DiYANET ISLERI BASI<ANLIGI DERGiSi 1 1 DİNİ, İLMİ, EDEBİ, MESLEKI AYLlK DERGi Cilt : XIII TEMMUZ - Sayı : 4 AGUSTOS c ----~. - «EY IMAN EDENLER, TOPLU BiR HALDE KAFIRLERLE KARŞILAŞDIGIN!Z ZA· MAN ONLARA ARKALARlNlZI DÖNMEYiN (KAÇMAYiN). TEKRAR MUHAREBE iÇiN BİR TARAFA ÇEKiLEN, YAHUD DiGER BiR FIRKAVA ULAŞlP MEVKi' TUTANIN HALi MÜSTESNA OLMAK ÜZERE KiM ÖYLE BiR GÜNDE ONLARA ARKA ÇEViRiRSE O, MUHAKKAK Ki ALLAH'IN GAZABlNA UGRAMIŞDIR. ONUN VURDU CEHENNEM'DiR. O, NE KÖTÜ BiR SONUCDUR! ONLAR! SiZ ÖLDÜRMEDiNiZ, FAKAT ALLAH ÖLDÜRDÜ ONLARL ATDIGIN ZAMAN DA (HABIBIM) SEN ATMADIN, ANCAK ALLAH ATDI. (VE BUNU) 1\!lÜ'MiNLERi KENDiNDEN GÜZEL BiR (Nİ'· MET) iMTIHf-\N iLE DENEMEK iÇiN (YAPDI). ŞÜPHESiZ Ki, ALLAH HAKKlYLE iSiDEN, ~ . . İmtiyaz Sahibi ve Yazı İşierini Fiilen İdare Erten Sorumlu Müdür M. SAİM YBPREM Diyanet İşleri Başkanlığı Derleme ve Yayın Müdüril Emel Matbaacılık Sanayi Ltd. Şti. Ankara /1/1 .A A .._Jrt.anev.ı İNSAN TEKAMÜLÜNÜN ÜÇ MERHALESİ V Müellifi : Dr. Ahmet A. GALWASH Müterciıni :Dr. Ekmeleddin İHSAN Kur'an-ı Kerim insanın fiziki, manevi ve ruhani olan üç halini geniş şekilde ele almıştır. Kur'an-ı Kerim bu taksimi, insanın bu üçlU hali için ard arda gelen üç kaynak tesbit etmek suretiyle, ortaya koyar. Kur'an-ı Kerim, bu üç halin menşe'ini aldığı üç kaynak zikretmektedir. Bunlardan birincisi «en-Nefsu'l-eım.nara» dır ki, gemlenemeyen veya şehvet ve kötülüğe mütemayil olan nefse delalet eder.. Bunun için, Kur'an-ı Kerim: «Çünkü nefis, olanca demektedir. şiddetiyle kötülüğü emredendir (XII-53) İbtidai nefsin tabiatı, insanı şer yapınağa, günah ve gayr-i ahlaki yollara temayül etmeğe sevkeder. Kısacası, insanın ibtidai tabiatı,. gelişmesi esnasında belirli bir yaşta onu günaha sevkeder, ve yüksek ahlaki vasıflardan mahrum olduğu müddetce, kötü tabiat onda hakim durumda olur. Hikmet ve bilginin ışığı altında yürümediği ve· hayvanlar gibi tabii temayüllerinin istikametinde hareket ettiği müddetçe, bu halde kalınağa mahkumdur. İnsan kendini, ihtiraslarının esaretinden kurtarır kurtarmaz,. bilgi ve hikmeti rehber ittihaz eder etmez, tabii arzuların dizginlerini elinde bulundurur ve onlara mahkum olmak yerine, onlara hakim olur. Onun ruhunda kabalıktan fazilete doğru bir değişme hasıl olunca, fiziki merhaleye geçer ve kelimenin kesin manasıyle manevi varlık haline gelir. İnsanın manevi hallerinin kaynağı «en-Nefsu'llevva'me», yani (kendini alabildiğine kınayan nefstir). el-Kıya'me' suresinde şu ayet-i kerime geçmektedir: «Kendini alabildiğine kınayan nefs'e yemin ederim» (LXXV-2) İşte, yüksek ve ahlaki bir hayatı'Fl menhal buduJ!"·."İnsan bu ınerhale246 İSLAM'IN MANEVi CEPHESİ ye erişince hayvaniliğinden kurtulmuş olur. «Kendini kınayan nefs»e yemin etmek, o nefse matuf olan itibarı gösterir. İtaatsızlıktan nefsi kınarnaya varan bu değişiklik, tekamül ve arınmanın kesin·. bir alameti olduğu için Allah'ın nezdinde rızaya layıktır. «En-nefsü'l·levvfune» veya «kendini kınayan nefs», kötülük yapan sahibini azarladığı, dizginsiz arzu ve hayvanı şehvetlerden nefret ettiği için bu isimle adlandırılmıştır. Öte yandan kendini kı­ nayan nefs, asilane vasıf ve .faziletli istidatları yaratmak, hayatı bütün mecrasıyla itidale sevketmek, dünyevi ihtiras ve hissi arzulan gerçek sınırları içinde tutmak temayülündedir. «Kendini kınayan nefs», hata ve manevi zaaflarından dolayı kendini azarladığı halde, hem ihtiraslarına hakim değil, hem de faziletli davranışların dışına çıkarnıyacak kadar kuvvetli değildir. Bazı hallerde nefsaniyetin zaafı galebe çalar ve sonra tökezliyerek sukut eder. Onun bu zaafı, düş­ mek istemediği halde zayıf hacakları kendisini taşımıyan çocuğun -düşmesine benzer. Fakat hatasında israr etmez, ve her kusur akla yeni bir takbih şekli getirir. Kısacası, bu merhalede ruh, ahlaki yüceliğe erişmenin şiddetli arzusu içerisinde, birinci merhalenin, yani hayvan! nefsin karakteri olan itaatsizliğe karşı isyan halinde olmakla beraber, fazilete olan bu iştiyakma rağmen bazen de doğru yol·dan, Allah'ın yolundan sapar. Manevi Faziletiere erişmenin, üçüncü veya son merhalesinde, ruh bütün manevi vasıfların kaynağına kavuşmuş olur. Ruh bu merhalede Kur'an-ı Kerim'in tavsifiyle «En nefsu-1-mütma'inne» yanı {<itmi'nane erişmiş ruh» olur. «Ey itmi'nane erişmiş ruh, dön Rabbine, sen ondan razı, O senden razı olarak, Gir ce:ı:met:ime» (LXXXIX-30) Bu İstihale safhasında ruh bütün zaaf ve noksanlarından arın­ mış, -manevi kuvvetle dolmuş olur. Bu itmi'nan halindeki ruhun rehberi Allah'tır ve eş-Şems süresinde ifade edildiği gibi : «Onu (1) tertemiz yapan (2) muhakkak umduğuna ermiş, .onu (3) alabildiğine örten (4) ise elbette ziyana uğramıştır.» (5) ( 1) Nefsini. (2) Günahlardan •celaleyn» İlim ile arnelle iyice terbiye eden, salaha, kemale götüren «BeyzAvi», (3) Nefsini, (4) Ma'siyetle «Cela!eyn», Cehaletle (günahla eksik ve kör bırakan «Beyzavi». ÇS) Resılllüllah Sallallahü aleyh ve sellem şöyle derdi Ya Rabbi, aczden tembellikten ... · ; cimrilikten, fazla ihtiyarlıktan, kabir azabından SANA sığınırım. Ya Rabbi nefsime takvasını ver. Onu (salak ile) teınizle. Sen onu temizleyenierin en hayırlısısın. Sen onun velisi ve mevlasisın. Ya Rabbi faide vermeyen ilimden, huşu olmayan kalbden doymayan nefsden , kabul edilmeyen dü!adan SANA sığınırım•• {MÜslfm~Zeyct· bin Erkarn radıyallahu anh, a,g.e Cilt Ili, s;. 1160-11~8,_ 1).85-1161) , ; 3. ; . ~47 EKMELEDPİN İHSAN Kısacası, nefsin bu üç hali fiziki, manevi ve· ruhani haller olarak adlanabilir. Bulılardan, insanın şehvani arzu ve iştahlarının tat-· ınini peşinde olduğu fiziki hal, arzu ve ihtirasların ifrata vardığı zamanlarda çok tehlikeli bir vaziyet arzeder; çünkü insanın manevi ve ruhani hallerine öldürücü darbe indirmiş ve Allah'ın hükmünce· elbette ziyana uğramış olur. KURAN'IN İNSANlN FiZİKİ HALi HAKKINDAKi TELKiNLERi:- İslam'ın mukaddes kaynakların göre, insanın Fiziki halinin, ma-- 1 i 1 1. nevi ve ruhani vasıflanyla çok yakın bir alakası vardır. Onun için,. eğer tabii arzularını kanuni bir şekilde ifade ederse ahlaki değerlere uygun olur ve nefsin ruhani hali üzerinde derin bir tesir rica eder .. İ şte bu sebepledir ki, ibadetlerin bütün şekillerinde ve dahili temiz-· lik ve salahe davet eden emir ve nasihatlarda harici temizlik, taha-ret ve vücud için en uygun tavırlar üzerinde geniş ölçüde durulmuş­ tur. İnsanın dış organlarının iç tabiatı, üzerindeki tesiri dikkatli bir şekilde müşahadeye tabi tutulursa, fiziki ve manevi tabiatları ara-sındaki münasebet daha çok vuzuha kavuşur. Mesela, ağlamak yapmacık da olsa kalbi birden malızun eder, sun'i bir gülüş ona neş'e· verir. Namazda olduğu gibi yere kapanıp secde etmek, ruhu müte-vazi kılar ve Allah'a ibadete sevk eder, azamedi tavır takınmak ise insanı gurur ve kibre götürür. Bu misaller, müslümanların her gün belirli ibadetlerini yaparken vücutlarının aldığı tavırların ruh hal-· leri üzerindeki tesirlerini kafi derecede gösterir. Diğer taraftan gıdanın, insan karekterine şekil vermek bakımın-· dan mühim bir yeri vardır. Bunun için Kuran-ı Kerim, insana şunu öğütlemektedir: «Yiyin, için israf etmeyin. Çünkü O (Allah) israf edenleri ·sev•· mez» (VII-31). Her hangi bir yernede ve içmede israf etmeyiniz ki karakter ve· sılılıatınız haleldar olmasın. Ruha nisbetle insan hayatının fiziki tarafının ne derecede büyük bir ehemiyete haiz olduğu hususıinda Allah'ın emir ve kelamı meskut geçilemez: Kuran-ı Kerim insan hayatının fiziki halinin yeniden şekillenmesi üzerinde durmuştur. Bize, insanın alakadar olduğu bütün hususlarda, en değerli ve sahih İstikamederi göstermiştir. Bütün hareketleri, ihtiyaçlarının tatıniTh tarzı~ aile, cemiyet ve umumi münasebetleri, sıhhat ve hastalık halleri, kaidelerle tanzim edilmiş, ve harici disiplin ve temizliğin insa-nın. manevi hali üzerindeki tesiri. gösterilmiştir. 248 İSLAM'IN MANEVI CEPHESİ İnsan dış hayatının şekillenmesiyle ve onun adım adını vahşi­ likten medeniliğe ve en nihayet rUhani hayatın zirvesine erişmesiyle ilgili olan Kur'an'ı nasihat ve irşadlar dikkatli bir şekilde incelenirse şu hakimane metod ortaya çıkar: İlk planda, Cenab-ı Hak, insanı karanlık ve iptidai halinden kurtarmak için günlük hareket ve sosyal hayat tarzlarıyla ilgili kaideleri öğretmiştir. Böylelikle insan tekamülünün en düşük seviyesinde insanı hayvandan ayıran bir çizgi oluşur, ve muaşeret adabı diye adlandırabileceğimiz ahlak kaideleri öğretilebilir. Bundan sonra bu Kur'ani nasihat ve irşadlar, insanın itiyatlarını itidale sevk ederek elde edilmiş bu basit ahlakifiği ilerletmeğe ve onları yüksek ahlak seviyesine yükseltrneğe çalı- · ş ır. Allah sevgisi uğrunda insan, kendi nefsini unutup, iradesini ilahi iradeye bağlayarak bütün hayatını Rabbinin emrine bırakmasıy­ b ilerlemenin üçündi merhalesine geçmiş olur. İşte İSLAM kelimesinin delalet ettiği ma'na bu kadernede tecelli eder; çünkü İSLAM demek Allah'ın emirlerine tam olarak ita'at etmek, emrinde olmak Ye nefsaniyeti tamamen unutmak demektir. Bu hususu Kur'an-ı Kerim şöyle ifade etmektedir : «Hayır, kim ( taat ve arnelinde) «İhsan» mertebesine yükselerek (6) yüzünü(= kendini) (7) tastamam Allah'a teslim ederse, iş­ te ona Rabbi katında (amelinin) ecri (olarak cennet) vardır. Onlar;J hiç bir korku yoktur. Onlar malızun da olmazlar.» (II-112) «De ki: şüphesiz benim namazım da, ibadetlerim de ( 8) diriınim de, ölüınüm de hiç bir ortağı olmayan, alemierin Rabbi Allah'mdır. Ben böylece emrolundum. Ben (bu üınmette) müslüman olanların ilkiyiın>>. (VI-162-163) «Şüphesiz ki (emrettiğinı) bu (yol) benim dosdoğru yolumdur. O halde ona uyun. (Başka aykın) yollara tabi, olmayın. Sonra sizi onun (Allah'ın) yolundan ayınr. İşte (Allah size bunian emretti ki (kötülükten) sakınınız.» (VI- 153) «De ki: Eğer Allah'ı seviyorsanız bana uyun ki, Allah da sizi sev· sin ve suçlannızı örtsün. Çünkü Allah çok yarlığayıcı, çok esirgeyicidir.» (III-31). (6} Hadis: İhsan, Allaha, onu görüyormuşsun gibi ibadet etmekliğindir. Sen onu görmüyorsan da, O seni görüyor. (7) •Zikri cüz irade-i kül» kabilindendir. a.g.e, Ci!t I, s. 35 (8) Mücahid, Said bin Cübeyir, Dahhak, süddi kavil!erine göre «Nilsh den maksud hac ve uroredeki kurbandır. Ba'zılarınca hac amelleridir. Ba'zıları da AllAha yaldaş· tıran her şeydir, bütün ibadetlerdir, demiştir. Biz. bunu tercih ettik. a.g.e. cilt I, 213. 249 - - - ----------~--- ~- Şimdi hayatın üç halini ayrı ayrı ele alacağız. Btmdan önce, insanın üçlü tabiata sahip olmasınin üç menşee dayanmaktan ileri geldiği ifade edilmişti; bunlar: İ.taatsız nefs, kendini kınayan nefs ve itminana ermiş nefstir. -Sevgili peygamberimiz Hazreti Muhammed (s.a.s.) gönderildiği ~aman, bütün dünya tefessühün en süfli derekelerine düşmüş bulu· mıyordu. Bu devirde insanları kurtarmak için, Kuran-ı Kerim üç kaçtemeli tekamülü vazetmiştir. Bu sebepledir ki Mukaddes kitabı­ :rmz, insanoğlu için kamil bir rehber olmak iddiasındadır. Çünkü yalnız ona göre, bütün yönle~iyle tam bir reformasyon sağlamak imkcinı hasıl olmaktadır. Kur'an-ı Kerim ölüye hayat bahş etmek için gönderilmiştir. «Karada, denizde fesad beliırdi» (XXX - 41) {{Şu hakikatıı. .lt~ll!haklmk bilin. ki Allah yere, _ölümünden sonra, can veriyor ki biz, akhmz ersiıı diye, size ayetleri açl!.kça bildirdik.» (LVII -17) O devirde bütün Arabistan' ı koyu bir zulmet ve barbarlık kaplamıştı. Her hangi bir sosyal kanuna riayet edilmiyordu; en çirkin ve sufl1 arzular pervasızca tatmin ediliyordu. Sayısız kadınla evleniliyordu, ve bütün günahkanine işler meşru görüyordu. Cebren gasb ve nikah düşmeyen akrabalada zina, korkunç bir salgın halinde idi; ana:ların zevce olarak alındığı haller de nadir değildi. Bunun için Kuran'ın önünde ulv! bir gaye vardı: İnsanları bu vahşilikten kurtarmak ve onları insan yapnmk; sonra onlara ahlak Imidelerini öğretip iyi insan husule getirmek ve hepsinden sonra da ilerlemenin zirvesine ulaştırmak suretiyle onlan salih insan haline getirmek. Kur'an bu üç safha hakkında fevkalade nasihatlar vermiştir. İnsanın aklına ters düşen muhakemesini zorlayarak kabul edeceği hiç bir akideyi telkin etmez. Kur'an-ı Kerim'in bütün maksadı ve talimlerinin esas gayesi insanın üç kademeli reformasyonudur, ve gösterilen bütün diğer istikametle.r bu heqefe vusulün vasıtalarıdır. Bütün Ahlaki talimat, tavsiye ve akidelerin tazamnıun ettiği maksad, insanı , valı­ şet Alud fiziki halinde kurtarİp manevi hale geçmesini, sonradan ruhani halin simrsız yüceliğirte intikal etm'esini sağlamaktır. Ruhani tilviyetin arzuedilen en yüksek derecesine ulaşabilmek için, Kur'awi Kerim bize iki yol göstermiştir. Bunlardan birincisi İSLAM diye ta~ rif edilen Allah'ın iradesine tamamen teslim olmaktır. Bu da Allah'ın emirlerine ve peygamberin sünnetine uygun, şekilde yaşamakla bizi yaratan ve yaşatan Allah'ımızı clyvamlı olarak sevmek ve anlamakla olur. Diğeri de devamlı surette nefsimizi doğru yolda yürüyüp yürümediğim~z p~lqrründan zat! kônr:ol'ıi tabi tutmahm;dır. 250