İstanbul Ermeni Kiliseleri

»
seler Diyarbakır, İskenderun, Derik/Mardin, Kayse­
ri ve Kırıkhan/Hatay’dadır.
Ek Bölüm I’de, “Katolik Ermeni Cemaati”nin olu­
şumu ve ayrılışı üzerine bilgi veriliyor, ilk dört bölü­
mü tamamlayan bu ek bölümden, Ermeni Katolikli­
ğin hem Ermeniler arasında, hem Osmanlı yönetici­
1839’dan sonra yapılan kiliselere de kârgir çan kule­
leri yönünden sorunlar yarattığını, “Katolik Milleİstanbul Ermeni Kiliseleri / Pars Tuğlacı
leri eklenir.
ti”nin II. Mahmud tarafından 1830 tarihli bir fer­
İngilizce, Türkçe, Ermenice paralel metin
1863’te yayımlanan Nizamname-iMillet-iErmenimanla tanındığını, ardından Katolik Ermeni Cemaayan, bu cemaate verilen geniş özerkliğin belgesi olur.
ti’nin örgütlendiğini öğreniyoruz. “Günümüzde İs­
Büyük boy 451 s. / Pars Y a y ı n _____
Osmanlı Ermenileri dört ruhani merkeze (İstan­
tanbul’daki Katolik Ermenilerin ruhani merkezi,
bul ve Kudüs Patriklikleri, Sis ve Ağtamar GatogiğoBeyoğlu’nun Sakızağaç mevkiinde bulunan Surp
ALPAY KABACALI
goslukları) bağlıdırlar; bunlar ruhani işlerinde kendi
Asdvadzadzin
(Meryemana) Katedrali’nin bitişiğin­
Mehmed (Fatih), İstanbul’u fethettiği
yerel
bağımsızlıklarına
sahiptir.
Ermeni
halkının
ba­
deki
piskoposluk
makamıdır.” Burada, İstan­
zaman Rum Patriği II. Gennadişında “millet başı” sıfatıyla yer alanîstanbul Ermeni
bul’daki ibadete açık 12 Katolik Ermeni Kilisesi ile
os’verdiği bütün hak ve yetkileri sekiz yıl
Patrikliği, yönetim sorunlarının da çözüm merkezi­
Şişli Katolik Ermeni Mezarlığı üzerine bilgiler de yer
I sonra (1461) Türkiye Ermenilerinin ru­
dir.
alıyor.
hani reisi Hovagim’e de tanır. O çağlarda ruhani re­
Ek Bölüm Il’de, EvangelistTürkçede ilk kaynak
islere “marhasa” denilmektedir. Bu, Asur dilindeki
Protestan
Ermeni Cemaati’nin kuru­
Yukardaki
bilgileri
verirken,
geniş
“marhasya” sözcüğünün kısaltılmışıdır. Ermeni ru­
ISTA M ttl.
luş ve ayrılışı üzerinde durulduktan
hani liderlerinin patrik (badriark) diye anılması I.
ölçüde Pars Tuğlacı’nın İstanbul Er­
ERMENİ KİLİSELERİ
sonra Protestan Ermeni kiliselerin­
Süleyman (Kanuni) döneminde başlar (1543).
meni Kiliseleri adlı kitabından yarar­
den 5’i (3’ü ibadete açık) tanıtılıyor.
İstanbul’un fethinden hemen sonra kente yerleşti­
landık. Genel tarih, d inler tarihi ve sa­
Ek Bölüm IlI’te, Türkiye Ermeni
rilen Ermenilerle buraya Bizans döneminde yerleş­
nat tarihi alanlarında ilginç bilgilerle,
Patrikhanesi ile Başbakanlık Osmanlı
miş olanlar, zamanla kalabalıklaşıp çeşitli semtlere
belgelerle ve görsel malzemeyle (686
Arşivi’ndeki Osmanlı belgelerinin
renkli ve siyah-beyaz resim, 2 harita,
yayılarak bağımsız topluluklar oluştururlar ve kendi
(irade-i seniyye, ferman, buyruldu ol­
kiliselerini inşa ederler.
108 plan ve rölöve) yüklü kitap, Pat­
mak
üzere 113 belge) çevrim yazısı
Osmanlı Devleti, uyguladığı “millet” sistemi uya­
rikhane ve Başbakanlık Osmanlı Ar­
veriliyor.
rınca, ülkede yaşayan her cemaate dinsel özgürlük ta­
şivleri başta olmak üzere birçok kay­
Ek Bölüm IV, plan ve rölövelere ay­
nımıştır. Ayrıca, “gayrimüslim cemaatlerin dini ya­
nak elden geçirilerek altı yılda hazır­
rılmış.
şamına bağlı evlenmek, boşanmak, ruhani ve cismalanmış; üç dildeki (Türkçe, İngilizce,
\KMl M \ \ İ lil Kl’UI SOI
Kitabın siyasal işlevi
ni eğitim, hastane ve fukaraperver kurumlan, kilise
Ermenice) paralel metinlerle basıl­
İSİANHH
vakıflarının yönetimi, ruhanilerin disiplin sorunları
mış.
“Küreselleşme’ye doğru giden
Mio-u.vnru.ij.
gibi meselelerin çözümü için ruhani reislere zaman­
Âna bölümleri şunlar: Ermeni Kili­
dünyamız, ırk, din, dil, cins ayrımcılı­
¿ayna t.'ıt;'U;aı*ui.-i’C
la yetki vermiş”tir.
sesi, Eçmiadzin (Ermenistan’da kent,
ğını, insan haklarına saygısızlığı, en
Türkiye Ermenilerinin devletle ilişkilerini Ermeni
dünya Ermenilerinin ruhani merke­
büyük insanlık ayıbı olarak görüyor.
Patrikliği yürütmektedir. Devletin azınlıklarla ilişki­
zi), Kudüs Ermeni Patrikliği, Türkiye Ermeni Pat­
Osmanlı’nın 1492’de İspanya’dan sürgün edilen Yasi ise Tanzimat’tan sonra kurulan Adliye ve Mezahib
rikliği, İstanbul Ermeni Kiliseleri, İstanbul Ermeni
hudilere ülkesini açması, aynı topraklar üzerinde
(mezhepler) Nezareti (bakanlığı) aracılığıyla sağla­
Mezarlıkları, Taşra Kiliseleri.
yüzyıllardır yaşayan halklar arasında ayrım yapmayınır.
İlk dört bölümde, Ermenilerin Hıristiyan dinini
şı, hatta onların yönetime katılmalarını, kültüre kat­
Yüzyıllar boyu süren kiliselerde çan çalma yasağı
kabul edişlerinden (301) sonraki dinsel tarihleri ve
kıda bulunmalarını sağlayışı bugün bile övgüyle anı­
Tanzimat Fermanı’nın ilanından (1938) sonra kal­
din gelenekleri anlatılıyor. Bu bölümler, Türkçede
lıyor.
kar ve kiliselere hemen demirden çan kuleleri yapılır.
ilk kaynak niteliği taşıyor.
• Günümüzde de, iktidarın sorumlu mevkilerinde
Beşinci bölümde, İstanbul Er­
bulunanlarca, çeşitli unsurların kendi kültürlerine
meni kiliseleri ikiye ayrılarak in­
sahip çıkma çabaları Türkiye’nin kültür zenginliği
celeniyor: Tarihe karışmış olan
olarak değerlendirilmeye başlandı. Bu, önemli bir
kiliseler (22 kilise), günümüzde
aşamadır.
İbadete açık olan kiliseler (33 kili­
Elimizde bir örnek var; Bulgaristan’da, Türklerin
se) . Burada ele alınanlar Gregorasimilasyonu eylemine girişilmeden kısa bir süre ön­
yen Ermeni kiliseleridir ve özel­
ce 1981’de Bulgaristan Balkan Devlet Basımevi’nde
likle ibadete açık olanlar üzerin­
basılmış ve Sofia Press tarafından yayımlanmış bol
de durulmaktadır.
resimli bir kitap: Mosques and Moslems in Bulgaria
Altıncı bölümde İstanbul E r­
(Bulgaristan’da Camiler ve Müslümanlar). Önsözü
meni mezarlıkları inceleniyor.
Başmüftü Mehmed Topçiev’e yazdırılan bu albüm
“Günümüzde mevcut olmayan
aracılığıyla, ülkede din ve ibadet özgürlüğünün sağ­
m ezarlıkların
sayısı 9’dur;
landığı ortaya konulmaya çalışılıyor.
“mevcut” mezarlıklar ise 13 adet­
Bu açıdan bakıldığında, Pars Tuğlacı’nın üç dilde
tir. Yazar, bu mezarlıklarda han­
hazırlanmış kitabı, laik Türkiye’de yaşayan 50 bin ki­
gi ünlü kişilerin gömülü öldüğü­
şilik Ermeni cemaatinin ibadet özgürlüğünü bütün
nü da saptamaya çalışmıştır.
dünyaya belgeleriyle duyuran bir yayın olarak da
Yedinci bölümde, günümüze
önem taşıyor.
kadar ayakta kalmış 6 “taşra kili­
Kitap bu siyasal işlevi yerine getirirken, dinler tari­
sesi” ele alınıyor. Bunlardan ilki
hi ve sanat tarihi alanlarındaki katkılarının yanı sıra
Hatay’da, Ermenilerin yaşadığı
Türkiye tarihinin incelenmemiş bir yönünü (özellik­
Vakıf köyünün kilisesidir. Bura­
le Osmanlı Devleti’nin Ermeni cemaatiyle ilişkisini
da 1936’dan beri Gevont Karve bu cemaatin kiliseleri, mezarlıklarıyla ilgili işlemle­
tunyan’ın (88 yaşında) papazlık
ri) belgelere dayanarak ortaya koymasıyla da değer
Bütün Dünya Ermenileri Ruhani Başkanı Gatoğigos I. Vazken, Türkiye'yi res­
yaptığını öğreniyoruz. Öteki kili­
kazanmaktadır.
men ziyareti sırasında Anıtkabir anı defterini imzalarken (17 Temmuz 1961).
Pars Tuğlacının yeni bir büyük boyutlu çalışması
İstanbul Ermeni Kiliseleri
■f2$
C U M H U R İY E T KİTAP S A Y I 114
S A Y f A
11
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği
Ta h a To ro s Arşivi
0 1 5 0 2 3 7 8 0 0 6 -