türkiye`de su potansiyeli ve atıksuların geri kullanımı

TMMOB 2. Su Politikaları Kongresi
273
TÜRKİYE’DE SU POTANSİYELİ VE ATIKSULARIN GERİ
KULLANIMI
Veysel ASLAN
Çevre ve Orman Bakanlığı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü
Su ve Toprak Dairesi Başkanı
Ankara / Türkiye
ÖZET
Ülkemiz büyüme süreci içerisinde olup, hızlı nüfus artışının, endüstriyel, kentsel ve tarımsal
faaliyetlerin yol açtığı çevre sorunları ve tahribatı sınırlı su kaynaklarının kirlenmesine ve
erişilebilir suyun stratejik ve ekonomik bir meta haline gelmesine neden olmaktadır. Bu
nedenle, mevcut su kaynaklarının korunması ve atıksuların geri kullanımı çok önem arz
etmektedir. Türkiye’de atıksuların geri kullanılması daha çok sanayi tesislerinde geri
devrettirilmesi şeklinde uygulanmaktadır. Yakın dönemde başlamış olan çalışmalar sonucu
atıksuyun geri kullanımı sadece sanayide değil, özellikle sahil bölgelerinde kentsel atıksuyun
arıtılarak tekrar kullanılması uygulaması yaygınlaşmaktadır.
Türkiye Su Potansiyeli ve Politikası
Ülkemizde toplam kullanılabilir yer altı ve yerüstü su miktarı 112 milyar m3 olup(1), kişi başına
düşen toplam kullanılabilir su miktarı 1500 m3/kişi.yıl civarındadır(2). TÜİK’in tahminleri
doğrultusunda ise, 2030 yılı itibariyle nüfusun 100 milyona ulaşması durumunda, kişi başına
kullanılabilir su miktarı 1000 m3 değerine düşecektir(3). 1995 – 2002 döneminde yüzey ve
yeraltı suyu kaynaklarından çekilen su miktarında %32.9’luk bir artış olduğu gerçeğinden yola
çıkarak, yarı kurak iklim kuşağında yer alan ülkemiz, su zengini olmayan, bilakis dünya
ortalamasının altında su sıkıntısı bulunan ülkeler arasında yer almaktadır(2). Bu durum suyun
son derece dikkatli, tasarruflu ve kirletilmeden kullanılmasını çok açık bir şekilde ortaya
koymaktadır.
Türkiye hızlı bir büyüme süreci içerisinde olup, endüstriyel, kentsel ve tarımsal faaliyetlerden
dolayı su kaynaklarımız hızla kirlenmektedir. Sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması için
koruma ve kullanma dengesinin ülkemizin sosyo-ekonomik şartlarına göre ayarlanması çok
önemlidir.
Ülkemiz su kaynaklarının korunması ve kirliliğinin önlemesi amacıyla yapılan hukuki
düzenlemelerin en önemlilerinden birisi; 2872 sayılı Çevre Kanununa dayanılarak çıkartılan Su
Kirliliği Kontrolü Yönetmeliğidir(4).
274
Türkiye’de Su Potansiyeli ve Atıksuların Geri Kullanımı
Ayrıca, Avrupa Birliği çalışmaları sonucunda Su Kirliliğinin önlenmesiyle ilgili önemli
mevzuat çalışmaları da gerçekleştirilmiştir. Bu doğrultuda hazırlanan Ulusal Çevre Stratejisi
(UÇES) dokümanı(5); Türkiye’nin AB’ye girişi için bir ön koşul olan, AB çevre müktesebatına
uyum sağlaması ve mevzuatın etkin bir şekilde uygulanması amacıyla tam uyumun sağlanması
için ihtiyaç duyulacak teknik ve kurumsal altyapı, gerçekleştirilmesi zorunlu çevresel
iyileştirmeler ve düzenlemelerin neler olacağına ilişkin bilgileri içermektedir.
Suyla ilgili mevcut mevzuatlara (su ile ilgili çeşitli kurumların mevzuatları) yetki ve
sorumluluklar açısından baktığımızda çok parçalı, kısmen örtüşen ve kısmen boşlukların
olduğu bir durum karşımıza çıkmaktadır. Su kaynakları ile ilgili olarak bu kadar çok kurum ve
kuruluşun (Çevre ve Orman Bakanlığı, DSİ Genel Müdürlüğü, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı
İller Bankası Genel Müdürlüğü, Büyükşehir Belediyeleri ve Diğer Belediyeler vb. ) görev,
yetki ve sorumluluğunun bulunması, tüm bunları düzenleyen çerçeve bir Su Kanunun
bulunmayışı, finansman yetersizliği, arıtma tesislerinin verimli bir şekilde işletilememesi
Türkiye’de suyun yönetimini karmaşık bir hale getirmektedir.
Su kaynaklarımız için biran önce suyun havza bazında yönetimini sağlayacak, her türlü arz ve
talep planlamasıyla, izleme, yaptırım ve korumasıyla, yeraltı ve yerüstü suyu etkileşimiyle,
suyu her yönüyle bütünsel bir şekilde ele alabilecek nitelikte bir su kanununa, bir yönetime ve
bir kurumsal yapılanmaya ihtiyaç vardır.
Su kaynaklarımızın kısa, orta ve uzun vadede korunabilmesi açısından, önce niteliklerinin
belirlenmesi ve daha sonra, koruma-kullanma dengesi çerçevesinde, koruma ilkelerinin
belirlenmesine ihtiyaç vardır. Bu kaynakların verimli kullanılabilmesi kadar, doğal yenilenme
süreci temel alınarak, gelecek nesillerin ihtiyaçlarının da dikkate alınması büyük önem
taşımaktadır. Özellikle havza bazında koruma planları yapılması yoluyla tüm gelişmelere ve
kullanımlara kontrollü bir şekilde yön verilmesi planlanmalıdır. (6)
Kısa vadede, yurt genelinde kıtaiçi yüzeysel su kaynakları ve yer altı su kaynaklarının mevcut
kaliteleri ve sınıflarının belirlenerek su kalitesi haritası oluşturulması, Orta vadede havza ve alt
havza bazında, Havza Koruma Planlarının oluşturularak Çevre Düzeni Planlarına aktarılması,
Uzun vadede, Bütüncül havza Yönetiminin oluşturulması, alt havzalarda Çevre ve Orman
Bakanlığınca oluşturulan Havza Koruma Planlarının havza bazında entegre edilmesi
gerekmektedir. (6)
Bu açıdan Avrupa Birliği Su Çerçeve Direktifi, ihtiyaçlarımıza cevap verebilecek çerçeve bir
direktif özelliği taşımaktadır. Bu doğrultuda AB Su Çerçeve Direktifinin Ulusal Mevzuatımıza
uyumlaştırma çalışmaları devam etmektedir.
Atıksuların Geri Kullanımı
Kullanılabilir tabii su kaynakları ile su ihtiyacı arasında giderek büyüyen açık diğer bazı
tedbirler arasında atıksuların da arıtılarak tekrar kullanılması konusunu gündeme getirmiştir.
V. Aslan
275
Tablo 1 : 2003 yılı Sektörel Su Kullanımları ve 2030 yılı Tahminleri (7).
Sektör (milyar m3)
Sulama
İçmesuyu
Sanayi
Toplam
2003
29,6
6,2
4,0
39,8
2030
72
18
22
112
Artan su talebi, yükselen alternatif tabii su kaynakları fiyatları ve gelişen geri kazanma
teknolojileri atıksuların tekrar kullanılmasını hem çevre ve hem de kaynakların ekonomik
kullanımı yönünden cazip hale getirmektedir.
Atıksuların geri kazanılarak tekrar kullanılması potansiyelini artıran en önemli sebepler; şehir
nüfus paylarının artması sebebiyle su ihtiyaçlarının belirli merkezlerde yoğunlaşması ve deşarj
edilen atıksular için verilen deşarj standartlarının ve arıtma seviyelerinin giderek yükselmesi
zikredilebilir. Hatta bazı durumda alıcı ortamlara deşarj için gerekli arıtma ihtiyacı tekrar
kullanım için gerekli arıtma ihtiyacından daha fazla olabilmektedir(8). İstanbul için Marmara
Denizi’ne deşarj halinde besi maddeleri (N ve P) giderimini de ihtiva eden üçüncül arıtma (N,
P giderimi, ileri arıtma ) gerekirken, aynı suların sulama maksadıyla kullanılması halinde
ikincil (biyolojik) arıtma kâfi gelmektedir.
Arıtılmış atıksuların tekrar kullanım alanları,
•
Sulama suyu olarak
•
Sanayi suyu (soğutma ve proses suyu olarak)
•
Yeraltı sularının suni beslenmesi
•
Meskûn bölge içerisinde tekrar kullanım (Çift dağıtım sistemleri)
•
Arıtılmış Atıksu ile Rekreasyon alanlarının oluşturulması
•
Akifer depolama ve iyileştirme (ASR)
•
Yangın Söndürme
•
Diğer kullanımlar (İnşaat, sahil kesiminde kuyularda tuzlu su girişiminin önlenmesi,
içme suyu gibi) şeklinde sıralanabilir.
Evsel atıksuların % 99.9 oranında saf su ihtiva ettiği düşünülürse, atıksuların da bir su kaynağı
gibi düşünülmesinin gereği daha iyi anlaşılır. Ülkemizde tahsis edilen su miktarının % 16’ı
içme suyu, % 12’si sanayi ve geri kalan % 72’i ise tarımsal amaçlı kullanılmaktadır(9). Tarımsal
amaçlı kullanım için atıksu içerdiği maddeler (N,P) açısından değerli bir kaynaktır.
Ülkemizde arıtılmış atıksu miktarı henüz çok az olmakla beraber toplam yıllık atıksu
potansiyeli 2.92 milyar m3 civarındadır(9). Atıksu miktarı, tüketilen su miktarının yaklaşık %
60 ~ 90’ı arasında değiştiğinden, içme ve kullanma suyu ihtiyacının yarısına denk bir atıksuyun
tekrar kullanılabilme potansiyeli oluşturduğu söylenebilir.
Ülkemizde turistik yapılaşmanın ve yatırımların yoğunlaştığı Ege-Akdeniz kesiminde arıtma
tesislerin çıkış suları site yerleşimlerinde bahçe, park sulaması için değerlendirilirken, bazı
276
Türkiye’de Su Potansiyeli ve Atıksuların Geri Kullanımı
yerlerde de stabilizasyon havuzlarında biriktirilerek tarımsal amaçla kullanılmaktadır. Tarım,
su ve atıksu sektörlerinde finansman ve teşvikle ilgili uygulamaların bu bağlamda mevzuatla
güçlendirilmesi gerekmektedir. Ayrıca, Ülkemizde şeker ve kağıt fabrikalarından kaynaklanan
atıksuların sulama işleminde kullanılması da yaygın ve uygun olan bir yöntemlerdir. (10)
Sanayi atıksularının tekrar kullanımı, atıksuların geri kazanılarak tesis içinde geri
devrettirilmesi şeklinde uygulanmaktadır. Bilhassa İstanbul civarındaki sanayi tesisleri için
yüksek su maliyetleri sebebiyle atıksuların geri kazanılması ekonomik yönden de oldukça
cazip olmaktadır.
Suyun bugün ve gelecekte bulunabilirliği herkesin ilgilenmesi gereken bir konudur. Su
kaynaklarının gelecek için yönetimi, suyun daha verimli kullanımı ve su kalitesinin korunması
yönündeki bugünkü çabalara duyulan ihtiyacı artırmaktadır. Çevredeki kirleticiler güvenli içme
suyu sağlamak ve sağlığı korumak için gerekli olan kaynakların kullanılamaz duruma
gelmesine yol açmaktadır.
TEŞEKKÜR
Bu bildirinin hazırlanmasında emeği geçen Çevre ve Orman Uzman Yardımcıları Sayın Fatih
TOPBAŞ’a ve Sayın Buğçe DOĞAN’a teşekkür ederiz.
KAYNAKLAR
1. Çevre ve Orman Bakanlığı, Türkiye Çevre Durum Raporu, Yayın No:5, Ankara, 2007,
sayfa 63.
2. Çevre ve Orman Bakanlığı , Türkiye Çevre Durum Raporu, Yayın No:5, Ankara,
2007, sayfa 64.
3. Çevre ve Orman Bakanlığı , Türkiye Çevre Durum Raporu, Yayın No:5, Ankara,
2007, sayfa 12.
4. Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Yayımlandığı Resmi Gazete :Tarih 31 Aralık Cuma
2004 Sayı :25687
5. Çevre ve Orman Bakanlığı , AB ENTEGRE ÇEVRE UYUM STRATEJİSİ (UÇES)
(2007 - 2023) Ankara, 2006.
6. Çevre ve Orman Bakanlığı , Türkiye Çevre Durum Raporu, Yayın No:5, Ankara,
2007, sayfa 60-62.
7. DPT, IX. Kalkınma Planı (2007-2013), Ankara, 2006
8. Avrupa Komisyonu, MEDAWARE Projesi, Ocak, 2004
9. TUİK, 2004
10. Çevre ve Orman Bakanlığı , Türkiye Çevre Durum Raporu, Yayın No:5, Ankara,
2007, sayfa 77.
V. Aslan
277
ABSTRACT
Since our country is within a growth process, population increase, environmental pollution and
damage caused by industrial, urban, and agricultural activities give rise to the pollution and
scarcity of water resources. Moreover, attainable water becomes a strategic and economic
good. For this reason, prevention of the existing water resources and reusing of wastewater are
very important issues. In Turkey, reuse of wastewater is mostly applied in the industrial plants
by means of recycling. In addition to industry, the reuse of urban wastewater becomes
widespread especially in the coastal zones with the help of studies started nowadays.