Giriş Son Dönem Böbrek Yetmezliği Olan Hastalarda

Nefroloji Hemşireliği Dergisi 2015
_______________________________________________________________________________________________
Son Dönem Böbrek Yetmezliği Olan Hastalarda
Cinsel Fonksiyon Bozukluğu ve Hemşirelik Bakımı
Yrd. Doç. Dr. Songül GÖRİŞ, Arş. Gör. Nevin Bilgi
Erciyes Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Kayseri
Özet
Summary
Son dönem böbrek yetmezliği (SDBY) olan
Sexual dysfunction is one of the most common
hastalarda en sık karşılaşılan sorunlardan biri cinsel
problems in patients with end-stage renal failure
fonksiyon bozukluklarıdır. Yapılan çalışmalarda,
(ESRD). In the studies, the incidence of sexual
SDYB’li hastalarda cinsel fonksiyon bozukluğu
dysfunction have been reported in 60%-87% in
görülme sıklığı % 60- % 87 arasında bildirilmiştir.
patients with ESRD. Sexual dysfunction, in
Cinsel fonksiyon bozuklukları, kadınlarda; cinsel
women; consists of problems such as the reduction
istekte azalma, cinsel tiksinti bozukluğu, uyarılma
of sexual arousal and sexual aversion disorder, lack
ve orgazm bozukluğu, disparanoya ve vajinismus,
of sexual desire, orgasmic disorder, dyspareunia
erkeklerde ise; cinsel istek azlığı, cinsel tiksinti bo-
and vaginismus, in males; lack of sexual desire,
zukluğu, erektil disfonksiyon (ED), erken boşalma
sexual aversion disorder, erectile dysfunction (ED),
ve diğer boşalma bozuklukları gibi sorunlardan
premature ejaculation and ejaculation disorders. A
oluşmaktadır. Cinsel fonksiyon bozukluğunun de-
multidisciplinary team approach is required in the
ğerlendirilmesinde multidisipliner bir ekip yaklaşı-
evaluation of sexual dysfunction. Nurses have an
mı gerekmektedir. Bu ekip içerisinde hemşireler
important role to promotion and protection of
cinsel sağlığın korunması ve geliştirilmesinde
sexual health in this team. Nursing approaches for
önemli bir role sahiptir. Hastaların cinsel sorunları-
patients with sexual problems, comprises the steps
na yönelik hemşirelik yaklaşımları; cinsel sağlığın
which
değerlendirilmesi, sorunun belirlenmesi, uygun
identification of problem, analysis problem with
hemşirelik girişimleri ile sorunun çözümlenmesi ve
appropriate nursing interventions and maintenance
cinsel sağlığın sürdürülmesi aşamalarını içermekte-
of sexual health. All these stages of the nursing
dir. Tüm bu aşamalardaki hemşirelik girişimlerinin
interventions aim to strengthen the sexual health of
amacı, hastaların cinsel sağlığını güçlendirmek,
patients, to determine the causes of sexual
cinsel sorunların nedenlerini ve özelliklerini belirle-
problems and characteristics, to take appropriate
mek, belirlenen sorunların çözümü için uygun giri-
measures for the solution of determined problems
şimlerde bulunmak ve yaşam kalitesini yükseltmek-
and to improve the quality of life.
tir.
Key words: End-stage renal failure; sexual
Anahtar kelimeler: Son dönem böbrek yetmezliği;
dysfunction; nursing care
are
assessment
of
sexual
health,
cinsel fonksiyon bozukluğu; hemşirelik bakımı
Giriş
metabolik-endokrin fonksiyonlarını gerçekleştirmede
Dünya’da ve ülkemizde önemli bir sağlık so- yetersiz kalması sonucu hastalığın etkilerinin tüm
runu olan son dönem böbrek yetmezliği (SDBY), organ sistemlerinde görüldüğü karmaşık bir durumdur (1).
böbreğin sıvı-elektrolit dengesini sağlama ve
68
Nefroloji Hemşireliği Dergisi 2015
_______________________________________________________________________________________________
Son dönem böbrek yetmezliği olan bireyler,
antogonistleri ve diüretiklerin cinsel fonksiyonlar
hastalığın yarattığı olumsuz etkilerin yanı sıra uygu-
üzerinde olumsuz etkilerinin olduğu yapılan çalış-
lanan tedaviler nedeniyle birçok fiziksel ve psiko-
malarla da kanıtlanmıştır (11,12). Ayrıca hastalarda
sosyal sorun yaşamaktadır (2). Hastalarda sık karşı-
meydana gelen üremi tablosunun hem kadın hem de
laşılan fiziksel sorunlar arasında; sıvı elektrolit den-
erkek hastalarda cinsel işlevler üzerinde olumsuz
gesizlikleri, iştahsızlık, bulantı, kusma, yorgunluk
etkileri bulunmaktadır (13).
ve anemi vb. gibi durumlar gelirken, psiko-sosyal
Psikolojik Faktörler
sorunlar arasında; depresyon, tedaviye uyumsuzluk,
Cinsel işlev bozukluklarının organik nedenle-
rehabilitasyonda zorluklar ve cinsel fonksiyon bo-
rinin yanında psikolojik nedenleri de bulunmakta-
zuklukları yer almaktadır (3).
dır. Özellikle depresyon ve anksiyete cinsel fonksi-
Cinsel fonksiyon bozuklukları, kadınlarda;
yon bozukluğuna yol açabilmektedir (4). Hemodi-
cinsel istekte azalma, cinsel tiksinti bozukluğu, uya-
yalize giren hastalarda normal popülasyona göre
rılma ve orgazm bozukluğu, disparanoya ve
psikiyatrik ve depresif hastalıklar önemli derecede
vajinismus, erkeklerde ise; cinsel istek azlığı, cinsel
daha sık görülmektedir (3).
tiksinti bozukluğu, erektil disfonksiyon (ED), erken
Çelik ve arkadaşlarının yaptıkları çalışmada hemo-
boşalma ve diğer boşalma bozuklukları gibi sorun-
diyalize giren hastaların %15.3’ünün şiddetli düzey-
lardan oluşmaktadır (4). Yapılan çalışmalarda,
de depresyonu olduğu belirtilmiştir (14). Ünal ve
SDYB’li hastalarda cinsel fonksiyon bozukluğu
arkadaşları ise hemodiyaliz hastalarının yüksek dü-
görülme sıklığının % 60-% 87 arasında olduğu bil-
zeyde psikolojik distres yaşadıklarını saptamışlardır
dirilmiştir
(15). Depresyon, libidoda ve koitus sıklığında azal-
(5-7).
Böbrek Yetmezliğinde Cinsel Fonk-
maya neden olarak cinsel fonksiyon bozukluğuna
siyon Bozukluğuna Neden Olan Faktör-
neden olabilmektedir (13). Ayrıca, erkek hastalarda
ler
görülen iş kaybına bağlı olarak aile içindeki rolün
tersine dönmesi ve idrar yapma fonksiyonunun kay-
Cinsel sorunların kökeninde organik ve psikolojik
bı cinsel fonksiyon bozukluğuna katkıda bulunmak-
nedenler yer almaktadır (8). SDBY’li bireylerde
tadır (3,16).
meydana gelen endokrin değişiklikler, kullanılan
Erkek Hastalarda Cinsel Fonksiyon
çeşitli ilaçlar, psikososyal faktörler ve depresyon
Bozukluğu
çeşitli oranlarda cinsel işlevleri bozmaktadır (9).
Son dönem böbrek yetmezliği olan erkekler-
Organik Faktörler
SDYB’li hastalar çoğu zaman bir veya daha
de görülen cinsel fonksiyon bozuklukları; libidoda
fazla ek kronik hastalığa sahiptir. Yapılan bir çalış-
azalma, infertilite, ereksiyon ve ejekülasyon prob-
mada SDBY’li hastaların % 35.3’ünün herhangi bir
lemleridir. Hastalarda meydana gelen üremik tablo,
kronik hastalığa sahip olduğu gösterilmiştir (10). Bu
total ve serbest testosteron düzeylerinin belirgin
nedenle bu hastaların kullandıkları ilaç sayılarının
olarak düşmesine yol açarak, erkek hastalarda sık-
da fazla olması beklenmektedir. Kullanılan beta
lıkla libido azalması,
blokerler,
disfonksiyon yakınmalarına neden olmaktadır (17)
alfa
vazodilatörler,
blokerler,
antidepresanlar,
sempatolitikler,
H₂
(Tablo 1).
reseptör
69
impotans
ve
erektil
Nefroloji Hemşireliği Dergisi 2015
_______________________________________________________________________________________________
Hastalık sürecinin bir sonucu olarak, birçok
cinsel fonksiyonlarının daha iyi düzeyde olduğu
sistemin etkilendiği üremik erkek hastaların büyük
gösterilmiştir (25).
bir kısmında, birçok faktöre bağlı olarak, cinsel iliş-
Kadın Hastalarda Cinsel Fonksiyon Bo-
ki için gerekli sertleşmeyi sağlama ve sürdürmede
zukluğu
yetersizlik olarak tanımlanan erektil disfonksiyon
(ED) ortaya çıkabilmektedir (12,13).
Son dönem böbrek yetmezliği olan kadınlarda genel
Hastalarda
olarak görülen cinsel fonksiyon bozuklukları; libido
meydana gelen arteriyel kan akımında azalma, peni-
azalması, menstrual siklus bozuklukları, vajinal
sin düz kaslarının fonksiyonundaki değişiklik,
lubrikasyonda
hormonal bozukluklar ve kullanılan ilaçların yan
orgazm
bozukluğu,
vajinusmus, disparanoya ve infertilitedir. Bu sorun-
etkileri ED’ye zemin hazırlamaktadır (17). Özellik-
ların nedeni çok yönlü olmakla birlikte, hastalığın
le SDBY’li hastalarda en yaygın kullanılan ilaç türü
neden olduğu yorgunluğun mental etkileri ile
olan antihipertansif ilaçlar da ED’ye yol açmaktadır
hipotalamus ve hipofiz bezindeki değişikliklerden
(18). Yapılan çalışmalarda SDYB’li erkek hastalar-
kaynaklanmaktadır (26) (Tablo 1). Son dönem böb-
da ED sıklığı % 58- % 87.5 arasında bulunmuştur
rek yetmezliği olan kadınlarda menstrual düzensiz-
(19-21). SDBY, testiküler hasar ve yetersiz
likler çok yaygındır (17,27). Üremik kadınlarda
spermatogenezle birlikte seyretmektedir. Semen
analizi sıklıkla; azospermi, hipospermi,
yetersizlik,
ovülasyondaki azalma, menstural düzensizliklere ve
ejakülat
amenoreye neden olan en önemli faktördür. Bu has-
volümünün ve sperm hareketlerinin azaldığını gös-
talarda amenoreye % 50-100 oranında rastlanmakta-
termektedir (22). Bu durum sıklıkla infertiliteye
dır. Menstürasyonu olan kadın hastaların çoğunda
neden olmaktadır.
ise polimenore, menoraji veya oligomenore görül-
Cinsel işlev bozukluğu olan üremik hastalar-
mektedir (17). Erken menapoza, KBY’li kadınlarda
da tedavinin ilk basamağı diyaliz dozunun arttırıl-
daha fazla rastlanmaktadır (28). Ayrıca diyalize gi-
ması, empotansa neden olabilecek ilaçların kullanı-
renlerde serumda östrodiol seviyesinin düşüklüğüne
mının kesilmesi ve KBY’nin neden olduğu anemi-
bağlı olarak cinsel ilişki sırasında rahatsızlığa yol
nin düzeltilmesidir (12). Literatürde böbrek trans-
açan vajinal atrofi, vajinal kuruluk, pubik bölgedeki
plantasyonu sonrası ED’nin önemli derecede düzel-
tüylerde azalma ve kaşıntı görülebilmektedir (17).
diğine yönelik çalışmalar yer almaktadır (20,23-25).
Östrojen tedavisi veya vajinal kayganlaştırıcılar bu
Ülkemizde yapılan bir çalışmada; böbrek nakli son-
hastalarda yarar sağlayabilmektedir (27).
rasında hastaların % 26’sında ereksiyon kalitesinde
Son dönem böbrek yetmezliği olan hastaların
iyileşme saptanmış ve nakil öncesi uzamış hemodi-
kullandıkları ilaçlar; erkeklerde olduğu gibi kadın-
yaliz süresinin ED ile ilişkili olduğu saptanmıştır
larda da cinsel fonksiyonlar üzerinde olumsuz etki-
(23).
lere
Akbari ve arkadaşlarının çalışmasında renal
neden
olabilmektedir.
Özellikle
antidepresanların, kadınlarda cinsel istekte azalma,
transplantasyon sonrası erkek hastaların böbrek
uyarılamama veya yetersiz uyarılma, vajinal kay-
fonksiyonlarındaki düzelmeye bağlı olarak, sperm
ganlığın yetersiz olması, vajinal anestezi, orgazmda
hareketliliğinde ve testesteron seviyesinde önemli
gecikme ya da orgazm olamama gibi sorunlara ne-
derecede artış olduğu (24), başka bir çalışmada da;
den olduğu belirtilmektedir (29).
böbrek nakli olan hastaların, diyaliz hastalarına göre
70
Nefroloji Hemşireliği Dergisi 2015
_______________________________________________________________________________________________
Montejo ve arkadaşlarının depresyon te-
62’sinde cinsel istekte azalma, %52’sinde
davisi alan ve öncesinde normal cinsel fonksi-
vajinal lubrikasyonda azalma, %60’ında or-
yona sahip olan hastalarla yaptıkları çalışmada,
gazm yetersizliği ve %4’ünde disparanoya ol-
antidepresan ilaç kullanımı sonucu gelişen cin-
duğu saptanmıştır (35). Santos ve arkadaşları-
sel fonksiyon bozukluğu görülme sıklığının %
nın
59 olduğu gösterilmiştir (30). Antihipertansif
disfonksiyonlu kadın hastaların yaşam kalitele-
ilaçların da kadın hastalarda klitoral ve vajinal
rinin fiziksel boyutu, diğer hastalara göre daha
damar yapısında değişime, pelvik bölgedeki
düşük bulunmuştur (33). Ülkemizde yapılmış
kan akımında azalmaya, vajinal duvar ve
olan bir çalışmada ise periton diyalizi olan ka-
klitoral düz kaslarda incelmeye yol açtığı, (11)
dın hastaların %94.1’inde, hemodiyalize giren-
oluşan bu değişikliklerin kadınların cinsel iliş-
lerin ise tamamında cinsel fonksiyon bozukluğu
kide ağrı duyma, orgazm olamama, yetersiz
saptanmış ve yaşam kalitelerinin daha düşük
uyarılma ve cinsel isteksizlik gibi sorunlar ya-
olduğu gösterilmiştir (36).
çalışmasında hemodiyalize giren cinsel
şamalarında etkili olduğu belirtilmektedir (31).
Tablo 1. Erkek ve kadın hastalarda görülen cinsel fonksiyon bozuklukları (17, 26)
Erkek hastalarda görülen cinsel fonksiyon
Kadın hastalarda görülen cinsel fonksiyon
bozuklukları
bozuklukları
Libidoda azalma
Libidoda azalma
Ereksiyon problemleri
Vajinal lubrikasyonda yetersizlik
Ejekülasyon problemleri
Orgazm bozukluğu
İnfertilite
Vajinusmus veya disparanoya
İnfertilite
Kronik böbrek yetmezliği olan hastalarda
Cinsel Fonksiyon Bozuklukları ve Hemşi-
cinsel fonksiyon bozukluğuna ilişkin çalışmalar
relik Bakımı
daha çok erkek hastalar üzerinde yapıldığı için
Cinsel fonksiyon bozukluğu, fizyolojik, biyolo-
kadın hastalarla ilgili literatür yetersizdir.
jik, psikolojik, sosyal ve kültürel bileşenleri
Yapılan çalışmalarda SDBY’li kadınlarda cin-
olan çok yönlü bir sağlık sorunu olup, değerlen-
sel fonksiyon bozukluğu %65- % 84 olarak bil-
dirilmesinde multidisipliner bir ekip yaklaşımı
dirilmiştir (6, 32, 33). Laumann ve arkadaşları-
gerektirmektedir. Bu ekip içerisinde hemşireler
nın çalışmasında da cinsel fonksiyon bozuklu-
de cinsel sağlığın korunması ve geliştirilmesin-
ğunun kadınlarda (%43), erkeklerden (%31)
de önemli roller üstlenmektedir. Cinsel fonksi-
daha sık görüldüğü belirtilmiştir (34). Başka
yon bozukluklarının değerlendirilmesinde, ay-
bir çalışmada hemodiyalize giren ve cinsel
rıntılı tıbbi öykü almak ve detaylı fizik muaye-
fonksiyon bozukluğu olan kadın hastaların; %
ne yapmak gerekmektedir (29,37).
71
Nefroloji Hemşireliği Dergisi 2015
_______________________________________________________________________________________________
Cinsellik bütüncül sağlık bakım kavramının
bilmeleri için cesaretlendirmek, cinsel sorunların
önemli bir parçası olarak kabul edilmesine karşın,
nedenlerini ve özelliklerini belirlemek, belirlenen
hastalarla en çok vakit geçiren ve onları doğru bir
sorunların çözümü için uygun girişimlerde bulun-
biçimde gözlemleyebilen hemşirelerin çok azı bu
mak ve yaşam kalitesini yükseltmektir (29).
konuda değerlendirme yapabilmekte ve uygun giri-
Holistik hemşirelik bakımında hastaların, fiziksel,
şimlerde bulunabilmektedir. Bu duruma neden ola-
psikolojik, sosyal ve emosyonel açıdan bir bütün
rak, hemşirelerin cinsellikle ilgili danışmanlık için
olarak ele alınması beklenmektedir. Bu doğrultuda
yeterli bilgiye sahip olmadıklarına inanmaları, utan-
böbrek yetmezliği olan hastalara bakım veren hem-
maları, önemsememeleri, iş yoğunluğu, cinselliğe
şirelerin cinsel fonksiyon bozukluğu tanısını koyar-
ilişkin kişisel baskıcı tutumları ve cinsellikle ilgili
ken hastayı tüm yönleriyle ele alarak bakımı plan-
konuları tartışırken anksiyete yaşamaları gibi faktör-
lanmaları gerekmektedir.
ler gösterilmektedir (38,39).
Sonuç
Hemşirelerin, hasta-
ların cinsel sorunlarına çözüm bulabilmeleri için
Son dönem böbrek yetmezliği olan kadın ve erkek
sahip olması gereken özellikler aşağıda sıralanmış-
hastalar birçok nedene bağlı olarak cinsel fonksiyon
tır:
bozukluğu yaşamaktadır. Yaşamın bir parçası olan

Bireye özel cinselliği tanımlayabilmeli
cinselliğin hastalar açısından nasıl değerlendirildiği,

Cinsel konularda rahat olmalı
hastalıklarının cinsellik üzerine olan olumsuz etkile-

iyi bir dinleyici olmalı, yargılayıcı bir tutum
ri ile nasıl baş ettiklerinin değerlendirip bu sorunlara
içinde olmamalı
uygun hemşirelik girişimlerini planlamaları hemşi-
Danışmanlık yapabilme becerisi gelişmiş ol-
relerin önemli sorumluluklarından biridir. Bu ne-
malı
denle hemşirelerin cinsel fonksiyonları koruma ve
Hastalarla cinsel konularla ilgili tartışmalarda
geliştirme konusunda eğitimlerinin attırılarak, hasta-
iletişim yeteneklerini geliştirmeli
ların uygun koşullar altında hizmet alması sağlan-
Cinsellik konusunu kabul etmeli ve bu konu
malıdır.



ile ilgili kendini rahat hissetmeli

Cinsellik ve cinsel fonksiyonlar konusunda
bilgi sahibi olmalı

Cinsellik konusunda inanç, değer ve tutumların farkında olmalı

Yaşam döngüsü içinde cinselliğin gelişimsel
durumunu iyi bilmelidir (29,40).
Hastaların cinsel sorunlarına yönelik hemşirelik
yaklaşımı; cinsel sağlığın değerlendirilmesi, sorunun belirlenmesi, uygun hemşirelik girişimleri ile
sorunun çözümlenmesi ve cinsel sağlığın sürdürülmesi aşamalarını içermektedir. Tüm bu aşamalardaki hemşirelik girişimlerinin amacı, hastaların cinsel
sağlığını güçlendirmek, cinsel sorunlarını ifade ede72
Nefroloji Hemşireliği Dergisi 2015
_______________________________________________________________________________________________
treated with antihypertensive or antidepressive
Kaynaklar
medications: results from the DOPPS. Nephrol
1. Feehally J, Floege J, Johnson RJ, Editors.
Dial Transplant 2007; 22: 1163–1170.
Comprehensive clinical nephrology (3nd ed).
12.Ateş F. Kronik böbrek yetmezliği, diyaliz ve böb-
Philadelphia: Mosby; 2007.
rek naklinin cinsel ve üreme işlevleri üzerindeki
2. Tanrıverdi MH, Karadağ A, Hatipoğlu EŞ. Kro-
etkileri. Gülhane Tıp Dergisi 2010; 52: 229-236.
nik böbrek yetmezliği. Konuralp Tıp Dergisi
13.Palmer BF. Sexual dysfunction in uremia. J Am
2010; 2(2): 27-32.
3. Akpolat T, Utaş C. Hemodiyaliz hastasında sık
Soc Nephrol 1999; 10: 1381-1388.
karşılaşılan sorunlar. http://www.tsn.org.tr, Erişim 14.Çelik HC, Acar T. Kronik hemodiyaliz hastalarında depresyon ve anksiyete düzeylerinin çeşitli
Tarihi: 28.02.2014.
4. İncesu C. Cinsel işlevler ve cinsel işlev bozukluk-
değişkenlere göre incelenmesi. Fırat Tıp Dergisi
2007;12(1):23-27.
ları. Klinik Psikiyatri 2004; Ek3:3-13.
5. Messina LE, Claro JA, Nardozza A, Andrade E, 15.Ünal G, Bilge A. Hemodiyaliz tedavisindeki son
dönem böbrek yetmezlikli hastaların ruhsal duOrtiz V et al.. Erectile dysfunction in patients with
chronic renal failure. Int Braz J Urol 2007; 33:
rumlarının ve yaşam kalitelerinin değerlendirilme-
673-678.
si. Ege Tıp Dergisi 2005; 44(1): 35-38.
6. Strippoli GFM. Sexual dysfunction in women 16.Küçük, L. Diyaliz hastalarında sık karşılaşılan
ruhsal sorunlar. Turk Neph Dial Transpl 2005; 14
with ESRD requiring hemodialysis. Clin J Am
(4): 166-170.
Soc Nephrol 2012; 7: 974–981.
7. Mumtaz A, Anees M, Barki MH, Sami W, 17.Rathi M, Ramachandran R. Sexual and gonadal
dysfunction in chronic kidney disease:
Hussain S et al.
Erectile dysfunction in
hemodialysis
patients.
J
Ayub
Med
Coll
pathophsiology. Indian Journal of Endocrinology
and Metabolism 2012: 16(2): 214-219.
Abbottabad 2009;21(2): 4-7.
8. Neto AF, Rodrigues MA, Fittipaldi JA, Moreira 18.Grimm RH Jr, Grandits GA, Prineas RJ,
McDonald RH, Lewis CE et al. Long-term effects
ED. The epidemiology of dysfunction and its
correlates in men with chronic failure on
on sexual function of five antihypertensive drugs
hemodialysis in Londrina, Southern Brazil. Int J
and nutritional hygienic treatment in hypertensive
Impot Res 2002; 26(2): 19-26.
men and women. Treatment of Mild Hypertension
9. Şahin D, Ertekin E. Fiziksel hastalıklar ve cinsel
Study (TOMHS). Hypertension. 1997; 29: 8-14.
işlev bozukluğu. Klinik Gelişim. 2009; 22(4): 75- 19.Arslan D, Aslan G, Sifil, A, Cavdar, C, Celebi I
et al.
79.
Sexual dysfunction in male patients on
10.Sağduyu A, Şentürk V, Sezer S, Emiroğlu R,
hemodialysis: assessment with the International
Özel S. Hemodiyalize giren ve böbrek nakli yapı-
Index of Erectile Function (IIEF). Int J Impot Res
lan hastalarda ruhsal sorunlar, yaşam kalitesi ve
2002; 14: 539-542
tedaviye uyum. Türk Psikiyatri Dergisi 2006; 17 20.Mehrsai
A,
Mousavi
S,
Nikoobakht
M,
Khanlarpoor T, Shekarpour L et al.Improvement of
(1): 22-31.
11.Bailie GR, Elder SJ, Mason NA, Asano Y, Cruz
erectile dysfunction after kidney transplantation:
JM et al. Sexual dysfunction in dialysis patients
the role of the associated factors. Urol J 2006; 3:
73
Nefroloji Hemşireliği Dergisi 2015
_______________________________________________________________________________________________
21.Makarem AR, Mohammad Yasin Karami MY,
Zekavat
OR.
Erectile
dysfunction
of psychotropic- related sexual dysfunction. J
among
Clin Psychiatry 2001; 62(3): 10-21.
hemodialysis patients. Int Urol Nephrol. 2011; 43
31.Demirezen E. Hipertansif kadınlarda cinsel ya-
(1): 117-123.
şam. Androloji Bülteni, 2006; 26: 261-263.
22.Palmer BF. Sexual dysfunction in men and
32.Seethala S, Hess R,
Bossola M, Unruh ML,
women with chronic kidney disease and end-
Weısbord SD. Sexual function in women
stage kidney disease. Adv Ren Replace Ther
receiving maintenance dialysis. Hemodialysis
2003; 10: 48-60.
International 2010; 14:55-60.
23.Şahin AF, Cihan A, Akgül K, Demir Ö, Gürkan
33.Santos PR, Capote JR Jr, Cavalcanti JU, Vieira
A et al. Erkek hastalarda böbrek nakli sonrası
CB, Rocha AR et al. Quality of life among
cinsel işlevler. Türk Üroloji Dergisi 2009; 35(1):
women with sexual dysfunction undergoing
23-27
hemodialysis: a cross-sectional observational
24.Akbari F, Alavi M, Esteghamati A, Mehrsai A,
study. Health and Quality of Life Outcomes
Djaladat H et al.Effect of renal transplantation on
2012; 10:103.
sperm quality and sex hormone levels. BJU Int
34.Laumann EO, Paik A, Rosen RC. Sexual
2003; 92: 281-283.
25.Tavallaii SA,
dysfunction in the United States. prevalence and
Mirzamani M, Behzadi AH,
predictors. JAMA 1999; 281(6): 537-544.
Assari S, Vishteh HRK et al. Sexual Function. A
35.Asadifard F, Mohamadi SZ, Heidari TBB.
Comparison Between Male Renal Transplant
Sexual function of women with chronic renal
Recipients and Hemodialysis Patients,
failure undergoing hemodialysis and factors
J Sex
Med 2009; 6:142-148.
related to it. Iran J Crit Care Nurs 2013; 5(4): 204
26.Palmer BF. Management of sexual dysfunction
-213.
in uremic patients. Dialysis & Transplantation
36.Yazici R, Altintepe L, Guney I, Yeksan M, Ata-
September 2010; 39(9): 370-372.
lay H et al. Female sexual dysfunction in
27.Ghazizadeh S, Pezeshki ML. Reproduction in
peritoneal dialysis and hemodialysis patients. Ren
women with end-stage renal disease and effect of
Fail 2009; 31(5): 360-364.
kidney transplantation. Iran J Kidney Dis 2007;
37.Ohl
1:12-15.
Essentials
of
Female
Sexual
Dysfunction from a Sex Therapy Perspective.
28.Song YS, Yang HJ, Song ES, Han DC, Moon C
Urologic Nursing 2007; 27(1): 57-63.
et al. Sexual function and quality of life in korean
women
LE.
with
hemodialysis:
chronic
renal
Case-Control
failure
Study.
38.Steinke
on
E,
Counseling
Urology
Patterson-Midgley
Following
Acute
P.
Sexual
Myocardial
Infarction. Clin Nurs Res 1996; 5(4): 462-472.
2008; 71(2): 243–246.
39.Parish WL, Luo Y, Laumann EO, Kew M, Yu Z.
29.Kütmeç C. Kadınlarda cinsel fonksiyon bozuklu-
Unwanted sexual activity among married women
ğu ve hemşirelik bakımı. Fırat Sağlık Hizmetleri
in urban China. J Sex Res 2007;44(2):158-171.
Dergisi 2009; 4(12): 111-136.
40.Karakoyunlu FB, Öncel S. Cinsel fonksiyon bo-
30.Montejo AL, Llorca G, Izquierdo JA, Rico-
zukluklarında kadına ait hemşirelik bakım süreci
Villademoros F. Incidence of sexual dysfunction
örneği. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yükse-
associated
kokulu Dergisi 2009; 12(3): 82-92.
prospective
with
antidepressant
multicenter
study
agents:
of
a
1022
outpatients. Spanish working group for the study
74