanımlayabilme (ör., sipariş, makbuz ve ödeme onaylarını karşılaştırma, fon transferlerinde ikili imza zorunluluğu gibi). Yapılan yolsuzlukları doğrulamak için gerekli araştırma süreç ve seçeneklerini tanımlayabilme (ör., nokta denetlemeler yapma, araştırmacı muhasebe hizmetlerine başvurma gibi). Doğruluğu kanıtlanan yolsuzluklar karşısında yapılacak işlemleri ve izlenecek yolları tanımlayabilme (ör., konunun ilgili kuruluş ve insan kaynakları bölümüyle birlikte ele alınması, konunun polise veya üst yönetime havale edilmesi gibi). Standart 3.2 Personeli yönetme ve geliştirme (Ayrıca bakınız Alan 2 – Standart 2.7 Personelin denetlenmesi.) Bu yeterlilik standardı, eczacılık hizmetlerinin veya kuruluşun insan kaynaklarının işe personel alma, alınan personeli yönetme ve geliştirmesine ilişkin konuları içerir. Verilen hizmetlerin kapsamı ve hacmi bakımından meslek yeterliliğinin güvence altına alınması konusunda eczacının taşıdığı sorumluluğu açıklar. Eczacılar serbest eczaneler, hastaneler ve ilaç sanayisinde çalışanlar dâhil, farklı ortamlarda çalışıp hizmet verirler. Hangi ortam olursa olsun, personelin yönetiminden sorumlu eczacılar olacaktır. Bu eczacıların işe alma ve yönetme süreçlerinde doğru bilgileri esas almaları ve personelin meslek yeterliliklerini desteklemek ve 38 geliştirmek için liderlik sergilemeleri beklenir. Eczacılardan beklenen bir başka yeterlilik de, sunulan hizmetlerle ilgili personeli doğru görev alanlarına yerleştirip insan kaynaklarının yeterliliğini sürekli olarak izlemeleridir. 2 Standart 3.2 Personel yönetme ve geliştirme Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – İşe alımı üstlenme Personel seçimi için gerekli belgeleri hazırlama. Tanımlanmış görev için geçerli ve uygun eleman seçme ölçütleri oluşturabilme. Eleman seçme ölçütlerinin, ilgili görev konumunun gerektirdiği görev ve sorumluluklarla nasıl ilişkili olduğunu anlatabilme. İşe almada kullanılan standart seçme belgelerini tanımlayabilme. 2. İşe almada seçici kurul oluşturma. İşe almada görev yapacak mülâkat kurulunun büyüklüğü ve bu kurulda kimlerin yer alacağıyla ilgili temel konulara açıklık getirebilme (ör., lojistik, toplumsal cinsiyet dengesi, çıkar çatışması olmaması). 3. Mülakat sürecini yönetme. Hakkaniyetli, savunulabilir ve dengeli bir mülâkat süreci için gerekli konuları tanımlayabilme. Mülâkatı yapılan her kişi için tutulan belgeleri tanımlayabilme. 4. Personel atamalarını resmileştirme. Bir atamanın resmileştirilmesinde, istenmeyen sonuçların (ör., itiraz, çatışma, istifa) ortaya çıkması olasılığını asgari düzeyde tutacak uygun işlemleri tanımlayabilme. 5. Personeli görevde tutmaya yönelik bir strateji geliştirme ve bunu düzenli aralıklarla gözden geçirme. Personeli işte tutma stratejisinin temel özelliklerini anlatabilme. Bu stratejinin etkinlik derecesini izlemek için başvurulan önlemleri anlatabilme (ör., işe alma giderleri, personel değişimi, personel üzerine araştırmalar). Yeterlilik Standartları 1. Öge 2 – Performans yönetimi 1. Personelin görev ve sorumluluklarını kavramasını sağlama. Eczacılık hizmeti kapsamındaki görev ve sorumlulukları netliğe kavuşturan görev tanımlarının/çalışma geçmişi belgelerinin hazırlanmasında ve güncellenmesinde ilgili personelin de görüşünü alabilme ve sürece onları da katabilme. 2. Personelin insan kaynaklarına ilişkin politikaların ve süreçlerin temelinde yatan yasal zorunluluklardan haberdar olmasını sağlama. İnsan kaynaklarına ilişkin politikaları ve süreçleri etkileyen mevzuatla ilgili konuları net biçimde anlatabilme. 3. Personelin şikâyetlerin işleme konulma süreçlerinden haberdar olmasını sağlama. Şikâyetlerin işleme konulma süreçlerini anlatabilme. 4. Standart bir performans gözden geçirme süreci uygulama. Başvurulan performans gözden geçirme sürecini anlatabilme. Performansın etkili biçimde gözden geçirilmesinde ortaya çıkan başlıca konuları tartışabilme. Beklentileri, kazanımları ve katkıları personelle hakkaniyetli ve eşitlikçi biçimde ele alma yeterliliğini ortaya koyabilme. 5. Personel yönetim sürecini kavramış olma. 6. Meslek yönünden zayıf eczacılara meslek uygulamalarında destek olma. Performans yönetim sürecinin başlıca özelliklerini anlatabilme. Kusurlu ve eksik performansın yönetilmesindeki belgelendirme ve değerlendirme süreçlerini anlatabilme. Performansın hangi alanlarda iyileştirilmesi gerektiğini/iyileştirilebileceğini yapıcı bir tarzda tartışabilme. Personelin zafiyetine katkıda bulunan iş konularını belirleyebilme ve ele alabilme (ör., aşırı iş yükü, çatışma). 39 7. 2 Performansla ilgili konularda yardımcı olmak üzere ek uzmanlığa ne zaman başvurulması gerektiğini kavrama. Yeterlilik Standartları Ek uzmanlığa başvurulmasını gerektiren durumları tanımlayabilme (ör., iş yerinde herhangi bir şiddet olayı meydana geldiğinde, uyuşturucu veya alkol kullanımı nedeniyle performansta aksama olduğu durumlarda danışmanlık desteğine başvurma). Meslek yönünden zayıf personelin yetiştirilmesine yönelik mevcut hizmetler ve destek için gerekli bilgilere hemen erişebilme. Meslek yönünden zayıf personel için sevk ve/veya bildirim süreçlerini tanımlayabilme. Öge 3 – Meslek yeterlilikleri geliştirme 1. Meslek yeterliliklerinde sürekli ilerlemeye yönelik kararlılığı teşvik etme ve destekleme. Öğrenmeyi ve mesleksel gelişimi destekleyici ortamlar yaratabilme. Uygun öğrenme ve gelişme fırsatlarını belirleyebilme ve bunlardan yararlanılmasını teşvik edebilme. 2. Öğrenme ve gelişme gereksinimleri konusunda önerilerde bulunma. Performansa ilişkin olup öğrenme ve gelişme gereksinimlerini net biçimde kapsayan konularda yapıcı geri bildirimde bulunabilme. 3. Mesleğe ilişkin bir gelişme planı oluşturulmasında ve bununla ilgili öğrenme fırsatlarının belirlenmesinde meslektaşlarını yönlendirme ve onlara yardımcı olma. Mesleğe ilişkin bir gelişme planı hazırlanmasında meslektaşları destekleyebilme, uygun eğitim ve/veya deneysel öğrenme imkânları sağlayarak planın nasıl geliştirileceği konusunda yollar önerebilme. 4. Meslektaşlarının öğrenmelerine ve mesleksel gelişimlerine katkıda bulunma. Başkalarının öğrenmesine ve mesleksel gelişimine yardımcı olmak üzere bilgi ve uzmanlığını seferber edebilme (ör., yeni mezun olanların denetimi, henüz kariyerlerinin başında olan eczacılara mentorluk yapılması, hizmet içi eğitimler düzenlenmesi) Standart 3.3 Eczacılık alt yapısını ve kaynaklarını yönetme Bu yeterlilik standardı, eczacıların ürünleri ve donanımı edinme ve muhafaza etme alanındaki sorumluluklarını kapsar. Yerleşik program uyarınca eldeki donanımın sistematik bakımının yapılması ile etkin, verimli ve güvenli stok uygulamaları da bu kapsamda yer alır. Eczacılık hizmetlerinin verilmesi için gerekli olan ürünler ve donanım, sağlanan hizmetlerin niteliğine göre önemli değişiklik gösterir. Örneğin farmasötik ürünlerin hazırlanmasıyla uğraşan yerlerin kaliteli sarf malzemelerine ve donanıma olan gereksinimleri çok büyüktür. Buna karşın, geniş anlamda klinik eczacılık hizmeti verilen yerler bir dizi online arama veya endeksleme sistemlerine gereksinim duyacaklardır. Ancak, eczacılar her durumda, ürünün uygunluğunu ve kalitesini, bunu sağlayanın güvenilirliğini ve maliyetinin uygunluğunu değerlendirme sorumluluğu taşırlar. Gerekli malzemelerin tedariğine yönelik düzenlemeleri yapmak ve/veya bunlarla ilgili görüşmeleri sürdürmek de eczacıların sorumluluğundadır. Standart 3.3 Eczacılık alt yapısını ve kaynaklarını yönetme Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – Ürünleri ve ekipmanları tedarik etme 40 1. Gereksinim duyulan ürünler ve donanım konusunda meslektaşlardan girdi alma. Gerek duyulan donanım veya materyalle ilgili olarak ilgili personelden hangi sistemle ve yollarla öneriler alınacağını belirleyebilme. 2. Gereksinim duyulan ürünlerin ve donanımın miktarını ve türünü seçme. Belirli durumlar söz konusu olduğunda gereken stok ve/veya donanım düzeylerini değerlendirebilme. Öngörülen kullanım için uygunluk, doğruluk, kullanım güvenliği ve maliyet gibi unsurlar bakımından donanım veya materyal tercihlerini gerekçelendirebilme. 3. 4. Gereksinim duyulan ürünler ve ekipmanlar için sözleşmeler veya tercihli tedarikçi anlaşmaları için karşılıklı pazarlık yapma. Ürünlerin ve donanımın yerleşik politikalara ve süreçlere uygun olarak tedarik edilmesini sağlama. Onaylı finansal yetki devri ve güvenilir iş uygulamaları doğrultusunda tedarik, iade ve değiş tokuş politikalarını belirleyebilme. Ürünlerin ve donanımın tedarik edilebileceği yolların yerindeliği ve/veya maliyet etkinliği üzerinde olumsuz etkileri olabilecek başlıca konuları tartışabilme (ör., üzerinde anlaşılmış fiyat sözleşmelerinin olmaması, finansal yetki devrindeki yetersizlik nedeniyle aşırı merkezi yetki denetimi gibi). Tedarik sözleşmeleriyle ilgili pazarlıklarda öne çıkan belli başlı konuları tartışabilme (ör., zaman içinde miktar kullanımı, fiyat-miktar anlaşmaları, alternatif tedarikçi koşulları, sözleşme süreleri, sözleşme fesih ve yenileme koşulları). Tedarik anlaşmalarını ve ürünleri, eczacılık hizmetine uygunluk, güvenlik ve maliyet bakımından eleştirel değerlendirmeye tabi tutabilme. Satın alma politika ve süreçlerine uygun hareket edilip edilmediğinin izlenmesini sağlayan yöntemleri tanımlayabilme. Öge 2 – Ürünlerin ve ekipmanların yönetimi Stok yönetimine ve donanım bakımına ilişkin politika ve süreçleri belirleme ve sürdürme. 2. Stok yönetimi ve donanım bakımı ile ilgili politikalara uyulmasını sağlama. Politika ve süreçlere uygun hareket edilip edilmediğinin izlenmesini sağlayan yöntemleri tanımlayabilme. (ör., örnekleme denetimleri). 3. Etkili ve verimli materyal yönetimi uygulamalarını sürdürme. Etkin ve verimli bir materyal yönetimi bakımından önem taşıyan konuları tanımlayabilme (ör., yıllık stok belirleme, son kullanım tarihlerinin izlenmesi, stok tedariki, rotasyon ve geri çekme). 4. Ürünleri gerek hastaların gerekse personelin güvenliğini gözetecek şekilde yönetme. Güvenlikle ilgili konuları gözeterek, stok işlemleri, dağıtım ve geri çekme gibi işlemler için politika ve süreçler geliştirebilme (ör., konsantre elektrolit solüsyonlarının ve sitotoksik maddelerin dağıtılması, mevcut sitotoksik ilaçların belirlenmesi, aynı adı taşıyan ve aynı paket içindeki ürünlerin ayrıştırılması). Bir ürünün geri çekilmesi durumunda başvurulacak süreçleri tanımlayabilme. Bir ürünün geri çekilmesi için bildirim yapıldığında gereken işlemlerin ivediliğini ve kapsamını tanımlayabilme 1. 5. Son kullanım tarihi dolan farmasötik ürünlerin güvenli biçimde bertaraf edilmesini sağlama. Stok yönetimi ve donanım bakımı için net ve kapsamlı politikalar geliştirebilme. Donanım bakım programını ve belgeleme gerekliliklerini tanımlayabilme. 2 Yeterlilik Standartları 5. Ürün ve donanım satın alımına ilişkin politika ve süreçleri belirleme. İlaçların güvenli bertarafı için gerekli uygulama ve zorunlulukları tanımlayabilme. Standart 3.4 Kaliteli hizmet sunumu yönetimi Bu yeterlilik standardı, eczacıların hizmet sunumlarına dayanak oluşturan hizmet sunum yönetimi ve politikası çerçevesinde kalmaları konusuna ilişkindir. Eczacıların, hastaların ve diğer hizmet kullanıcılarının yararına olmak üzere, meslek uygulamasında kalitenin korunması ve geliştirilmesine ilişkin sorumluluklarını da kapsar. Standart 3.4 Kaliteli hizmet sunumu yönetimi Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – Hizmet sunumunu kolaylaştırma 1. Hizmet sunumunu kolaylaştırma. Personelin, sunulan eczacılık hizmetlerinin kapsamı ve niteliği hakkında nasıl bilgilendirildiğini tanımlayabilme. 41 2. Yeterlilik Standartları 2 Tutarlı bir hizmet sunumunu destekleyici politika ve süreçleri oluşturma ve sürdürme. Personelin ve diğer paydaşların/hizmeti kullananların hizmet politikalarının ve süreçlerinin oluşturulmasına ve/veya gözden geçirilmesine katılacakları fikir danışma süreçlerini tanımlayabilme. Risk yönetimi ve doğacak zararların asgaride tutulmasına yardım edecek politika ve süreçlerin rolünü tartışabilme 3. Yerleşik politikalar ve süreçler açısından, iş yerindeki uygulamaların gözden geçirilmesini sağlayacak bir sistemi sürdürme. Belirli bir politikayı veya süreci değiştirme gereği olup olmadığını belirlemeye yarayacak iş yeri uygulamaları değerlendirme sistemini tanımlayabilme. 4. Geçerli politikalar ve süreçler için gerekçe ileri sürebilme ve/veya açıklama yapabilme. Personele ve diğer hizmet kullanıcılara açık ve destekleyici operasyonel ve politik rehberlik yapabilme. Politika tasarımı üzerinde önemli etkisi olan kaynakları tanımlayabilme ve/veya bu kaynaklara gerektiğinde hemen erişilmesini sağlayabilme. 5. Eczacılık hizmetlerinin ve/veya hizmet ortamının ilgili mevzuata uygun olarak tasarlanmasını sağlama. Eczacılık hizmetleri veya hizmet ortamının tasarımı üzerinde etkili olan mevzuatı tanımlayabilme ve/veya buna hemen erişebilme. 6. Hizmet sunumuna yönelik sözleşme düzenleme. Belirli hizmetlere (ör., Evde İlaç İnceleme Hizmeti) veya mekâna göre (ör., Yaşlı Bakımevi İlaç Yönetimi Değerlendirmesi, özel hastaneler) ne tür hizmet sözleşmelerinin işlevsel olabileceğini tartışabilme. Öge 2 – Hizmet kalitesini koruma ve geliştirme 1. Hizmetlerin meslek standartlarına ve yasal zorunluluklara uygun olarak verilmesini sağlama. Eczacılık hizmetlerinde/faaliyetlerinde meslek uygulama standartlarına ve yasal zorunluluklara uygun politika ve süreçler geliştirebilme. 2. Eczacılık hizmetlerinin ve hizmet ortamının korunmasını ve gerekli iyileştirmelerin yapılmasını sağlama. Hizmetlerin ve hizmet ortamlarının kalitesinin en üst düzeye çıkarılması ve bunun sürdürülmesi için gereken pozitif tutumun benimsenmesinde ve bu tutumun yaygınlaştırılmasında liderlik yapabilme. Meslek uygulama standartlarının ve kuruluş standartlarının personel tarafından veya iş yerinde nasıl zorunlu tutulup gerçekleştirildiğini açıklayabilme. 3. 4. Eczacılık hizmetlerinin ve/veya çalışma ortamlarının kalitesini sürdürmek veya geliştirmek için çalışmalar planlama ve bunları yaşama geçirme. Hizmetlerde gelişme sağlanması için gerekli değişikliklerin yaşama geçirilmesine yönelik olarak, eczacılık hizmetlerine ilişkin toplanan verileri ve bilgileri kullanma. Hasta ve müşteri geri bildiriminin (ör., müşteri anketleri) ya da hizmet izleme sonuçlarının (ör., şikâyetlerin izlenmesi) veya kalite iyileştirme çalışmalarının, eczacılık hizmetlerinde iyileşme sağlanması amacıyla uygulandığı durumları tanımlayabilme. Kalite geliştirmede ya da kalite güvencesinin sağlanmasında çeşitli araçları tanımlayabilme (ör., hasta anketleri, denetimler, kalite standartları esas alınarak yapılacak olan meslektaş değerlendirmeleri veya öz değerlendirmeler). Uygulanacak ve değerlendirmesi yapılacak olan kalite güvence veya kalite geliştirme programının sonuçlarını tanımlayabilme. Öge 3 – Hizmette süreklilik sağlama 42 1. Mevcut insan kaynaklarının optimal kullanımını sağlama. İnsan kaynaklarının ve becerilerin uygulanmasındaki etkinlik düzeyini geliştirmek üzere iş süreçlerinin değerlendirileceği sistemi tanımlayabilme. 2. Rutin olarak gerçekleştirilen işlerin hacmi ve türü bakımından kaynakların yeterli olmasını sağlama. Her zamanki normal iş yüküne yönelik gerekli kaynakları değerlendirebilme. Hastaya özen gösterme standartlarını ve halkın güvenliğini korumak için mevcut iş yükünü ve çalışma koşullarını değerlendirip tartışabilme. Eldeki mevcut kaynakların hastalara ve topluma sunulan hizmetlerin düzeyine getirdiği sınırlamaların farkına varma. Eldeki mevcut kaynaklara göre mümkün olan azami hizmet düzeyini belirleyebilme. 4. Hizmetlere yönelik talebin mevcut kaynakların kapasitesini aştığı durumlarda telâfi edici önlemlere yönelme. Hizmetlere yönelik talebin, eldeki mevcut kaynaklarla karşılanabilecek olanın ötesine geçtiği durumlarda başvurulacak kısa ve uzun dönemli stratejileri tanımlayabilme. Aşırı hizmet talebinin ortaya çıktığı durumlar için bir acil eylem planı hazırlayabilme. Temel hizmetlerde sürekliliği tehdit eden riskleri kavrama. 5. 6. Hizmetin sürekliliği üzerindeki riskleri azaltma. Temel eczacılık hizmetlerinin sürdürülmesine yönelik riskleri tanımlayabilme (ör., sel veya yangın gibi doğal felaket, elektrik kontağı, salgın hastalıklar). Hizmet ortamı bağlamında temel eczacılık hizmetlerini tanımlayabilme. Temel eczacılık hizmetlerine yönelik tehditlere karşı bir risk yönetim planı tanımlayabilme. Hizmetin sürekliliğini sağlayacak bir risk yönetim planını uygulayabilme. Standart 3.5 Güvenli ve tehlikesiz çalışma ortamı sağlama 2 Yeterlilik Standartları 3. Bu yeterlilik standardı, iş yerinde personelin sağlık ve güvenliğine yönelik risklerin yönetilmesi ve asgari düzeyde tutulmasına ilişkin olarak eczacıların sorumluluklarını açıklamaktadır. Meslek sağlığı ve güvenliğiyle ilgili yasal düzenlemelerin gereklerinin yerine getirilmesi, süreçte nakit döndüğü ve bağımlılık yaratabilecek ilaçlar söz konusu olduğu için doğrudan eczacılık hizmetinin verildiği ortamlarda ortaya çıkabilecek risklerin ele alınması bu kapsamda değerlendirilir. Bu yeterlilik standardı eczacıların temas edebileceği bazı maddelerin (ör., çözgenler, sitotoksik ilaçlar ve/veya biyolojik ürünler) doğasından kaynaklanan risklerin yönetimini de içerir. Standart 3.5 Güvenli ve tehlikesiz çalışma ortamı sağlama Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – Güvenli çalışma ortamı sağlama 1. İşyeri güvenliğinin tüm personel için birinci öncelik sayılmasını sağlama. Güvenli bir çalışma ortamı yaratılması için tüm personelde bu konuda bir anlayış geliştirilmesini ve ortak bir kararlılık sergilenmesini sağlayabilme. 2. İşyeri güvenliği için bir çerçeve oluşturma. İşyeri güvenliğiyle ilgili üzerinde anlaşmaya varılmış veya kabul edilen standartlarla tutarlı politikalar ve süreçler geliştirip bunları uygulayabilme. İşyeri güvenliği üzerinde etkili olabilecek politikalar ve süreçler için düzenli bir değerlendirme sistemi geliştirip bunu sürdürebilme. Meslek sağlığı ve güvenlik bakımından yasal zorunlulukları ve diğer gereklilikleri ele alan bir risk yönetim planı hazırlayıp bunu uygulayabilme. Personelin eğitilmesi ve/veya yeterlilik bakımından derecelendirilmesi için gerekli belgelendirme sistemini geliştirebilme. 3. Personelin güvenliği sürdürmek için gerekli bilgileri ve eğitimi almasını sağlama. Personelin katıldığı eğitim programlarını/tatbikatları hazırlayabilme ve/veya hazır olanları uygulayabilme (ör., yangın ve silahlı işgal girişimlerine karşı tatbikat, elle yapılan işlemlerde güvenliğin sağlanması, zorunlu güvenlik giysilerinin kullanılması). 4. Özel güvenlik gereksinimi olan alanlara ilişkin güvenlik konularını ele alma. Özel donanımın (ör., temiz odalar, izolatör kabinler veya otoklavlar) belgelendirilmesi, toksik maddelerin (ör., sitotoksik ilaçlar, çözgenler veya biyolojik maddeler) kullanımı ve bertarafı ile ilgili politika ve süreçleri geliştirip uygulayabilme. 43 5. 2 Yeterlilik Standartları İş yerinde güvenliğin sağlanmasına yönelik olarak geliştirilen politika ve süreçlere (ör., elle kullanma teknikleri, koruyucu giysilerin doğru kullanımı) ne ölçüde uyulduğunu değerlendirecek sistemler geliştirip uygulayabilme (ör. denetleme sistemleri). Öge 2 – Güvenlik gereksinimlerini karşılama Personele ve eczanede verilen hizmetlere karşı ortaya çıkabilecek şiddet risklerini kavrama. 2. İşyerinde şiddet riskini ve bununla bağlantılı olumsuz sonuçları asgari düzeyde tutma Benimsenmiş olan risk değerlendirme sürecini tanımlayabilme. Benimsenen önleme stratejilerini (ör., protokoller, güvenlik engelleri, sabit veya kişiye bağlı alarm durumları) açıklayabilme. 3. Güvenlik risklerini sınırlandırmaya yönelik stratejilerin etkinliğini sağlama. Personelin kullanılacak önleyici stratejiler hakkında bilgilendirilmesini sağlayacak yolları tanımlayabilme. Önleyici stratejilere uyulup uyulmadığını ve bu stratejilerin etkinliğinin izlenme şeklini tanımlayabilme. 1. 44 Güvenli çalışma uygulamalarına uyulmasını sağlama. Personele yönelik risklerin nerelerden kaynaklanabileceğini belirleyebilme (ör., silahlı soygun; hizmetlerden yararlananların istismarı, baskı yaratıcı veya tehdit edici davranışları). Şiddetin eczane üzerindeki potansiyel etkilerini tanımlayabilme (ör., işlerin aksaması, işçilerin tazminat taleplerinde artış gibi). Alan 4 Reçeteye yazılan ilaçları inceleme ve karşılama Standart 4.1 İlk reçete değerlendirme işlemini üstlenme Standart 4.2 Reçeteye yazılan ilaçların uygunluğunu değerlendirme Standart 4.3 Reçeteye yazılan ilaçların dağıtımı Eczacıların, hastaların güvenlik, sağlık ve iyilik hallerini korumak ve geliştirmek için mesleksel uzmanlıklarını uygulamak ve mesleğe ilişkin kararlar almak gibi bağımsız bir bakım yükümlülüğü vardır. Eczacılar bu görevlerini, reçetelerde istenmeden yapılan hataları ve tehlike potansiyeli taşıyan tedavi tekrarlarını veya ilaç/besin etkileşmelerini denetleyerek ve mesleksel becerilerini reçeteye yazılmış ilaçların kullanılmasından sağlanan sonuçları optimize ederek yerine getirirler. Eczacılar, hastalara karşı bağımsız bakım yükümlülüklerinin bir sonucu olarak, yasal zorunluluklara ve hasta güvenliğine uygun olmak koşuluyla, ilaçları reçetede belirtildiği şekilde sağlamak zorundadırlar. Eczacılar, birçok durumda, reçeteyi yazana reçete edilen ilaçlarda değişiklik yapılmasına yönelik önerilerde bulunmak, ilaç tedavi yönetimini ve alternatif tedavi seçenekleri gibi konuları tartışmak üzere iletişime geçerler. Bu iletişim, özellikle bakımın çeşitli disiplinlerin ortak çalışmasıyla sağlandığı multidisipliner bakım modellerinin uygulandığı durumlarda görülür. Yeterlilik Standartları Bu yeterlilik alanı, ön hazırlık olmaksızın majistral preparatlar dâhil, reçeteli ilaçların doğru biçimde ve zamanında temin edilebilmesine ilişkin yeterlilik standartlarını içerir (bakınız Alan 5 Farmasötik preparatların hazırlanması). İlaçların yerindeliği ve doz rejimi, tedavinin optimize edilmesi, hastanın ve/veya bakımından sorumlu kişinin ilaçlar, doğru kullanımları ve ilgili süreçler konusunda eğitilmesi de bu kapsamdadır. 2 Reçeteli ilaçların sağlanması ilaç tedavisiyle bağlantılı ve/veya klinik bilgilerin de kullanıldığı bir eczacılık hizmetidir. Bu hizmet ilaçların kaliteli kullanımını* etkileyen mesleğe ilişkin kararların alınmasını gerektirir. Dolayısıyla, bu konu ile ilgili olarak, Alan 7 İlaçların optimal kullanımını yaygınlaştırma ve buna katkı ile ilgili yeterliliklere de bakılması gerekir. Eczacıların ilaç dağıtım hizmetlerinde kalite, verimlilik ve etkinlikle ilgili genel sorumluluk üstlendiği durumlar için, ayrıca, Alan 3 Liderlik ve yönetim yeterliliklerine bakılmalıdır. Standart 4.1 İlk reçete değerlendirme işlemini üstlenme Bu yeterlilik standardı, bir reçetenin ilk incelenmesinde eczacıların izledikleri süreçlerle ilgilidir. Bu ilk etkinliğin önemli bir bölümü, yazılan reçetenin yasal ve mesleğe ilişkin zorunluluklara uygunluğunun ve öngörülen tedavinin net olup olmadığının belirlenmesine ayrılır. Eczacılar, reçetenin biçimi veya bu reçetenin değerlendirildiği ortam ne olursa olsun, reçeteyi geçerli saymak için önce ilgili yasal zorunlulukların karşılandığını belirlemek zorundadır. Eczacıların hastalara yönelik bir başka görevi de, belirtilen ilaçları temin etmeden önce reçeteyi yazanın hedeflerinin net olup olmadığını değerlendirmektir. Standart 4.1 İlk reçete değerlendirme işlemini üstlenme Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – Reçetenin doğrulanması 1. Reçetelerin gerçek olduğunu, yasal zorunluluklara ve meslek kurallarına uygunluğunu doğrulama. İlgili yasal düzenlemelerde belirtilenler doğrultusunda, geçerli sayılabilecek bir reçetenin sahip olması gereken başlıca özellikleri açıklayabilme. Geri ödemesi özel koşula bağlı olan ilaçlar dahil (ör. Sosyal Güvenlik Kurumu Sağlık Uygulama Tebliği’nde ilaçlar için belirlenmiş koşullar), reçetelenen ilaçların dağıtımı konusunda geçerli olan meslek kuralları ve yükümlülüklere ilişkin bilgileri tanımlayabilme ve/veya bu bilgilere hemen erişebilme. Sözel olarak (ör., telefon) veya elektronik ortamda aktarılan reçetelerle ilgili doğrulama sürecini tanımlayabilme veya gösterebilme. 45 2. Sahte veya yasa dışı reçetelerin işleme konulmamasını sağlama. 2 İstismara veya kasıtlı kötü kullanıma yatkın olduğu bilinen maddeleri/ilaçları tanımlayabilme. Reçete sahteciliğinin işaretlerini fark edebilme veya tanımlayabilme. Bir reçetenin sahte olduğundan kuşkulanılan veya yasa dışı olduğu belirlenen durumlarda yanıt olarak hangi sisteme başvurulması gerektiğini bilebilme ve/veya anlatabilme. Yeterlilik Standartları Öge 2 – İlaç isteklerini netleştirme 1. Reçetelerin doğru ve eksiksiz olduğunu, yazanın hedeflediği tedaviyi net olarak yansıttığını doğrulama. Hastadan/hastanın bakımından sorumlu kişiden veya reçeteyi yazandan ek bilgi (ör., hastanın yaşı ve kilosu, kullanılacak doz ve doz talimatları) alınmasını gerektiren durumları belirleyebilme ve bunun gerekçelerini açıklayabilme. 2. Gerekli ek bilgilerin temini için reçeteyi yazanla ve/veya hasta/hastanın bakımından sorumlu kişiyle iletişim kurma. Reçeteyi yazan ile iletişime geçerek hedeflediği tedavi biçimini netleştirebilme. Reçete ile ilgili araştırmalar yaparken hasta/hastanın bakımından sorumlu kişi ve reçeteyi yazanla mesleksel uyum sağlayabilme. Yasal zorunluluklar ve meslek kuralları doğrultusunda reçetelere gerekli açıklama notlarını ekleme. 3. Reçetelere ek açıklamalar koyarken bununla ilgili yasal zorunlulukları ve meslek kurallarını göz önünde bulundurabilme (ör., açıklamaların reçeteyi veren kişinin yazısından net biçimde ayırt edilebilir olması, kaynağın belirtilmesi). Reçeteyi yazan ve/veya hastadan/hastanın bakımından sorumlu kişiden bilgi alınmış olduğunu göstermek üzere reçetelere net ekler yapabilme. Öge 3 – İlaçların elde mevcut olup olmadığını doğrulama 1. Reçetede yazılan ilaçların bulunabilirliğini etkileyen özel koşulları veya tedarik düzenlemelerini gerçekleştirme. Özel tedarik düzenlemelerine konu olan ilaçlar için getirilen zorunlulukları tanımlayabilme (ör., acil durumlarda temin edilmesi gereken ilaçlar, hastane eczanesinde bulunmayan ilaçlar, endikasyon dışı ilaç kullanımı, hasta katılım payından muaf ilaçlar, sadece yatan hastalara kullanımı halinde bedelleri ödenecek ilaçlar, ayakta tedavide sağlık raporu ile verilebilecek ilaçlar, yurt dışından temin edilen ilaçlar, güvenlik ve endikasyon formu ile doldurularak verilmesi gereken uyuşturucu ve psikotrop ilaçlar, bedeli ödenecek ilaçlar) Bazı özel hastalıklarda ilaç kullanımına ilişkin düzenlemeleri tanımlayabilme (ör., romatoid artritte leflunomid, altın preparatları, ve anti-TNF ilaçlar ve rituksimab kullanım ilkeleri; antidepresanlar ve antipsikotiklerin kullanım ilkeleri; Gaucher hastalığında tedavi esasları) 2. Stokta tutulan veya bir tedarikçiden temin edilebilecek uygun ürünleri belirleme. Gereksinim duyulan ürünü ve bunun bulunabilirliğini açıklığa kavuşturmak üzere, elektronik ortamda hizmet verenler dahil güvenilir referans kaynaklarını ve tedarikçi kataloglarını kullanabilme. 3. Sağlanmasındaki güçlüklerin açık olduğu durumlarda, uygun alternatif ürünlerin neler olabileceği konusunda reçeteyi yazanla iletişime geçme. Reçetede belirtilen bir ürünün bulunamaması durumunda tedavi için bir alternatif belirleyebilme ve bunu gerekçelendirebilme. Reçeteyi yazanla alternatif ilaçları/tedavi seçeneklerini tartışabilme. İlaçların sağlanmasında ortaya çıkan herhangi bir gecikmenin nedenleri ve bakımın sürekliliğini sağlamak üzere atılan adımlar konusunda, hastalara/bakım hizmeti veren kişilere önerilerde bulunma sorumluluğunu üstlenme. 4. Ürünlerin sağlanmasındaki gecikmelerin nedenleri ve bu durumda olumsuzlukları asgari düzeyde tutmaya yönelik girişimleri hastalara/bakım hizmeti veren kişilere net olarak anlatabilme. Gecikmiş reçetelerin izlenmesi için gerekli belgeler ve süreçleri tanımlayabilme ve reçeteyi yazanla hastayı bu konuda sürekli bilgilendirebilme. Bakımda sürekliliğin klinik gereksinimler doğrultusunda sağlanmasını güvence altına almak üzere hastayla/bakımından sorumlu kişiyle birlikte çalışma önlemlerini veya seçeneklerini tanımlayabilme. Standart 4.2 Reçeteye yazılan ilaçların uygunluğunu değerlendirme Bu yeterlilik standardı, eczacıların klinik ve farmakolojik bilgilerini, ilaç tedavisi ve/veya tedavide uygulanan doz rejiminin uygunluk ve güvenirliği ile bütünleştirebilmeleri ve 46 uygulayabilmeleri ile ilgilidir. Gerekli klinik bilgilerin alınması ve reçetede belirtilen ilaçların hastanın sürmekte olan ilaç tedavi rejimine güvenli ve etkili biçimde eklenip eklenemeyeceğinin belirlenmesi konularında mesleğe ilişkin kararların alınması da bu kapsamdadır. Standart 4.2 Reçeteye yazılan ilaçların uygunluğunu değerlendirme Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – Gerekli bilgiyi toplama 1. 2. 3. Hastanın ilaç tedavisine ilişkin kayıtlarına veya notlarına erişmek ve bunları incelemek için sistematik bir yaklaşım sergileme. Hastadan/hastanın bakımından sorumlu kişiden ve/veya reçeteyi yazandan ilaç tedavisi ile ilgili ek temel bilgiler alma. Alınan bilgileri netleştirmek ya da doğrulamak veya ek bilgi gereksinimlerini karşılamak üzere uygun bilgi kaynaklarına başvurma. Elektronik olarak saklananlar dâhil hastanın ilaç tedavisine ilişkin kayıtlarına erişebilme. Hastanın ilaç tedavisine ilişkin kayıtlarından ya da notlarından hareketle, tedavideki değişiklikler, hastanın ilaç kullanım ve ilaç tedavisine uyum durumu, daha önceki alerjik durumları, yan etkiler, ilaç etkileşmeleri, göreli veya mutlak anlamda kontrendikasyonlar gibi konularda çıkarsamalar yapabilme. 2 Yeterlilik Standartları Eczacıların, reçetede yazılı ilaçların hastanın sürmekte olan tedavi rejimine güvenli ve etkili biçimde eklenip eklenemeyeceğinin kararlaştırılması konusunda mesleğe ilişkin kararlar alabilmeleri için ellerinin altında ya da aranıp bulunması gereken bilgileri kullanma gibi bir görevleri vardır. Birçok durumda bu görevin yerine getirilmesi, reçeteyi yazanla iletişime geçilmesini ya da hasta ve/veya hastanın bakımından sorumlu kişiye danışılmasını gerektirir. Eczacılar bunun gerekli olduğu durumlarda, hasta mahremiyetini ve gizliliği koruma konusunda gereken özeni göstermek durumundadırlar. Reçetede yazılan ilaçların güvenirliğini ve/veya uygunluğunu doğrulamak için gerekli ek bilgileri belirleyebilme ve bunu gerekçelendirebilme. Sağlık durumuyla ve/veya ilaç tedavisiyle ilgili ek bilgiler aranırken hasta/hastanın bakımından sorumlu kişi ve/veya reçeteyi yazan ile mesleksel uyum sağlayabilme. Farklı türde bilgiler için uygun bilgi kaynaklarını belirleyebilme. İstenilen bilgilerin elde edilmesinde veya doğrulanmasında bilgi kaynaklarını kullanabilme. Öge 2 – Reçeteye yazılan ilaçları inceleme Reçetede belirtilen ilaçların tedavi amaçlı kullanımını veya farmakolojik kullanım gerekçelerini kavrama. 2. Tedavinin etkinliği veya güvenirliği üzerinde etkili olabilecek hasta, ilaç ve dozaj etmenlerini dikkate alma. Tedavinin etkinliğini ve güvenirliğini etkileyebilecek hastaya ilişkin faktörleri (ör., tıbbi durumlar/hastalık durumları, yaş, kilo, alerji durumları, gebelik ve laktasyon), ilaç faktörlerini (ör., biyoyararlanım, farmakokinetik, etkinlik, toksisite) ve formülasyon faktörlerini (ör., konservan madde kullanımı, stabilite ve sterilite) tanımlayabilme 3. Reçetede yazılı ilaçların kullanımıyla ilişkilendirilmesi olası, klinik açıdan önem taşıyan, potansiyel veya güncel sorunları belirleme. Reçetede yazılı ilaçların kullanımıyla ilgili, klinik açıdan önem taşıyan, potansiyel veya güncel sorunların tanımlanmasında mesleğin gerektirdiği kararları alabilme. 4. Hastanın düşünülen tedaviye uyumunu olumsuz etkileyebilecek faktörleri belirleme. Reçetede yazılı ilaçlarla ilgili hastanın tedaviye uyumunu olumsuz etkileyebilecek hasta, yaşam tarzı ya da ürünün özellikleriyle ilgili faktörleri tanımlayabilme (ör., dil, okuryazarlık, sayısal beceriler, el becerisi, vizyon, ırksal, dinsel veya kültürel köken, doz rejimi, yan etki profili ve maliyet gibi). 1. Reçetede yazılı ilaçların tedavi amaçlı kullanımlarını ve/veya farmakolojisini anlatabilme ya da bu bilgilere hemen erişebilme. Belirli ilaçların belirli bir hasta için neden reçetelendiğini açıklayabilme. 47 5. 2 Güvenirlik ve/veya etkinliğin güvence altına alınması bakımından reçete edilen ilaçlarda herhangi bir değişikliğin gerekip gerekmediğinin belirlenmesi için mesleğe ilişkin değerlendirme yapma. Hasta güvenliği ve/veya tedavinin etkinliğinin artırılması için reçetede yazılı ilaçlar, dozaj şekilleri ve doz rejimlerinde önerilen değişiklikleri tanımlayabilme ve gerekçelendirebilme. Yeterlilik Standartları Öge 3 – Optimal ilaç kullanımını teşvik etme 1. Hastanın ilaç tedavisine uyumu üzerinde olumsuz etkileri olabilecek konuları çözüme bağlamak veya asgaride tutmak için tedavide önerilen değişikliklerle ilgili olarak reçeteyi yazanla iletişime geçme. Tedavi şeklinde önerilen değişikliklerin gerekçeleri konusunda reçeteyi yazana gerekli açıklamalarda bulunabilme ve gerektiğinde alternatif tedavi yollarını tartışabilme. 2. Hastanın ilaç tedavisine uyumunu sağlamak üzere, uyumu etkileyen konularda, reçeteyi yazanlara ve/veya hastalara danışarak, girişimlerde bulunma. Doz Uygulama Yardımı Hizmeti* veya Doz Uygulama Aracının* (ör., volumatik cihazı*) tedaviye yardımcı olabileceği durumları belirleyebilme. 3. Klinik girişimlerin, meslek standartlarına veya sözleşmelere ve iş yeri politikalarına uygun olarak doğru kodlanması ve kaydedilmesi gereğini kavrama. Klinik girişimlerde sistematik bir sınıflandırma ve kayıt sistemi kullanabilme. Klinik girişimlerle ilgili verilerin toplandığı, analiz edildiği ve kullanıldığı süreçleri tanımlayabilme. Standart 4.3 Reçeteye yazılan ilaçların dağıtımı Bu yeterlilik standardı reçeteye yazılan ilaçlarla ilgili fiziksel süreçleri (Doz Uygulama Yardımı Hizmeti dâhil) açıklamaktadır. İlaç kayıtlarının yönetilmesi, ilaç tedariği ve hastalara ilaçları konusunda bilgi sağlanmasına ilişkin yeterlilikler bu kapsamdadır. Bilgi sağlama, hastaların ilaçlarını güvenli ve etkin biçimde kullanmaları için yeterli bilgilerin verilmesini sağlayacak uygun iletişim süreçlerini ve mesleğe ilişkin kararları içerir. İlaç dağıtım sürecinde yer alan eczacılar çoğu kez zamanlarını ve dikkatlerini yoğunlaştırmak için birbiriyle rekabet halinde olan isteklerle karşılaşırlar. Bunlar yapılan işin doğruluk ve kalitesini olumsuz yönde etkileyebilir. Bu nedenle, ilaç dağıtımından sorumlu eczacıların dağıtım süreçlerinde yaptıkları işin doğruluğu konusunda tedbirli davranmaları; iş yerindeki risk yönetimi politika ve süreçlerine uymaları gerekir. Eczacılardan dağıtımını yaptıkları ilaçların kayıtlarını yürürlükteki yasal düzenlemelere ve iş yerine özgü kurallara uygun olarak tutmaları istenir. İlaç dağıtımında ve diğer süreçlerde kullanılan yazılımların özellikleri ve stok kontrolünün elektronik ortamda sürdürülmesinin göreli önemi, birçok durumda kayıt tutulmasında kullanılan sistemleri de belirler. Hastaların ilaç kayıtlarında genel olarak yaş, kilo, cinsiyet, alerji durumları ile birlikte dağıtımı yapılan ilaçların doz, dozaj şekli ve miktarı gibi ayrıntılar yer alır. Laboratuvar test sonuçları, tıbbi durumlar ve hastalıklar ve hastaya verilen reçetesiz ilaçlara ilişkin ayrıntılar da bu kayıtlarda yer alabilir. İlaçlar konusunda bilgi verilmesinden amaç, hastaların bu ilaçları güvenli ve etkin biçimde kullanma anlayışlarını, istekliliklerini ve yeterliliklerini geliştirmektir. Verilen ayrıntıların düzeyi ve tedaviye ilişkin yönler, bu konulardaki mesleğe ilişkin kararlarla belirlenir ve hastaların bireysel gereksinimlerine göre değişiklik gösterir. Bilgiler, genellikle sözel olarak verilir; ancak, uygulanacak tekniğin gösterilmesi ve/veya ek yazılı bilgiler de bu sözel bilgilendirmeye eşlik etmelidir (ör., hasta bilgilendirme broşürleri, hasta ilaç kayıt kartları veya ilaç uygulama talimatları). 48 Standart 4.3 Reçeteye yazılan ilaçların dağıtımı Performans ölçütü Kanıt örnekleri 2 Öge 1 – Sistemli bir dağıtım süreci uygulanması Reçetedeki ilaçların verilmesinde öncelik sıralaması yaparken eczacılıkla ilgili bilgileri kullanma. Reçetede yazılı ilaçların dağıtımında klinik aciliyet durumu, yapılması gereken eczacılığa ilişkin etkinlikler (ör., majistral ilaç hazırlama ve kayıt yapma gibi), hasta güvenliği ve yasal zorunluluklar gibi faktörleri dikkate alarak öncelik sırasını kararlaştırabilme. 2. Mantıklı, güvenli ve disiplinli bir dağıtım süreci sürdürme. İlaçları doğru seçmek ve hastaların ilaç tedavi kayıtlarını tutmak için bilgisayarlı dağıtım ve barkod tarama sistemlerini işletebilme. Reçetede yazılı ilaçların verilmesinde karşılaşılan yanlışlarla ilişkili olduğu bilinen etmenleri tanımlayabilme (ör., paketleri benzer ürünlerle bir arada stoklama, süreçte yapılmakta olan işin bölünmesine neden olan durumlar gibi). Doğruluğu sağlamaya yönelik sıralı kontrolleri içeren sistematik bir süreç uygulayabilme. İlaç, farmasötik dozaj şekli ve gerekli miktarı doğru seçebilme. 3. İlaçların orijinal kaplarından/ambalajlarından çıkartılması sonucu ürünün etkinliği ve stabilitesi üzerinde etkili olabilecek faktörleri dikkate alma. Belirli ürünlere özgü olup yeniden ambalajlama sırasında seçilecek kap/paketin nasıl olması gerektiği üzerinde etkili olabilecek faktörleri (ör., ışığa duyarlılık, sulanma) tanımlayabilme. 4. Hastaya verilen ilaçlar için okunaklı, anlaşılabilir ve eksiksiz etiketler hazırlama. Yazılı yüzü kolaylıkla okunabilecek büyüklükte ve renkte etiketler hazırlayabilme. İlgili talimatları kolay anlaşılabilir bir dille ve reçeteyi yazanın verdiği tüm bilgileri içerecek şekilde yazabilme ve özel hasta gereksinimlerine göre uyarlayabilme (ör., iyi göremeyenler). Etiketi yapıştırmak için üretici firma tarafından ambalaj üzerinde verilen son kullanma tarihi, üretim seri numarası, saklama koşulları veya doz bilgileri gibi önemli bilgileri kapatmayacak uygun bir yer bulabilme. 5. Hastaya verilen ilaçların üzerine yapıştırılacak etiketlere yasal zorunluluklar ve meslek kurallarına uygun uyarıları ve önerileri koyma. İlgili yasal düzenlemelerde yer alan veya uygun görülecek etiketleri veya uyarıcı ifade ve önerileri kullanabilme. 6. Hastaya verilen ilaçların ve üzerlerine yapıştırılan etiketlerin reçetede yazılı ilaçlara ve doz rejimine tam olarak uygun olmasını sağlama. Reçeteyi, gerek hazırlanan etiketin gerekse verilen ilacın reçetede belirtilenlerle tam olarak uyuştuğunu kontrol etmek için başlıca kaynak olarak kullanabilme. Eczacı olmayan kişiler dâhil (ör., eczane teknikerleri) başkaları tarafından verilen ilaçların kontrolünde sistematik ve kesin kuralları olan bir sürece başvurabilme. 7. Dağıtımı yapılan ilaçların doğru hastaya verilmesini (ve eczanede önerilen dozlarda uygulanmasını) güvence altına alma konusunda sorumluluk üstlenme. Doz denetimi olanlar (ör., metadon) dâhil reçeteli ilaçların verilişi sırasında, reçetede yazılanlarla hasta/doz detaylarının karşılaştırılmasına dayanan bir kontrol sürecini ortaya koyabilme. 8. Reçetede yazılı ilaçların verilme sürecinde ortaya çıkan yanlışlıkların etkisini asgaride tutmak ve tekrarını önlemek için hemen harekete geçme. Reçetede yazılı ilaçların verilme sürecinde ortaya çıkan yanlışlıkların hastalar üzerindeki etkilerini ve tekrar edilme riskini asgari düzeyde tutmak için atılması gereken adımları tanımlayabilme. Yeterlilik Standartları 1. 49 Öge 2 – Kayıtları yönetme 1. 2 Yeterlilik Standartları 2. 3. Meslek uygulama standartlarına ve kurallara uygun olarak, hasta ilaç tedavi kayıtlarını doğru ve güncel biçimde tutma. Etkilerinin asgari düzeyde tutulmasına ve tekrarının önlenmesine yönelik girişimler dâhil olmak üzere, ilaç tedavisi sırasında ortaya çıkan ters durumların (‘ucuz atlatılanlar’ dâhil) ayrıntılarının doğru biçimde kayda geçirilmesini sağlama. Kontrola tabi uyuşturucu madde ve müstahzarların reçeteleri dâhil, reçeteli ilaçlar için geçerli kayıt zorunluluklarını tanımlayabilme. Reçetede yer alan açıklamalar dâhil reçete kayıtlarını tutabilme ve bu alandaki yasal zorunlulukları yerine getirebilme. Hasta tedavi kayıtlarının saklanmasına ilişkin meslek kurallarına uygun davranışları tanımlayabilme ve/veya sergileyebilme. Gerektiğinde derhâl meslek kılavuzlarına ve meslek uygulama standartlarına başvurarak ek rehberlik alabilme. Reçetede yazılı ilaçların verilme sürecinde yanlışlık/kaza söz konusu olduğunda, ilgili yönetmelik ve kurallarda belirtilen kayıt ve alınması gereken önlem zorunluluklarını tanımlayabilme. İlaç tedavisi sırasında ortaya çıkabilecek ters durumların belgelenmesinde ve bunlara karşı yapılan işlemlerde iş yeri süreçlerine uygun davranış sergileyebilme. Öge 3 – Hastanın anlamasına ve uyumuna yardımcı olma 1. Bilgilenme gereksinimlerini netleştirmek amacıyla hasta/hastanın bakımından sorumlu kişiyle iletişim kurma. Hastalığı/tıbbi durumu ve uygulanmakta olan ilaç tedavisine ilişkin bilgi ve kavrayışını doğrulamak; gerekli bilgilerin düzeyini, türünü ve biçimini netleştirmek üzere hasta/hastanın bakımından sorumlu kişiyle iletişime geçebilme. 2. İlaçlardaki veya ilaç tedavisindeki değişiklikler sonucu ortaya çıkan ek bilgi gereksinimlerini belirleme. Bir ilacın görünüşünde veya ambalajında meydana gelen bir değişikliğin (ör., marka değişimi veya firmanın ambalajındaki değişiklik) hasta/ hastanın bakımından sorumlu kişiyle konuşulmasını gerektiren durumları belirleyebilme. 3. İlaç, doz rejimi, uyarılar, olası yan etkiler ve özel koşullarda saklama gereği gibi konularda danışmanlık sağlama. Hastanın bilgi sahibi olması için uygun terimler kullanarak, verilen ilaçların terapötik endikasyonlarını, farmakolojik etkilerini ve alınması gereken önlemleri anlatabilme. Görülmesi en olası yan etkileri belirleyip anlatabilme ve bunları herhangi bir panik durumuna yol açmaksızın hasta/hastanın bakımından sorumlu kişiyle konuşabilme. Gerektiğinde kullanım biçimini göstererek ve yazılı hasta bilgilendirme kaynaklarına başvurarak sözel önerileri netleştirme ve pekiştirme. 5. Hastaların, ilaçların kendilerine ne için reçete edildiğini, nasıl kullanılmaları ve saklanmaları gerektiğini anladıklarından emin olma. İlaçlarla ilgili verilen bilgilerin hasta/hastanın bakımından sorumlu kişi tarafından kavrandığından emin olunmasını sağlayacak işlemleri yapabilme (ör., bunu belirlemek için sorular sorma, bilgilerin kavranmadığına işaret eden ipuçlarını yorumlama). 6. Hastanın reçetede belirtilen tedaviye uyumunu olumlu yönde etkilemek için hasta/hastanın bakımından sorumlu kişiyle birlikte çalışma. Tedaviye uyumun önemini ve bu konudaki yeterliliği veya istekliliği artırabilecek olası yolları hasta/hastanın bakımından sorumlu kişiyle görüşebilme. Bu konudaki yardımcı araçların/aletlerin (ör., volumatik, tablet kesici*, tek dozluk paketler) nasıl kullanılacağını gösterebilme. 4. 50 Yasal zorunluluklara uygun olmak üzere, kontrola tabi uyuşturucu madde ve müstahzarların reçeteleri dâhil, hastaya verilen ilaçlar için reçete kayıtlarını tutma. Belirli hastalar için ve/veya koşullara özgü bilgileri saptamak ve uyarlamak üzere yazılı hasta bilgilendirme kaynaklarını (ör. hasta ilaç kullanma talimatı) kullanabilme. İnhalerler, göz merhemleri, göz, kulak ve burun damlaları dâhil yaygın olarak kullanılan farmasötik dozaj şekillerinin kullanım tekniklerini tanımlayabilme ve/veya gösterebilme. Alan 5 Farmasötik preparatların hazırlanması Standart 5.1 Ürünlerin hazırlanması için gerekenleri göz önünde bulundurma Standart 5.2 Steril olmayan ilaç preparatlarını hazırlama Standart 5.3 Steril ilaç preparatlarını aseptik olarak hazırlama Standart 5.4 Sitotoksik ilaç preparatlarını hazırlama Standart 5.1, Standart 5.2, 5.3 ve 5.4’ün her biriyle bağlantılı olarak kullanılmalıdır. Bu alan, hemen kullanılacak ve/veya belirli bir hasta tarafından kullanılacak majistral ilaçların tek veya çoklu birimler halinde anında hazırlanması için gereken yeterlilik standartları ile ilgilidir. Bu yeterlilik standardı sitotoksik ilaçlar dâhil steril prepratların aseptik hazırlanması için gereken yeterlilikleri de kapsar. Eczacılar farmasötik preparatları mevcut donanım ve olanakların farklılık gösterdiği çeşitli ortamlarda hazırlarlar. Örneğin, bazı hastanelerdeki eczaneler genellikle temiz oda olanaklarına ve ilgili sarf malzemelerine sahiptir. Buna karşın, serbest eczanelerin bu tip olanaklara sahip olmaları pek rastlanan bir durum değildir. Serbest eczanelerin çoğu steril olmayan farmasötik ürünlerin hazırlanmasında az ya da çok yer alır. Az sayıdaki serbest eczane ise farmasötik ürünlerin hazırlanması işiyle yoğun olarak uğraşabilir. Bu yoğunluğun derecesi o serbest eczanenin ilgi alanının kapsamıyla sınırlıdır. Majistral ürünlerin sağlanması ilaç tedavisiyle ilgili ve/veya klinik bilgileri kullanmayı gerektiren bir eczacılık hizmetidir. İlaçların kaliteli kullanımını etkileyen mesleğe ilişkin kararların alınmasını gerektirir. Dolayısıyla, bu bağlamda Alan 7 İlaçların optimal kullanımına destek olma ve katkıda bulunma ile ilgili yeterlilikler de bu alanla ilişkilidir. Meslek Yeterlilik Standartları NOT: Standart 5.1 bu alandaki tüm standartların temelidir. 2 Eczacılardan, majistral ürün hazırlama sürecinde kalite, verimlilik ve etkinlik ile ilgili genel sorumluluk üstlenmelerinin istendiği durumlarda Alan 3 Liderlik ve yönetim ile ilgili yeterlilikleri de göz önünde bulundurmaları istenir. Steril ürünlerin hazırlandığı yerlerde çalışan eczacıların temiz odalar, temiz çalışma istasyonları ve sitotoksik ilaç güvenliği kabinleri dâhil olmak üzere ilgili standartlar hakkında bilgi sahibi olmaları gerekir. Standart 5.1 Ürünlerin hazırlanması için gerekenleri göz önünde bulundurma Not: Bu yeterlilik standardı bu alandaki standartların tümünün temeli olup aşağıdakilerin her biriyle bağlantılı olarak kullanılmalıdır: Standart 5.2 Steril olmayan ilaç preparatlarını hazırlama Standart 5.3 Steril ilaç preparatlarını aseptik olarak hazırlama Standart 5.4 Sitotoksik ilaç preparatlarını hazırlama Bu yeterlilik standardı, eczacıların talep edilen veya gerekli bir farmasötik ürün (steril veya steril olmayan) için söz konusu olabilecek kısıtlamaları, klinik bir gereksinim olup olmadığını, uygun donanımın ve bileşimde kullanılacak maddelerin hazır olup olmadığını belirleme yeterlilikleriyle ilgilidir. Eğer bir majistral preparat hazırlanamıyorsa, bu durumda uygun ve güvenli bir alternatif formülasyonun ve hasta adına atılması gereken adımların belirlenmesi de bu kapsamdadır. Standart 5.1 Ürün gerekliliklerini değerlendirme Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – Yasal ve mesleğe ilişkin yükümlülükleri göz önünde bulundurma 1. Farmasötik ürünlerin hazırlanmasında göz önünde bulundurulması gereken özel yasa ve düzenlemeleri kavrama. Tıbbi ürünlerin iyi üretim uygulamaları ve ilaç denetimleriyle ilgili yasal zorunluluklar hakkında yeterli bilgi sahibi olunduğunu gösterebilme. 51 Farmasötik ürünlerin hazırlanmasında iş yerindeki yerleşik uygulamalara ve meslek kurallarına uygun davranma. 3. Farmasötik ürünlerin hazırlanmasında geçerli yasal, mesleksel ve iş yeri politikalarıyla ilgili zorunluluklar konusundaki bilgileri güncel tutma. Farmasötik ürünlerin hazırlanmasında geçerli standartlar ve sözleşmelerle ilgili yeni bilgilerin edinilmesini sağlamak üzere oluşturulan sistemler veya süreçleri tanımlayabilme ve/veya sergileyebilme. 4. Hasta güvenliğini korumaya yönelik süreçlerin uygulanmasını sağlama. Hasta güvenliğini sağlamaya yönelik kontrol süreçlerini tanımlayabilme (ör., yapılan hesaplamaların, tartımların ve ölçümlerin iki kez kontrolü; son kontrol ve kullanıma sunulma öncesi ürünleri karantinaya alma, etiket düzenlemeleri, son ürünlerin kontrolü ve piyasaya sürümü). Hazırlanan ürünler için güvenlik süreçlerinin uygulanmasının nasıl belgelendiğini tanımlayabilme. 2. Meslek Yeterlilik Standartları 2 Farmasötik ürünlerin hazırlanmasında geçerli meslek standartları ve sözleşmeleri tanımlayabilme. İş yerinde geçerli politika ve süreçleri anlatabilme. Öge 2 – Ürüne olan gereksinimi doğrulama 1. Ürünün talep edildiği tedaviye ilişkin durumu kavrama. 2. Gerektiğinde klinik ya da ilaç tedavisiyle ilgili ek bilgilere erişme. 3. 4. Eğer gerekiyorsa, talep edilen üründe hangi değişikliklerin yapılabileceği konusunda kanıta dayalı karar verme sürecini güvence altına alma. Hastanın tıbbi durumuna uygun bir ürünün seçilmesi konusunda danışmanlık sağlama. Standart tedavi protokollerine veya kişisel hasta tedavi planlarına hemen erişebilme. Hastanın ilaç tedavi kayıtlarından ya da hasta notları gibi diğer kaynaklardan hareketle tedavinin genel durumunu netliğe kavuşturabilme. Talep edilen ürünü temin etmenin güvenirliğini ve/veya uygunluğunu doğrulamak için gerekli ek bilgileri tanımlayıp gerekçelendirebilme. Talep edilen ürünle ilgili test sonuçlarına erişebilme ve bunları yorumlayabilme (ör., kemoterapide akyuvar sayımı, total parenteral beslenmede biyokimyasal analizler). Ek klinik veya ilaç tedavisiyle ilgili bilgi aranırken hasta/hastanın bakımından sorumlu kişiyle ve/veya reçeteyi yazanla mesleksel uyum sağlayabilme. Tedavi protokolleri ve tercih edilen tedavi seçenekleri veya formülasyonlarıyla ilgili kanıta dayalı bilgileri tanımlayabilme ve/veya bu bilgilere erişebilme. Talep edilen ürünün hastanın gereksinimini karşılayıp karşılayamayacağını belirlemek için klinik bilgileri kullanabilme. Bir dizi farmasötik formülasyonun niteliğini anlatabilme ve bunların arasından doğru seçim ve kullanım için önerilerde bulunabilme. Klinik durumlarını (ör., hidrasyon, katabolik durum, renal fonksiyon) da dikkate alarak, belirli hastalar gerekli önerilerde bulunabilme (ör., infüzyon çözeltisi için gereken seyreltici, yitilik*, çözelti hacmi ve veriliş hızı, total parenteral beslenme çözeltisinin bileşimi ve kalori değeri gibi). Alternatif ürün seçimini anlatabilme ve gerekçelendirebilme. Öge 3 – Hazırlanması talep edilen formülasyonu doğrulama 1. 2. 52 Mümkün olan durumlarda, belirlenmiş bir ürünün yerini tutan standart bir formülasyon seçme. Belirli bir formülasyonda uyarlamalar yapılmasını gerektirebilecek durumları belirleme. Talep edilen formülasyonlara erişebilmek için standart referans kaynakları (ör., ilgili formülerler, ana üretim dokümanları* gibi) kullanabilme. Belirli bir ürün için doğru standart formülasyonu seçebilme. Belirli bir formülasyonda fizikokimyasal geçimsizliklere yol açabilecek durumları saptayabilme (ör., asit-baz reaksiyonları, çökme, topaklanma, oksitlenme, hidroliz ve renk değişimi). Bir formülasyonda, amaçlanan kullanım için yeterli stabiliteyi, geçimliliği ve uygunluğu sağlamak üzere uyarlama yapılmasını gerektiren durumları belirleyebilme (ör., pH tamponları kullanma, taşıyıcı ajanın değiştirilmesi, süspansiyon ajanı, konservan veya antioksidan katılması gibi) 3. Formülasyonu modifye etmek için, hasta gereksinimleri, meslek kılavuzları ve sözleşmelerle uyumlu olarak referans kaynaklara başvurma Gerekli görülen değişiklikleri, yerine göre reçeteyi yazanla ve/veya hasta ile görüşerek doğrulama. 5. 6. Standart bir formülasyonun bulunmadığı durumlarda formülasyonları araştırmak üzere veritabanlarını ve kanıta dayalı diğer referans kaynaklarını kullanma. Standart formülasyonun bulunmadığı durumlarda uygun formülasyonu hazırlama. Yürürlükteki yasal düzenlemelerin veya meslek kurallarının, herhangi bir değişiklik konusunda reçeteyi yazanın (ör., aktif bileşenlerin konsantrasyonunda herhangi bir değişiklik söz konusu olduğunda) ve/veya hastanın (ör., ürünün renginde, tadında veya dozunda değişiklikler söz konusu olduğunda) bilgilendirilmesini öngördüğü durumları tanımlayabilme. İstenilen değişiklikleri reçeteyi yazana veya hastaya açıklayarak doğrulayabilme. Standart bir formülasyonun bulunmadığı durumlarda, uygun formülasyon seçeneklerini belirlemek üzere kanıta dayalı bilgi kaynaklarını kullanabilme. Standart dışı formülasyonların/önerilerin alınabileceği uzman görüşlerini (ör., hastanelerdeki veya ilaç firmalarındaki eczacılar) ve bilgi kaynaklarını (ör. tıbbi veya eczacılıkla ilgili yayınlar) belirleyebilme. Bilgi kaynaklarına başvurarak veya uygun kişilerle görüşerek hastaların bireysel gereksinimlerini karşılayacak bir formülasyonu geliştirebilme. 2 Meslek Yeterlilik Standartları 4. Gerekli uyarlamanın niteliğini ve/veya derecesini doğru biçimde belirlemek için bir dizi referans kaynağı kullanabilme (ör., ilgili farmasötik formülerler, intravenöz eklenti uyumluluğu ve kalori alım kılavuzları). Formülasyonlarda değişiklik yapılmasıyla ilgili meslek kuralları konusundaki ek kılavuzlara hemen erişebilme. Hastanın klinik durumunda meydana gelen değişikliklere (ör., hidrasyon, katabolik durum, renal fonksiyon) bağlı olmak üzere total parenteral nütrisyon formülasyonu, infüzyon çözeltisi için seyreltici, yitilik, çözelti hacmi ve verilme hızında uygun uyarlamaları yapabilme. Öge 4 – Üretimle ilgili gereksinimlerin karşılanabilirliğini belirleme 1. Hazırlama yöntemleri dâhil formülasyonlara ilişkin talimatları kavrama. Özel ürünlerin hazırlanması sırasında ilgili terminolojiyi, kısaltmaları ve yönergeleri yorumlayıp açıklayabilme. 2. Hazırlama tekniği ve son saklama kabının seçilmesi üzerinde etkili olabilecek, ürünün stabilitesiyle ilgili konuları kavrama. Nem, oksijen, ışık, ısı ve mikrobiyolojik kontaminasyon gibi etmenlerin ürünün stabilitesi, etkinliği ve raf ömrü üzerindeki etkilerini tanımlayabilme. Belirli ürünlerin stabilitesini/raf ömrünü etkileyen konularda başvurulabilecek bilgileri belirleyebilme veya bu bilgilere hemen erişebilme. Farmasötik preparatın hazırlanması için gerekli etkin maddeleri ve yardımcı maddeleri ve bunların kullanıma uygunluğunu doğrulama. 3. 4. Farmasötik preparatı ve/veya bileşenlerini taşıma ve/veya elde işlemeyle ilgili riskleri değerlendirme gereğini kavrama. Etkin madde bileşenlerini ticari, jenerik veya yaygın kullanılan adlarıyla doğru olarak tanımlayabilme. Etkin maddeleri yardımcı maddelerden ayırt edebilme ve formülasyonda yer alan her bileşenin neye yaradığını açıklayabilme (ör., terapötik ajan, taşıyıcı, tat maddesi ve süspansiyon ajanı, tampon, antioksidan, konservan). Bileşenlere ve diğer materyallere ilişkin muhafaza koşullarının, bunların özelliklerinin ve kalitesinin korunması için en elverişli durumda olmasını sağlayabilme. Risk değerlendirmesi yapabilme ve personele, ürüne veya çevreye yönelik risk kaynaklarını belirleyebilme (ör., sitotoksik veya teratojenik maddeler, biyolojik maddeler, güçlü asit veya alkaliler). Açıkta hazırlanabilecek ürünler ile aseptik koşulları gerektiren ürünleri birbirinden ayırt edebilme (ör., göz damlaları, enjektabl preparatlar ve instilasyon preparatları). Zararlı olma potansiyeli taşıyan bileşenler (ör., güçlü asitler ve alkaliler, podofilin, sitotoksik maddeler) için güvenli kullanım ve işlem tekniklerini tanımlayabilme ve/veya gösterebilme (ör., ilave sırası, özel ekipman ve tesis kullanımı). 53 5. 2 Meslek Yeterlilik Standartları 6. Farmasötik preparatın hazırlanabilmesi için gerekli ekipmanın/ortamın bulunabilirliğini ve uygunluğunu doğrulama. Farmasötik preparatı hazırlamak için gerekli koşulların yerine getirilemeyeceği durumlarda uygun bir yol belirleme. Belirli bir ürünün hazırlanması için uygun donanımı/ortamı tanımlayabilme (ör., temiz oda, karıştırıcı, ısı kaynağı, ölçüler ve teraziler). Gerekli ekipmanın/ortamın temiz olduğunu ve bakımının gerektiği gibi yapıldığını doğrulayabilme (ör., üreticinin talimatlarına veya yerel uygulamalara göre yeniden kalibrasyon veya sertifikalandırma). Bir farmasötik preparatın o iş yerinde hazırlanamayacağı durumlarda hastanın gereksinimlerini karşılayacak önerilerde bulunabilme veya belirli bir yol saptamada sorun çözme becerilerini kullanabilme. Öge 5 – Hazırlanan majistral preparat için gerekli dokümanları hazırlama ve koruma 1. Hazırlanan majistral ürünlerle ilgili ayrıntıların kayda geçirilmesinde not defteri, form veya resmi kayıt defteri tutulmasının değerini kavramış olma. Bir farmasötik ürünle ilgili not defteri/form/resmi kayıt defteri tutulmasını gerektiren nedenleri tanımlayabilme (ör., geri çağırma durumunda farmasötik preparatın içeriğini oluşturan bileşenlerin üretim partilerindeki izini sürebilme, hasta şikâyeti veya yanlış kullanım gibi durumlarda ilgili personelin denetlenmesi, miktarları ve bileşenleri kontrol edebilme). 2. Son üründe yer alan bileşenlerin her biri için gerekli miktarları hesaplama. Son ürün için gerekli miktarları hesaplayabilme (ör. ağırlık, hacim, yüzdeler, deplasman değerleri ve fraksiyonlar, dilüsyonlar). 3. İlgili not defteri, form veya resmi kayıt defterinin okunabilir, doğru ve eksiksiz olmasını sağlama. Son ürünün bileşenleri, bileşenlerinin seri numaraları ve son kullanım tarihleri, hazırlanma süreci, preparatın son kullanma tarihi ve etiketi dâhil olmak üzere hazırlanan ürünlerin ayrıntılarını belgeleyecek bir not defteri, form veya resmi kayıt defterinin kullanıldığını gösterebilme. Tutulan kayıtlar (not defteri/form/resmi kayıt defteri) ile ana üretici formu ya da ürün siparişi/reçetesi arasındaki uyuşmazlıkları ya da hesaplama hatalarını belirleyebilme. 4. Ürünü hazırlamaya başlamadan önce hassas herhangi bir konuda veya belirsizlik karşısında ek bilgi toplama yoluna gitme. Ek rehberlik veya kesinlik artışının sağlanabileceği yolları tanımlayabilme veya sergileyebilme (ör., ilgili hesaplamaların başka bir kişi tarafından yeniden kontrol edilmesi; ana belgede tarif edilen hazırlama yöntemlerinin gözden geçirilmesi; yitilikler, dozlar veya dilüsyonların doğrulanması için referans metinlere başvurulması gibi). 5. Hazırlanan ürünlere parti seri numaraları verilmesinde ve kayıtlarının saklanmasında sistematik bir süreç kullanma. Hazırlanan farmasötik ürünlere parti seri numaraları verilmesine ve bu ürünlerin kayıtlarının saklanmasına ve gerektiğinde yeniden erişilmesine yönelik bir sistemi tanımlayabilme ve/veya gösterebilme. Kayıt tutma ve tutulan kayıtları saklama işlevlerini yerel politikalar ve süreçler doğrultusunda üstlenebilme. Öge 6 – Paketleme ve etiketlemenin optimizasyonu 1. 2. 54 Kayıtlar ve defterlerle ilgili meslek kuralları doğrultusunda okunabilir, anlaşılabilir ve eksiksiz son ürün etiketleri hazırlama. Hazırlanmış majistral ürünler için güvenli kullanımı sağlayacak, ürünün kalıcılığını olumsuz etkileyebilecek faktörleri hesaba katan ambalajları seçme. Hazırlanan farmasötik ürünlerin etiketlenmesinde geçerli yasal zorunluluklar ve meslek kuralları ile ilgili bilgilere hemen erişebilme. Tutulan kayıtlar, defterler, meslek kuralları ve yasal zorunluluklar doğrultusunda doğru, belirsizliklere yer vermeyen ve eksiksiz etiketler (ör., hastanın adı, eczacının adı ve adresi, etkin maddelerin miktarı/dozu, seri numaraları, son kullanma tarihi ve saklama koşulları dâhil) hazırlayabilme. Ürünün özelliklerini ve raf ömrünü etkileyen faktörlerin (ör., ışık, nem, ısı, kap tipi) belirlenmesini sağlayacak bilgi kaynaklarını tanımlayabilme ve/veya bunları kullanabilme. Ürün ne amaçla kullanılacaksa buna uygun kapları seçebilme (ör., göz ve kulak damlaları için damlalıklı kaplar, mesaneye zerk edilecek ilaçlar için Toomey şırıngası) ve bu seçim sırasında ürünün özelliklerine/raf ömrüne etkili olduğu bilinen faktörleri dikkate alabilme (ör., amber renkli cam şişe, alüminyum folyo gibi). 3. Özelliklerini en iyi biçimde koruyabilmeleri, doğru saklanmaları ve kullanılmaları için hazırlanan ürünlere etiket koyma. Belirli ürünler söz konusu olduğunda, bunların doğru saklanmasını ve kullanımını sağlayacak ek etiketleme zorunluluklarını tanımlayabilme (ör., “kullanmadan önce çalkalayınız”, “buzdolabında saklayınız”, “… gün sonra atınız” gibi ek etiketler veya “yalnızca intratekal enjeksiyon için” gibi özel kullanım talimatları). Hazırlanan farmasötik ürünleri son ürünün doğru saklanması ve/veya kullanılması için üreticinin verdiği bilgileri kapatmayacak şekilde etiketleyebilme. (Standart 5.1 Preparatın hazırlanması için gerekenleri göz önünde bulundurma ile bağlantılı olarak kullanılmalıdır) Bu yeterlilik standardı eczacıların majistral preparatların hazırlanmasında uygun teknikleri seçme ve uygulama yeterlilikleriyle ilgilidir. Ayrıca, eczacıların hazırladıkları majistral ürünlerle ilgili gereken belgeleri doldurup elde tutma ve hazırlanan ürünler için uygun son kapları seçme yeterliliklerini de kapsar. Doğru materyallerin ve güvenilir farmasötik tekniklerin kullanılması, güvenli ve etkili farmasötik ürünlerin üretilmesi ve ürün kirlenmesi riskinin asgari düzeyde tutulması bakımından büyük önem taşır. Ürün belgelerinin tutulması, tek tek her ürünün tam olarak nasıl hazırlanmış olduğuna ilişkin bir kaydın elde bulunmasını sağlar. Bu belgeler aynı zamanda kalite güvencesinin ve kalitede gerçekleştirilecek iyileştirmelerin de temelidir. Ana belgeler risk yönetimi bakımından önemli bir araçtır. Bu sayede elde farmasötik ürünlerin hazırlanmasında kullanılacak doğru ve tutarlı bir model bulunmuş olur ve gerek üretimde kullanılan bileşenlerin gerekse ürün gruplarının izinin sürülmesi kolaylaşır. Aynı belgeler ayrıca farmasötik ürünlerin hazırlanmasındaki etkinliği de artırır. Meslek Yeterlilik Standartları Standart 5.2 Steril olmayan ilaç preparatlarını hazırlama 2 Standart 5.2 Steril olmayan ilaç preparatları hazırlama Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – Bileşimi oluşturan maddeleri ve materyali bir araya getirme 1. Hazırlanacak farmasötik preparat için uygun kalitede bileşen seçme. İnsanda tedavi için kullanılacak ürünlerin bileşenlerini uygun kalitede/standartta seçebilme (ör., insanda kullanılabilecek saflık derecesinde olanı seçme; son kullanma tarihinin geçmemiş olması, talimatlarda belirtildiği şekilde saklanmış olması, görsel anlamda kontaminasyon ve/veya örneğin renk değişimi, kristalleşme veya rutubetlenme gibi bozulma işaretleri taşımaması). 2. Bileşenlerin ve donanımın doğru seçilmesi. Preparatı hazırlarken (farmasötik şekil ve yitilik olarak) bileşenleri ve ürünün içine konulacağı son kabı reçetede yazılana tam uygun olarak seçebilme. 3. Preparatın hazırlanma sürecinde, diğer etkinliklerin ve/veya materyallerin hazırlama sürecini engelleme riskini, çapraz kontaminasyonu veya hataya yol açma olasılığını azaltma İşyeri içinde, üretimin engelsiz biçimde gerçekleşebileceği uygun genişlikte bir alan ayırabilme. Öge 2 – Majistral ilaç hazırlama prensiplerini ve tekniklerini uygulama 1. Gerekli miktarları reçetede belirtilenlere uygun olarak ölçme Bileşenleri doğru biçimde tartabilme ve ölçebilme. 2. Bileşenlerin bir araya getirilmesinde, güvenilir majistral ilaç hazırlama ilkelerine uygun sistematik bir süreç benimseme. Majistral preparat hazırlama tekniklerini ve ilgili donanımın doğru ve etkin kullanımını sergileyebilme (ör., öğütme, karıştırma, harmanlama, tartma ve kalibrasyonlu ölçümler). Çeşitli farmasötik şekillerin (ör. kremler, emülsiyonlar, çözeltiler) üretiminde sistematik bir teknik uyguladığını yaparak gösterebilme. Üründe kontaminasyona meydan vermeyecek teknikler kullanma. 3. Üründe kontaminasyon olasılığını sınırlayacak teknik ve kişisel hijyen önlemlerini sergileyebilme. 55 Standart 5.3 Steril ilaç preparatlarını aseptik olarak hazırlama 2 (Standart 5.1 Preparatın hazırlanması için gerekenleri göz önünde bulundurma ile bağlantılı olarak kullanılmalıdır.) Meslek Yeterlilik Standartları Bu yeterlilik standardı, amaca uygun steril ekipman ve aseptik teknik kullanılarak steril ürünlerin temiz odalarda hazırlanmasıyla ilgili özel süreçleri kapsar. Bu tür ürünler bir hastanın acil bireysel klinik gereksinimlerinin karşılanması için hazırlanırlar ve raf ömürleri görece kısadır. Tüm eczacıların aseptik hazırlama süreçlerine ne zaman başvurulması gerektiğini bilmeleri gerekir. Temiz oda olanaklarına sahip hastanelerde çalışan çoğu eczacı, genellikle ticari olarak temin edilemeyen steril ürünlerin sağlanmasında bir ölçüde yer alır. Hazırlanan ürünlerin çeşitliliği ve karmaşıklığı, hastanenin sunduğu klinik hizmetlerin düzeyine göre farklılık gösterir. Örneğin bazı hastaneler intravenöz eklenti hizmetleri sunarken, diğerleri yetişkinler, çocuklar ve yeni doğanlar için bireye özel total parenteral beslenme çözeltileri üretebilir. Steril ürünlerin aseptik hazırlanmasında görev alan eczacıların, bir sterilite testi programı ve/veya başka yollardan (ör. yerel bir sertifikasyon programı) geçerliliği kanıtlanabilecek, güvenilir bir aseptik teknik uygulayabildiklerini göstermeleri gerekir. Standart 5.3 Steril ilaç preparatlarını aseptik olarak hazırlama Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – Çalışma ortamını ve iş uygulamalarını kavrama 1. Temiz oda ortamında nasıl çalışılacağını kavrama. Basınç farklılıkları, hava akımı, yüksek etkinlikli partikül hava (HEPA) filtreleri, kabin ve diğer donanımın yerleştirilmesi dâhil olmak üzere temiz odanın işlevlerini tanımlayabilme. 2. HEPA filtreli, yatay laminar hava akımı kabininde aseptik işlem ilkelerini kavrama. Bir temiz odadaki laminar hava akımı kabininde aseptik işlem uygulamasının temelini açıklayabilme. Sterilitenin sağlanması için aseptik işlemler gerektiren ürünleri ayırt edebilme ve tanımlayabilme (ör., total parenteral beslenme, narkotik ve antibiyotik infüzyonlar ve enjeksiyonlar). 3. Aseptik hazırlanacak ürünler için doğru donanımın seçilmesi konusunda önem taşıyan noktaları kavrama. Aseptik ürün hazırlanmasında donanımın doğru seçilmesiyle ilgili konuları tartışabilme (ör., iğne büyüklüğü, küçük serum torbası hacmi, plastik infüzyon torbası tipleri, Luer-Lock kilitli enjektörler, sterilizasyon ve havalandırma filtreleri gibi) 4. Güvenilir aseptik teknik ve aseptik olarak hazırlanmış ürünlerin kalitesini sağlamaya yönelik etkinliklere/programlara katılma. Güvenilir aseptik teknik sürdürülmesine yönelik bir onay/sertifikasyon programının gerektirdiklerini tanımlayabilme. Bir dizi steril üründe güvenilir aseptik işlem tekniğini uygulayarak gösterebilme. Bir kalite güvence programının temel özelliklerini tanımlayabilme. Öge 2 – Steril ürünlerin hazırlanması ve tedariği 1. Belirli bir ürün için gereken materyalleri ve donanımı seçip bir araya getirme. 56 Aseptik işlemlerde kullanılan donanımın farklı parçalarının işlevlerini tanımlayabilme (ör., sterilizasyon, havalandırma ve partikül filtreleri, katkı maddesi portları, küçük serum torbası giriş portu kapakları). Bir dizi farklı ürünün hazırlanması için gereken tüm materyalleri doğru biçimde bir araya getirebilme. 2. Temiz odaya girmeden önce elleri gerektiği gibi fırçalayarak temizleme ve uygun önlük giyme. Uygun el yıkama ve önlük kullanma tekniğini sergileyebilme. 3. Ürünlerin laminar hava akımı kabininde aseptik hazırlanması için uygun düzeni ve el becerisi gerektiren işlem tekniğini kullanma. Laminar hava akımı kabininde steril ürünlerin hazırlanabilmesi için doğru donanım düzenini ve aseptik işlem tekniğini uygulayarak gösterebilme. 4. 5. Üretimi yapılan preparatlar arasında ve üretim partisinin bitiminde kabinlerin temizlenmesiyle ilgili yerel politika ve süreçlere uyma. Temiz oda ortamının güvenirliğini sürdürme. Laminar hava akımı kabininin temizliğini ve kullanıma hazır olmasını sağlamak için gerekli politika ve süreçleri tanımlayabilme. 2 6. Kullanılan tüm bileşenler ve son ürünler için bir denetim zincirinin sürdürülmesine katkıda bulunma. Eldeki kayıtların hazırlanan preparatı oluşturan bileşenler ve son ürünlerle ilgili denetim zincirinin sürdürülmesini destekleme şeklini tanımlayabilme. 7. Aseptik olarak hazırlanmış ürünlerin doğru kullanımı/uygulanması konusunda diğerlerine danışmanlık sağlama. Ürün kontaminasyon olasılığının azaltılması için, aseptik olarak hazırlanmış ürünlerin hastaya nasıl ulaştırılıp verilmesi gerektiğini tanımlayabilme. Standart 5.4 Sitotoksik ilaç preparatlarını hazırlama (Standart 5.1 Preparatın hazırlanması için gerekenleri göz önünde bulundurma ile bağlantılı olarak kullanılmalıdır) Bu yeterlilik standardı, kanser kemoterapisinde kullanılanlar gibi sitotoksik ve/veya teratojenik etkileri olduğu bilinen ilaçları içeren farmasötik ürünlerin hazırlanmasında geçerli teknikleri ve süreçleri kapsar. Meslek Yeterlilik Standartları Ürünlerin ve materyallerin temiz oda ile genel çalışma alanları arasında taşınmasına yönelik süreçleri tanımlayabilme. Temiz oda güvenirliğinin sağlanmasına yönelik yapılması gereken işleri tanımlayabilme. Sitotoksik/teratojenik ilaçlarla ilgili işlerde çalışan eczacılar genellikle yatay laminar hava akım kabininde gerçekleştirilen aseptik işlemler konusunda deneyimlidirler ve kullandıkları teknik bir sterilite test programı ve/veya başka yollardan (ör. yerel bir sertifikasyon programı) onaylanmış olmalıdır. Bu eczacıların, kullandıkları tekniği bir sitotoksik ilaç güvenlik kabinine (laminar hava akımının dikey olduğu durumlarda) ya da bir güvenlik kabinine (izolatör) göre uyarlamaları gerekebilir. Bu eczacılar onkoloji alanına özel bir ilgi geliştirmiş olabilecekleri gibi, kanser kemoterapisi ve sitotoksik ilaçların farmakolojik etkileri ve tedavide kullanılışları gibi alanlarda önemli bilgiye sahip olabilirler. Aralarından çoğu genellikle bir onkoloji biriminin ve bu birimle bağlantılı klinik tedavi ekiplerinin faal üyeleridir. Dolayısıyla, bu konumdaki eczacılar, ilgili ürünler ve bunların kullanımları hakkında bilgi ve önerilerde bulunma işinde önemli sorumluluklar üstlenirler. Standart 5.4 Sitotoksik ilaç preparatlarını hazırlama Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – Çalışma ortamını ve iş uygulamalarını kavrama 1. Sitotoksik ilaç preparatlarının belirli ortamlarda ve özel olarak bu amaca yönelik donanım kullanılarak hazırlanmasının taşıdığı önemi kavrama. 2. Temiz odanın ve sitotoksik ilaç güvenliği kabininin ve/veya izolatör kabinin nasıl kullanılacağını kavrama. Sitotoksik/teratojenik ilaçların toksik potansiyelini açıklayabilme. Donanımın ve ortamın taşıdığı özelliklerin, ürünün, çevrenin ve hazırlayan kişinin korunmasına hangi yollardan katkıda bulunduğunu anlatabilme. Temiz odada ve sitotoksik ilaç güvenliği kabininde ya da izolatörde hazırlanması gereken ürünleri ayırt edebilme. Sitotoksik ilaçlarla ilgili işlemlerde kullanılan özel tekniklerin, ürünün, çevrenin ve hazırlayan kişinin korunmasına nasıl katkıda bulunduğunu anlatabilme. Bir izolatör kabinin ve/veya temiz oda kabinine ait hava akımı ve havalandırma sistemlerinin nasıl kullanılacağını anlatabilme (hava basıncındaki farklılıkların yaratacağı etki ve saçılma alarm sisteminin harekete geçmesi halinde basınçta meydana gelecek değişiklikler dâhil). 57 3. Sitotoksik bir ilacın dökülmesi veya bu ilaca kaza sonucu maruz kalma gibi durumlarda başvurulması gereken güvenlik önlemlerini kavramış olma. Dökülme veya kazayla maruz kalma gibi durumlarda devreye sokulacak acil durum işlemlerini tanımlayabilme veya gösterebilme. 4. Sitotoksik ürünlerin güvenli taşınması ve atıkların bertarafında uygulanması gereken ilkeleri kavramış olma. Sitotoksik ürünlerin ve atıkların ortaya çıkardığı riskleri ve bu risklerin doğru paketleme ve bertaraf etme işlemleriyle nasıl azaltılabileceğini tanımlayabilme. Meslek Yeterlilik Standartları 2 Öge 2 – Sitotoksik ilaç preparatlarını hazırlama Ürünün hazırlanmasına başlamadan önce elleri gerektiği gibi fırçalayarak temizleme ve uygun önlük kullanma. 2. Hazırlama kabininde bileşenlerin ve donanımın nasıl düzenlenmesi gerektiğini kavrama. Hazırlama kabininde bileşenler ve donanım için gereken düzenlemeyi gösterebilme. 3. Sitotoksik ilaç güvenlik kabini veya izolatör kabininde sitotoksik ürünleri hazırlarken doğru teknikleri kullanma. Çeşitli donanımları kullanırken sitotoksik ilaçların/ürünlerin elle işlenmesinde doğru teknikleri gösterebilme. 4. Kabindeki veya temiz odadaki sitotoksik dökülmeler karşısında hemen harekete geçip gerekli önlemleri alma. Kabin içinde bir dökülme olması halinde buna karşı girişimde bulunmak için bir döküntü alet takımının doğru kullanımını ve izlenmesi gereken süreçleri tanımlayabilme ve/veya gösterebilme. 5. Ürünlerin hazırlanması sırasında ortaya çıkan atık materyallerin yerleşik protokollere göre bertaraf edilmesi. Kullanılmış iğneler, enjektörler ve birincil kapların, yerleşik süreç ve uygulamalar doğrultusunda nasıl bertaraf edileceğini tanımlayabilme ve/veya gösterebilme. 6. Her ürünü, hazırlandığı alandan hastanın tedavi edildiği alana kadar güvenle taşınabilecek şekilde paketleme. Ürün temiz oda ortamından çıkarılmadan önce gerekli paketleme biçimini tanımlayabilme ve/veya gösterebilme. Ürünün kontaminasyonunu ve taşınma sırasında ortamla veya insanlarla istenmeyen temas riskini asgari düzeye indirecek ek paketleme zorunlulukları varsa bunları tanımlayabilme. Tüm bileşenler ve son ürünler için bir denetim zinciri oluşturulmasına ve sürdürülmesine katkıda bulunma. 1. 7. Doğru el yıkama ve önlük kullanma tekniklerini tanımlayabilme ve/veya uygulayarak gösterebilme. Doğru önlük seçebilme. Bileşenler ve son ürünlere ilişkin denetim zincirinin sürdürülmesini desteklemek üzere kayıtların nasıl tutulması gerektiğini tanımlayabilme. Öge 3 – Sitotoksik ilaç preparatlarının güvenli kullanımına yardım 58 1. Sitotoksik ürünlerin kullanıcıları için ürünün kullanım biçimini, saklama koşullarını ve son kullanım tarihlerini netleştirecek ürün etiketleri kullanma. Kullanım, saklama ve son kullanım tarihleri dâhil olmak üzere kullanıcı bilgileri içeren net ve yorum gerektirmeyen etiketler hazırlayabilme. 2. Sitotoksik ilaç preparatlarının güvenli kullanılma teknikleri ve gerekli donanım konusunda önerilerde bulunma. Sitotoksik ilaç preparatlarının güvenli kullanımında dikkat edilmesi gereken noktaları anlatabilme ve/veya donanımın nasıl kullanılması gerektiğini gösterebilme (ör., özel amaçlı önlükler ve eldivenler, LuerLock kilitli konnektör setleri). 3. Etkilenmiş vücut sıvıları dâhil olmak üzere güvenli sitotoksik atık yönetimi ve bertaraf yöntemleri için gerekli donanım ve süreçleri açıklama. Farklı türde kontamine atıklar için gereken doğru bertaraf etme donanımını tanımlayabilme veya bu konudaki bilgilere hemen erişebilme. Öge 4 – Bireysel sağlığı koruma Sitotoksik ilaç preparatlarının hazırlanmasında bireysel olarak yer alınmasını engelleyen koşulları kavrama. Aseptik olarak hazırlanan sitotoksik prepartalarda güvenilir hazırlama tekniği ve kalite güvencesi sağlamaya yönelik etkinliklere/programlara katılma. 3. Sitotoksik ilaçlara/ilaç preparatlarına maruz kalma durumları ile ilgili doğru ve eksiksiz kayıt tutma. Hazırlanan ürünler, her birinin hazırlanması için harcaman zaman ve örneğin dökülme/saçılma ve iğne yaralanmaları gibi sıra dışı olaylar için sistematik bir kayıt sisteminin nasıl uygulanacağını tanımlayabilme ve/veya gösterebilme. 4. Dökülme/saçılma ve maruz kalma gibi olayları yerel süreç ve uygulamalar doğrultusunda bildirme. Dökülme/saçılma ve maruz kalma gibi olayların bildirilmesine ve izlenmesine yönelik süreç ve uygulamaları tanımlayabilme veya bu konudaki bilgilere hemen erişebilme. 1. 2. Güvenilir aseptik teknik sürdürülmesini sağlayacak bir validasyon/sertifikasyon programını tanımlayabilme. Güvenilir aseptik teknik uygulayabileceğini yaparak gösterebilme. Kalite güvence programının başlıca özelliklerini tanımlayabilme. 2 Meslek Yeterlilik Standartları Sitotoksik ilaç preparatlarının hazırlanmasında bireysel olarak yer alınmasını engelleyen koşulları tanımlayabilme (ör., gebelik, immunosüpresyon). 59 Alan 6 Birinci basamak ve koruyucu sağlık hizmetleri sunma Yeterlilik Standartları 2 Standart 6.1 Birinci basamak sağlık hizmeti gereksinimlerini değerlendirme Standart 6.2 Birinci basamak sağlık hizmeti sunma Standart 6.3 Halk sağlığına ve koruyucu sağlık hizmetlerine katkı Bu alan, hastaların tek başlarına veya gruplar halinde, kendi sağlıklarıyla ilgili sorumluluk üstlenmelerinin teşvik edilmesinde ve bu konuda onlara yardımcı olunmasında eczacıların rolünü ortaya koyan yeterlilik standartlarını içermektedir. Hastanın tedavisi, eğitilmesi, bilgilendirilmesi, sevk edilmesi ve halk sağlığı* kampanyalarına katılım, bunun gerçekleştirilebileceği yollardan bazılarıdır. Bu yeterlilik alanı kapsamında sunulan birinci basamak sağlık hizmetleri, özellikle kırsal alanlarda, veterinerlikle ilgili konuları da kapsayabilir. Halk sağlığı etkinlikleri, tek tek hastalar yerine topluluklara veya gruplara odaklanan etkinliklerdir. Bunlar, sağlıkla ilgili olarak belirlenmiş amaçlar veya hedefler bağlamında hemen hemen tümüyle hükümetler tarafından gerçekleştirilir ve çevresel denetime veya insan sağlığına yönelik olabilir. Çevresel denetime verilebilecek örnekler arasında su ve hava kalitesi, sağlığa zararlı etkileri olan sanayiler, atıkların bertaraf edilmesi, kimi bulaşıcı hastalıkların önlenmesi, gıda maddelerinin ve ilaçların üretilmesi, etiketlenmesi ve dağıtılmasıyla ilgili etkinlikler yer alır. Bireysel sağlık stratejilerine ilişkin etkinlikler, sağlık eğitimi ve beslenme danışmanlığı, bağışıklama programları, yenidoğan klinikleri, okullarda sunulan tıp ve diş hekimliği hizmetleri, cinsel ilişki yoluyla bulaşan hastalıkların tedavi ve kontrolünü kapsar. Halk sağlığı alanındaki etkinlikler, sağlığın korunmasını, hastalık ve yaralanmaların önlenmesini hedefler. Bu etkinlikler, hastalıklar sırasında sağlanan bakımı tamamlayıcı niteliktedir. Bunlar, genel olarak, ya nüfus içinde belirlenen “riskli” bir kesiti (ör., sigara içenler) ya da riskin genel olarak geçerli olduğu durumlarda, tüm nüfusu hedefler (ör., tetanos için aşılama). Sağlığın geliştirilmesi*, kişilerin sağlığı belirleyen faktörler üzerindeki kontrollerini artırarak kendi sağlıklarını geliştirmelerini sağlayan bir süreçtir. Serbest eczaneler toplum içinde çok kolay erişilebilen ve kamuoyunda güvenirliği yüksek sağlık hizmet sunucusu konumundadırlar. Serbest eczane eczacıları kendi kendine bakım (öz bakım) ile birinci basamak sağlık hizmetleri arasındaki sınırda hizmet vererek, sağlığın geliştirilmesi, hastalıkların önlenmesi ve hastaların birinci basamak sağlık hizmeti gereksinimlerinin karşılanmasında önemli rol oynarlar. Günümüzde birinci basamak sağlık hizmetlerinde yaşanan yaygınlaşma, bu hizmetlerde yer alan eczacılar için birçok fırsatlar yaratmaktadır. Birinci basamak sağlık hizmetlerinin sunumu ilaçların kaliteli kullanımını etkiler. Eczacıların birinci basamakta sundukları hizmetler ilaç kullanımına ilişkin ve/veya klinik bilgileri gerektirir. Bu nedenle, Alan 7 İlaçların optimal kullanımına destek olma ve katkıda bulunma konusu da bu yeterlilik alanı ile ilişkilidir. Standart 6.1 Birinci basamak sağlık hizmeti gereksinimlerini değerlendirme Bu yeterlilik standardı, yardım istenmesinin temelinde yatan semptomların veya tıbbi durumların değerlendirilmesinde, bunların potansiyel ciddiyeti konusunda fikir oluşturulmasında ve hastaya yarar sağlaması en olası görünen yol konusunda mesleğe ilişkin değerlendirmelerde eczacıların taşıdıkları sorumluluğu kapsar. Bu sorumluluk, diğer sağlık çalışanlarıyla işbirliğini ve hastanın ilgili yere sevk edilmesini de içerebilir. Eczacılar, sağlık durumlarıyla ilgili kaygıları olan hastaların genellikle ilk başvurdukları sağlık çalışanlarıdır. Serbest eczaneler ağı aracılığıyla sunulan birinci basamak sağlık hizmetlerinin büyük bölümü, eczaneye randevusuz olarak gelen hastalara verilir ve bu şekilde gelen kişilere ilişkin eczacının karar vermesini sağlayacak bilgiler genellikle çok sınırlıdır. Dolayısıyla, eczacıların eriştikleri bilginin yeterliliğini göz önünde bulundurmaları ve izlenecek uygun yolun belirlenmesine ilişkin kararlarında dikkatli olmaları gerekir. Kimi durumlarda hastalara birinci basamak sağlık hizmet sunumunda verilen hizmetler, hastaların doğrudan kendi doktorlarına veya başka bir sağlık meslek çalışanına yönlendirilmeleriyle (sevk) sonuçlanır. Diğer durumlarda ise eczacı, hastaya önerilen tedavinin ondaki semptomları/tıbbi durumu belirli bir zaman süresi içinde iyileştirememesi durumunda, bunu bir işaret kabul edip doktorunun yardımına başvurması için koşullu bir yönlendirmede bulunabilir. Eczacının hastasını başka bir sağlık meslek çalışanına yönlendirdiği bu gibi durumlarda yazılı bir sevk formu kullanması gerekir. 60 Standart 6.1 Birinci basamak sağlık hizmeti gereksinimlerini değerlendirme Performans ölçütü Kanıt örnekleri 2 Öge 1 – Gerekli klinik bilgileri toplama 1. Hasta/hastanın bakımından sorumlu kişiyle özel yaşamın gizliliğini ve mahremiyeti gözetecek şekilde görüşme. 2. 3. 4. Hastanın durumu/semptomları ile ilişkili sağlık bilgilerini doğrulamak için mevcut olması durumunda hastanın ilaç kayıtlarına erişebilme. Gerekli ek klinik bilgileri diğer sağlık çalışanlarından ve/veya bilgi kaynaklarından edinme (hastanın onayıyla). Birinci basamak sağlık hizmetlerinin sunumunda tamamlayıcı girdiler sağlayabilecek kişiler ve kurumlarla iletişim ağını sürdürme. Güncel veya son dönemdeki ilaç tedavilerini netleştirmek için hastanın elektronik ortamdaki veya basılı ilaç kayıtlarına erişebilme. Hastanın ilaç kayıtlarında bulunan ve incelenen durum veya semptomlar bakımından önem taşıyan bilgileri seçebilme. Yeterlilik Standartları Klinik konsültasyon sırasında hastanın özel yaşamının gizliliğinin ve mahremiyetinin nasıl korunabileceğini tartışabilme. Hastanın birinci basamak sağlık hizmetlerinden ismi açıklanmadan yararlanma hakkının korunması gereken koşulları tartışabilme. Kaygı, direnç veya başka bir ters tepki yaratmaksızın hasta/hastanın bakımından sorumlu kişiyle yapılandırılmış ve “hasta merkezli” görüşme yapabilme. Hastanın semptomları/durumu, ilgili diğer semptom veya belirtilerin niteliği ve süresi, halen uygulanmakta olan veya yakın zamanda uygulanmış ilaçları ve halen sürmekte olan tedavileri/girişimleri ve bunların etkinlik derecesini açıklığa kavuşturabilme; gerekli bilgilerin verilmesinde isteksiz davranıldığı durumlarda uygun sorular sorabilme. Toksik dozda bir ilaç veya kimyasal madde alımı (kazayla veya bilerek) ya da toksik maddeye maruz kalma gibi durumlarda gerekli bilgileri alabilme. Tedavi seçenekleriyle ilgili bir görüş oluşturmak için gerekli ek klinik bilgileri (ör., eşlik eden tıbbi durumlar, laboratuvar test sonuçları gibi) tanımlayabilme ve gerekçelendirebilme. Bir hastayla ilgili eczanede var olanlar dışındaki klinik bilgi kaynaklarını belirleyebilme ve bunlara erişebilme (hastanın onayıyla). Birinci basamak sağlık hizmetleri ağında iletişim kurulacak kişilerin tamamlayıcı rollerini veya uzmanlıklarını tanımlayabilme. Öge 2 – Yönetim seçeneklerini tanımlama 1. 2. Ortaya çıkan semptomların/tıbbi durumun potansiyel ciddiyetini toplanan bilgiler ve belirli bir hasta bağlamında değerlendirme. Tedavinin amacını belirlemek ve tedavi seçenekleri üzerinde etkili olabilecek hasta, ilaç ve farmasötik şekil gibi faktörleri hesaba katma. Özel bakımı gerekli kılan (ör., bebekler veya çocuklar, gebe ve emziren kadınlar gibi) veya başka yere yönlendirme konusunu gündeme getiren klinik koşulları (ör., kalıcı veya potansiyel olarak ciddi semptomlar) tanımlayabilme. Katkıda bulunan veya dış faktör durumundaki olası değişkenleri belirlemek üzere klinik bilgileri birleştirebilme ve yorumlayabilme. Hedeflenen tedaviyi veya beklenen sonucu tanımlayabilme (ör., semptomların hafifletilmesi veya tedavisi, komplikasyonların önlenmesi). Tedavi seçenekleri arasında yapılacak tercihleri sınırlandırabilecek hasta faktörlerini (ör., dil, okuryazarlık ve sayısal beceriler, el becerisi) ve ilaç faktörlerini (ör., ilaç suistimali olasılığı, karmaşık doz ayarlamaları) belirleyebilme. Bazı tedavi seçeneklerinin kullanılmasını engelleyebilecek faktörleri belirleyebilme (ör., varfarin tedavisi, gebelik, emzirme gibi). 61 3. 2 Uygulanabilecek ilaçlı veya ilaçsız tedavi stratejilerini ya da seçeneklerini belirleme. Yeterlilik Standartları Göreli veya mutlak kontrendikasyonlara yol açabilecekler dâhil olmak üzere ilaçlı veya ilaçsız bir dizi tedavi seçeneklerini/stratejilerini belirleyebilme. Eşlik eden hastalıklar/durumlar ve güncel ilaç tedavi rejimi, mevcut semptomlar, bunların süreleri ve daha önceki çabaların ne ölçüde başarılı olduğu gibi konular için tedavi seçeneklerini tartışabilme. İlaçların veya kimyasal maddelerin (bağımlılık yapanlar dâhil) kaza eseri veya bilerek alınması veya toksik maddelere maruz kalma gibi durumlarda yapılacak işlemlerle ilgili bilgilere hemen erişebilme ve yapılacak işleri tanımlayabilme. 4. Belirli ilaçların uygunsuz kullanımını veya suistimaline ilişkin potansiyeli değerlendirme. Yanlış veya kötüye kullanım potansiyeli olan bir ilacın verilip verilmeyeceğine ilişkin karar verebilme ve bu kararı gerekçelendirebilme. 5. Diğer sağlık çalışanlarının veya hizmetlerin sürece dâhil edilmesine gerek olup olmadığını değerlendirme. Diğer sağlık çalışanlarının (ör., aile hekimi, hemşire, fizyoterapist, podiatrist) girişiminin yarar sağlayabileceği durumları belirleyebilme ve/veya tanımlayabilme. Bir aile hekimine yönlendirmenin koşula bağlı değil hemen gerekli olduğu durumları belirleyebilme ve/veya tanımlayabilme (ör., tedavinin başarısız olması, durumun akut biçimde kötüleşmesi, bir eczacının uzmanlığı/mesleğe ilişkin rolü dışında kalan semptomlar/tıbbi durumlar). Bir zehirlenme bilgi merkezine yönlendirmenin gerekli olduğu durumları teşhis edebilme ve merkezin iletişim bilgilerine hemen erişebilme. Öge 3 – Ortak çalışma başlatma ve sevk etme 1. Kendi kendine bakımın uygun bulunmadığı durumlarda diğer sağlık çalışanlarından öneri/yardım alma gereğini açıklama. Başka bir yere yönlendirmenin gerekçesini açıklayabilme. Herhangi bir kaygıya yol açmadan veya başka olumsuz tepkilere neden olmadan, hastanın tercih edeceği bir başka sağlık çalışanıyla iletişim kurma ve/veya ona yönlendirilme konusunda hastanın onayını alabilme. 2. Hastaların başka yerlere sevk edilmesinde mesleğe ilişkin standartlara ve kurallara uygun hareket etme. Hastaların başka yerlere sevk edilmesi için geçerli mesleğe ilişkin standartları ve kuralları gösterebilme/tanımlayabilme ya da bu konudaki bilgilere hemen erişebilme. Sevkin yapıldığı diğer sağlık çalışanına kendi iletişim bilgilerini de içerecek şekilde hastanın sevk gerekçesini ve o zamana kadar yapılan öneriler ve uygulanan tedaviyi yazılı ve/veya sözlü olarak iletebilme. 3. Hastaların yönlendirildiği diğer sağlık çalışanlarıyla iletişim kurma ve/veya ortak çalışma. Birinci basamak sağlık hizmetlerinin sunumunda diğer sağlık çalışanlarıyla gerçekleştirilen ortak çalışmaları ve çabaları anlatabilme. 4. Acil tıbbi bakım gereksinimi olan hastaların acilen en uygun bakım merkezine yönlendirilmeleri için gerekenleri yapma. Tıbbi açıdan aciliyet taşıyan durumlarda (ör., kalp krizi, epilepsi nöbeti, astım nöbeti, zehirlenme, aşırı doz) uygun yönlendirme kanallarını belirleyebilme ve/veya buna ilişkin bilgilere hemen erişebilme. Standart 6.2 Birinci basamak sağlık hizmeti sunma Bu yeterlilik standardı, hastaların bir eczacının görev alanına giren tanımlanmış birinci basamak sağlık hizmeti gereksinimlerini karşılamasına ilişkin görevleri kapsar. Küçük rahatsızlıkları olan hastalara öz bakım çerçevesinde tedaviye ilişkin gereken danışmanlık hizmetinin verilmesi ve ilaç tedavisine ilişkin kanıta dayalı öneri ve danışmanlık sağlanması bu kapsamdadır. Ayrıca, örneğin tıbbi destek cihaz, araç ve ekipmanlarının kullanılması ve bakımı veya ilaç tedavisi yerine başka bir öneride bulunma gibi ilaçla ilgili olmayan girişimler de bu kapsamda yer alır. Birinci basamak sağlık hizmetlerinin etkili biçimde verilmesi eczacıların hastalarla ortaklık yaklaşımı içinde çalışmasına bağlıdır. Böylece, eczacı tarafından önerilen tedavi ve stratejilerin hastanın klinik gereksinimlerini karşılaması, ayrıca uygulanabilir nitelikte ve hasta tercihleriyle uyumlu olması sağlanmış olur. Eczacılar tarafından 62 birinci basamak sağlık hizmetlerinin verilmesi, hastaların gereksinin duydukları sağlık hizmetlerine erişimlerini artırma bakımından önemlidir. Bu, yaşlılar, zihinsel sorunları olanlar ve sıklıkla gereksinim duydukları sağlık hizmetlerine erişim güçlüğü çeken kesimler için özellikle önemlidir. Bu nedenle, eczacılık mesleğinin birinci basamak sağlık hizmetlerine katkıda bulunma kabiliyetini geliştirmesi gerekir. 2 Birinci basamak sağlık hizmeti sunan eczacıların hastalara verdikleri hizmetlerin kaydını düzenli olarak tutmaları gerekir. Böylece hastalara verilen ilaçlar, yapılan temel öneri ve tavsiyeler, sağlanan tıbbi donanım/cihazlar kayıt altına alınmış olur. Bu, hastaların sağlık durumlarındaki gelişmeler ve tedavinin sonuçları konusunda bilgi vermeyi kabul etmeleri halinde, sunulan bakım hizmetinin sürekliliğini ve izlenmesini kolaylaştıran bir faktördür. Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – İlaçlar ve sağlık bakım ürünlerinin klinik uygunluğunu güvence altına alma 1. Seçilen ilaçların veya sağlık bakım ürünlerinin amaçlanan kullanım için uygun olup olmadığını belirleme. Belirli bir ilacın veya sağlık ürününün talep edilmesine veya seçilmesine neden olan klinik gereksinimi netleştirebilme. 2. Uygun ilaçlar veya sağlık bakım ürünlerinde bilgilenmeye dayalı tercihlerde bulunabilmeleri için hasta/hastanın bakımından sorumlu kişiye yardımcı olma. İlaçların veya sağlık bakım ürünlerinin uygun olmadıkları veya kontrendike oldukları durumlarda klinik girişimi açıklayabilme ve/veya gerekçelendirebilme. İlaçlar veya sağlık ürünü seçiminde hasta/hastanın bakımından sorumlu kişiye yapılan önerileri açıklayabilme/gerekçelendirebilme. Hastanın gereksinimini karşılayacak, uygun ve kullanımı güvenli ilaçları (doz rejimi ve farmasötik şekil dâhil) veya sağlık ürünlerini önerme. 3. Yeterlilik Standartları Standart 6.2 Birinci basamak sağlık hizmeti sunma Sağlık konusundaki inançlarını ve tercihlerini de dikkate alarak, hastanın tedavi gereksinimini karşılayacak ilaçları (doz rejimi ve farmasötik şekil dâhil) veya sağlık bakım ürünlerini önerebilme. Yaygın olarak kullanılan ürünlerin (ör., kontakt lens solüsyonları, yara bakım ürünleri, gebelik testleri, idrar test tabletleri/stripleri) ve cihazların/ekipmanın (ör., glukometre, spirometre, tansiyon ölçme aleti, enjektör ve iğne, vaporizör, ısı lambaları, nebulizör pompaları) seçilmesiyle ilgili konuları tartışabilme. Önerilen ilaçlar veya ürünler arasında yapılan tercihi, hasta faktörleri (ör., tıbbi durumlar/hastalık durumları, yaş, kilo, alerjiler, gebelik veya emzirme), ilaç faktörleri (ör., biyoyararlanım, farmakokinetik, etkileşmeler, toksisite) veya kullanım güvenliği ve uygunluğu üzerinde etkili olabilecek başka faktörler bakımından açıklayıp gerekçelendirebilme. Öge 2 – İlaç ve sağlık bakım ürünlerinin güvenli ve etkin kullanımını destekleme 1. Seçilen veya önerilen ilaç veya sağlık bakım ürünü konusunda hastanın bilgilendirilme gereksinimini değerlendirme. Hastanın konuyu ne ölçüde anlamış olduğunu, ek bilgiye gereksinimi olup olmadığını, kullanım veya bakım tekniğinin gösterilmesinin gerekip gerekmediğini belirlemek üzere soru sorabilme, dinleyebilme ve gözlemlerde bulunabilme. 2. Daha fazla netlik için gerektiğinde yazılı hasta bilgilendirme kaynaklarını da kullanarak, seçilmiş/önerilmiş ilaç veya sağlık bakım ürünü konusunda danışmanlık sağlama. Hastanın bilgilendirilmesi bakımından uygun terimlerle, ilaç ve kullanımı, beklenen sonuçlar ve bu sonuçların gerçekleşmemesi durumunda başvurulacak yollar konusunda açıklamalarda bulunabilme. Yaygın olarak kullanılan sağlık bakım ürünlerinin (ör., volumatik, inhaler, glokometre ve termometre) doğru kullanımını ve bakımını uygulayarak gösterebilme ve/veya anlatabilme. Yapılan önerileri daha da netleştirmek veya pekiştirmek üzere yazılı bilgi kaynaklarını (ör., uyarı veya öneri niteliğindeki etiketler, ekipman kullanma talimatları) kullanabilme. 3. Hasta/hastanın bakımından sorumlu kişinin ilaç veya sağlık bakım ürününün nasıl alınacağını/kullanılacağını anlayıp anlamadığını kontrol etme. Verilen bilgilerin anlaşılmış olduğunu kontrol edebilme (ör., konunun anlaşıldığını doğrulamaya yönelik sorular sorabilme, bilgilerin anlaşılmadığını gösteren ipuçlarını yorumlayabilme, netliği artırmak için bilgileri bir başka şekilde tekrar sorabilme). Önerilen sağlık bakım ürünü, yardım cihazı veya aletin hasta tarafından doğru teknikle kullanılıp kullanılmadığını kontrol edebilme. 63 4. Önerilen bir ilaç veya sağlık bakım ürününün kullanımından sağlanacak yararları artırmak üzere hasta/hastanın bakımından sorumlu kişiyle birlikte çalışma. İlaçların tedavi edici etkilerine yardımcı olacak veya semptomların/tıbbi durumların ağırlaşmasını önleyecek diğer faktörleri belirleyebilme (ör., sıvı alımı, diyet önlemleri, ilacın kullanılması için gereken asgari el becerileri ve kullanma teknikleri). 5. Gerektiğinde tedavide kaydedilen ilerlemeyi ve/veya sonuçları izlemek üzere hastaların izlenmesini üstlenme. Hastaların izlenmesinde kullanılacak ölçütleri tartışabilme (ör., anksiyete ve/veya ilaçları ve kullanım dozlarını anlama kapasitesinin yetersizliği, sağlanması gereken ek bilgiler veya bir aile hekimine yönlendirme). İzleme işlemini hasta beklentileri ve/veya onayına uygun biçimde gerçekleştirebilme. Yeterlilik Standartları 2 Öge 3 – Tıbbi olmayan yönetim seçeneklerini destekleme İlaç kullanılmasının gerekli olmadığını gösteren gerekçeleri açıklama. 2. Semptomların/tıbbi durumların yönetilmesine yardımcı olmak amacıyla ilaç dışı girişimler ve uygulamalar önerme. Semptomların/tıbbi durumun ağırlığı, sıklığı veya süresi üzerinde olumlu etkileri olabilecek ilaç dışı etkinlik ve girişimleri belirleyebilme ve tanımlayabilme (ör., beslenme ve uyku alışkanlıkları, egzersiz yapma veya gündelik yaşamdaki diğer faktörlerle ilgili değişiklikler). 3. Hastalarda kişisel kullanıma yönelik sağlık bakım ürünleri için ölçü alma ve ayarlama. Cerrahi malzemeleri ve özel ekipmanı kullanacak olan hastalara göre ölçebilme ve onlara uyacak şekilde ayarlayabilme (ör., esnek çoraplar, koltuk değnekleri ve spor nedenli incinmelerde kullanılacak yardım malzemeleri). 4. Olası diğer destek ve yardım kaynakları konusunda önerilerde bulunma. Destek ve yardım sağlayabilecek ilgili hizmetleri, kuruluşları veya sağlık programlarını tanımlayabilme veya bunların bilgilerine hemen erişebilme. 1. İlaç kullanımının gerekli görülmediği veya bu kullanımın ancak sınırlı yarar sağlayabileceği durumları belirleyip tanımlayabilme. İlaç tedavisine karşı çıkma kararlarını açıklayıp gerekçelendirebilme. Öge 4 – Eczacının rolü ile tutarlı doğrudan bakım sağlama 1. Hafif yaralanma ve incinmelerde gerekli girişimde bulunma. Burkulma, kesik, yanık, ısırık ve hayvan sokması gibi durumlar dâhil olmak üzere küçük yaralanma ve incinmelerde eczacıların yapabileceklerine ilişkin sınırlamaları tanımlayabilme. 2. Kompres ve bandaj gibi uygulamalarda ürün seçimi ve kullanıma yönelik önerilerde bulunma. Çeşitli kompres ve bandaj türlerinin kullanımına ilişkin farklılıkları belirleyebilme. Çeşitli kompres ve bandaj türlerinin doğru kullanımını gösterebilme. 3. Acil durumda ilk yardım önlemlerini mesleğe ilişkin sorumluluk ve uzmanlık doğrultusunda uygulama. İlk yardım teknikleri konusunda geçerli ve güncel yeterliliği olduğunu gösterebilme (ör., en son ölçütlere göre onaylanmış bir ilk yardım sertifikasına sahip olma). 4. Personelin, hastanın ve çevrenin korunmasına yönelik güvenlik önlemlerini gözetme. Kan veya başka vücut sıvılarına maruz kalma gibi durumlarda evrensel geçerlilikteki önlemleri, bunların uygulanmalarını ve gerekçelerini anlatabilme (ör., eldiven kullanılması, ellerin yıkanması, maruz kalmayı asgari düzeyde tutma, kontamine olmuş çalışma alanlarının temizlenmesi, kontamine atıkların imha yöntemleri gibi). Hastanın hemen başka bir yere sevk edilmesini gerektiren durum ve koşulları tanımlayabilme (ör., anafilâksi veya hastanın tıbbi durumunda buna benzer bir akut kötüleşme). Hastanın başka bir yere hemen sevk edilmesini ve/veya naklini kolaylaştırmak için kullanılacak sistemleri tanımlayabilme. 64 Öge 5 – Birinci basamak sağlık hizmeti kayıtlarını yönetme 1. Sağlanan ilerleme ve/veya alınan sonuçlar dâhil, birinci basamak sağlık hizmetlerinin hastanın ilaç kayıtlarında doğru, yasal zorunluluklar, meslek standartları ve kurallara uygun olarak yer almasını sağlama. Standart 6.3 Halk sağlığına ve koruyucu sağlık hizmetlerine katkı Bu yeterlilik standardı, hastalıkları önlemek ve Türk toplumunda yaygın biçimde karşılaşılan hastalıkları (ör. kardiyovasküler hastalıklar, diyabet, kanser, obezite ve böbrek hastalıkları) önlemek ve erken teşhis etmek için eczacılar tarafından gerçekleştirilen sağlık geliştirme etkinliklerini kapsar. Hastalık risk faktörlerinin yönetilmesi için hastalarla, hasta sağlığını geliştirmek için hükümetle, hasta/hastanın bakımından sorumlu kişilerle, hekimler ve sağlık hizmet ekipinin diğer üyeleriyle gerçekleştirilen çalışmalar da bu kapsamda yer alır. 2 Yeterlilik Standartları Hasta ilaç kayıtlarının güncellenmesindeki yasal ve mesleğe ilişkin gereklilikleri açıklayabilme veya bu konudaki bilgilere hemen erişebilme. Öneriler, verilen fikirler, faaliyetler, girişimler, sağlanan ilerleme veya elde edilen sonuçlar dâhil olmak üzere, sunulan birinci basamak sağlık hizmetlerindeki ayrıntıları içeren bir belgelendirme sistemini tanımlayabilme. Birinci basamak sağlık hizmetlerinin kaydedilmesine yönelik yasal ve mesleğe ilişkin zorunlulukların yerine getirildiğini gösterebilme. Eczacılar, hastalık odaklı sağlık hizmeti modelinden hastalıkların önlenmesi ve iyi olma halinin sürdürülmesine odaklı bir modele geçişin desteklenmesinde önemli bir rol oynarlar. Eczacılar bu süreçte bir yandan ilaçların dağıtım ve tedariğine ilişkin temel işlevlerini yerine getirirlerken, diğer yandan kapsamı giderek genişleyen yeni görevler üstlenmişlerdir. Eczacılar, bu kapsamda, toplumun hastalık yükünü asgari düzeyde tutmayı hedefleyen halk sağlığı programlarına aktif olarak katılır; hastalıkların erken teşhisine yönelik girişimleri destekler; sağlıklı yaşam tarzlarının seçilmesi ve hastalık risk faktörlerinin yönetimi konusunda hastalara yardım ederler. Eczacıların kapsamı giderek genişleyen bu görevlerinde önemli bir destek stratejisi, güncel, uygulanabilir ve kanıta dayalı sağlık bilgilerin yaygınlaştırılmasıdır. Standart 6.3 Halk sağlığına ve koruyucu sağlık hizmetlerine katkı Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – Halk sağlığı sorunlarını anlama 1. Halk sağlığı alanındaki öncelikler, koruyucu sağlık hizmetleri ve erken teşhise ilişkin girişimlerinin temelini kavrama. Türkiye’de harekete geçilmesi bakımından öncelik taşıyan hastalıkları (ör. kardiyovasküler hastalıklar, diyabet, kanser, obezite ve böbrek hastalıkları) tartışabilme. Hastalıkların önlenmesine yönelik halk sağlığı eğitimi stratejilerinin/kampanyalarının temelini tartışabilme (ör., çocukluk hastalıklarının önlenmesi için bağışıklama, klamidya ve cinsel ilişki yoluyla bulaşan diğer hastalıkların önlenmesi, iğne ve enjektörlerin doğru kullanımı ve bertarfı, Hepatit B ve C’nin önlenmesi), Toplumda tarama programlarının var olup olmadığını ve/veya bunların nasıl uygulandığını tanımlayabilme (ör., hipertansiyon, glokom, rahim ağzı, bağırsak ve meme kanseri taramaları). 2. Sağlığın geliştirilmesinde eczacıların rolünü anlama ve öne çıkarma. Sağlıklı yaşam tarzlarının seçilmesi dâhil olmak üzere eczacıların sağlığın geliştirilmesindeki rollerini tanımlayabilme veya açıklayabilme. 3. Yaygın hastalıkların sıklığını ve/veya ağırlığını etkileyen risk faktörlerinin rolünü kavrama. Risk faktörlerinin (ör., hipertansiyon, sigara içme, obezite, beslenme ve alkol tüketimi alışkanlıkları, aşırı güneşte kalma) rolünü tartışabilme. 4. Koruyucu sağlık* bilgileri ve danışmanlık sağlanmasına yönelik mevcut sağlık altyapısını kavrama. Çeşitli kuruluşlar (ör., Türk Hipertansiyon ve Böbrek Hastalıkları Derneği, Türkiye Diyabet Vakfı, Türk Kalp Vakfı, Türkiye Sigarayla Savaş Derneği, Türk Kanser Araştırma ve Savaş Derneği) tarafından kişilere veya gruplara sağlanan koruyucu sağlık hizmetlerini ve bilgilerini anlatabilme. 65 Öge 2 – Koruyucu sağlık hizmetlerini destekleme 1. Yeterlilik Standartları 2 Bir eczacının mesleksel işlevine uygun olarak, sağlık tarama programları dâhil kanıta dayalı halk sağlığı kampanyalarına katılma. 2. Sağlıkla ilgili merak ya da kaygı yaratan konuların belirlenmesine yönelik analizler yapma. Halk sağlığı kampanyaları (ör., iğne ve enjektörlerin doğru kullanımı ve bertarfı veya istenmeyen/son kullanma tarihi dolmuş ilaçların toplanması gibi zarar azaltıcı programlar) çerçevesinde net ve tutarlı mesajlar verebilme (programlarda kullanılan materyallerin yardımıyla). Hastalık taramaları sırasında uyulması gereken meslek standartları, kurallar ve geçerli güncel klinik kılavuzları tanımlayabilme ve bunlara hemen erişebilme. Tarama testlerini (ör., kan basıncı, kan glukoz düzeyi) meslek kuralları ve standartları uyarınca yapabilme ve elde edilen sonuçları güncel olarak geçerli ve yetkin klinik kılavuzlara göre yorumlayabilme Sağlığın geliştirilmesiyle ilgili bir konu, hedef kitle ve uygulanacak stratejinin belirlenmesinde başvurulan yaklaşımı tanımlayabilme. Sağlığın geliştirilmesine yönelik stratejiler geliştirilirken, planlı ve sistematik bir süreç uygulayabilme (ör., amaç, hedef, içerik, uygulanma şekli ve değerlendirme) Stratejinin eğitim/farkındalık yaratma alanındaki başlıca mesajlarını tanımlayabilme. Verilen mesajın sürece katılan diğer sağlık çalışanları tarafından verilen mesajlarla tutarlılığının nasıl sağlanacağını açıklayabilme. Hedef kitle için uygun bir içerik ve dille kanıta dayalı halk sağlığı bilgileri hazırlayıp iletebilme. 3. Sağlığın geliştirilmesine yönelik stratejilerin sistematik biçimde planlanmasına ve uygulanmasına önderlik etme veya bu süreçlerde işbirliği yapma. 4. 5. Sağlığı geliştirmeye yönelik stratejilerin değerlendirilmesini destekleme ve bu sürece yardımcı olma. Genel olarak topluma veya hedef seçilen belirli hasta gruplarına yönelik sağlığı geliştirme girişimlerinin desteklenmesi için kapasite geliştirme. Stratejinin etkinliğinin değerlendirilmesinde sonuçların (ör., daha ileri düzeyde bilgilenme, taramaya daha geniş katılım) amaçlarla ne ölçüde uyuştuğunu belirleyebilme. Sağlığın geliştirilmesine yönelik bir stratejinin etkinliğiyle ilgili gerek nicel gerekse nitel veri sağlayacak bir enstrümanı tasarlayıp kullanabilme. Sağlığın geliştirilmesi etkinliklerinde yeterliliklerini sağlamak için ilgili personele verilmesi gereken eğitimleri tanımlayabilme. Sağlığın geliştirilmesine yönelik etkinlikleri desteklemek için kendi kapasitesini geliştirecek eğitimleri tanımlayabilme. Öge 3 – Sağlık okuryazarlığını ve sağlıkta öz yönetimi destekleme 1. Hastaları sağlık okuryazarlığı* konusunda özendirme ve destekleme. 2. 3. Sağlık ve yaşam tarzına ilişkin özel önerilerden yarar görebilecek hastaları belirleme. Sağlığın korunmasına ilişkin etkinliklerin potansiyel yararları konusunda hastalara sorumlu, tutarlı, kanıta dayalı önerilerde bulunma. 66 Sağlık okuryazarlığı sağlamak üzere hastalarla ortak çalışma yaklaşımını tartışabilme. Sağlık ve iyi olma halinin sürdürülmesi için hastaların güvenilir kaynaklara ve bilgiye erişimini artırma seçeneklerini tartışabilme. Sağlıklı olma halinin sürdürülmesi için hastalara etkili ve amaca uygun seçenekler sunulmasının önemini tartışabilme. Sağlığın korunmasına ilişkin önerilere olumlu karşılık verme eğilimini ortaya koyan davranışları açıklayabilme. Özel hedef gözeten eğitsel danışmanlık hizmetlerinden yararlanma olasılığı olan hasta gruplarını tanımlayabilme. Direnç veya başka tür olumsuz karşı tepki yaratmaksızın hastalara sağlığın korunması/sağlıklı yaşam tarzı konularında kanıta dayalı uygun önerilerde bulunabilme (ör. diyet, sigarayı bırakma, egzersiz). Bilgi ve önerileri, hastanın kavramasını kolaylaştıracak bir şekil, format ve dil kullanarak iletebilme. Sağlığın korunması ile ilgili mesajları, sağlık ekiplerinin diğer üyeleri tarafından verilen mesajlarla tutarlılık taşıyacak şekilde pekiştirebilme. Halk sağlığı alanında verilen bilgileri desteklemek üzere bilgi teknolojisi araçlarından (ör. bilgisayar, uygun yazılımlar, videolar) ve/veya basılı materyallerden (ör. bülten, broşür, afiş) yararlanabilme. 4. 5. Kendi hastalık risk faktörlerini kendi başlarına yönetme çabalarında hastalara destek sağlama ve bu çabaları pekiştirme. Hastaların konuyu ne ölçüde kavramış olduklarını değerlendirmek üzere soru sorabilme ve geri bildirim isteyebilme. Konuların hastalar tarafından daha iyi kavranmasını sağlamak için bilgi ve öneri ileten mesajların biçimini, formatını ve/veya dilini gerektiği şekilde değiştirebilme. Etkisi altında oldukları risk faktörlerini değiştirme gereksinimleri konusunda öneride bulunulan hastaların izlenmesinde kullanılacak bir izleme sisteminin kullanımını anlatabilme ve/veya uygulayarak gösterebilme. Koruyucu sağlık etkinliklerini/sağlıklı yaşam tarzı tercihlerini sürdürmeleri için hasta motivasyonunu sağlamak üzere etkinliği kanıtlanmış stratejileri tartışabilme. 2 Yeterlilik Standartları Hastaların, risk faktörlerini ve hastalık riskinin azaltılmasına yönelik stratejileri kavramış olmalarını doğrulama. 67 Alan 7 İlaçların optimal kullanımına destek olma ve katkıda bulunma Yeterlilik Standartları 2 Standart 7.1 Tedaviyle ilgili kararların alınmasına katkı Standart 7.2 Kesintisiz ilaç yönetimi hizmeti sağlama Standart 7.3 İlaç kullanım kalıbını etkileme Bu yeterlilik alanı, ilaçların güvenli ve uygun yönetimini hedefleyen klinik uygulama konularına ilişkin yeterlilik standartlarıyla ilgilidir. Bu standartlar, hasta bakım sürecinin her bölümünde geçerli olan hasta odaklı ilaç yönetim döngüsünün üç temel bileşenini kapsar. Bu bileşenler şunlardır: Uygun tedaviye karar verilmesi İlaçlar hakkında bilgi sunulması Tedaviye alınan yanıtın izlenmesi Doğrulanmış tedavi bilgilerinin aktarılması Klinik eczacılık uygulamasının* temel hedefi ilaçların kaliteli kullanımının sağlanmasıdır. Bu aşağıdaki anlama gelir: Yönetim seçenekleri arasında akılcı tercihte bulunma İlaç kullanılması gerekliyse uygun olanlarını seçme İlaçları güvenli ve etkin olarak kullanma Bu yeterlilik alanındaki standartlar, eczacıların kendi özel uzmanlıklarından hareketle sağlık ekibine nasıl katkıda bulunduklarını, tek tek hastaların yönetimine ve eğitimine nasıl katıldıklarını, mesleğe ilişkin uygulamalarda mevcut en iyi kanıtlara nasıl başvurduklarını ve ilaç kullanımıyla ilgili riskleri nasıl belirleyip yönettiklerini ele alır. (Ayrıca bakınız Standart 6.1 Birinci basamak sağlık hizmeti gereksinimlerini değerlendirme ve Standart 6.2 Birinci basamak sağlık hizmeti sunma.) Eczacılar, ilaç seçimi, ilaç tedavisinin izlenmesi ve değerlendirilmesi konularında reçete yazan hekimlere danışmanlık ve rehberlik yaparlar. Ekip temelli sağlık hizmeti modelleriyle güçlenen bu rol, hastalık daha karmaşıksa ve uygulanabilir tedavi seçenekleri fazlaysa daha da önem kazanır. Klinik uygulamada eczacılardan laboratuvar test ve araştırmalarının sonuçlarını yorumlama ve uygulama yetkinliğine sahip olmaları; tıbbi durumların yönetilmesine katkıda bulunma bakımından daha önceki klinik deneyimlerden, kanıta dayalı kılavuzlardan, en son tıbbi literatür ve araştırmalardan sonuçlar çıkarmaları beklenir. Eczacılar, tedaviye ilişkin açmazların veya sorunların çözülmesinde sorgulayıcı ve analitik bir yaklaşım benimseyerek “hasta merkezli” hizmet sunumunda hastalarla, hekimlerle ve diğer sağlık çalışanlarıyla ortaklık yaklaşımı içinde birlikte çalışırlar. Bu yeterlilik alanındaki standartlar, Alan 4, Alan 5 ve Alan 6’da yer alan standartları tamamlayıcı niteliktedir. Reçeteli ilaçların tedariği, majistral preparatların hazırlanması ve/veya birinci basamak sağlık hizmetlerinin verilmesinde görev alan eczacıların da bu alandaki yeterliliklerden kendileri için gerekli olanları seçmeleri gerekir. Bununla birlikte, klinik uygulama söz konusu olduğunda, eczacılar bu yeterlilikleri diğer yeterlilik alanlarına özgü yeterliliklerden bağımsız olarak uygulayabilirler. Standart 7.1 Tedaviyle ilgili kararların alınmasına katkı Bu yeterlilik standardı, tedavinin optimize edilmesine ve sağlık sonuçlarının iyileştirilmesine yönelik olarak kanıta dayalı öneri ve/veya önerilerde bulunmadan önce, belirli bir hastanın güncel ilaç yönetimini netleştirmek ve buna yardımcı olmak üzere eczacıların hastalar ve sağlık ekibinin diğer üyeleriyle ortaklık yaklaşımı içinde birlikte nasıl çalışacağını ele alır. Eczacıların sağlık çalışanları olarak, hasta ve/veya bakımından sorumlu kişiyle birlikte ortaklık yaklaşımı içinde ilaç yönetiminin tüm yönlerine katılma sorumlulukları vardır. Eczacıların, sağlık hizmeti ekibindeki sorumluluklarını net biçimde kavramaları, bu yükümlülükleri konusunda sorumlu tutulacaklarını ve ilaç yönetiminde sürekliliğin sağlanmasına destek vermeleri gerektiğini bilmeleri gerekir. İlaç yönetimine katkıda bulunan eczacıların temel sorumlulukları arasında, hastanın doğru ve eksiksiz ilaç öyküsünün alınması, sürmekte olan ilaç yönetiminin incelenmesi ve ilaç yönetim planına* katkıda bulunulması yer alır. Eczacılar, ilaç yönetim planına katkıda bulunmak için, güncel veya potansiyel ilaç yönetimi sorunlarını belirleyebilmeli, ilaç yönetimine ilişkin hedefleri netleştirebilmeli ve bu hedeflere ulaşmak için kanıta dayalı stratejileri veya eylemleri seçebilmelidir. Bu, eczacıların tercih edilen tedavi seçeneklerini belirlemek için eldeki klinik bilgileri dikkate almalarını ve sorunun çözümüne yönelik mantıksal bir yaklaşım uygulamalarını gerektirir. Tıbbi durumlarını ve uygulanan tedavi yöntemlerini daha iyi anlamaları ve uygulanan tedaviye bağlı kalmaları (tedaviye uyum) için hasta ve/veya hastanın bakımından sorumlu kişilere ilaç ve sağlıkla ilgili bilgilerin verilmesi de eczacıların sorumuluğundadır. 68 Eczacıların hastaların ilaç tedavi bilgilerine erişimi eczacılık hizmeti verdikleri ortama göre değişiklik gösterir. Ancak, nerede çalışırlarsa çalışsınlar, eczacıların hastaların gizlilik ve mahremiyetini korumak, onların sağlık ve iyilik hallerini sağlamaya yönelik en iyi önerilerde bulunabilmek için erişebildikleri bilgileri titizlikle kullanmaları gerekir. 2 Standart 7.1 Tedaviyle ilgili kararların alınmasına katkı Performans ölçütü Kanıt örnekleri 1. 2. 3. Hastanın ilaç kayıtlarına veya notlarına onun izniyle erişme ve bunları inceleme Özel grafikleri ve tedavi kayıtlarını, ilgili laboratuvar testlerini ve tıbbi tetkikleri gözden geçirme. Hasta/hastanın bakımından sorumlu kişi ya da diğer sağlık çalışanlarıyla görüşerek hastaya ilişkin ek klinik bilgileri elde etme (hasta onayıyla). 4. Eldeki bilgileri netleştirmek veya doğrulamak için ek bilgi kaynaklarını kullanma veya ek bilgi gereksinimlerini karşılama. 5. Doğru ve eksiksiz ilaç öyküsü oluşturabilme. Hastanın elektronik ortamdaki ve/veya basılı ilaç kayıtlarına ve/veya notlarına erişebilme. Tıbbi terminolojiyi ve kısaltmaları anlayabilme İlaç tedavisi üzerinde etkili olabilecek laboratuvar testlerinin ve tıbbi tetkiklerin kullanımını ve bunların sınırlamalarını açıklayabilme (ör., böbrek fonksiyonu ve mikrobiyolojik duyarlılık testleri). Özel grafikleri ve tedavi kayıtlarını anlayabilme (ör., sıvı dengesini gösteren grafikler, kanser kemoterapi tedavi planları gibi). Ek bilgi gereksinimini açıklayabilme ve gerekçelendirebilme (ör., reçetesiz ilaçlar, tamamlayıcı ve alternatif ilaçlar). Kültürel sorunlara duyarlı davranılması gerekenler (ör. turistler, göçmenler, farklı dini inaçlardan insanlar) ve özel iletişim gereksinimleri olanlar (ör. fiziksel veya bilişsel engelliler) dâhil olmak üzere hastalara ve/veya onların bakımından sorumlu olanlara etkili biçimde danışmanlık verebilme. Hastanın kullanmakta olduğu tüm ilaçlarını (tamamlayıcı ve alternatif ilaçlar dâhil) ve bunların nasıl uygulandıklarını hasta/bakımından sorumlu kişi ile görüşerek netleştirebilme. Yeterlilik Standartları Öge 1 – Doğru ilaç öyküsü alma Belirli tip bilgileri sağlamak için yararlı bilgi kaynaklarını belirleyebilme ve/veya tanımlayabilme. Hastanın ilaç öyküsünde çelişki veya eksikliklerin açık olduğu durumlarda yapılacak işleri tanımlayabilme. Hastanın ilaç öyküsünün eksiksiz hale getirilmesini sağlamak üzere seçilen bilgi kaynaklarının değerini ve sınırlamalarını tartışabilme. Güvenilir bir ilaç yönetimi incelemesi yapmadan önce, hastanın ilaç öyküsünde ne tür bilgiler bulunması gerektiğini tanımlayabilme. Doğru ve eksiksiz bir ilaç öyküsü hazırlayabilme. Öge 2 – Hastanın güncel ilaç yönetimini inceleme 1. Güncel ilaç yönetimi incelemesinin amacını kavrama. İlaç yönetimi incelemesini ilaçların kaliteli kullanımı yaklaşımının amaçlarıyla ilişkilendirebilme. İlaçların kaliteli kullanımının sağlanmasında etkili olabilecek problem tiplerini tartışabilme. 2. İlaç yönetimi incelemesine yardımcı olacak araçlara ve kaynaklara erişme, bunları geliştirme ve kullanma. İlaç yönetimi incelemesini kolaylaştıracak mevcut araçları belirleyebilme veya ek kaynaklar geliştirebilme (ör., şablon kayıt sayfaları). 3. Hastanın fizyopatolojisini ve tıbbi durumlarının/hastalıklarının izlenmesi gereğini kavrama. Hastalıkların/tıbbi durumların niteliğini ve ilerlemesini, bunlarla ilgili sık karşılaşılan işaret ve semptomları açıklayabilme. Hastalık kontrolü/yönetimi için izlemin (ör., kan şekeri, kan basıncı, maksimum ekspiratuar akım hızı) uygunluğunu ve yararını anlatabilme. Hastalık/tıbbi durum ve/veya seyrinin izlenmesinde kullanılan laboratuvuar testlerini ve tıbbi tetkikleri tanımlayabilme. 4. İlaçların kullanılması ve amaçlanan tedavi hedeflerinin farmakolojik ve/veya terapötik temelini kavrama. İlaç tedavi rejimini, ilaçların farmakolojik etkileri, terapötik kullanımları ve hastanın tıbbi durumuna/hastalığına dayanarak açıklayabilme. İlaç tedavisiyle nelerin hedeflendiğini tanımlayabilme. 69 5. Laboratuvar testlerinin ve tetkiklerinin güncel ilaç tedavi rejimi bakımından önemini değerlendirme. Normal veya istenen sınırların dışında kalan laboratuvar testleri ve tetkiklerini (ör., böbrek veya karaciğer fonksiyonu, serum elektrolitleri, tam kan sayımı, serum ilaç düzeyi) ilaç tedavisinin klinik önemi bakımından yorumlayıp değerlendirebilme. 6. Güncel ilaç tedavi rejiminin hasta ve ilaç faktörleri bakımından uygunluğunu değerlendirme. Tedavinin etkinliği veya güvenirliği için hasta faktörlerini (ör., tıbbi durumlar/hastalığın evreleri, yaş, kilo, alerjiler, gebelik ve laktasyon) ve ilaç faktörlerini (ör., biyoyararlanım, farmakokinetik, efikasite, toksisite ve ilaç/besin etkileşimleri) değerlendirebilme. Güncel tedavi rejiminin uygunluğunu (ör. ilaç, doz, farmasötik dozaj şekli, uygulama yöntemleri, dozların sıklık ve süresi) ilgili hasta ve ilaç faktörlerini dikkate alarak tartışabilme. Yeterlilik Standartları 2 7. Güncel ilaç tedavi rejiminde klinik açıdan önem taşıyan potansiyel veya güncel sorunları belirleme. 8. Planlanan ilaç tedavi rejimine bağlı kalınmasını olumsuz yönde etkileyebilecek faktörleri belirleme. 9. İlaç tedavi rejimini incelemek üzere kanıta dayalı kaynaklar, tedavi kılavuzları veya protokolleri kullanma. 10. İlaç tedavi rejimindeki değişikliklerin güvenlik ve etkinlik bakımından gerekli ve yerinde olup olmadığının belirlenmesinde mesleğe ilişkin karar verme. Güncel tedavi rejiminde klinik açıdan önem taşıyan potansiyel veya güncel sorunların belirlenmesinde mesleğe ilişkin kararlar verebilme (ör., ilaç/besin etkileşimleri, göreceli veya mutlak kontrendikasyonlar, geçimsizlikler, alerjiler, istenmeyen ilaç etkileri*). Güncel ilaç tedavisi nedeniyle hastanın günlük etkinliklerinde öngörülmeyen durumlar yaşayıp yaşamadığını belirleyebilme. Hastanın ilaçlarını yönetme becerisini olumsuz yönde etkileyebilecek hasta ve yaşam tarzı faktörlerini veya ilaç tedavi rejimine ilişkin özellikleri (ör., dil, okuryazarlık ve sayısal beceriler, el becerileri, görme yetisi; ırksal, dinsel veya kültürel köken, doz rejimi, yan etki profili ve maliyet) tanımlayabilme. İlaçların kaza eseri veya bilinçli olarak kötüye kullanılma potansiyelini tartışabilme. Belirli durumlar (ör. diyabet, artrit veya astım) veya uygulama alanları (ör., gerontoloji, kardiyoloji, onkoloji, endokrinoloji, psikiyatri, pediyatri veya neonataloji) için araştırma, mutabakat veya iyi uygulama tedavi kılavuzlarına veya kurumsal tedavi protokollerine erişebilme ve bunları anlayabilme. Tedavisinde kanıta dayalı kılavuzlarla uyumlu bir değişikliğin hastaya yararlı olacağı durumları belirleyebilme. İlaç kullanımında güvenlik veya etkinliğin artırılması için uygun görülen tedavi, farmasötik dozaj şekli veya doz rejimindeki değişiklikleri tanımlayabilme ve gerekçelendirebilme. Tedavinin kesilmesini veya değiştirilmesini gerektiren koşulları tartışabilme (ör., ilaç duplikasyonu, ilacın kullanımına devam edilmesini gerektiren endikasyon olmaması, kullanılan ilacın semptomları kontrol edememesi veya tedavinin etkisiz kalması, kontrendikasyonların bulunması). Öge 3 – İlaç yönetiminde değişiklik önerme 1. Yerine göre laboratuvar testleri veya tetkiklerle desteklenmek üzere, tedavi seçeneklerini inceleme ve ilaç yönetiminde değişiklikler için kanıta dayalı önerilerde bulunma. 2. Hastaların sağlık hizmeti gereksinimlerini önem sırasına göre sıralama. 70 İlaçlarla ilişkili sorunların çözümü için uygun alternatif tedavi seçeneklerini (tamamlayıcı ilaçlar, ilaç dışı girişimler dâhil) belirleyebilme. Belirlenen tedavi seçenekleri arasında etkinlik, güvenirlik ve maliyet bakımından ayrım yapabilme ve tercih edilen seçenekleri (yerine göre tercih edilen ilaç, farmasötik dozaj şekli ve doz rejimi dâhil) ilgili hasta faktörleri açısından gerekçelendirebilme. İlaca ilişkin belirlenen temel sorunların ele alınmasına yönelik bir plan hazırlanmasında mantıksal karar verme sürecini uygulayabilme. Doz ayarlamasını gerektiren bir faktörün söz konusu olduğu durumlarda (ör. aşırı kilo, böbrek fonksiyonu) hasta için optimal dozu hesaplayabilme. Hastanın sağlık hizmeti gereksinimleri için belirlenen öncelik sıralamasını hastanın güvenliği, yararı, maliyet ve diğer ölçütler temelinde gerekçelendirebilme. Hasta adına acil girişimin gerekli olduğu durumları belirleyebilme. 3. İlaç yönetimine ilişkin önerileri (hesaplanan dozlar ve doz sıklığı dâhil) ve bunların temeli olan kanıtları resmi hale getiren rapor hazırlama. 5. 6. Önerileri yerine ve duruma göre hasta/hastanın bakımından sorumlu kişiye, reçete yazanlara, diğer sağlık çalışanlarına/kuruluş personeline iletme. Bakımın sürekliliğini klinik girişimlerin ve önerilerin belgelenmesi yoluyla destekleme. İlaç yönetimi ile ilgili önerilerinin ilaçların kaliteli kullanımının sağlanmasındaki etkinliğini değerlendirme. İlaç tedavi yönetimi için önerilen değişikliklerin gerekçesini yazılı (ör. bir hekime yönelik resmi rapor biçiminde) ve/veya sözel olarak (ör. olgu sunumu) net biçimde anlatabilme ve savunabilme. İlaç yönetiminde yapılacak değişiklikler konusundaki önerileri kaygılara veya başka ters tepkilere yol açmaksızın iletebilme. Bulunulan girişimin ve/veya önerinin niteliğini hastanın ilaç kaydında ve/veya notlarında doğru ve özlü biçimde belgeleyebilme. İlaçların kullanımı veya yönetimi ile ilgili sürmekte olan planın parçası olarak kabul edilen önerilerin ilaç yönetim planına doğru biçimde eklenmesini sağlayabilme. İlaçların kaliteli kullanımının sağlanmasına olan katkılarının nasıl değerlendirilebileceğini tartışabilme. İlaç yönetimi ile ilgili önerilerinin etkisi konusunda gelen geri bildirime yanıt verebilme. 2 Yeterlilik Standartları 4. Seyreltme, infüzyon hacmi ve infüzyon hızı gibi faktörler dâhil, gerekli dozu/doz planını hesaplamaya veya öngörmeye yönelik formülleri, nomogramları veya diğer dozaj programlarını ya da protokollerini kullanabilme. Önerilen konuları ve bunlara temel olan gerekçeleri net ve özlü biçimde belgeleyen bir raporu hazırlayabilme. İlaç yönetimiyle ilgili verilen fikir ve öneriler ile bunların bilinen sonuçlarının belgelenmesinde kullanılacak sistematik bir süreci tanımlayabilme veya ortaya koyabilme. Öge 4 – Hastanın kendi kendisini yönetmesine destek ve yardımcı olma 1. 2. 3. İlaçları ve sağlıkla ilgili bilgileri, hasta/hastanın bakımından sorumlu kişinin hastanın tıbbi durumunu ve/veya ilaç tedavisini anlamasına yardımcı olacak şekilde sağlama. Tedaviye bağlı kalınmasını etkileyen faktörleri ele almak için reçeteyi hazırlayanlar, diğer sağlık çalışanları/kuruluş personeli ve/veya hasta/ hastanın bakımından sorumlu kişilere yönelik girişimlerde bulunma. Sağlıkla ilgili sonuçları daha iyiye götürecek yaşam tarzı değişikliklerini desteklemek ve bu değişikliklere yardımcı olmak üzere gerektiğinde hasta/ hastanın bakımından sorumlu kişilerle, diğer sağlık çalışanlarıyla/kuruluş personeliyle birlikte çalışma. Hastalara, tıbbi durumları ve uygulanan tedavi (ör., tıbbi durumun ve/veya tedavinin niteliği, gerekli önlemler, yan etkiler) hakkında özlü ve doğru bilgileri sözlü ve/veya yazılı olarak verebilme. Hastanın verilen bilgileri anlama durumunu kontrol edebilme ve anlamasını güçlendirmek için bilgilendirme dilini, biçimini veya tarzını değiştirebilme. İlaç yönetimiyle ilgili olup hastanın optimal tedaviye veya tedavi rejimine bağlılığını (uymasını) güçlendirecek değişiklikleri belirleyebilme ve bunları hastalarla tartışabilme. Tamamlayıcı ve alternatif ilaçlar dâhil, hastaya uygulanmakta olan ilaç tedavisinin güncel kaydının tutulmasında hastalarla birlikte çalışabilme. Bir doz uygulama yardımı, doz uygulama aracı (ör. volumatik), modifiye salımlı farmasötik dozaj şekli veya benzeri bir girişimin tedaviye yardımcı olabileceği durumları belirleyebilme. Sağlığa ve iyilik haline katkıda bulunabilecek yaşam tarzı değişiklikleri (ör., sigarayı bırakma, yemek alışkanlıklarını değiştirme, egzersiz yapma) konusunda önerilerde bulunabilme. Yaşam tarzında arzu edilen belirli değişikliklere yardımcı olmak üzere ilgili bilgileri ve destek hizmetlerini belirleyebilme. Standart 7.2 Kesintisiz ilaç yönetimi hizmeti sağlama Bu yeterlilik standardı, birey olarak hastaların, ilaç tedavi rejimlerini yönetirken olumsuz etkiler veya sorunlar yaşamaksızın, ilaç tedavisinden öngörülen yararları ve arzu edilen sonuçları aldıklarını doğrulamak üzere yapılacak izleme işlemlerinde eczacıların oynadıkları rolle ilgilidir. Eczacılar sağladıkları izleme ve sürekli bakım hizmetlerinin büyük bölümünü ortak çalışmaya dayalı bir sağlık ekibi içinde üstlenirler. Bu çalışmada hastanın kullanmakta olduğu güncel ilaçları ya da ilaç yönetimi konusunda 71 Yeterlilik Standartları 2 temel yönlendirici araç “ilaç yönetim planı”dır. Bu ekip içinde eczacılardan beklenen, birbirini izleyen değerlendirme süreçlerini ve ilaç yönetimiyle ilgili konuları belirleyip ele alarak mümkün olan en iyi ilaç tedavisinin sağlanmasında öncü rol oynamalarıdır. Hem eczacının hem de hastanın gözlemlerini içeren hasta izlemi eczacılara ilaç yönetimine sürekli katkıda bulunma fırsatı sağlar. Hastaların izlenmesi eczacıların kontrolü dışındaki bazı durumlar nedeniyle güç olabilir (ör., hastaneden erken taburcu edilme, ikâmetgah adresinde değişiklik, hastanın kendi tercihi). Bu gibi durumlarda dahi, güvenli ve etkili bir ilaç yönetimi sağlanabilmesi için mesleksel ilişkinin sürdürülmesi temel önem taşır. Kronik tıbbi durumları olan (ör., diyabet, astım ve artrit) ya da ilaçların kullanımıyla ilgili sorun yaşaması olası hastalar (ör., birden fazla sayıda ilaç kullanan, ilaç tedavi rejimi karmaşık olan ya da terapötik indeksi dar ilaçlarla tedavi gören hastalar) söz konusu olduğunda bu durum çok daha fazla önem kazanır. Standart 7.2 Sürekli ilaç yönetimi sağlama Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – Hastanın desteğini sağlama 1. İzlenmesi gereken hastaları belirleme. İzleme gereksinimi olan (ör. bir aile hekimine hekimine yönlendirilenler; yüksek riskli hasta grubundan olanlar; durumu veya tedavisi riskli olanlar; kendi kendini idare etmelerini önleyen engelleri olanlar) hastaların belirlenmesinde başvurulan ölçütleri açıklayabilme. 2. Planlanan izleme ve bakım için hasta/hastanın bakımından sorumlu kişinin kararlılığını sağlama. Hastaların önerilen sağlık hizmetlerine katılma veya bu hizmetleri alma konusundaki tercih haklarını tartışabilme. İlaç bakım planının ve sürmekte olan izleme ve bakımın nedenlerini ve potansiyel yararlarını net biçimde açıklamak üzere hasta ve/veya hastanın bakımından sorumlu kişiyle etkili iletişim kurabilme. Hasta/hastanın bakımından sorumlu kişiye, bir ilaç yönetim planı kapsamında sürekli izleme ve bakım sunulmasının nedenini veya buna duyulan gereksinimi anlatabilme. İlaç yönetim planı geliştirme ve izleme konularında hastanın onay ve işbirliğini sağlayabilme. 3. Tedavinin amaçlarını belirlemek ve mesleğe ilişkin standartlara ve kurallara uygun bir ilaç yönetim planı hazırlamak üzere hasta/hastanın bakımından sorumlu kişi ve sağlık ekibinin diğer üyeleriyle birlikte çalışma. Tedavinin amaçlarını belirlemek veya netleştirmek üzere hasta/ hastanın bakımından sorumlu kişi ve sağlık ekibinin diğer üyeleriyle birlikte çalışabilme. Mesleğe ilişkin ilgili uygulama kılavuz ve standartlarına hemen erişebilme. Sağlık ekibinin katkıda bulunan her üyesinin sorumluluklarını, üzerinde anlaşmaya varılan izleme işleminin zamanlamasını ve niteliğini netleştirecek bir ilaç yönetim planı hazırlayabilme. İlaç yönetimi önerileriyle ilgili olanlar dâhil, tedavide sağlanan ilerlemeyi ve/veya sonuçları kayda geçirebilme. Öge 2 – Klinik seyri gözden geçirme 1. İlaçların amaçlandığı gibi kullanıldığını doğrulama. Hasta/hastanın bakımından sorumlu kişinin ya da sorumlu konumdaki diğerlerinin (ör. yaşlı bakımevlerindeki personel) gerekli ilaçları düzgün biçimde temin edebilecek ve ilaç tedavi planını yönetebilecek konumda olduklarını değerlendirmek ve doğrulamak üzere doz uygulama programı ve kullanım tekniği konusunda bilgi arayabilme ve gerektiğinde sorular sorabilme. 2. İstenmeyen veya amaçlanmamış klinik etkilerin ilaç tedavisiyle ilgili olup olmadığını araştırma. Önceden kestirilebilen ve sık karşılaşılan advers etkileri tanımlayabilme veya ilgili bilgilere hemen erişebilme. Aşırı kullanım ya da aşırı doz nedeniyle ortaya çıkabilecek zehirlenme belirtilerini tanımlayabilme ve/veya teşhis edebilme ya da bu bilgilere hemen erişebilme. Hasta kayıtlarından, hasta/hastanın bakımından sorumlu kişiden ve yerine göre diğer sağlık personelinden hareketle ilaç tedavisinin zaman içindeki seyri ve istenmeyen klinik etki(ler) konusunda bilgi toplayabilme ve bu bilgileri ilişkilendirebilme. Hastanın kullandığı ilaçlar ile gözlenen olumsuz etkiler arasında olası neden-sonuç ilişkileri kurmak üzere araştırma ve analiz becerilerinden yararlanabilme. 72 3. Kuşkulanılan veya doğrulanan advers etkileri, aşırı duyarlılık durumlarını veya alerjileri uygun şekilde kaydetme ve/veya raporlama. Hastanın ilaç kaydında, notlarında ve/veya ilaç yönetim planında kaydedilmiş bulunan şüphelenilen veya ortaya çıkmış advers etkileri, aşırı duyarlılık durumlarını ve alerjileri belgelemek üzere sistematik bir süreci tanımlayabilme veya ortaya koyabilme. Standart bir advers etki* rapor formunu doğru biçimde doldurabilme (ör., kurumsal advers etki rapor formu veya Türkiye Farmakovijilans Merkezi (TÜFAM) Advers Etki Bildirim Formu). 2 Öge 3 – İzleme ve girişim başlatma 2. Tıbbi durum, gerek duyulan izleme ve/veya ilaç tedavisine ilişkin olarak hastanın bilgi ve kavrayışını netleştirme ve pekiştirme. İlaç tedavi hedefine/istenen sonuca ulaşma durumunun değerlendirilmesinde görev alma. 3. Gereken durumlarda terapötik ilaç izlemi* önerme. 4. Terapötik ilaç izleminin gerektiği gibi yapılmasını sağlama. 5. Terapötik ilaç izlemi veya diğer laboratuvar testleri/tetkik sonuçlarının işaret ettiği doz ayarlamalarını yapma ve daha ileri düzeyde izleme yapılmasına ilişkin önerilerde bulunma. 6. Test/tetkik sonuçlarını, tedavinin amaçlarını, klinik ilerleme veya sonuçları dikkate alarak ilaç yönetimini iyileştirmek üzere hasta/hastanın bakımından sorumlu kişi ve diğer sağlık çalışanlarıyla işbirliği yapma. Hasta ile görüşerek, onun tıbbi durumunu, izlenme gereksinimi ve/veya tedavi rejimine ilişkin bilgi düzeyini ölçebilme ve daha fazla bilgi edinmek isteyip istemediğini netleştirebilme. Hastanın daha fazla bilgi edinme isteğini, gereken sağlık ve ilaç bilgilerini yazılı ve/veya sözlü olarak özlü ve doğru bir şekilde karşılayabilme. Tedavileri izlenmekte olan hastalar için tedavi hedeflerini net olarak ortaya koyabilme (ör., özlenen uluslararası normalize oran - INR, kan glukoz, kolesterol veya kan basıncı değerleri). Uygulanmakta olan tedavinin hedeflerine ulaşıp ulaşmadığının değerlendirilmesi için gerekli bilgileri paylaşmak üzere hastayla ve diğer sağlık çalışanlarıyla işbirliği yapabilme. Hastalığın kontroluna veya ilaç tedavisinin izlenmesine yardımcı olabilme (ör., uluslararası normalize oran - INR, kan şekeri düzeyi, maksimum ekspiratuar akım hızı ölçümleri). Yeterlilik Standartları 1. Terapötik ilaç izlemi gereken durumları belirleyebilme ve açıklayabilme. Terapötik ilaç izlemi sürecinin amacını (ör., plazma düzeyi ile terapötik ve toksik etkiler arasındaki ilişki) ve bu süreçte önem taşıyan faktörleri (ör., zamanlama, kararlı durum konsantrasyonunun sağlanması, yükleme dozlarının etkisi) açıklayabilme. Bir grup ilaç hakkında terapötik ilaç izleminin gereklilikleri konusundaki bilgilere hemen erişebilme ve bunları açıklayabilme. Terapötik ilaç izleminde geçerli/yararlı bir sonuç elde edilmesini güvence altına almak için, kan örneklerinin alınmasındaki zamanlama (son doz ve tedavi süresini dikkate alarak) ve sıklık (kararlı durum konsantrasyon düzeylerine ilişkin olarak) konularında önerilerde bulunabilme. Doz ayarlaması için bilgi sağlamak üzere terapötik ilaç izlemi sonuçlarının geçerliliğini değerlendirebilme ve açıklayabilme. Doz veya doz sıklığını hesaplama/öngörme ve bunlarda değişiklik yapılmasına ilişkin önerilerde bulunmak üzere geçerli terapötik ilaç izlemi sonuçlarını uygulayabilme. Terapötik ilaç izleminin tekrarlanmasının gerekip gerekmediği, gerekiyorsa ne zaman yapılmasının uygun olacağı konusunda öneride bulunabilme. Tedavinin hedefini, sağlanan ilerlemeyi ve ilgili test sonuçlarını dikkate alarak dozu ayarlayabilme ve/veya uygulanması gereken doz konusunda önerilerde bulunabilme (ör. periton diyalizi sıvılarına uygulanan antibiyotik dozu). İlaç tedavisinin etkinlik ve güvenirliğini etkileyen ilaç yönetimine ilişkin sorunların belirlenmesinde klinik kararlar alabilme. İlaç yönetimini iyileştirmeye yönelik girişimlerin veya stratejilerin belirlenmesinde problem çözme becerilerini uygulayabilme (ör., doz, doz rejimi, doz uygulama yardımı hizmeti veya volumatik gibi diğer bir doz uygulama aracı hakkında danışmanlık verme; advers etkiler ya da toksisite belirtilerinin yönetimine ilişkin seçenekler hakkında önerilerde bulunma). 73 7. Yeterlilik Standartları 2 Hastanın gereksinimi olan uzmanlığa erişebilmesini sağlamak üzere üst sağlık hizmet basamağına yönlendirme. Üst sağlık hizmet basamağına sevkin gerekli olduğu durumları belirleyebilme. Üst sağlık hizmet basamağına sevkin gerekçelerini hasta/ hastanın bakımından sorumlu kişiye açıklayabilme. Başka bir sağlık çalışanına sevk durumunda ilgili işlemleri eksiksiz olarak yapabilme; en azından, sevkin tarihini, nedenini, halen yapılmış olan işlerin ve uygulanan tedavilerin dökümünü ve sevk işlemini yapan eczacının iletişim bilgilerini verebilme. Öge 4 – İlaç yönetimine ilişkin kayıtları yönetme 1. 2. Meslek standartlarına ve yerleşik uygulamalara göre, güncel ve doğru hasta ilaç öyküsü ve/veya ilaç yönetim planı hazırlama. İlaç yönetimi kayıtlarını gizliliği ve bakımda sürekliliği sağlayacak şekilde tutma. İlgili yerleşik meslek uygulamalarına ve standartlara hemen erişebilme ve/veya bunlara uygun davranabilme. İlaç yönetimine ilişkin önerilerin sonuçları dâhil ilaç yönetimi etkinliklerini doğru olarak belgeleyebilme. İlaç öykülerini/ilaç yönetim planlarını yetkili personelin gerektiğinde hemen erişebilmesini sağlayacak şekilde tutabilme. Hasta izlemine karar verildiğinde veya hasta izlemi yapılırken, ilaç öyküsü/ilaç yönetim planı için “ikaz sistemi” olan güvenli bir bilgi depolama ve erişim sistemini tanımlayabilme veya gösterebilme. Standart 7.3 İlaç kullanım kalıbını etkileme Bu yeterlilik standardı, ilaçların kuruluşlarda veya toplum genelinde kaliteli, maliyet etkin ve güvenli şelilde kullanılmasını sağlama konusunda eczacıların oynadıkları rollerle ilgilidir. Eczacıların sistem ölçeğinde veya nüfus genelinde ilaç kullanım kalıpları hakkında bilgi toplama ve hastaların aldıkları hizmeti iyileştirmek için bu kullanım kalıplarını olumlu yönde etkileme sorumluluklarına odaklanmaktadır. Eczacıların görev yaptığı, ilaçların belirli hasta popülasyonlarındaki kullanım şekillerini değiştirmeye veya iyileştirmeye yönelik iş süreçlerinin resmiyet derecesi çalışma ortamlarına göre değişiklik gösterir. Bu hizmet, yaşlı bakımevleri de dâhil olmak üzere kuruluşlarda, bir İlaç ve Tedavibilim Kurulu gözetiminde resmi nitelik taşıyan bir ilaç kullanımı incelemesi* programı çerçevesinde gerçekleştirilebilir. Eczacılar, toplum genelinde bu görevi hastalar veya onların bakımından sorumlu olan kimselerle yüz yüze yaptıkları akademik ayrıntılandırma* (ayrıntılı bilimsel açıklamalar) ya da klinik inceleme programlarında nesnel, kanıta dayalı klinik bilgiler vererek sağlarlar. İlaç Kullanım İncelemesi, eczacılık hizmetlerinde ileri gitmiş birçok ülkede, ilaçların kaliteli kullanımını sağlamaya yönelik olarak verilen ve ilgili sağlık otoritesince tanınan yapılandırılmış resmi bir süreçtir. Bu süreçte ilaç kullanımı, önceden belirlenmiş standartlara göre incelemeye tabi tutulur ve standartlara uygun olmayan kullanımları düzetmek üzere çabalara girişilir. Akademik ayrıntılandırma ve klinik inceleme ise sağlık çalışanlarına kendi meslek uygulamalarının kanıta dayalı ölçütlere veya standartlara uygun olup olmadığını değerlendirmelerinde yardımcı olur. Her ikisinde de reflektif öğrenme uygulamadaki değişimin temelini oluşturur. Eczacıların ilaç kullanım kalıplarını kanıta dayalı ölçütlere veya standartlara uygun hale getirmek için çalışmalarının bir nedeni de ilaçların sağlık kuruluşlarına ve topluma olan maliyetinin yüksekliği ve eczacılıkta iş yükü ve kaynaklar üzerindeki potansiyel etkileridir. Standart 7.3 İlaç kullanım kalıplarını etkileme Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – İlaç kullanım kalıplarının araştırılmasının temelini anlama 1. 74 İlaç kullanımında yerleşik ölçütlere/standartlara bağlı kalmanın önemini kavrama. İlaç kullanımında kanıta dayalı kılavuzlara uygun şekilde değişikliğe gitmenin yararlarını anlatabilme. İlaç kullanımını denetleme sürecinde reflektif öğrenmenin yerini tanımlayabilme. 2. İlaç kullanım kalıplarını iyileştirmek üzere, ilaç kullanımını incelemeye yönelik resmi süreçlerin (ör., ilaç kullanımı incelemesi, klinik inceleme, akademik ayrıntılandırma) nasıl uygulanacağını kavramış olma. İlaç kullanımı incelemesi, klinik inceleme ve akademik ayrıntılandırma gibi resmi inceleme süreçlerinin belli başlı özelliklerini tanımlayabilme. 2 Öge 2 – İlaç kullanım kalıplarını inceleme 2. İlaç kullanımında iyileştirmelerin yapılabileceği veya yapılması gereken yerleri resmi bir ilaç kullanımı incelemesi yaparak belirleme. İlaç kullanımına ilişkin bir incelemenin, ilaç kullanım kalıplarında iyileşme sağlama potansiyeli taşıdığı koşulları belirleyebilme. 3. İlaç kullanımı incelemesi tasarlama. İnceleme tasarımının başlıca özelliklerini tartışabilme (ör., amaçlar, yöntemler, ölçütler ve standartlar, raporlama, girişimde bulunma stratejisi). İncelemenin amaç ve hedeflerine göre çalışma tasarımına karar verebilme. Yapılacak olan incelemeye uygunluğu güvence altına almak için bir veri toplama enstrümanı geliştirebilme ve pilot denemesi yapabilme. 4. 5. 6. İlaç kullanımı incelemesini desteklemek için gereksinim duyulan ilgili klinik veya araştırma literatürüne erişme. İlaç kullanımının incelemeye tabi tutulabileceği nesnel, kanıta dayalı inceleme ölçütlerini ya da standartları seçme veya belirleme. İlaç kullanımı incelemesi işlemini yürütme ve bulguları analiz edip yorumlama. Kendi meslek uygulama alanındaki ya da seçilmiş hasta popülasyonlarındaki ilaç reçeteleme eğilimlerini veya protokolleri ve/veya ilaç kullanım eğilimlerini tanımlayabilme. İlaç kullanımında halen mevcut ve gelişmekte olan kalıpları anlamak için ilişkili verileri elde bulundurup yorumlayabilme. Yeterlilik Standartları Kendi meslek uygulama alanındaki ya da seçilmiş hasta popülasyonlarındaki ilaç kullanım kalıplarına ilişkin farkındalık geliştirme. 1. İnceleme ölçütlerinin veya standartlarının oluşturulması veya belirlenmesi için gerekli klinik bilgilere erişimi sağlayacak sistematik bir arama stratejisini tanımlayabilme ve/veya uygulayabilme. İlgili kanıta dayalı kılavuzlara, yerleşik standartlara ve ölçütlere erişebilme (ör., uzmanlık alanıyla ilgili kurumsal protokoller, Türk Kardiyoloji Derneği vb kuruluşlarca yayımlanmış uygulama kılavuzları). Seçilen ölçütlerin veya standartların gerekçesini oluşturan kanıtları tanımlayabilme. İlaç kullanımının incelenmesinde kullanılacak ölçütlerin veya standartların seçilmesine karar verebilme. Meslek uygulamasını (kendisinin ve diğerlerinin) değerlendirmek için kanıta dayalı ölçütler/standartlar uygulayabilme. Otomatik sistemler aracılığıyla olanlar dâhil verileri doğru biçimde toplayabilme. İnceleme ölçütlerinden/standartlarından sapmayı geçerli kılacak klinik nedenler bulunup bulunmadığını belirlemek için başvurulacak süreci tanımlayabilme. Elde edilen bulgularla desteklenmek üzere, uygulamadaki değişikliklere ilişkin sonuçlar çıkarabilme ve önerilerde bulunabilme. Öge 3 – İlaç kullanım kalıplarında iyileştirmeleri destekleme 1. İlaç kullanımıyla bağlantılı advers etkilerin görülme sıklığı ve niteliği ile ilgili bilgilere katkıda bulunma. Resmi advers etki raporlama sistemlerini tanımlayabilme ve/veya kullanabilme (ör., kurumsal advers etki raporlama sistemleri veya Türkiye Farmakovijilans Merkezi (TÜFAM)’a rapor). 75 2. 2 İlaç kullanım kalıplarının değiştirilmesi üzerinde etkili olabilecek girişim stratejilerini seçme. Yeterlilik Standartları 76 3. 4. 5. İlaç kullanım kalıplarını değiştirmeye veya olumlu biçimde etkilemeye yönelik girişim stratejilerini başlatma. İlaç kullanımı incelemesinden elde edilen bulgulara yanıt verme. Girişimde bulunma stratejilerinin, ilaç kullanım kalıplarını değiştirme bakımından etkisini değerlendirme. İlaçların kullanılış şeklindeki değişikliklerin itici gücü olarak belli başlı paydaşların rolünü tanımlayabilme (ör., kanaat önderleri, hekimler, hemşireler ve eczacılar reçete yazımını etkiler; eczacılar ve hemşireler ilaçların uygulanması üzerinde etkili olur ve yöneticiler/kurullar ilaç politikalarını etkiler). İlaç kullanım kalıplarını değiştirmeye yönelik bir dizi girişim veya stratejinin göreceli üstünlüklerini tanımlayıp tartışabilme (ör., eğitim etkinlikleri, politika ve süreç değişiklikleri, formüler kısıtlamaları). İnceleme sonucu elde edilen bulguları ve önerileri net ve özlü biçimde sunabilme. Değişim konusundaki bulguları uygulayabilme ve bir dizi girişimlerden yararlanarak değişimle ilgili öneriler sunabilme (ör., sözel sunum, kurumsal bütenlerde ya da meslek dergilerinde yayımlanan yazılar). İlaç kullanım kalıpları üzerine yapılan inceleme sonucunda başlatılan uygulamadaki değişiklikleri tanımlayabilme. İlaç kullanımını incelemek için, politikaları, süreçleri ya da tedavi protokollerini hazırlamaya veya incelemeye yönelik çalışmaları diğer sağlık çalışanlarıyla ortak çalışarak yürütebilme. Girişimde bulunma stratejilerinin etkisinin nasıl izlenip değerlendirilebileceğini tartışabilme. Girişimde bulunma stratejilerinin ilaç kullanım kalıpları üzerindeki etkisini değerlendirmeye yönelik bir çalışmayı başlatabilme. Alan 8 Eleştirel analiz, araştırma ve eğitim Standart 8.1 Bilgiye erişim, analiz ve sentez Standart 8.2 Sağlık, ilaç veya eczacılık uygulaması araştırmalarında yer alma Standart 8.3 Öğrencileri ve sağlık alanındaki meslektaşları resmi anlamda eğitme ve yetiştirme Standart 8.1 Bilgiye erişim, analiz ve sentez Bu yeterlilik standardı, eczacıların klinik bilgilere erişim, analiz, yorum ve sentez yetenekleriyle ilgilidir. Yazılı veya sözlü olarak objektif ve dengeli bir yanıt oluştururken mesleksel yargıların kullanılması da bu kapsamdadır. Bu tip bir etkinlik, araştırma çalışmalarını desteklemek üzere eczacıların kendi meslek uygulamalarının bir sonucu olarak ortaya çıkabileceği gibi, resmi bir bilgi talebine yanıt olarak da gerçekleşebilir. Yeterlilik Standartları Bu yeterlilik alanı, eczacıların tıp ve eczacılık literatüründe yer alan bilgileri analiz etme ve sentezleme yeterlilikleri ile ilişkilidir. Ayrıca, eczacıların araştırmacı ve eğiticiler olarak üstlendikleri roller de bu kapsama girer. Eczacılar, araştırmacı rolleriyle, ilaçlar ve kullanımlarıyla ilgili bilgilere ve mesleğin ilerlemesine katkıda bulunurlar. Eğiticiler olarak, diğer eczacıların ve sağlık çalışanlarının kapasitelerini geliştirmelerine yardımcı olurlar; öğrencileri destekleyerek ve yetiştirerek eczacı iş gücünü desteklerler. 2 Kanıta dayalı bilgi sağlama, öneri ve tavsiyelerde bulunma işlevi, sanayideki eczacılarla sağlık ekiplerinde yer alan klinik eczacılar tarafından, ilaçların reçetelenmesi, hastalara verilmesi ve izlenmesini desteklemek üzere proaktif olarak, yani kendi inisiyatifleriyle yerine getirilir. Bundan farklı olarak, ilaç ve zehir danışma hizmetlerinde (ör. Ulusal Zehir Danışma Merkezi, UZEM; Hacettepe İlaç ve Zehir Bilgi Merkezi, HİZBİM) ya da devlet sektöründe (ör. Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu, TİTCK) ilaçlarla ilgili düzenlemeler konusunda görevli eczacılar kanıta dayalı bilgileri çoğu kez kendilerine doğrudan bir talep geldiğinde sağlarlar. Gerek bu eczacılardan gerekse kırsal kesimdeki eczanelerden, özellikle insanların veya hayvanların bu maddelere kazayla veya kasten maruz kaldıkları durumlarda, tedavide kullanılmayan kimyasallar (ör., haşere ve yabani ot ilaçları gibi) hakkında bilgi talep edilebilir. Klinik araştırma raporlarının eleştirel analizi, araştırmanın geçerliliği, bulguların ve sonuçların güvenirliği hakkında görüş oluşturmak üzere araştırma yöntemleri ve istatistik tekniklere ilişkin bilgilerin uygulanmasına dayanır. Bulguların klinik öneminin (istatistiksel öneminden ayrı olarak), başka ortamlarda ilaçların kullanımını etkileme potansiyelinin değerlendirilmesine yönelik mesleksel yargılar da bu analiz kapsamına girer. Standart 8.1 Eleştirel analiz, araştırma ve eğitim Performans ölçütü Kanıt örnekleri Öge 1 – Bilgi kaynaklarını ve sistemleri yönetme Genel olarak talep edilen/sağlanan bilgi türleri açısından bilgi kaynaklarının yeterli ve uygun olmasını sağlama. 2. En yaygın biçimde talep edilen/gereksinim duyulan bilgilere yönelik arama stratejileri oluşturma. Değişik tipte bilgi talepleri için bir arama stratejisi geliştirebilme. Belirli arama stratejilerinde kaynak olarak gösterilen bilgi kaynakları kaskadındaki mantığı açıklayabilme. 3. Bilgiye yeniden erişim için yerleşik uygulamalar oluşturma. Gereksinimin aciliyeti, aranılan bilgilerin karmaşıklığı, diğer iş gereklilikleri ve eldeki kaynaklar gibi faktörler açısından, bilgi sağlama öncelikleri için geçerli yerleşik uygulamaları veya kuralları açıklayabilme. 4. Bir ilaç ve sağlık bilgisi iletişim ağı oluşturma. Bilgi ağı iletişiminin rolünü/yararlarını tanımlayabilme (ör., zehirli maddeler ve ilaç bilgi merkezleri, toplum destek kuruluşları, devlet kuruluşları ve birimleri, mesleğe ilişkin belirli bir alanda hizmet veren eczacılar, ilaç şirketleri, tıp uzmanları). 1. Hacim ve genel olarak sağlanan bilgiler bakımından, elde bulunan bilgi kaynaklarının yeterliliğini (ör. konuya ilişkin, güncel, doğru ve kanıta dayalı) gösterebilme. Potansiyel yeni bilgi kaynaklarının olası değerini belirlemek üzere kullanılan ölçütleri (ör., içeriğin kalitesi, uygulama ve sınırlamaları, maliyet) açıklayıp gerekçelendirebilme. 77 5. 2 Doğru ve eksiksiz kayıtların güvenli biçimde saklanmasını ve gerektiğinde bunlara anında erişilmesini sağlama. Yeterlilik Standartları 6. Performansı iyileştirmek için resmi bir geri bildirim ve analiz sistemi kurup sürekliliğini sağlama. Bilgi taleplerinin ve bunlara verilen yanıtların kayda geçirilmesinde standart bir formatın nasıl kullanılacağını gösterebilme. Kayıtların saklanmasında gözetilen kuralları tanımlayabilme. Kayıtların güvenli biçimde saklanmasında mantıksal bir sistem uygulayabilme. Saklanan kayıtlara anında ve uygun biçimde erişebilme. Performans analizi için ne tür verilere gerek olduğunu belirleyebilme. Alıcıların sağlanan bilgileri anlama ve/veya bunları esas alarak hareket etme kapasitesini etkileyen konuları açıklayabilme (ör., netlik, uygunluk ve gerekçelendirme). Hizmetteki aksaklık ve boşlukları belirlemek (ör., meslektaş değerlendirmesi, paydaş geri bildirimi, iç denetleme), hizmetleri iyileştirmeye yönelik girişimleri ve bu girişimlerin yarattığı etkiyi ölçmek için sistematik bir yaklaşım uygulayabilme. Öge 2 – Bilgiye erişim 1. Gerekli bilgilerin niteliğini ve aciliyetini açıklığa kavuşturma. 2. Bilgi gereksinimlerinin karşılanabilmesi için mevcut bilgi kaynaklarının yeterli olup olmadığını değerlendirme. 3. 4. 5. İşyerinde bulunanların yetersiz kalması halinde ek bilgi kaynaklarına erişme. Bilgi gereksinimlerine yanıt verirken sistematik bir arama stratejisi uygulama. Elektronik veritabanları dâhil olmak üzere, ilgili bilgileri/literatürü çeşitli kaynaklardan seçip derleme. Bilgilerin aciliyet derecesini belirleyebilme. Bilgi gereksinimleriyle ilgili netlik ve anlaşma sağlanması için soru sorabilme, dinleyebilme ve gereklilikleri ifade edebilme. Bilgilerin niteliğini, karmaşıklık derecesini ve hangi biçimde istendiğini net ve özlü biçimde anlatabilme. Kalite, uygunluk ve güvenirlik gibi ölçütler bakımından bilgi kaynakları arasındaki farklılıkları ayırt edebilme (ör., tanıtıcı/ilan niteliğindeki materyaller, nesnel/bağımsız referans metinleri, meslektaş değerlendirmeli dergi makaleleri/araştırma makaleleri). Dizin ve özetleme hizmetleri ve elektronik veritabanı dâhil olmak üzere bir dizi bilgi kaynağınının kapsamını ve yararlılığını (uygulamalar ve sınırlamalar) tartışabilme. Eldeki bilgi kaynaklarının bilgi gereksinimlerini karşılama bakımından yetersiz kaldığı durumları belirleyebilme. Bilgi gereksinimlerinin karşılanmasında başka bilgi kaynaklarını (ör., ilaç bilgi merkezleri, ilaç üreticileri, uzman hekimler, eczacılık fakülteleri) seçebilme ve bu seçimi gerekçelendirebilme. Belirli tipte bir bilgi için tanımlanmış bir arama stratejisini uygulayabilme. Tanımlanmış bir arama stratejisinin olmadığı durumlarda mantıksal ve uygun bir arama stratejisi geliştirip uygulayabilme. Gereken bilgiye/literatüre erişmek için çeşitli elektronik ve basılı kaynakları kullanabilme. Bilgilenme gereksinimlerinin karşılanması için uygun görülen materyallerden seçim yapabilme ve bu seçimi gerekçelendirebilme. Öge 3 – Bilginin gözden geçirilmesi ve analizi 1. Klinik bilgilerin eleştirel analizi için gerekli temel kavramları ve terminolojiyi kavrama. 2. Klinik makalelerin içeriğine ne kadar güvenilebileceğini belirleme. 78 Klinik araştırmalara uygulanabilen “kanıt düzeyleri” arasındaki farklılıkları ayırt edebilme (ör., iyi tasarlanmış, kontrollü tesadüfî deneme, olgu serileri). Bilimsel/tıbbi literatürde yaygın olarak kullanılan istatistik terimlerin ve/veya yöntemlerin anlamını açıklayabilme (ör., göreceli ve mutlak risk, istatistiksel anlamlılık, güven aralıkları, uygulama yapılması gereken denek/deneme sayısı, maliyet etkinlik ve maliyet-yarar analizi gibi). Birincil kaynaklarda yer alan bilgilerin kalitesini ve güvenirliğini tartışabilme (ör., referansı olmayan bir ifade ile bağımsız bilimsel hakemli bir dergideki ifadenin karşılaştırılması). Kullanılan yöntemlerin geçerliliğini tartışabilme (ör., yanlılıktan kaçınma, örneklem yöntemleri, çalışmaya dahil etme/dışarıda bırakma ölçütleri, biyobelirteçlerin kullanılması). Birincil kaynaklardan gelen yeni bilgilerin ilaç kullanımı üzerindeki etkisini veya klinik önemini açıklayabilme. 3. Erişilen bilgileri anlama ve yorumlama. İlaçların karşılaştırmalı etkinliği ve güvenirliği, maliyet etkinlik ve farklı farmasötik dozaj şekillerinin farmakokinetiğine ilişkin olanlar dâhil, klinik makalelerin içeriğini açıklayabilme. 4. Aykırı veya çelişkili bilgileri bağdaştırmak için ve/veya bilginin kıt olduğu hallerde görüş oluşturmak üzere mesleğe ilişkin karar verme. Erişilen bilgilerin tutarsız veya çelişkili olduğu durumları belirleyebilme. Bilgilerin bilinene aykırı veya çelişkili olduğu veya yetersiz kaldığı durumlarda (ör., diyaliz sonrası uygulanan antibiyotik dozu) izlenecek bir yol belirleyip buna göre karar verebilme/öneride bulunabilme. Erişilen bilgileri net, birbirleriyle ilişkili, nesnel ve özlü bir şekilde içselleştirme. 2. Yanıtı mesleksel açıdan savunulabilir ve sorumlu bir biçimde yapılandırma. Bulguların, önerilerin, düşüncelerin ve görüşlerin sunulabileceği veya sunulması gereken yolları etkileyen konuları (mesleğe ilişkin, etik ve hukuksal) tanımlayabilme. 3. Bilgileri kanıtlarla ilişkilendirmede standart bir referans teknik uygulama. Tam referanslı bir bilgi özeti hazırlayabilme ve bilimsel yazında kullanılan türde bir referans gösterimi tekniğini kullanabilme (ör., Vancouver Sistemi). 4. Yanıtı net ve özlü biçimde destekleyen kanıtları açıklama. Gerektiğinde isteğe/bilgi gereksinimine atıfta bulunarak, koşulları ortaya koyarak ve hasta veya ilaç faktörlerinden hareketle verilen yanıtın kanıta dayalı içeriğini net olarak açıklayabilme. 5. Yanıtta yer alan mesleğe ilişkin fikir, görüş ve önerileri temellendirme. Mesleğe ilişkin fikir, görüş veya önerileri literatür bulgularından ayırt edebilme. Kanıta, farmakolojik bilgiye, hasta veya ilaç faktörlerine atıfla ve/veya koşulları ortaya koyarak görüş, fikir ve önerileri gerekçelendirebilme. 1. Nesnel ve kesin bir yanıt/özet için farklı kaynaklardan sağlanan bilgileri bütünleştirebilme. Koşulları ortaya koyarak ve/veya hasta veya ilaç faktörlerini hesaba katarak klinik bilgi ile istenen/gereksinim duyulan bilgi arasındaki ilişkiyi net olarak kurabilme. Yeterlilik Standartları Öge 4 – Bilgilerin sentezi 2 Standart 8.2 Sağlık, ilaç veya eczacılık uygulaması araştırmalarında yer alma Bu yeterlilik standardı, eczacıların ilaçlar, bunların kullanımı, sağlık veya eczacılık meslek uygulamalarına ilişkin araştırmaların gerçekleştirilmesindeki veya bu araştırmalara katkıda bulunulmasındaki rolleriyle ilgilidir. Araştırma gereksinimlerinin belirlenmesi, araştırmanın tasarımı ve yürütülmesi, bulguların analizi ve yayımlanması bu kapsama girer. Eczacılar, ilaçlar, kullanımları, sağlık ve mesleğe ilişkin uygulamalar üzerine araştırmaların tasarımında, yürütülmesinde ve analizinde yer alırlar. Araştırma yapabilmek için eczacıların araştırma yöntemleri, istatistik terimler ve tekniklerin uygulanması konusunda temel bilgi ve yeterliliğe sahip olmaları gerekir. Eczacılar, ayrıca, araştırma tasarımının, elde edilen bulguların başka durum ve ortamlara genelleştirilmesini etkileyebileceğini bilmeli, araştırmalarını bilimsel yazım becerileriyle belgeleyebilmelidirler. Tüm eczacı araştırmacılar, genellikle kendi araştırmalarını meslektaşlarının değerlendirmesine sunarlar ve kendileri de başka araştırmacıların çalışmalarını değerlendirirler. Bu, araştırmanın doğru, eksiksiz ve inandırıcı biçimde raporlanması bakımından gereklidir. Araştırmacı konumundaki eczacıların çoğu, diğer araştırmacılara ve kursiyer pozisyonundaki araştırmacılara mentorluk yapma ve denetleme sorumluluğunu da üstlenirler. Bu rollerinde, eczacılardan araştırmada mükemmelliği ve profesyonelliği gözeten olumlu bir rol modeli olarak hareket etmeleri beklenir. Eczacılar, araştırma etiği, araştırmanın yürütülmesinde sorumlu davranış, diğer araştırmacıları yönlendirecek araştırma tasarımı ve yöntemleri gibi alanlarda önerilerde bulunurlar. Meslek uygulamalarıyla ilgili araştırmalar, mesleğe ilişkin hizmet sunum sistemlerinde değişimi başlatma ve mesleğin gelecekte daha da gelişmesi bakımından temel bir itici güçtür. Gelişmiş eczacılık uygulaması ve mesleğe ilişkin yeni rollerin veya hizmetlerin gelişmesi, toplumun sağlıkta daha iyi sonuçlara ulaşmasının temelini oluşturur. Eczacılar, özellikle akademik ortamlarda, yeni ilaçların, yeni farmasötik dozaj şekillerinin ya da yeni endikasyonların bulunmasına yönelik araştırmalar üstlenirler veya bu araştırmalara katkıda bulunurlar. Böylece, uzmanlıklarını farmakoloji, farmasötik teknoloji, farmakokinetik ve sosyal eczacılık* gibi alanlara yansıtır ve 79 uygularlar. Araştırma çalışmalarını hangi ortamda yaparlarsa yapsınlar, bulundukları tüm araştırmalar sonuçta ulusal ilaç politikasına katkıda bulunur. 2 Standart 8.2 Sağlık, ilaç veya eczacılık uygulaması araştırmalarında yer alma Performans ölçütü Kanıt örnekleri Yeterlilik Standartları Öge 1 – Araştırma ilke ve kavramlarını anlama 1. Araştırma protokollerinin tasarımı üzerinde etkili olan araştırma etiği, araştırma yöntemleri ve temel konuları anlama. 2. Araştırma verilerinin analizinde kullanılan istatistik terimleri ve teknikleri kavrama. Araştırma çalışmasıyla ilgili etik ilkeleri tartışabilme (ör., çıkar çatışmasından kaçınma, araştırmanın katılımcılarına saygı, zarar vermeme ve yarar sağlama ilkesini gözetme). Araştırma protokollerinin tasarlanmasında dikkate alınacak başlıca faktörleri tanımlayabilme (ör., örneklem büyüklüğü, süre, dahil etme ve dışarıda bırakma ölçütleri, ön yargılardan kaçınma, analiz tekniği). Yaygın kullanılan araştırma yöntemlerinin temel özellikleri arasındaki farklılıkları tanımlayabilme (ör., kontrollü olgu araştırması, kohort çalışması, randomize kontrollü çalışma, nitel araştırma yöntemleri). İstatistik terimleri ve teknikleri tanımlayabilme (ör., t-testi, p-değeri, güvenlik aralıkları, regresyon analizi). İstatistik konularının (ör., örneklem büyüklüğü) araştırma tasarımını nasıl etkilediğini tartışabilme. Maliyet etkinlik ve maliyet-yarar analizi gibi temel ekonomik kavramları tanımlayabilme. 3. Araştırma sorusu, bulgular ve sonuçlar arasında kurulması gereken ilişkiyi kavrama. Araştırma sorusu, araştırmanın ortaya koyduğu durum ve çıkartılan sonuçlar arasındaki doğrudan ve mantıksal ilişkiyi tanımlayabilme. 4. Araştırmaya hasta katılımının önemini kavrama. Araştırmaya hasta katılımının özendirilebileceği ve kolaylaştırılabileceği yolları tartışabilme. Kanıt temelinde boşlukların görüldüğü alanları belirlemek ve bunlara öncelik vermek için sistematik bir yaklaşımı benimseyebilme. Bir konuya yönelik araştırma gereksinimi tanımlayabilme ve gerekçelendirebilme. Önerilen araştırmanın yanıt getirmesi beklenen araştırma sorusunu net biçimde ortaya koyabilme. Öge 2 – Araştırma yürütme 1. Kanıt temelinde boşluk olan alanların belirlenmesinde titiz ve sistematik bir yaklaşım benimseme. 2. İlgi duyulan araştırma alanında mevcut bilgileri belirlemek üzere literatürü eleştirel biçimde analiz edip gözden geçirme. İlgi duyulan araştırma alanında literatür araştırması yapabilme. Literatür araştırmasının ortaya koyduğu kanıt boşluklarını tartışabilme. 3. Araştırma kavram ve metodolojisini ya da protokolünü hazırlama ve tanımlama. İlgi duyulan alanı araştırmaya yönelik bir araştırma kavramı ve önerisi geliştirebilme. Araştırma önerisinin kanıtta belirlenen boşluğu nasıl ele alacağını açıklayabilme. Araştırma yönteminin, araştırma sorusunun ortaya çıkarılması bakımından uygunluğunu gerekçelendirebilme. 4. Gerekli onayların alınmasını sağlama. 5. 80 Herhangi bir değişikliğin gerekçesini de açıkça ortaya koyarak, araştırmayı yapılan öneri doğrultusunda yürütme. Araştırmanın başlaması için ön koşul olarak istenilen onayları tanımlayabilme (ör., kurumsal onay veya etik kurul onayı, finansman için araştırma fonu onayı). Gereksinim duyulan onayların alınması için gerekli belgeleri tamamlayabilme. Araştırma sorusuyla ilgili nicel ve/veya nitel verileri toplayıp belgelendirebilme. Araştırmanın geçerliliğini güvence altına almak üzere metodolojide yapılan değişiklikleri, bunların etkisini ve nasıl ele alındıklarını tanımlayabilme. 6. Bulguları netleştirmek üzere araştırma sonuçlarını analiz etme ve yorumlama. 7. 8. 9. Araştırma verileri ve materyallerini yönetme ve saklama sorumluluğunu üstlenme. Olumsuz olanlar dâhil, araştırma bulgularını doğru ve eksiksiz olarak belgeleme. Tartışma ve sonuçları araştırma bulguları bağlamında açıklayabilme ve gerekçelendirebilme. Araştırma metodolojisinin ve/veya bulguların sınırlamalarını kabul edip bunları açıklayabilme. Bulguların klinik önemini ve/veya bunların ne ölçüde genelleştirilebileceğini ya da başka ortamlara da uygulanabileceğini anlatabilme. Saklanması gereken verileri ve birincil nitelikteki materyalleri tartışabilme. Güvenli ve erişilebilir bir veri saklama sisteminin nasıl kullanılacağını tanımlayabilme veya gösterebilme. Yöntemleri, bulguları ve sonuçları doğru olarak bildiren bilimsel bir araştırma makalesi hazırlayabilme. Öge 3 – Bulguları yayımlama ve uygulama 1. Bulguların meslektaşlarla ve daha geniş olarak toplumla paylaşılmasında en uygun bilgi yayma stratejilerini belirleme. Araştırma bulgularının paylaşılması için çeşitli yayım stratejileri belirleyebilme (ör., web temelli yayım; iş yerinde hizmet içi sunum; meslek dergisinde yayımlama; ulusal veya uluslararası konferanslarda sunum yapma gibi). 2. Araştırma bulgularını sorumluluk anlayışı içinde paylaşarak uygulamada değişiklik sağlama ve bilgi dağarcığını genişletme. Yayım stratejisi olarak belirlenen tercihi gerekçelendirebilme. Araştırma bulgularının sorumluluk anlayışı içinde paylaşılması için yayım stratejileri uygulayabilme. 3. Araştırma kanıtlarını mesleğe ilişkin uygulamalar ile bütünleştirme. Araştırma bulguları ışığında, iş yeri sistemlerinde veya uygulamalarında gereken düzeltmeleri tanımlayabilme ve gerekçelendirebilme. Araştırmadan elde edilen kanıtları sistemlere ya da politika ve süreçlere uygulayabilme. Meslek uygulamasında, araştırmadan elde edilen kanıtların yaşama geçirilmesi sonucunda başlatılan değişiklikleri tanımlayabilme. 2 Yeterlilik Standartları Araştırma bulgularıyla desteklenen tartışma ve sonuçları kesin ve açık olarak belirtme. Maliyet unsurları dâhil olmak üzere, gruplandırılmış veriler üzerinde doğru hesaplamalar ve istatistik analizler yapabilme. Araştırma bulgularına yerleşiklik kazandırmak üzere, sonuçları analitik ve klinik akıl yürütme becerileriyle yorumlayabilme. Araştırma bulgularını araştırma sorusu bağlamında tartışabilme. Standart 8.3 Öğrencileri ve sağlık çalışanı meslektaşları eğitme ve yetiştirme (Ayrıca bakınız Alan 2 – Standart 2.7 Personelin denetlenmesi ve Alan 3 – Standart 3.2 Personel yönetme ve geliştirme.) Bu yeterlilik standardı eczacıların eğitici rollerini ele almaktadır. Bu rol, eczacılara ve diğer sağlık çalışanlarına yönelik olarak hazırlanmış eğitim etkinliklerinden eczacılık alanında lisans ve lisansüstü çalışmalara katılmaya kadar uzanır. Eczacılar, hasta gruplarının, öğrencilerin ve sağlık alanındaki diğer meslektaşlarının eğitimlerinde aktif olarak yer alırlar. Örneğin, bir eczacı için, belirli bir eğitim programına katılma, orada öğrendiklerini bir hizmet içi programda meslektaşlarına aktarma ya da belirli hasta gruplarına yönelik yapılandırılmış eğitim programları (ör. kardiyak rehabilitasyon*) yürütme sık görülen durumlardır. Benzer biçimde, sağlık kuruluşları veya serbest eczanelerde hizmet veren küçük eczacı grupları, kolaylaştırılmış olgu tartışmalarına katılabilirler. Meslek kuruluşları da sürekli meslekli gelişimi tanıtmayı ve kolaylaştırmayı ya da öğrencileri eğitmeyi amaçlayan eğitim programları hazırlayabilirler. Bu tür programlarda görev alan eczacılar eğitici rolü üstlenmiş olurlar. 81 Eczacılık fakültelerindeki eczacılar öğrencilerin lisans ve lisansüstü eğitim programlarında görev alırlar. Bu konumdaki eczacıların eğitimle ilgili kavramlar ve değerlendirme süreçlerine ilişkin bilgileri daha fazladır. Bu görevlerde bulunan eczacılar genellikle araştırma çalışmalarına da katkıda bulunurlar. 2 Standart 8.3 Öğrencileri ve sağlık çalışanı meslektaşları eğitme ve yetiştirme Performans ölçütü Kanıt örnekleri Yeterlilik Standartları Öge 1 – Eğitim teorisini ve ilkelerini anlama 1. Öğrencinin eğitim sürecinde taşıdığı önemi kavrama. 2. 3. Öğrencinin becerilerinin, motivasyonunun ve öğrenme arzusunun eğitim faaliyetlerinin başarısı için taşıdığı önemi tartışabilme. Yetişkin eğitiminde motivasyon sağlamak ve/veya motivasyonu sürdürmek için önem taşıyan başlıca faktörleri tartışabilme. Yetişkin eğitiminde çok seçenekli ve zengin öğrenme fırsatları sunma gereğini kavrama. Yeterlilik standartlarının veya öğrenme hedeflerinin eğitim programı/içerik tasarımına nasıl uygulanacağını kavrama. Eğitimin içeriği ile öğrenme hedefleri ve/veya yeterlilik standartları arasında var olan ilişkiyi tanımlayabilme. Yetişkin eğitiminde değişken öğrenme tarzlarını ya da modalitelerini tartışabilme (ör., sözel yöntemler ile görsel yöntemlerin karşılaştırılması). Temel mesajların tekrar yoluyla pekiştirilmesinin yetişkin eğitimindeki önemini tartışabilme. Öge 2 – Öğrenmeyi kolaylaştırma 1. Bilgi, beceri ve mesleğe ilişkin davranışlardaki eksiklikleri belirleme. Belirlenen öğrenme gereksinimlerini netleştirip tanımlayabilme. Öğrenme gereksinimlerini öğrenme hedefleri biçiminde tanımlayabilme. 2. Öğrenme gereksinimlerinin karşılanması için öğrenme etkinlikleri seçme ya da geliştirme. Öğrenme etkinliklerinin öğrenme gereksinimleri ile olan ilişkisini gerekçelendirebilme. Belirlenmiş öğrenme hedefleri veya yeterlilikleri için uygun bir dizi öğrenme etkinliği geliştirebilme. Eğitimle ilgili kaynakların ve etkinliklerin ilgi çekici olmasını, uygun ve güncel bilgiler vermesini sağlama. Eğitsel içeriği pekiştirme ve netleştirmeye yönelik stratejiler kullanma. 3. 4. 5. Etkinliklerin, bir dersin parçasını oluşturduğu durumlarda içerikteki stratejik bağlantıları kurma. Kullanılan eğitsel içeriğin geçerliliğini ve/veya kanıtsal temellerini ortaya koyabilme. Öğrencinin süreçte yer alma ve katılma biçimlerini (ör., tartışma ve soru sorma, reflektif öğrenme, grup çalışmaları ve alıştırmaları) tanımlayabilme. Eğitimin içeriğinin pekiştirilmesinde ve netleştirilmesinde kullanılabilecek çeşitli stratejileri tanımlayabilme (ör. özel ders veya çalışma grupları, yazılı materyaller, intranet veya internet temelli kaynaklar). Eğitsel içeriği pekiştirme ve/veya netleştirme amacıyla yapılan strateji tercihlerini tanımlayıp gerekçelendirebilme. Bir dersin stratejik amacını ortaya koyabilme. Dersten amaçlanan sonuçlarla uyumlu olmak üzere, ders eğitim programını planlayıp tasarlayabilme. Öge 3 – Öğrenme çıktılarını değerlendirme 1. 2. 82 Öğrenme durumunu değerlendirmek için geçerli, güvenilir ve uygun araç ve stratejiler kullanma. Değerlendirme sonuçlarını doğru, zamanında ve uygun biçimde kaydetme ve bildirme. Öğrenmenin değerlendirilmesinde kullanılan araçların güvenirliği ve geçerliliği üzerinde etkili olan başlıca konuları tartışabilme. Farklı değerlendirme yöntemlerinin göreli üstünlüklerini ayırt edebilme. Değerlendirme sonuçlarını zamanında ve doğru biçimde sunabilme. Öğrenme motivasyonunu artırmak için, rapor incelemesinde kullanılan yöntemler üzerinde etkisi olan başlıca faktörleri tartışabilme. 3. 4. Yerleşik politikalar ve süreçler çerçevesinde sonuçların moderasyonu ve karar verme süreçlerine katılma. Öğrenci ve meslektaş geri bildiriminin elde edildiği sistemleri tanımlayabilme. Bir eğitimci olarak performansı güçlendirmek için geri bildirimin nasıl kullanıldığını anlatabilme. Yerleşik iç moderasyon süreçlerini tanımlayabilme. Hakkaniyet ve adil yargı gereklilikleriyle uyumlu sonuç değerlendirme/karar verme süreçlerini tanımlayabilme. Sonuçların değerlendirildiği süreçlere ön yargısız katılabilme. 2 Yeterlilik Standartları Eğitim etkinlikleri/materyalleri ve değerlendirme stratejileri konusunda öğrenciler ve meslektaşlardan yapıcı geri bildirimler alma ve bunları uygulamaya aktarma. 83 2.4 Eczacı Olarak İlk Tescilde Gerekli Yeterlilik Standartları Özeti Yeterlilik Standartları 2 Bölüm 2.3’te, eczacılık mesleğine giriş düzeyinde başlayabilmek için gereken performans ölçütleri (ör., ilk tescil) koyu renkle taranmış olarak gösterilmişti. Aşağıda verilen Tablo 2‘de bunların bir listesi verilmiştir. Dolayısıyla, bu liste eczacılık mesleğine ilk kez başlayacak olan bir eczacının sahip olması gereken yeterlilik standartlarının tam bir özetidir. En altta aynı meslek uygulama profili grafik olarak sunulmuştur. Tablo 2: Mesleğe yeni başlayacak olan giriş düzeyindeki bir eczacı için yeterlilik standartları Çalışma Alanı (*=her zaman uygulanması gereken) Standartlar Ögeler Performans Ölçütleri 1 - Mesleksel ve etik uygulama* 2 - İletişim, işbirliği ve özyönetim* 4 - Reçeteye yazılan ilaçları inceleme ve karşılama 5 - Farmasötik preparatların hazırlanması Tümü Tümü Tümü 5.1 Tümü Tümü Tümü 1 2 3 4 5 ve 6 1 ve 2 1 1 4 1 2 ve 3 Tümü 1 ve 3 2 1 2 ve 4 3 1, 2 ve 4 3 1 2 3 1 2 3 4 1 3 Tümü Tümü Tümü 1 ve 2 1-3 1-4 1-5 Tümü Tümü 1–3 1–4 1 ve 4 1-3 Tümü Tümü Tümü 1 ve 2 1, 3-5 Tümü 1 ve 2, 4-6 Tümü 1-3, 6 ve 7 Tümü 1 ve 2, 4 1 1 1 - 3, 5 1-3 3 ve 4 1 ve 2 3 5.2 5.3 5.4 6 - Birinci basamak ve koruyucu sağlık hizmeti sunumu 6.1 6.2 6.3 7 - İlaçların optimum kullanımının geliştirilmesi ve katkıda bulunulması 7.1 7.2 7.3 8 - Eleştirel analiz, araştırma ve eğitim 8.1 8.2 Yeterlilik Standartları 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 4.1 4.2 4.3 5.1 5.2 5.3 5.4 6.1 6.2 6.3 7.1 7.2 7.3 8.1 8.2 8.3 Mesleğe giriş düzeyindeki bir eczacı için yeterlilik standartları = Yeterlilik standardındaki tüm ögelerin ve performans ölçütlerinin karşılanması gerekir. = Yeterlilik standardındaki bazı ögelerin ve performans ölçütlerinin karşılanması gerekir. 84 2.5 Yararlanılan Kaynaklar 2 1. 2020 Vision FIP's Vision, Mission and Strategic Plan. Jan 2008. 2. A Global Competency Framework for Services Provided by Pharmacy Workforce. Draft version August 2010. FIP Pharmacy Education Taskforce. Accreditation Standards and Guidelines for The Professional Program in Pharmacy Leading to the Doctor of Pharmacy Degree. Adopted: January 15, 2006; released: February 17, 2006; effective: July 1, 2007. Guidelines version 2.0; Adopted: January 23, 2011; effective: February 14, 2011. Accreditation Council for Pharmacy Education Chicago, Illinois. 4. Australian Commission on Safety and Quality in Healthcare. Review by peers. July 2010. 5. Australian Pharmaceutical Advisory Council. Guiding principles to achieve continuity in medication management. July 2005. 6. Bruno, A., Bates, I., Brock T and Anderson C. Towards a Global Competency Framework. Am. J. Pharm. Educ. 2010; 74 (3) Article 56. 7. Canadian Council for Accreditation of Pharmacy Programs (CCAPP). Accreditation Standards and Yeterlilik Standartları 3. Guidelines for The Baccalaureate Degree Program in Pharmacy, 2006 (Revised). 8. Claire Anderson, Ian Bates, Diane Beck, Billy Futter, Hugo Mercer, Michael J Rouse, et al. The Pharmacy Education Taskforce: FIP and WHO move forward in developing pharmacy education. International Pharmacy Journal 2007 Jun;22(1):3-5. 9. Claire Anderson, Ian Bates, Diane Beck, Henri R Manasse J, Hugo Mercer, Mike Rouse, et al. 10. Coombes I., Avent M., Cardiff L., Bettenay K., Coombes J., Whitfield K., Stokes J., Davies G., Bates I. Improvement in Pharmacist’s Performance Facilitated by an Adapted Competency-Based General Level Framework. J. Pharmacy Practice and Research 2010; 40 (2): 111-118. 11. FIP, UNESCO, & WHO. Pharmacy Education Taskforce, Action Plan 2008-2010. 12. Guidelines and Procedures for Accreditaion, Version 2.1,.July 2011. 13. Hastane Hizmet Kalite Standartları, Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü Performans Yönetimi ve Kalite Geliştirme Daire Başkanlığı, Ankara 2011. 14. Hepler CD, Strand LM. Oppor tunities and responsibilities in pharmaceutical care. Am J Health Syst Pharm 1990 Mar 1;47(3):533-43. 15. Hill L., Delafuente J., Sicat B., et al. Development of a Competency-Based Assessment Process for Advanced Pharmacy Practice Experiences. American Journal of Pharmaceutical Education. 2006; 70(1): 111. 16. Malson G. Global agreement reached for the future of hospital pharmacy. Hospital Pharmacist. 2008; 15: 296. 17. Mesleki Yeterlilik Kurumu Kanunu Kanun No. 5544, Kabul Tarihi : 21/9/2006 Resmî Gazete 7 Ekim 2006 Cumartesi, Sayı : 26312. 18. Mezuniyet Öncesi Tıp Eğitimi Ulusal Standartları 2011. Ulusal Tıp Eğitimi Akreditasyon Kurulu (UTEAK). 19. Mills E., Farmer D., Bates I., et al. The General Level Framework – Use in Primary Care and Community Pharmacy to Support Professional Development. International Journal of Pharmacy Practice. 2008; 16: 32531. 20. Model Standards of Practice for Canadian Pharmacists, March 2009. 21. National Competency Standards Framework for Pharmacists in Australia. Pharmaceutical Society of Australia, November 2010. 22. National Institute of Clinical Excellence. Principles for best practice in clinical audit. 2002. 85 23. Professional Competencies for Canadian Pharmacists at Entry to Practice, Second revision, March 2007. National Association of Pharmacy Regulatory Authorities, 2007. 2 24. Professional Practice Standards, Version 4, Pharmaceutical Society of Australia (PSA), 2010. 25. Society of Hospital Pharmacists of Australia. Definitions for hospital pharmacy services. Practice Standards and Definitions.Melbourne: SHPA; 1996. 26. Society of Hospital Pharmacists of Australia. Standards of practice for clinical pharmacy. J Pharm Pract Res Yeterlilik Standartları 2005;35(2):122-46. 27. Society of Hospital Pharmacists of Australia. Standards of practice for drug use evaluation in Australian hospitals. J Pharm Pract Res 2004; 34(3):220-3. 28. The APC Accreditation Standards Version 1.0, July 2009. 29. The Pharmacy Board of Australia, Registration Standards, 2013. 30. Türkiye Ulusal Eczacılık Lisans Eğitimi Programı Akreditasyon Standartları ve Kılavuzları Taslağı, Eczacılık Eğitimi Akreditasyon Kurulu (ECZAK) Ankara, 13 Mart 2013, Ankara. 31. Ulusal Meslek Standartlarının Hazırlanması Hakkında Yönetmelik Resmî Gazete 5 Ekim 2007 Cuma, Sayı : 26664. 32. Uluslararası Standart Meslek Sınıflaması - ISCO 08. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO). Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) Sınıflama Sunucusu. http://tuikapp.tuik.gov.tr 33. World Health Organisation. Health Promotion Glossary. Geneva, 1998. 34. World Health Organization and International Pharmaceutical Federation (FIP). Developing Pharmacy Practice: a focus on patient care. Handbook. 2006. 35. Yüksek Öğretim Kurulu (YÖK), Türkiye Yüksek Öğretim Yeterlilikler Çerçevesi (TYYÇ) Sağlık Temel Alanı Yeterlilikleri (kod: 72), Ankara , Ocak 2011. 36. Yüksek Öğretimde Akreditasyon. Prof.Dr. Coşkun Can Aktan ve Dr. Ufuk Gencel, “Yüksek Öğrenimde Akreditasyon” içinde: C. Can Aktan, Değişim Çağında Yüksek Öğretim, İzmir Yaşar Üniversitesi, 2007. Ekler 86 Ek 1 – Sözlük Aşağıda bu kitapta geçen ve kitabın amacına yönelik olarak benimsenen bazı tanımlar verilmiştir. Terim Tanım İnsanlarda profilaksi, bir hastalığın teşhisi veya tedavisi veya fizyolojik bir işlevin değiştirilmesi gibi amaçlarla normal dozlarda kullanılan ilaca verilen zararlı ve amaçlanmamış tepki. İlacın amaçlanan terapötik etkisine ek olarak veya onun artması sonucu ortaya çıkan sonuçtur. Bir zorunluluk olmamakla birlikte çoğu zaman istenmeyen bir etkiyi ifade eder. Advers etki, ters ilaç tepkisi olarak da ifade edilir. Diğer yandan, terapötik etkinin amaçlanan sınırın ötesine geçmesi (ör., bir antikoagülanın neden olduğu kanama) teknik olarak bir yan etki olarak kabul edilirken, advers etki terimi daha çok tedavinin farmakolojik sonucunun tedaviden amaçlanan hedefle ilişkisi olmadığını belirtir (örn., steroid tedavisiyle Cushing hastalığı işaretlerinin görülmesi). Akademik ayrıntılandırma (Academic detailing) Ticari nitelik taşımayan bir eğitim stratejisi. Akademik ayrıntılandırma sürecinde, bir eğitimen bir sağlık çalışanına onun kendi çalışma ortamında, akılcı ve maliyet etkin kararlar vermesi ve değiştirmesi gereken meslek uygulamaları hakkında yüz yüze kanıta dayalı bilgiler verir. Ayrıca, bakınız “Eğitmen”. Araştırma Bilgi, anlayış ve görüş edinmek üzere gerçekleştirilen özgün bilimsel çalışma; bilimsel araştırma çalışması. Birinci basamak sağlık hizmetleri (Primary health care) Bir hastanın sağlık hizmetleri sistemiyle ilk temas ettiği, genellikle hastane dışı olup aile hekimleri, eczacılar, hemşireler ve diğer halk sağlığı çalışanları tarafından sağlanan hizmetler. Danışmanlık Eczacı ile hasta arasında cereyan eden, eczacının hastanın gereksinimlerini belirlediği, bunun sonucunda hastaya ilaçları veya tedaviye yönelik diğer araçları etkili ve güvenli biçimde kullanma bilgileri verdiği iki yönlü iletişim. Doküman Herhangi bir faaliyetin metotlarını ortaya koyan veya okuyanı bir iş bir görevle ilgili yönlendiren elektronik ortamda veya kağıt ortamındaki yazılı metin. Bu faaliyet işletmelerde örneğin üretim faaliyetine ait metotları, bir makinanın çalıştırılmasını vb izah için kullanılabilir. Ayrıca, bakınız “Kayıt”. Doz Uygulama Aracı (Administration Device) Farmasötik dozaj şekillerinin hasta tarafından uygulanmasında kullanılan herhangi bir aracı (ör. inhaler, volumatik cihazı, tablet kesici) ifade etmek için kullanılan terim. Doz Uygulama Yardımı Hizmeti (Dose Administration Aid Service, DAA) Bir hastanın ilaçlarını güvenli ve etkin bir şekilde kullanmasını sağlamak ve tedaviye uyumunu artırmak için verilen yardım hizmeti. Yanda fotoğrafı görülen doz uygulama araçlarının paketlenmesi ve bunların hastalar tarafından optimal kullanımını sağlamak için gereken eczacılık destek hizmetlerinin verilmesini içeren ve ilaçların kaliteli kullanımı prensiplerini gözeten bütünleşik bir hizmettir. Eğitmen Tescil sahibi, daha önce eğitmenlik eğitimi görmüş, yasal zorunluluklara göre denetimli uygulama dönemini geçirmekte olan bir eczacı adayının denetlenmesinden sorumlu eczacı. Bu dönem, mezuniyet öncesi klinik eğitim görevlendirmeleri sırasında olabileceği gibi, genel tescil işlemiyle sonuçlanan sürecin bir parçası olarak denetimli uygulama şeklinde de gerçekleşebilir. Ek 1 - Sözlük Advers etki 87 Ek 1 - Sözlük Evde İlaç İncelemesi Hizmeti (Home Medicines Review, HMR) Toplum içinde yaşayan hastalara eczacılar tarafından sunulan bir sağlık sigortası hizmeti. İkâmetgâhta İlaç Yönetimi İncelemesi olarak da bilinir. Sadece aile hekiminin hastanın bu hizmete gereksinimi olduğunu belirlemesi koşuluyla başlatılabilen bir hizmettir. Evde ilaç incelemesi hizmetinin amacı, hasta, aile hekimi ve hastanın kendi seçtiği serbest eczanenin dahil olduğu bir ekip yaklaşımıyla hastanın ilaç tedavi rejiminden sağladığı yararı maksimum düzeye çıkarmak ve ilaçlara ilişkin problemleri önlemektir. Halk sağlığı hemşireleri ve hasta bakım görevlileri gibi sağlık ekibinin ilişkili diğer üyeleri de bu ekibe dahil olabilir. Evde ilaç incelemesi süreci, bu ekipte yer alan her sağlık çalışanının özgün bilgi ve uzmanlığından yararlanır. Bir eczacı, aile hekimi ile işbirliği içinde, hastayı evinde ziyaret ederek onun ilaç tedavi rejimini gözden geçirir. Eczacının hazırlayacağı rapor ve bulguların tartışılmasının ardından, aile hekimi ve hasta bir ilaç yönetim planı üzerinde anlaşmaya varırlar. Bu planın geliştirilmesi ve yaşama geçirilmesinde merkezi rol aile hekimi ve hastanın kendisine aittir. Eczacının vermiş olduğu evde ilaç inceleme hizmetinin karşılığı sağlık sigortası tarafından karşılanır. Halk sağlığı Toplumun örgütlü çabalarıyla sağlığı geliştirme, hastalıkları önleme ve yaşam süresini uzatma alanını inceleyen bilim dalıdır. Hasta Ailesi ve bakımından sorumlu olanlar dahil sağlık hizmetlerinden yararlanmakta olan veya yararlanma durumu olan kişi. Hasta onamı (Consent) Yeterince bilgilendirilmiş; söylenenleri anlama, onaylama ve bunu iletme kapasitesine sahip hastanın veya kişinin gönüllü olarak verdiği izin. Hesap verme sorumluluğu Kişinin işi veya konumu gereği yaptığı işlerden, oynadığı rollerden ve üstlendiği sorumluluklardan dolayı kendisine yöneltilen soruları yanıtlama zorunluluğu. En temel özelliği bir başkasına devredilememesidir. Ayrıca, bakınız “Sorumluluk”. 88 İkâmetgâhta İlaç Yönetimi İncelemesi (The Domiciliary Medication Management Review, DMMR) Bakınız “Evde İlaç İncelemesi”. İlaç Kullanımı İncelemesi (Medication management reviews) Sağlık hizmetlerinde ilaç kullanım kalitesini artırmak için kullanılan bir sistem. İlgili otoritenin verdiği izinle, hastanın ilaç kullanımının önceden belirlenmiş standartlara göre değerlendirildiği, yapılandırılmış ve süreklilik taşıyan bir uygulamadır. Hedeflenen standartlara uygun olmayan ilaç kullanım biçimlerinin düzeltilmesidir. Uygulanan sistemde, düzeltici girişimlerin ne kadar etkili olduğunu ölçmeye yarayan bir mekanizma da yer alır. İlaç yönetimi (Medicines management) Bir hastanın ilaç tedavisinden maksimum fayda sağlamasını güvence altına almak için, bir yandan ilaçların zarar verme potansiyelini minimuma indirirken, diğer yandan güvenli ve maliyet etkin ilaç kullanımının sağlanması. İlaç yönetimi hastalık ve rahatsızlıkların semptomatik, koruyucu ve küratif tedavi yönetiminin önemli bir parçasıdır. Kurumsal yapılarda, kurumun hastalarına ilaç tedavilerini sunmak için kullandığı tüm sistem ve süreçleri kapsar. Bunun için ilaç tedavilerinin seçimi, alımı, depolanması, isteminin yapılması/order edilmesi, istemin aktarılması/kopyalanması, dağıtımı, hazırlanması, eczaneden çıkışı, uygulanması, belgelenmesi ve izlemi konularında etkili süreç tasarımı, uygulama ve iyileştirme prensiplerinin uygulanabilmesi için sağlık kurumundaki çalışanların eşgüdümlü çabaları gerekir. Sağlık çalışanlarının ilaç yönetiminde üstlendikleri roller ülkeden ülkeye büyük farklılıklar gösterse de hasta güvenliğine yönelik güvenilir ilaç yönetimi süreçleri evrenseldir. İlaç tanımına her türlü reçeteli ilaç; ilaç numunesi; bitkisel ilaç; vitamin; beslenme destekleri; reçetesiz ilaç; aşı; veya tanı, tedavi veya bir hastalığın veya anormal bir durumun önlenmesi için uygulanan tanısal ajanlar ve kontrast maddeleri; radyoaktif ilaçlar; solunum tedavisi ajanları; parenteral beslenme; kan ürünleri/türevleri ve intravenöz solüsyonlar (tek başına veya elektrolit ve/veya ilaç katkılı) girer. Ayrıca, bakınız “İlaç yönetimi planı”. İlaç yönetimi planı belirli bir değerlendirmeden kaynaklanan ve sağlıkçı ile hastanın birlikte geliştirdikleri, ilaçların nasıl kullanılacağına ilişkin süreklilik taşıyan bir plandır. Bu plan, önceki değerlendirme sürecinde belirlenen fiili ve potansiyel kullanım konularını, hedefleri, ortadaki konuları ve yönetim hedeflerini, bunlara yönelik eylem ve stratejileri içerir ve belgeler. İlaç yönetim planı, ilgili sağlık ekibinin tüm üyeleri (kurumsal nitelikte olanlar ve serbest eczane dahil) ve hasta tarafından paylaşılmalı ve kullanılmalıdır. Ayrıca, bakınız “İlaç yönetimi”. İlaç (Medicine) Bir hastalığın önlenmesi, teşhisi, tedavisi, denetim altında tutulması veya etkilerini hafifletme ya da insanların fiziksel veya zihinsel esenliklerini güçlendirme amacıyla verilen kimyasal madde. Kullanım biçiminden bağımsız olarak beslenme destekleriyle birlikte reçeteli ve reçetesiz ilaçların tamamı bu kapsama girer. İlaçların Kaliteli Kullanımı Akılcı ilaç yönetimi seçeneklerinin belirlenmesi, ilaçla tedavi gerektiğinde uygun olanın seçilmesi, seçilen ilacın güvenli ve etkili biçimde kullanılmasını hedefleyen bir kaliteli uygulama yaklaşımı. Bu tanımı, kişilerce yapılan ilaç kullanım tercihleri ve genel popülasyonun sağlığını etkileyen kararlar için de geçerlidir. İnstilasyon Bir ilaç çözeltisinin bir mukoza yüzeyiyle iletişime getirilmesi için uygulanan bir tıbbi girişim. Tanı ya da yerel tedavi amacıyla uygulanabilir. İşlem için bir damlalıktan ya da uygun instilatörlerden yararlanılır. İnstilasyona özel hazırlanmış ilaç preparatları mukozada emilince etkisini komşu yapılarda ya da dokularda da gösterebilir. Böylece, örneğin konjunktivaya uygulanan instilasyonlar göz bebeğinde amaca göre bir genişleme ya da daralma oluşturabilir. En sık başvurulan tedavi amaçlı instilasyonlar konjunktival, nazal (burun içine), oriküler (kulak içine), laringeal (gırtlak içine), trakeal (nefes borusu içine), vezikal (idrar kesesi içine) ve üretraldir (siyek içine). İş tanımı Bir kuruluşun üst düzey yöneticilerinden başlayarak en alt düzey çalışanına kadar (kaliteyi uygulayan, etkileyen ve doğrulayan herkes) bütün personelin kime bağlı çalıştığı, görevi, sorumluluğu ve yetkilerinin tanımlandığı dokümanlara verilen isim. Görev tanımı yerine bazı kuruluşlarda aynı anlamda görev tanımı veya görev talimatı terimi de kullanılmaktadır. Bu noktada önemli olan iş yerinde hangi yönetim sistemleri uygulanıyor ise ilgili kişinin görev tanımında bütün sistem şartlarından doğan görev, yetki ve sorumluluklara yer verilmesidir. Bununla birlikte bazı kuruluşlarda oluşturulan görev tanımlarında o alan için gerekli olan yetkinlik bilgileri de verilir. İzlem Belirli sağlık durumları nedeniyle tedavi gören veya sağlık riski altında bulunan hastalara yardım amacıyla, belirli klinik ve sosyal parametrelerin düzenli olarak ölçülmesi veya izlenmesi. Ayrıca, bakınız “Terapötik ilaç izlemi”. Kardiyak rehabilitasyon Kardiyak rehabilitasyon, kalp hastalarının toplum içindeki aktivitelerini yeniden kazanabilmeleri veya koruyabilmeleri için uygulanan, egzersiz ve eğitim hizmetlerinden oluşan geniş kapsamlı, uzun vadeli, multidisipliner, ancak bireysel özelliklere göre düzenlenen aktiviteler toplamıdır. Kayıt Kayıt genel olarak elde edilen sonuçları beyan eden veya gerçekleştirilen faaliyetin delilini sağlayan belgedir. Yönetim sisteminde yer alan kayıtların tanımlanması, saklama sürelerinin belirlenmesi, gerekli olması halinde arşiv şartlarının belirlenmesi ve arşiv saklama sürelerinin tanımlanması gerekir. Kayıtlar bozulmadan muhafaza edilebilmeli ve gerektiğinde kolay ulaşılabilir olmalıdır. Ayrıca, kayıtlar basılı olarak kağıt ortamında olduğu gibi bilgisayar ortamında da tutulabilir. Bu durumda bilgisayar ortamında tutulan kayıtlar içinde yedek alma şartları ve periyodu gibi konular tanımlanmalıdır. Kayıtlar yapılan bir işin sonucunu ortaya koyar ve o an yapılan işin sonucunu yansıtır. Genellikle işin sonucuyla birlikte o işi yapan ve işin yapıldığı tarih bilgisi de beraberinde kayıt altına alınır. Doküman ve kayıt birbiriyle karıştırılan kavramlardır. Doküman bir işi bir metodu tarif eder, kayıt ise o işin yapılışı sonrasında o anki o işin uygulanmasına ait sonucu gösterir. Dokümanlar gerektiğinde revize edilebilir, ancak kayıtlar o an yapılan işin sonucunu ifade eder ve revize edilemezler. Ayrıca, bakınız “Doküman”. Ek 1 - Sözlük İlaç yönetimi planı 89 Klinik eczacılık uygulaması Kapsamlı eğitim almış bir eczacının hastalara ilaçlarla ilişkili olarak, hekim, hemşire ve diğer sağlık personeliyle ortak çalışarak sunduğu bir eczacılık meslek uygulaması. Yatan veya ayakta tedavi gören hastalara yönelik olabilir."Klinik eczacılık" terimi, birincil işi sağlık ekibi ile etkileşmek, hastalarla görüşmek ve onların durumlarını değerlendirmek, hastalara özel tedavi tavsiyelerine bulunmak, ilaç tedavisine hasta yanıtlarını izlemek ve ilaç bilgisi sağlamak olan eczacıların yaptıkları işi tanımlamak için icat edilmiştir. Ek 1 - Sözlük Klinik eczacılar en çok hastane ve akut sağlık hizmeti sunulan ortamlarında çalışır ve ürün odaklı hizmetlerden çok hasta odaklı hizmet verirler. Eczacılık mesleği, bazı ülkelerde hasta odaklı uygulamanın ön planda olduğu klinik eczacılığın artık bir istisna değil, eczacıların çoğunluğu için kural haline geldiği bir noktaya evrilmiştir. Ancak klinik eczacılık halâ sadece hasta verileri ve sağlık ekibine erişimin mümkün olduğu, yataklı tedavi ortamlarında ve hastanelerde uygulanmaktadır. Ayrıca, hasta dosyası olarak bilinen tıbbi kayıt, hastaneye özgü hasta kabul bilgileri, ilk hasta öyküsü ve fizik muayene, hasta ile etkileşim içinde olan sağlık meslek çalışanlarının hastanın durumuna ilişkin günlük ilerleme notları, konsültasyonlar, hemşirelik notları, laboratuvar sonuçları, tanı yöntemleri, beslenme önerileri, radyoloji ve ameliyat raporlarını da içeren yasal bir belgedir. Hasta dosyalarının çoğunda ilaç istemleri (ordırlar), farmakokinetik dozla ilgili klinik eczacılık ilerleme notları ve tedaviye ilişkin yorum ve ve önerilerinden oluşan bölümler bulunur. Klinik eczacılık uzmanlık düzeyinde farmakoterapi bilgisi, hastalık süreçlerine hakimiyet ve farmasötik ürünler hakkında yeterli bilgi sahibi olmayı gerektirir. Buna ek olarak, güçlü iletişim becerileri ile birlikte sağlam bir tıbbi terminoloji bilgisi, ilaç izleme becerileri, ilaç bilgisi sağlama, tedavi planlama becerileri, fiziki bulgular ve laboratuvar bulgularını değerlendirme ve yorumlama yeteneği gerektirir. Farmakokinetik doz ayarlama ve izleme klinik eczacılar tarafından sağlanan özel bir beceri ve hizmettir. Klinik eczacılar sıklıkla sağlık ekibinin aktif üyesidir ve doktorların servislere yaptıkları vizitlerde tedavi konusunda yatak başı tartışmalarına katkıda bulunurlar. Klinik eczacılık hizmetlerinin etkililiği yatan hasta ortamlarında kanıta dayalı bir şekilde ve tam olarak belgelenmiştir. Bu, ayaktan tedavi uygulanan veya topluma sağlık hizmeti sunulan ortamlarda daha düşük kapsamda kalmıştır. Klinik eczacılık hizmetlerinin değeri ve tanınması ilk kez 1970'li ve 1980'li yıllarda belgelenmiştir. ABD'de, birçok eczacılık fakültesi, tüm eczacılık öğrencilerinin klinik eczacılık eğitimi almasını gerektiren ve mesleki Klinik Eczacılık Doktoru (a professional Doctorate of Clinical Pharmacy, Pharm. D) ünvanı kazandıran bir eğitim programını başlatmıştır. Klinik inceleme Hasta bakımını ve alınan sonuçları, açıkça belirlenmiş ölçütlerle, iyileştirme için atılması gereken adımların belirlenmesiyle ve bu adımların atılmasıyla iyileştirmeye yönelik bir kalite geliştirme süreci. Bakımın niteliği, süreçleri ve alınan sonuçlarla ilgili yönler seçilir ve bu yönler net olarak belirlenmiş ölçütlere göre değerlendirmeye tabi tutulur. Bunun belirtildiği yerlerde değişiklikler, kişi, ekip veya hizmet düzeyinde yaşama geçirilir ve hizmet verilmesinde sağlanan iyileşmeyi doğrulamak üzere ek izleme başvurulur. Koruyucu sağlık hizmetleri Bir hastalığın ya da sağlık açısından istenmeyen bir durumun herhangi bir kişiyi etkileme olasılığını azaltma. Söz konusu olumsuz durumun yaygınlaşmasını önleme veya yavaşlatma veya engelliliği azaltma gibi amaçlara yönelik olarak benimsenen yaklaşımlar ve yürütülen etkinlikleri kapsar. Birincil önleme, bir hastalık ya da bozukluğun ortaya çıkma olasılığını azaltır. İkincil önleme, hastalık ya da bozukluğun yaygınlaşmasını erken aşamada kesintiye uğratır, önler veya azaltır. Üçüncül önleme ise, halihazırda ortaya çıkan zararın yaygınlaşmasını önlemeye odaklanır. Mentor 90 Deneyimi daha az meslektaşlarına rehberlik etmeye istekli ve bu niteliklere sahip deneyimli, vasıflı ve güvenilir kişi. Mentorlar, kariyerle ilgili, teknik, mesleksel ve kültürel konulardaki bilgi, uzmanlık ve deneyimlerini başkalarıyla paylaşırlar. Öğretme-öğrenme süreci genellikle yüz yüze eğitimi gerektirir; yaş, kişilik, yaşam döngüsü, meslek statüsü ve/veya nitelikleri bakımından birbirinden farklı konumdaki iki kişi arasında mesleksel gelişim ilişkisidir. Mentor, herhangi bir iş yerinde farklı görevlerde çalışarak deneyim kazanmış olan, danışan kişinin hedefine ulaşmasını sağlayacak yolu bulmasına yardımcı kimse olarak da tanımlanabilir. Çalışma kalitesini veya performansı güvence altına almak, sürdürmek ve/veya iyileştirmek için, belirli bir alandaki meslek insanının yaratıcı çalışmasının veya perfromansının aynı alandaki bir başkası tarafından değerlendirilmesi; akran değerlendirmesi veya dış değerlendirme olarak da bilinir. Moderasyon Bir gruba üretken ve sistematik şekilde çalışması için yardım etme. Moderasyon, genel anlamda, bir gruba problemleri sistematik olarak tanımlamayı, hedefler koymayı, bilgi toplamayı ve bu bilgileri değerlendirmeyi öğrenmesi için yardım etmeyi ön görür. Grup içinde takım çalışması oluşturmak, katılımcıları desteklemek amacıyla teknik yöntemler ve yardımcı malzemeler kullanmak da bu kapsama girer. Ortaklık yaklaşımı (Partnership) Bir kişinin sağlığı için, hekimlerin, hemşirelerin, eczacıların ve hastaların aralarında uzmanlık ve sorumluluk paylaşımına gittikleri bir meslek ilişkisi. Ortaklık yaklaşımı içinde çalışma, kişiler arasında karşılıklı fikir alışverişini ve ortak karar alma sürecini öngörür. Önderlik Başkalarının davranışlarını önceden belirlenmiş bir amaca uygun olarak etkileme sanatı. Özdüşünüm (Self-reflection) Bakınız “Reflektif öğrenme”. Reflektif öğrenme (Reflective learning) Kişinin kendi uygulamaları üzerine düşünmesi ve bu yöntemle öğrenmeye çalışmasıdır. Özdüşünüm ya da özyansıtma olarak da bilinir. Reflektif öğrenme, problem oluşturma ve problem çözme gibi iki önemli unsuru içerir. Problemleri özel durumlar içerisinde fark etme, anlama ve çözülebilmesi için bunları sistemli olarak problem haline getirmeyi kapsar. Problem çözme ise, oluşturulan problemleri kuramsal bilgiler, uygulamadan ortaya çıkan bilgiler ve etraflıca düşünme yoluyla ortadan kaldırma çalışmalarını içerir. Reflektif öğrenme, yansıtma olarak da bilinir. Rol modelliği Bir kişiye, mesleğe ilişkin veya toplumsal davranışları açısından başkaları tarafından iyi bir örnek olarak bakılması, böylece o kişinin tutumlarının başkalarınca da benimsenmesi dahil davranışlarının benimsenip izlenmesi. Bir rol modelini kendisine model olarak alan kişinin onunla şahsen tanışık olması gerekmez. Sağlığın geliştirilmesi (Health promotion) İnsanların kendi sağlık durumlarında daha fazla denetim sahibi olmalarını ve sağlık durumlarını iyileştirmelerini sağlamaya yönelik süreç. Kapsamlı toplumsal ve siyasal yönleri olan bir etkinliktir. Başka bir deyişle, süreç yalnızca kişilerin becerilerini ve yapabilirliklerini güçlendirmeye yönelik girişimlerle sınırlı kalmayıp, halk sağlığı ve kişisel sağlık üzerindeki olumsuz etkilerini giderecek şekilde toplumsal, çevresel ve ekonomik koşulların değiştirilmesi de öngörülür. Sağlık okuryazarlığı (Health literacy) Kişilerin, sağlıklarını koruma açısından gerekli ve yararlı bilgilere erişebilme, bu bilgileri anlama ve kullanma motivasyon ve yeterliliklerini belirleyen bilişsel ve toplumsal becerileri ifade eden terim. Sitotoksik ilaç Esas olarak kanser tedavisinde kullanılan ilaç. Hücreler üzerinde tahrip edici etkileri vardır ve çoğunun mutajenik, teratojenik ve karsinojenik olduğu belirlenmiştir. Sorumluluk Bir görev veya işin, bir kişiye tevdi edilmiş olma durumu. Birçok durumda sorumluluk, kişinin görevleri icabı üstlenilir. Sorumluluk, söz konusu görevi veya işlevi yerine getirebilecek yeterliliğe sahip başka bir kişiye aktarılabilir. Ancak, sorumluluğu devreden kişinin hesap verebilirliği, bu işi veya görevi kabul eden kişinin sorumluluğuyla birlikte sürer. Ayrıca bakınız “Hesap verme sorumluluğu”. Sosyal eczacılık İlaçlar ve sağlıkla ilgili inançlar, tutumlar, kurallar, ilişkiler ve süreçler dahil olmak üzere, ilaç kullanımını etkileyen toplumsal ve davranışsal etmenlerin incelenmesi. Bu inceleme, ilaçların toplumsal yönlerini ele alabilir (ör., ilaç araştırma ve geliştirme, ilaçların üretilmesi ve dağıtılması, ilaç bilgileri, arzın kontrolü) ya da ilaçların hastalar tarafından kullanılmasıyla ilgilenebilir (ör., ilaçların talimatlara göre kullanılmasını belirleyen faktörler, yan etkilerin anlaşılması gibi). Sosyal eczacılık, sosyoloji, sosyal psikoloji, siyaset bilimi, eğitim, iletişim, ekonomi, tarih ve antropoloji gibi disiplinlerden beslenir. Ek 1 - Sözlük Meslektaş değerlendirmesi (Peer review) 91 Ek 1 - Sözlük 92 Tablet kesici Tablet ve drajelerin doz ayarlaması gerektiğinde eşit olarak ve kolaylıkla bölünmesini sağlamak için kullanılan bir yardımcı doz uygulama aracı. Bazılarında bölünmüş tabletlerin saklanması için ayrı bir bölüm de yer alır. Tedaviye uyum Hastanın tedaviye bağlılığının göstergesi. Bir hastanın davranışının, kendisine sağlık hizmeti sunan sağlık görevlisi ile birlikte üzerinde anlaşmaya varılan önerilere ne kadar uygun düştüğünün niteliksel ölçüsüdür. Tedaviye uyum, hastanın kendisine önerilen tedaviye sıradan ve kasıtsız uymama durumlarını da kapsar (ör., unutma, söylenenleri yanlış anlama gibi). Terapötik ilaç izlemi (Therapeutic drug monitoring) Farmakoloji, farmakokinetik, genetik, patoloji ve klinik tıbbın, hastanın terapötik yönetimine ilişkin önerilerde bulunarak ilaç tedavisinin iyileştirilmesi amacıyla, vücut sıvılarında ölçülen ilaç konsantrasyonlarının yorumlanmasına ve kullanılmasına uygulanması. Ayrıca bakınız “İzlem”. Ters ilaç tepkisi Bakınız “Advers etki”. Volumatik (Spacer) Değişik yaşlardan hastaların ölçülü doz inhaler sistemine uyum sağlayabilmesi için cihaz ile hasta arasına yerleştirilen hava haznesi. Hasta ilacı bu hava haznesinden soluduğu için, ilacı kullanırken sorun oluşturabilen inhaler cihazı ile koordinasyon içinde olması zorunluluğu önemini kaybeder. Speysır, hazne gibi değişik adlarla da anılan ara boru niteliğindeki bu araçlar değişik hacimlerde olabilirler. Yan etki Bakınız “Advers etki”. Yansıtma (Reflection) Bakınız “Reflektif öğrenme”. Yaşlı Bakımevi İlaç Yönetimi İncelemesi ( Residential Medication Management Review, RMMR) Bir yaşlı bakımevinin sorumlu aile hekimi tarafından talep edildiğinde, bir eczacı tarafından bu aile hekimi ve sağlık ekibinin ilgili üyeleriyle ortak çalışma içinde gerçekleştirilen bir ilaç kullanımı incelemesi (bakınız “İlaç kullanımı incelemesi”). Bu inceleme sürecinde eczacı önce bakımevinde kalan yaşlının ilaçları ile ilgili tüm bilgileri toplar ve ilaçlara ilişkin güncel problemleri tanımlamak, çözmek ve yeni problemlerin ortaya çıkmasını önlemek için kapsamlı bir değerlendirme yapar. Eczacı, yaptığı bu inceleme sonunda bir rapor hazırlayarak hastanın aile hekiminin bilgisine sunar. Yaşlı bakımevi ilaç yönetimi incelemesi sağlık sigortası kapsamında verilen bir hizmettir. Bu hizmetin verilebilmesi için ilgili sağlık sigortasının hizmeti verecek olan eczacıyı onaylaması ve hizmeti veren serbest eczane ve/veya bağımsız eczacı ile arasında geçerli bir hizmet sözleşmesi yapmış olması gerekir. Yitilik (Strength) Birim farmasötik şekil içindeki etkin madde miktarı. Örneğin, tablet şeklindeki bir ticari farmasötik preparatın 1 mg, 2 mg ve 5 mg’lık tabletleri varsa, bu preparatın üç farklı yitiliğinin olduğu anlaşılır. Bu örnekte yitiliği en yüksek olan 5 mg’lık farmasötik şekildir. Bu nedenle, bir ticari farmasötik preparatın birden fazla yitiliği varsa, her bir farmasötik şekli (ör., tablet, draje, kapsül, supozituvar gibi) içinde ne kadar etkin madde bulunduğu, yani yitiliği reçetede belirtilmek zorundadır. Oral yoldan alınacak sıvı farmasötik şekiller için genellikle 5 mL’deki miktar, parenteral yoldan uygulanacak şekiller için ise 1 mL’deki veya 1 ampul ya da viyal (şişe) içindeki miktar belirtilir. Ek 2 – Eczacılık Eğitim Programında Uygulamalı ve Formasyon Sağlayıcı Temel Disiplinler Uygulamalı disiplinler Eczacılık Uygulamaları Farmasötik teknoloji Tedavi açısından azami yararı sağlamak amacıyla ilaçlarda dozaj belirlemeleri yapılırken, ilacın (aktif bileşen) ve katkı maddelerinin fiziksel, kimyasal ve biyolojik özellikleri ile hastanın fizyolojisini ve biyolojisini kaynaştıran disiplin. Farmakodinami İlaç (ve/veya metabolit) konsantrasyonuyla bunun ortaya çıkardığı farmakolojik etkilerin ağırlığı arasındaki ilişki (ilaç vücuda ne yapar?) Farmakokinetik İlaç konsantrasyonlarında vücut içinde ortaya çıkan değişiklerin incelenmesi (nicel değerlendirme ve yorum – vücut ilaca ne yapar?) Farmakoloji İlaçların canlı doku, organ, sistem veya enfeksiyon yapan organizmalar üzerindeki etkilerini inceleyen bilim dalı. Farmasötik kimya Tedavi edici özelliği olan bileşimlerin bulunması, tasarımı ve tanımlanması, biyolojik özelliklerinin araştırılması ve nicel yapı-aktivite ilişkileri türetilmesi ile ilgilenen kimya temelli disiplin. Formasyon sağlayıcı temel disiplinler Anatomi, biyoloji ve mikrobiyoloji Başta insanınki olmak üzere organizmaların yapısı, yaşayan organizmalar ve mikroskopik yaşam biçimleri bilgisi, bunlardaki yaşam süreçleri. Biyokimya Ek 2 – Eczacılık Eğitim Programında Uygulamalı ve Formasyon Sağlayıcı Temel Disiplinler Farmasötik kimya, farmasötik teknoloji, farmakodinami, farmakokinetik, farmakoloji disiplinlerinin, hastalık durumları ve farmakoterapi, ilaçların kaliteli kullanımı, güvenlik ve risk yönetimi, sağlık ekonomisi, sağlığın desteklenmesi ve koruyucu sağlık hizmetleri, farmakoepidemiyoloji, eczacılık mesleğinin sağlık sistemindeki yeri, mesleğe ilişkin tutum ve davranış (deontoloji) standartları, eczacılık etiği, eczacılıkla ilgili yasal düzenlemeler, insani, mali ve zamansal kaynak yönetimi gibi alanlardaki bilgilerle bütünleştirilmesi. Organizmalardaki kimyasal bileşimlerin ve süreçlerin kimyası. Bilgi ve iletişim teknolojisi Epidemiyoloji Bir popülasyonda hastalıkların insidansı, dağılımı ve kontrolü. 93 Fizyoloji Yaşamın veya canlı maddenin (organlar, dokular veya hücreler gibi) işlevleri ve etkinlikleri, bu süreçlerdeki fiziksel ve kimyasal olgular. Ek 2 – Eczacılık Eğitim Programında Uygulamalı ve Formasyon Sağlayıcı Temel Disiplinler Kimya 94 Geçirdikleri dönüşümler ve bunların analiziyle birlikte organik ve inorganik maddelerin bileşimi, yapısı, fiziksel ve diğer özellikleri. Matematik Sağlık biliminde gerektiği kadarıyla ve yüksek matematikle istatistik dahil olmak üzere, sayıların ve bunlarla yapılan işlemlerin, ilişkilerin, kombinasyonların, genellemelerin ve soyutlamaların, uzaydaki konfigürasyonların, bunların yapısının, ölçümünün ve dönüşümlerinin bilimi. Patofizyoloji Hastalıkların temel doğası ve yol açtıkları yapısal ve işlevsel değişiklikler. Sosyal eczacılık İlaçlar ve sağlıkla ilgili inançlar, tutumlar, kurallar, ilişkiler ve süreçler dahil olmak üzere ilaç kullanımını etkileyen sosyal ve davranışsal faktörlerin araştırılması. Ek - 3 Eczacılıkta Akademik Program Özeti Eczacılık meslek eğitim programının amaç ve hedefleri, meslek uygulamalarının sorumluluklarını ve toplumsal beklentilerin karşılanmasına yönelik tüm yetkinlikleri kapsamalıdır. Eğitim programı, hasta bireye ve topluma karşı sorumluluklarını sürdürebilmesi için sağlık sisteminin ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde geliştirilmelidir. Program öğrenciye hem ilaç hem de hasta odaklı hizmet sunabilmesi için gereken tüm bilgi, beceri, tutum ve değerleri kazandırmalıdır. Temel Eczacılık Bilimleri: Genel kimya, analitik kimya, organik kimya, fizik, fizikokimya, tıbbi biyoloji, moleküler biyoloji, hücre biyolojisi, matematik, biyokimya, immünoloji, mikrobiyoloji, anatomi, fizyoloji ve fizyopatoloji alanlarını kapsar. Bu alanlarda verilen eğitim, eczacılık meslek eğitim programının hedef ve amaçlarına uygun olmalıdır. Eczacılık Meslek Bilimleri ve Eczacılık Teknolojisi: Derinlik, kapsam, yerindelik, kalite, ardışıklık ve pekiştirme bakımından, eczacılık mesleki eğitim programının entelektüel ve klinik hedefleri için temel oluşturmalıdır. Bu alanlar, sağlığın korunmasında ve hastalıkların tedavisinde yararlanılan ilaçların üretimi ve kullanımının anlaşılabilmesi için gerekli bilgileri kazandırmalıdır. Eczacılık bilimleri, farmasötik ve medisinal kimya, farmakognozi, farmasötik botanik, farmakoloji, farmakoterapi, toksikoloji ve farmasötik bakım gibi alanları kapsamalıdır. Eczacılık teknolojisi bilim alanları ise farmasötik teknoloji, kozmetoloji, radyofarmasi, biyofarmasötik, farmakokinetik ve farmasötik biyoteknoloji gibi alanları içermelidir. Sosyal, Davranışsal ve Yönetimsel Eczacılık Bilimleri: Sağlık ve hastalık durumlarında insan davranışlarını anlama ve etkileme, eczacılıkta yönetim süreçleri, eczacılık ve sağlık sistemleri, ilaç güvenlik sistemi, tıbbi hataların nedenleri ve önlenmesi ve sağlık hizmetlerinin planlanma, finansman ve sunumunda hükümetlerin rolü konularında temel oluşturmalıdır. Biyoistatistik, epidemiyoloji, sağlık ekonomisi, farmakoekonomi, eczacılık meslek etiği ve mesleki uygulama standartları, sağlık sistemleri, iş ve iş yeri yönetimi gibi alanları kapsamalıdır. Bu alan, hasta odaklı uygulamaların etkin ve verimli yönetimi açısından gerekli bilgi, beceri ve yetkinlikleri sağlamalıdır. Eczacının mesleksel rolüne sosyal uyumunu desteklemeli; etik, eleştirel düşünme ve sorun çözme becerilerinin gelişmesine yardımcı olmalıdır. Kamusal ve üçüncü taraf reçeteli ilaç programlarının hazırlanması ve uygulanması; personel, pazarlama ve finansmana yönelik idari faaliyetler; ilaçlar ve sarf malzemelerine ilişkin yönetsel konular da bu kapsamda ele alınmalıdır. Bunlara ek olarak, davranışsal ve sosyal eczacılık bilimleri çeşitli hasta kesimlerine sosyokültürel açıdan yetkin bir şekilde farmasötik bakım sağlanmasını desteklemelidir. Eczacının hastaları savunma ve sağlık sistemini iyileştirmeye yönelik politika girişimlerindeki rolü de ele alınmalıdır. Ek 3 – Eczacılıkta Akademik Program Özeti Çekirdek eğitim programının üç ana alanı “Temel Eczacılık Bilimleri”, “Eczacılık Meslek Bilimleri” ve “Eczacılık Teknolojisi”dir. Bu üç temel alanda yer alan derslerin “Sosyal, Davranışsal ve Yönetimsel Eczacılık Bilimleri” ve “Eczacılık Uygulamaları” ile ilgili konularla bir denge içinde olması sağlanmalıdır. Eczacılık Uygulamaları: Eczacılık uygulamaları bir bütündür ve ilacın üretiminden tüketimine kadar bütün mesleki uygulamaları içerir. Eczacılık meslek eğitim programının Eczacılık Uygulamaları bileşeni birinci basamak sağlık hizmetlerinde ve uzmanlık düzeyinde sağlık hizmeti verilen ortamlarda, hastalara yeterli bakım sağlanması veya hastalar adına girişimlerde bulunulması için gerekli mesleki anlayış ve becerilerin geliştirilmesi için temel oluşturmalıdır. Bu nedenle, Eczacılık Uygulamaları alanı, kapsamlı, etkili ve güvenli farmasötik bakım açısından önem taşıyan ek beceri, teknik, değer, tutum ve bilgileri temsil eder. Eczacılık Uygulamaları şu disiplinleri kapsamalıdır: Klinik farmakokinetik, işbirliğine dayalı ilaç tedavisi yönetimi, tamamlayıcı ve tıbbi bitkisel ürünler, majistral ilaç hazırlama, teşhis ve hasta başı testleri, tıbbi cihaz bilgisi, hastalık durumu yönetimi, ilaç dağıtımı ve reçete işleme süreci, ilaç suiistimali ve bağımlılığı, literatür değerlendirme dâhil ilaç danışma, gebelikte ilaç kullanımı, acil ilk yardım, kanıta dayalı karar verme, geriyatri, sağlığın teşviki ve hastalıkların önlenmesi, bağışıklama, bilgi teknolojisi uygulamalarında destek araçları, ilaç uygulaması, beslenme, pediyatri, hastanın değerlendirilmesi ve sonuçlarının izlenmesi, hasta ve meslekten olanlarla iletişim, hasta kayıtları ve sağlıkta belgeleme, eczacılık mevzuatı, farmakoekonomi, farmakoterapi ve kendi başına/reçetesiz ilaç kullanımı alanlarını içermelidir. Stajlar: Stajlar, eğitimle ilgili önceden tanımlanmış sonuçlara ulaşılmasını sağlayacak yoğunluk, kapsam, yapı ve sürede olmalıdır. Yürürlükteki eczacılık mevzuatı uyarınca her öğrenci beş yıllık eczacılık eğitimi boyunca bir serbest eczanede ve/veya hastanede bir eczacının denetiminde en az 6 ay staj yapmalıdır. Stajlar eczacılık meslek eğitim programı boyunca devam etmeli ve programın son yılında ağırlık kazanmalıdır. Stajlar toplam olarak, akademik programın tamamlanmasından önce, öğrencilerin eğitimlerinde hedeflenen tüm çıktıları ve mesleki yeterlilikleri kazanmalarını sağlamalıdır. 95 96