Adolesan Dönemde Fiziksel Ve Cinsel Büyüme Ve Gelişme Ve
advertisement
8.5 ADOLESAN DÖNEMDE FİZİKSEL ve CİNSEL BÜYÜME ve GELİŞME VE PSİKOSOSYAL GELİŞME AMAÇ Adolesan dönem fiziksel büyüme,cinsel ve psikososyal gelişme hakkında bilgi kazanmak ÖĞRENİM HEDEFLERİ Bu oturumun sonunda katılımcılar: 1. Adolesan dönemde fiziksel ve cinsel büyüme ve gelişmeyi açıklayabilmeli 2. Adolesan dönemde psikososyal gelişmeyi açıklayabilmeli 3. Birinci basamak sağlık kuruluşlarına başvuran gencin öyküsünün alınması sırasında sorulması gereken soruları tartışabilmeli 4. Birinci basamak sağlık kuruluşlarına başvuran gencin fizik muayenesi sırasında yapılması gerekenleri tartışabilmeli SÜRE: 170 dakika YÖNTEM: Soru/yanıt Sunum Vaka çalışması ARAÇ/GEREÇ/MATERYAL: Barkovizyon Tepegöz Flipchart Büyük kağıt Marker kalem Saydam Saydam kalemi Probleme dayalı öğrenim materyali Vaka öyküsü Ders notları KAYNAKLAR: 1. Alikaşifoğlu A. Pubertenin Endokrin Yönü. Katkı Pediatri Dergisi. Cilk 21, Sayı 6, 741-746, Ankara, 2000. 2. Büyükgebiz A. Adolesan Tanımı ve Fiziksel Gelişimi. Adolesan Sağlığı ve Gelişmesi Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı Genel Müdürlüğü, pp 9-14, Ankara, 2001, 3. Çuharadoğlu Çetin F. “Psychosocial Development in Adolescence”. Adolescent and Adolescent Reproductive Health. International Children’s Centre, (supported by UNFPA and Ministry of Health General Directorate of Maternal Child Health Family Planning), Meteksan A.Ş. pp. 114-118, Ankara 2003. 4. Derman O. “Physical Growth and Sexual Development in Adolescence”. Adolescent and Adolescent Reproductive Health. International Children’s Centre, (supported by UNFPA and Ministry of Health General Directorate of Maternal Child Health Family Planning), Meteksan A.Ş. pp. 60-67, Ankara 2003. 5. Kılıç E. Adolesanla Görüşme Nasıl Yapılır. Ergen Sağlığı ve Gelişimi Kaynak Kitabı, Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü, pp 311-317, Ankara,2001. 6. Kınık E. Adolesan Dönemde Fiziksel Büyüme ve Cinsel Gelişme. Katkı Pediatri Dergisi. Cilk 21, Sayı 6, 720-740, Ankara, 2000. 48 7. Neinstein LS and Kaufman FR. Normal Physical Grwoth and Development. Adolescent Health Care A Practical Guide (ed. LS Neinstein).pp. 3-51. Lippincott Williams&Wilkins, USA, 2002. 8. Radzik M, Sherer S and Neinshein LS. Psychosocial Development and Normal Adolescents. Adolescent Health Care A Practical Guide (ed. LS Neinstein).pp. 52-59. Lippincott Williams&Wilkins, USA, 2002. 9. Schwitzgebel VM. Puberty, Geneva Foundation for Medical Education and Research. http://www.gfmer.ch/Medical_education_En/PGC_RH_2004/Pdf/Puberty.pdf 10. The Merck Manual of Diagnosis and Therapy. Growth and http://www.merck.com/mrkshared/mmanual/section19/chapter275/275b.jsp Development. 11. US Department of Health and Human Services Health. Adolescent Pyscical Development. http://depts.washington.edu/growth/module7/text/contents.htm 12. Uluslararası Çocuk Merkezi, Hizmet Sunanlar İçin Gençlik Dönemi Üreme Sağlığı Eğitim Rehberi (Eğiticiler İçin), Gençlere Üreme Sağlığı Hizmetleri Sunumu İçin Üniversite Modelleri (TUR/03/01/13-02/P13) UNFPA projesi kapsamında hazırlanmış proje dokümanı, Ankara, 2002. 49 ETKİNLİKLER GİRİŞ Katılımcılara daha önceden flipchart kağıdına yazmış olduğunuz oturuma ait amaç ve öğrenim hedeflerini okuyunuz. Bu oturumun dört bölümden oluştuğunu anlatınız. Birinci bölümde bir vaka çalışması şeklinde tartışacaklarını, ikinci bölümde adolesan dönem fiziksel ve cinsel büyüme ve gelişmenin sunulacağını, üçüncü bölümde adolesan dönem psikososyal gelişmenin sunulacağını ve dördüncü bölümde bir vaka tartışmasını grup çalışması şeklinde işleneceğini anlatınız. (5 dakika) ANA BÖLÜM (GÖVDE) 1. Katılımcılara çalıştıkları sağlık kuruluşlarında adolesanların ne tür sağlık sorunları ile karşılaştıklarını sorunuz. Adolesanların büyüme ve gelişme ile ilgili ya da psikososyal gelişim ile ilgili sorunları ile başvurduklarına ilişkin yanıt geldiğinde tartışmayı bu yöne doğru geliştiriniz. (5 dakika) 2. Katılımcılara vaka çalışması-1’i dağıtınız (Ek 1). Bir katılımcıdan modülün amaç ve hedeflerini ve öyküyü okumasını isteyiniz. Vakaya ait soruların her birinin yanıtını ayrı ayrı tartışınız. Soruların yanıtlarının tartışılması sırasında tartışmanın tamamen sizin kontrolünüzde olduğunu gösteren bir rol üstlenmeyiniz. Katılımcıların düşüncelerini söylemelerine izin veriniz. Tartışmanın modülün amacından ayrıldığını düşündüğünüz durumlarda tartışmanın tekrar modül amaçlarına yönelik yapılması için müdahale ediniz. Soruların yanıtlarının bir katılımcı tarafından flipchart kağıdına yazılmasını sağlayınız. (50 dakika) Eğiticiye Not: Vaka çalışması-1’in soru yanıtları için Ek 2’yi kullanınız. 3. Katılımcılara adolesanların fiziksel ve cinsel büyüme ve gelişmeleri konusunda ne tür bilgileri öğrenmek istediklerini sorunuz. Katılımcıların yanıtlarını bir flipchart kağıdına yazınız. (5 dakika) 4. Adolesan dönem fiziksel ve cinsel büyüme ve gelişme konusunda aşağıda yer alan bilgi notunu kullanarak hazırlamış olduğunuz sunumu yapınız. (20 dakika) 50 Adolesan Dönemde Fiziksel Büyüme Ve Cinsel Gelişme Adolesan dönem, çocukluktan erişkinlik döneme geçiş dönemi olarak tanımlanmaktadır. Bu dönem fiziksel ve cinsel olarak hızlı büyüme ve gelişme ve ayrıca psikososyal gelişme ile karekterizedir. Gelişmenin başlama yaşı genetik ve çevre faktörlerinden etkilenir ve kişiler arası farklılık gösterir. Beslenme, genel sağlık ve yaşam koşullarının değişmesi gelişme sürecini daha erken yaşlara kaymasına neden olmuştur. Fizik Büyüme Adolesan dönemde en önemli değişimlerden birisi hızlı fizik büyümedir. Adolesan bir kaç yıl gibi kısa bir dönemde erişkin boyutlarına ulaşır. Kız ve erkek adolesanlarda vücut boyutları ve vücut şeklinde olan değişiklikler birbirinden farklı hızda ve zamanda olmaktadır. Kadın ve erkekte seks hormonlarının salgılanması ve buna bağlı olarak cinsel gelişme bulgularının belirlenmesi pubertenin başlaması olarak kabul edilir. Puberte döneminde fiziksel büyüme hızlanır. Erkeklerde ve kızlarda somatik büyüme bedenin büyümesini içermektedir. Adolesan dönemde iskelet sistemi, organlar, bezler, yağ ve adale dokularında büyüme olur; lenf dokuda (lenf doku, timus, tonsiller, adenoidler) ise ani bir küçülme göstermektedirler. Değişik organ ve dokular için büyüme hızı farklıdır. En hızlı büyüme üreme organlarında olmakta, beyin ise hiç büyümemektedir. Bu dönemde adolesan erişkin boyunun %96’sına ulaşmaktadır (Şekil 1). Şekil 1.Adolesan Dönemde Bazı Doku ve Organlarda Büyüme Lenfoid Doku: Timus, tonsiller, lenf düğümleri, barsak lenf kitlesi Baş ve Beyin: Beyin ve kısımları, kafatası boyutları Genel: Baş hariç vücut ölçüm değerleri, solunum ve sindirim sistemleri, böbrekler, aort ve pulmoner damarlar, kaslar ve kan hacmi Üreme Sistemi: Testis, over, epididim, prostat, seminal vezikül, fallop tüpleri Kaynak: Kınık E. Adolesan Dönemde Fiziksel Büyüme ve Cinsel Gelişme. Katkı Pediatri Dergisi. Cilt 21, Sayı 6, 721, Ankara, 2000. Boy Uzama Atağı (Peak Height Velosity “PHV”) 51 Adolesan dönemde boyca uzama atağı üç dönemde gözlenir. İlk dönemde lineer büyüme hızı giderek artar. İkinci dönemde büyüme hızı doruğa ulaşır ve üçüncü dönemde büyüme hızı azalarak büyüme tamamlanır. Pubertal büyüme atağında, boy uzama hızı maksimuma ulaştığı döneme “Boy Uzama Atağı” adı verilir. Boy uzama atağı 11-16 yaşları arasında genellikle iki-üç yıl kadar devam eder. Erkekler ve kızlarda boy uzama atağının en üst seviyeye ulaştığı yaşlar arasında fark bulunmaktadır. Erkeklerde boy uzama atağı 13-15,5 yaşları arasında olur ve yılda 10-16 cm lik boy uzunluğu artışı olur. Kızlarda boy uzama atağı 11 yaş civarında başlar ve yılda 9 cm lik boy uzaması olur ve 13,5 civarında sonlanır. Boyca uzama hızı doruğuna kızlar ortalama 12, erkekler ise 14 yaşta erişir. Büyüme atağı döneminde, erkeklerde toplam 26-28 cm ve kızlarda 23-28 cm boy uzunluğu artışı olur. Pubertenin sonunda erkek ve kızların boyları erişkin dönem boy uzunluklarının %98’ine ulaşır. Genel olarak erkekler kızlara göre daha uzun ve vücut ağırlıkları daha fazladır. Erkekler kızlara göre ortalama 12-13 cm daha uzundurlar, erkeklerde kemiklerin büyümesi kızlara göre iki yıl daha fazla devam eder. Vücut Bölümlerinde Büyüme Adolesan büyümesi periferden bedene doğrudur. Başka bir deyişle, eller ve ayaklar en önce büyür, daha sonra kol ve bacaklar ve en son kalça ve göğüsde büyüme olur. Büyüme hızı bütün yıl boyunca devam etmekle birlikte ilkbahar ve yaz aylarında artış gösterir. Bu nedenle büyüme hızı 6-12 aylık dönemler için hesaplanır. Adolesanda büyüme atağı sürecinde vücutta gençler cinsiyete özel şekil ve oranlar kazanırlar. Erkeklerde omuzların kalçaya oranla fazla genişlemesine karşılık kızlarda kalçalar omuz ve bele oranla daha fazla genişler. Kızlarda kalça genişliğindeki artış omuzlardaki artıştan daha fazladır. Erkek ve kızlarda farklılık biakromial ve bikristal genişliklerin karşılaştırılması ile görülür. Dokuz ile onsekiz yaşlar arasında erkeklerde biakromial ve bikristal genişlik oranı yaklaşık olarak 1,37 değerinde ve sabit olduğu halde, kızlarda devamlı bir azalma sonucunda oran 1,27’e düşer. Vücut gelişiminde cinsiyetler arasında bir diğer farklılık ise oturma yüksekliği/boy uzunluğu arasındaki orandır. Bu oran her iki cinsiyette adolesan döneme kadar eşit iken, bu dönemin sonunda kızlarda bacak uzunluklarının erkeklere göre daha kısa olduğu gözlenmektedir. Böylece aynı boyda olan kız ve erkekler karşılaştırıldığında kızların bacak uzunluklarının erkeklerden daha kısa olduğu görülür. Ağırlık Artışı Büyüme atağı döneminde erişkin hayattaki vücut ağırlığının yaklaşık yarısı kazanılmaktadır. Ağırlık artışında da ağırlık artım hızında giderek artma, ağırlık artım hızının doruğa ulaşması ve üçüncü fazla ağırlık artımında yavaşlama olur. Erkeklerde vücut ağırlığındaki artış piki ve boy uzunluğunda artış piki aynı dönemlerde olur. Kızlarda boy uzunluğunda olan artıştan yaklaşık altı ay sonra vücut ağırlığında artış olur. Vücut Yapısında Farklılıklar Adolesan dönemde erkek ve kızların vücut yapısında farklılaşmalar olur. Adolesan dönemde erkeklerde kas dokuda artış kızlara göre daha fazladır. Erkeklerde boy uzama atağı sırasında adale dokuda artış da en üst seviyeye ulaşır. Kızlarda menarş sırasında kas dokuda artış en üst seviyeye ulaşır. Pubertenin ilk yılında cilt altı dokuda yağ dokuda azalma olur ve boyca uzama atağı sırasında yağ doku azalma hızı en üst düzeye erişir. Bundan sonra kızlarda daha fazla olmak üzere her iki cinsiyette de yağ kitlesinde artış olur. Puberte Puberte bir insanın fizyolojik olarak üreme kapasitesine ulaşma durumu olarak tanımlanır. Biyolojik değişiklikler nörosekretuar faktörler/hormonlar, fizik büyüme, seks hormonu salgılayan bezlerin gelişmesi, hipotalamus-hipofiz gonadal mekanizmanın çalışması, over ve testislerden hormon salınımının başlaması, seks hormonlarına yanıt olarak biyolojik ve psikolojik değişikliklerin olması ve cinsiyete özel dış görünümün oluşmasıdır. Fizyolojik olarak kızlarda ovulasyon ve erkeklerde spermatogenez meydana gelir ve üreme 52 fonksiyonları kazanılmış olur. Bu süreç içinde cinsel gelişim ve sekonder seks karekterlerinin gelişimi olur. Fetal ve erken bebeklik döneminde aktif olan hipotalamus-hipofiz-gonad aksı çocukluk döneminden başlayarak puberteye kadar negatif feed-back mekanizması ile baskı altındadır. Erken bebeklik döneminden prepubertal döneme kadar geceleri uykunun ilk saatlerinde LH salınımı olur. Uyku sırasında LH salınımında olan kısa süreli artışlar pubertedeki ilk hormonal değişikliklerdir. Geceleri olan artışlar zamanla gün içinde olmaya başlar. Zaman zaman artışlar gösteren gonadotropinler gonadların matürasyonunu tamamlamasını ve seks hormonlarının salınımını sağlar. (Şekil 2) Şekil 2. Hipotalamus-Hipofiz-Gonad Aksı Hipotalamus (LHRH Nöronları) LHRH Hipofiz Gonadotrop Hücreler Gonadlar Testis Testosteron Over Estradiol Kaynak: Alikaşifoğlu A. Pubertenin Endokrin Yönü. Katkı Pediatri Dergisi. Cilt 21, Sayı 6, 742, Ankara, 2000. Erken ve Geç Puberte Pubertal değişiklikler kızlarda sekiz ve erkeklerde dokuz yaşından önce ise Erken Puberte; kızlarda 13 ve erkeklerde 14 yaşında halen değişimler başlamadıysa Gecikmiş Puberte tanısı konur. Puberte Dönemi Kızlarda Olan Cinsel Değişimler Kızlarda cinsel gelişme over, uterus, vajina, labialar ve göğüslerin büyümesi ve pubik kıllanma ile karekterizedir. Plazma gonadotropinlerinin artışı ile salınan estrodiol, sekonder seks karakterlerinin gelişmesinden sorumludur. Sekonder seks karekterleri göğüslerin gelişmesi, üreme organlarının büyümesi, yağ dağılımı ve kemiklerin büyümesidir. Overlerin gelişmesi de estradiol salınımı ile ilişkilidir. Puberte öncesinde overlerin hacmi 0,3- 53 0,9 cm3 iken puberte dönemi ile birlikte 4,0 cm3’e ulaşır (1,8-5,0 cm3). Puberte öncesi dönemde uterusun şekli gözyaşı şeklinde iken, istmus uterusun hacminin 2/3’ü kadardır. Östrojen salınımı ile uterusun boyu uzar, servikste incelme olur ve armut şeklini alır. Puberte sırasında plazma estrodiol seviyeleri dalgalanır, bazen folliküler değişimlere neden olabilir. Uterusda endometrium tabakası da bu dalgalanmadan etkilenir, proliferasyon ve regresyon oluşur. Uterus endometrium tabakası yeterli proliferasyona ulaştığında östrojenin çekilmesi ile ilk menstrüasyon oluşur. Kızlarda sekonder seks karakterleri gelişmişse, plazma progestronu düşük seviyede var demektir. Menarştan sonra progesteronda ani artış olması genellikle ovulasyonun olduğunu gösterir. Östrojenin pozitif geri bildirim mekanizması gelişmediği için menarştan 6-9 ay sonrasına kadar ovulasyon oluşmaz. Kızlarda puberte döneminde erkekler kadar olmasa bile testosteron seviyesinde de artış olmaktadır. Puberte Döneminde Cinsel Gelişmenin Değerlendirilmesi: Erkekler ve kızlar için pubertede beş temel değişim tanımlanmaktadır (Tanner Evreleri). Her iki cinsiyette de cinsel gelişme genellikle belirli bir sıra takip etmektedir. Kızlar için iki temel fiziksel değişime bakılmaktadır: • • Meme gelişmesi Pubik bölgede kıllanma Kızlarda cinsel gelişmenin ilk belirtisi memelerin büyümesidir, daha sonra boy uzama atağı görülmektedir. Kısa bir süre sonra pubik bölgede ve koltuk altında kıllanma oluşur. Memelerin gelişmesi (telarş) 11 yaşlarında başlarken, menarş, bundan yaklaşık iki yıl sonradır. Son yıllarda genç kızlarda telarş yaşında daha erken yaşlara kayma olduğu bildirilmektedir. Memelerin büyümesi ve pubik bölgede kıllanmanın değerlendirilmesi Tanner Evreleri ile değerlendirilir Erkeklerde sekonder cinsel gelişme, testis ve penis büyümesi ile pubik kıllanmayı içerir (Şekil 4). Adolesan dönem pubertal gelişim sırasında testisler, epididim ve prostat yedi kat ve daha fazla büyür. Pubertenin ilk belirtileri testislerin hacminin 4 ml ya da uzunlamasına çapının 2,5 cm olması, skrotal kıvrılmaların olması ve pigmentasyonun olması şeklindedir. Erkeklerde cinsel gelişmede erken puberte döneminden itibaren büyüme hızında artış, 14-15 yaşlarında büyüme hızında maksimum büyümeye ulaşma, testislerde büyüme ve leydig hücrelerinde gelişmesi ile testosteron salınımı oluşur. Testislerin büyümesi FSH nın etkisi ile puberte öncesi ve puberte döneminde oluşur. Tanner 4. evrede uzunlamasına çap 5,0+0,5 cm ya da 17,6+4,0 ml hacime ulaşabilir. Uzun etkili LH sekresyonu ile intertisiyel hücreler testosteron salgılayan Leydig hücreleri haline dönüşürler ve LH için negatif geri bildirim yaparlar. Puberte ilerledikçe, spermatogenezis başlar; FSH ve LH kontrolunda Leydig hücrelerinden testosteron salınır. Plazma testosteronunu Tanner 3-4. evreler arasında en üst seviyeye ulaşır. Puberte Döneminde Cinsel Gelişmenin Değerlendirilmesi: Erkekler için cinsel gelişim için: • • • Testislerin büyüklüğü Penisin uzunluğu Pubik bölgede kıllanma 54 Erkekler için pubertede beş temel değişim aşaması tanımlanmaktadır. Erkeklerde, skrotum ve testislerin büyümesi ile başlar, penis boyunun uzaması ve kalınlaşması ile devam eder ve prostat ve meni keseciğinin gelişmesi ile tamamlanır. Daha sonra pubik bölgede kıllanma başlar. Koltuk altı ve yüzde bıyık ve sakal çıkması pubik bölgede kıllanmadan yaklaşık iki yıl sonra görülür. Boyda uzama atağı testislerin büyümeye başlamasından yaklaşık bir yıl sonra başlar. Ortalama ilk ejakülasyon yaşı ise 12,5-14 arasında olmakla beraber; psikolojik, kültürel ve biyolojik faktörlerden etkilenir. İlk ejakulasyon penisin büyümeye başlamasından yaklaşık bir yıl sonradır. (Şekil 3). Şekil 3. Kızlarda Cinsel Gelişim Evreleri Kaynak: Kınık E. Adolesan Dönemde Fiziksel Büyüme ve Cinsel Gelişme. Katkı Pediatri Dergisi. Cilt 21, Sayı 6, 726, Ankara, 2000. Puberte Dönemi Erkeklerde Olan Değişimler: 55 Şekil 4. Erkeklerde Cinsel Gelişim Evreleri Kaynak: Kınık E. Adolesan Dönemde Fiziksel Büyüme ve Cinsel Gelişme. Katkı Pediatri Dergisi. Cilt 21, Sayı 6, 731, Ankara, 2000. 56 5. Katılımcılara adolesan dönem fiziksel ve cinsel büyüme ve gelişme konusunda soruları olup olmadığını sorunuz. Katılımcılara oturum değerlendirme sorularını sorarak bir ara özet yapınız ve oturumun birinci bölümünün kapanışını yapınız. (5 dakika) 57 FİZİKSEL BÜYÜME VE GELİŞME OTURUM BÖLÜMÜNÜN DEĞERLENDİRME SORULARI: 1. Erkek ve kızların adolesan dönem fiziksel büyümeleri sırasında farklılıklar nelerdir? 2. Erkek ve kızların cinsel gelişimlerinin değerlendirilmesinde hangi kriterler kullanılır? 3. Sağlık kuruluşuna herhangi bir sağlık yakınması ile başvuran bir adolesanın fiziksel ve cinsel gelişiminin değerlendirmesi yapılmalı mıdır? Katılımcılara oturumun ikinci kısmında adolesan dönem psikososyal gelişmeyi işleyeceğinizi söyleyiniz. 6. Katılımcıların çalıştıkları birinci basamak sağlık kuruluşlarına başvuran adolesanların psikososyal gelişmelerini değerlendirmeyi nasıl yaptıklarını sorunuz. Bu soruya yanıt çoğunlukla “değerlendirme yapmıyoruz” şeklinde geldiyse, adolesan dönem psikososyal gelişimi hakkında neler bildiklerini sorunuz. (5 dakika) 7. Katılımcılara adolesan dönem psikososyal gelişme konusunda aşağıda yer alan bilgi notunu kullanarak hazırladığınız sunumu yapınız. (20 dakika) Adolesan Dönemde Psikososyal Gelişme Her adolesan için aynı şekilde bir adolesan psikososyal gelişimi tanımlamak olası değildir. Adolesanlar homojen bir grup olmayıp, biyolojik ve duygusal olarak çok farklılıklar göstermektedirler. Çocukluktan erişkin döneme geçiş sırasında devamlı ve tek bir yol izlenmemektedir; biyolojik, sosyal, duygusal ve entellektüel büyüme birbirinden farklı hızlarla oluşmaktadır. Adolesan dönem zor geçen bir dönem olup, bir çok adolesan bu güçlüklerle baş edebilir. Ancak adolesanların bir kısmı bu dönemin zorlukları ile baş edememektedirler. Bu nedenle adolesanın psikososyal gelişiminin bilinmesi ve değerlendirilmesi karşılaştığı sorunların tanımlanması ve çözüm önerisi oluşturulması açısından önemlidir. Adolesan dönem üçe ayrılmaktadır. 1. Erken adolesan dönem 2. Orta adolesan dönem 3. Geç adolesan dönem (10-13 yaş) (14-16 yaş) (17-19 yaş) Erken Adolesan Dönem: Erken adolesan dönemde pubertenin başlaması ile oluşan fiziksel değişimler ve bu değişimlerle birlikte psikososyal değişimler gözlenmektedir. Adolesan bu dönemde temel olarak fiziksel değişimleri özümsemeye ve bağımsızlık için mücadele etmeye çalışırlar. Puberte ile birlikte, ancak kızlarda erkeklere göre bir iki yıl önce psikososyal ve duygusal değişimler ortaya çıkar. Bağımsızlık-Bağımlılık Mücadelesi: Erken adolesan dönem, aileye olan bağımlılığın bağımsızlık davranışı şeklinde değiştirilmesi çabalarının başlangıcıdır. 1. Ailenin aktiviteleri ile daha az ilgilenme ve ailenin eleştiri ya da tavsiyelerine uymada isteksizlik gösterme 2. Başka bir desteğe sahip olmadan aileden ayrılma ortamı oluşturma ve bunun da aile içinde bazı sorunlara yol açması 3. Duygusal dalgalanmalar 4. Kendini ifade etme yeteneğinde artma 5. Aile dışında yeni insanlar arama 58 Beden İmajı Algısı: Hızlı büyüme ile vücudunda olan değişimleri kafasına takma ve normal olup olmadığını sorgularlar: 1. 2. 3. 4. Kendisini sorgulama Dış görünüşü ve çekiciliği konusunda emin olmama Sıklıkla kendi bedenini başkaları ile karşılaştırma Cinsel anatomi ve fizyoloji ile ilgilenme, menstrüasyon ya da ejakulasyon, mastürbasyon, göğüs ya da penis büyüklüğü hakkında endişe etme Akran Grup İlişkisi: Aileden uzaklaştıkça arkadaşların yanında kendini daha iyi hissetmeye başlarlar. 1. Yalnızca aynı cinsiyetten arkadaş edinme 2. Arkadaşlarına karşı çok fazla duygusal ve hassas; aynı zamanda homoseksüel olma korkusu ya da ilişkileri konusunda kaygı duyma 3. Bazen karşı cinsiyetten arkadaşlıklar da kurabilme Kişilik Gelişimi: Fiziksel büyümenin hızlı olması ile kognitif özelliklerde de gelişme gözlenir. Bu dönemde, adolesan gelecek için hazırlanmakta ve başarılı olması beklenmektedir. 1. Soyutluk kavramını anlama 2. Sıklıkla hayal kurma (yalnız başına hayal kurulması sağlıklı olmamakla beraber; hayal kurmanın ifade etme, problemleri çözme, yaşamın farklı yönlerini yaratma gibi yararlar sağladığı bilinmektedir) 3. Gerçekçi olmayan ideallere sahip olma (pilot olma isteği gibi) 4. Otoriteyi sorgulama, aile ya da öğretmenin dayanma derecesini test etme 5. Daha fazla özel bir yaşama sahip isteği, bu dönemde günlük tutma çoğunlukla çok önemlidir. 6. Cinsel isteklerin ortaya çıkması, açık saçık konuşma ve şakalar yapma eğiliminin artması 7. Kendi değer yargılarını geliştirme 8. Kendi isteklerini kontrol edememe, bu da risk alma davranışlarına yol açabilir. 9. Bulunduğu durumunu abartmak, çok yalnız hissetmek, problemlerinin çok büyük olduğunu düşünme Orta Adolesan Dönem Orta adolesan dönemde daha yoğun duygular, büyük bir amaç belirlenir ve akranların etkisi önemlidir. Bağımsızlık-Bağımlılık Mücadelesi: Aileler ile olan çatışmalar daha fazladır ve arkadaşları çok daha önemlidir. Beden İmajı Algısı: Birçok pubertal değişim sonuçlanmıştır, değişimlerini daha az sorgulamaktadır. Bedenini kabul etmiştir ve rahatlar. Bedenine daha fazla vakit ayırır ve çekici görünmek için çok fazla vakit harcar. Akran Grup İlişkisi: Akranların etkisi çok kuvvetlidir. 1. Kendi kültürel yapısı içinde yoğun bağlanmalar yaşama 2. Arkadaşların değer, giysileri ile uyum içinde olma, arkadaşları ile ortak şifreler oluşturma, aileden uzaklaşma 3. Duygusal beraberliklerin artması, flörtünün olması, cinsel deneyim yaşama, cinsel ilişkisinin olması 4. Klüp, takım, çete gibi farklı gruplara girme 59 Kişilik Gelişimi: Soyut kavramlarda gelişme olur, yeni bir kişilik geliştirir. 1. Kendi amaç ve duygularda açıklık gelişir, başkalarının duygularını değerlendirme becerisi gelişir 2. Entellektüel kapasitede artma ve yaratıcılık başlar 3. Daha az idealistik beklentiler (bu dönemde orta ve az düzeyde beceriye sahip olan adolesanlar, kendi kapasitelerinin düşük olduğu düşüncesi ile kendine değersiz görme sorunu yaşayabilirler) 4. Risk alma davranışlarını alma eğilimi, ölümsüz olduğunun ispatına ait duygulara sahip olma Geç Adolesan Dönem Geç adolesan dönem kişiliğin mücadele edinilen ve ayrılık dönemidir. Eğer erken ve orta adolesanda destekleyici bir aile ve arkadaş grubunda bulunduysa bu dönemi de başarı ile geçirecek ve erişkin dönem için sorumluluklarını üstelenebilirler. Bağımsızlık-Bağımlılık Mücadelesi: Bu dönemde sakinleşme ve tekrar aileye bağlanma vardır. Aile ile olan ilişkiler değişmiş, ailenin önemi ve değeri daha fazla anlaşılmıştır. Ailenin önerileri tekrar kabul edilmeye başlar. Ancak bu dönemde bazı adolesanlar erişkin sorumluluklarını üstlenemezler; aile ya da arkadaşlara bağımlı kalmak isteyebilirler. 1. 2. 3. 4. Kendine yetmeyi erteleme Kelimeleri daha iyi kullanma ve kendini daha iyi ifade etme Daha tutarlı ilgilere sahip olma Tek başına karar verebilme Beden İmajı Algısı: Büyüme ve gelişme tamamlanmıştır. Anormallik olmadığı sürece sorun olmamaktadır. Akran Grup İlişkisi: Akranlar ilişkiler daha az önemlidir, kendi değer ve düşünceleri vardır. Arkadaş olduğu bir kişi ile daha uzun zaman geçirilir. Tek kişi ile yaşanan bu ilişkide daha fazla paylaşma, deneyim kazanma ve ifade edebilme yer alır. Genellikle duygusal bir beraberlik olan akranlarla iletişim tercih edilir. Kişilik Gelişimi: 1. Gerçekçi düşüncenin gelişmesi 2. Sınırlılık koyabilme, geciktirme, uzlaşma becerilerini geliştirme 3. Amaçlarına ulaşma ve ekonomik olarak bağımsızlık sürecine başlama 4. Dini, manevi ve cinsel değerlerini tekrar süzgeçten geçirme 8. Katılımcılara adolesan dönem psikososyal gelişimi sunumuna ilişkin soruları olup olmadığı sorunuz. Katılımcıların sorularından sonra aşağıdaki özette yer alan mesajları içeren bir ara özetleme yapınız. (5 dakika) Adolesanların hepsi gelişimleri sırasında psikososyal gelişim evrelerine tamamen uymamaktadır. Ancak, bir çok adolesan bu süreci yaşamaktadır. Sağlık personelinin adolesan dönem genel gelişim sürecini bilmesi adolesanların davranışlarını değerlendirmesine yardımcı olur. 60 PSİKOSOSYAL GELİŞME OTURUM BÖLÜMÜNÜN DEĞERLENDİRME SORULARI: 1. Erken, orta ve geç adolesan dönemde adolesanın akranları ile olan ilişkileri nasıldır? 2. Erken, orta ve geç adolesan dönemde adolesanın aileleri ile olan ilişkileri nasıldır? 3. Birinci basamak sağlık kuruluşlarında adolesan psikososyal gelişiminin değerlendirilmesi yapılabilir mi? 9. Katılımcıları dörder kişilik küçük gruplara ayırınız. Bütün gruplara aynı vaka çalışması materyalini dağıtınız (Ek 3). Katılımcılara vaka çalışmasının amaç ve öğrenim hedeflerini okuyunuz. Grup çalışması için ayrılan sürenin 20 dakika olduğunu söyleyiniz. 10. Gruplara grup çalışması sonuçlarını sundurunuz. Her bir grubun sunumu için beş dakika veriniz. Grup çalışmasında çakışan yönleri ve yeni bakış açılarını özetleyiniz. Bu vakadan öğrenilenleri özetleyiniz. (25 dakika) Eğiticiye Not: Vaka çalışması-2’nin soru yanıtları için Ek 4’ü kullanınız. Ek 3’de yer alan vaka çalışmasınının yerine Ek 5’de yer alan vaka örnekleri ile de vaka çalışması yapabilirsiniz. Çalışılacak vakanın öyküsüne karar verirken, katılımcıların en çok karşılaştıkları soruna benzer bir vaka öyküsü seçebilirsiniz. ÖZET: Oturumun birinci bölümünde sağlık kuruluşuna cinsel sağlık sorunu ile gelen adolesana yaklaşımı tartıştığınızı söyleyiniz. Oturumun ikinci bölümünde adolesan dönem fiziksel ve büyüme ve gelişmeyi ve üçüncü bölümünde psikososyal gelişmeyi tartıştığınızı söyleyiniz. Oturumun dördüncü bölümünde ise cinsel ve üreme sağlığı sorunu olan bir vaka üzerinde tartıştığınızı söyleyiniz. Aşağıda yer alan kutuda yer alan ifadeyi kullanarak oturumu kapatınız. (5 dakika) Adolesan dönem hızlı bir büyüme ve gelişme süreci ve gencin birçok değişimi aynı zamanda geçirdiği bir dönemdir. Bu değişim süreci her gençte farklı seyredebilir. Sağlık personeli adolesan dönemdeki değişiklikleri ve normal gelişim sürecindeki farklılıkların boyutunu bilmelidir. Sağlık personeli bu değişikliklerin adolesan üzerindeki önemli etkileri hakkında hassas olmalı, gencin bilgilendirilmesi ve güven duygusunu artırmak için bir kaynak oluşturmalı ve eğer bir sorun saptarsa yardım etmelidir. Ek 1. Vaka Çalışması- 1 (Katılımcı) Amaç: Katılımcılar birinci basamak sağlık kuruluşuna başvuran cinsel sorunu olduğunu düşünen bir adolesana yaklaşım konusunda bilgi kazanacaklardır. Öğrenim Hedefleri Bu oturumun sonunda katılımcılar: • Cinsel sorunu ile ilgili olarak birinci basamak sağlık kuruluşuna gelen adolesanın öykü ve fizik muayenesini değerlendirebilmeli • Birinci basamak sağlık kuruluşlarına cinsel sağlık sorunu ile gelen adolesan ile iletişim kurabilmeli 61 Aşağıdaki öykü Ankara İli Eryaman Sağlık Ocağında geçmektedir. Ahmet Tan, 16 yaşında ve lise öğrencisidir. Pazartesi günü babası tarafından sağlık ocağına getirilir. Ahmet’in babası Mahmut Bey Ahmet için poliklinik numarası alır ve sıraları gelince beraber doktor Selma Bayraktar’ın odasına girerler. Dr. Selma Hanım Ahmet ve babası Mahmut Beye hoşgeldiniz diyerek yer gösterir. Dr. Selma poliklinik defterine Ahmet’I kaydetmek için yaş, adres gibi soruları sorar, soruların hepsinin yanıtını Mahmut Bey verir. Dr. Selma Ahmet’in yakınmasını sorar. Mahmut Bey, oğlunun son bir aydır çok içine kapandığını ve ailesiyle olan ilişkilerini çok azalttığını söyler. Ayrıca Ahmet’in çok sinirli olduğunu ve okula gitmek istemediğini de söyler. Ahmet’e sorunu olup olmadığını sorduklarını, ancak Ahmet hiç bir sorunu olmadığını söylemiştir. Mahmut Bey arkadaşları ile oğlunun sorununu konuşurken arkadaşları içe kapanıklılıkta bazı ilaçlar verilerek rahatlama olacağını söylemişlerdir. Oğlunu ikna ederek sağlık ocağına geldiklerini söyler. Soru 1. Sizce Dr. Selma, Ahmet’le konuşmaya nasıl başlamalıdır? Soru 2. Bu durumun nedenini anlamak için başka neler sorulabilir? Ahmet, yaklaşık bir ay önce arkadaşları ile beraber geneleve gittiğini söyler. Geneleve ilk defa gittiğini de belirtir. Genelevde beraber olacağı kadın ile beraber olduğunda erkeklik organının sertleşmediği ve genelevden cinsel ilişkide bulunmadan ayrıldığını anlatır. Erkeklik organında bir kadınla beraber iken sertleşmemesinin onun evlenemeyeceğine, hatta belki de homoseksüel olduğunun bir göstergesi olduğunu düşünmektedir. Bu durumu amcasının oğlu ile paylaştığını, ancak onun Ahmet’e güldüğünü söylemiştir. 62 Soru 3. Ahmet’in empotans sorununun nedenleri neler olabilir? Soru 4. Ahmet’in bu sorunun nedenini bilmek için neler sorarsınız? Soru 5. Ahmet’in sorunun nedenini bulmak için hangi fizik muayene ve laboratuvar incelemeleri yaparsınız? Ek 2. Vaka Çalışması- 1 Eğitici Rehberi Amaç: Katılımcılar birinci basamak sağlık kuruluşuna başvuran cinsel sorunu olduğunu düşünen bir adolesana yaklaşım konusunda bilgi kazanacaklardır. 63 Öğrenim Hedefleri Bu oturumun sonunda katılımcılar: • Cinsel sorunu ile ilgili olarak birinci basamak sağlık kuruluşuna gelen adolesanın öykü ve fizik muayenesini değerlendirebilmeli • Birinci basamak sağlık kuruluşlarına cinsel sağlık sorunu ile gelen adolesan ile iletişim kurabilmeli Aşağıdaki öykü Ankara İli Eryaman Sağlık Ocağında geçmektedir. Ahmet Tan, 16 yaşında ve lise öğrencisidir. Pazartesi günü babası tarafından sağlık ocağına getirilir. Ahmet’in babası Mahmut Bey Ahmet için poliklinik numarası alır ve sıraları gelince beraber doktor Selma Bayraktar’ın odasına girerler. Dr. Selma hanım Ahmet ve babası Mahmut Beye hoşgeldiniz diyerek yer gösterir. Dr. Selma poliklinik defterine Ahmet’I kaydetmek için yaş, adres gibi soruları sorar, soruların hepsinin yanıtını Mahmut Bey verir. Dr. Selma Ahmet’in yakınmasını sorar. Mahmut bey, oğlunun son bir aydır çok içine kapandığını ve ailesiyle olan ilişkilerini çok azalttığını söyler. Ayrıca Ahmet’in çok sinirli olduğunu ve okula gitmek istemediğini de söyler. Ahmet’e sorunu olup olmadığını sorduklarını, ancak Ahmet hiç bir sorunu olmadığını söylemiştir. Mahmut bey arkadaşları ile oğlunun sorununu konuşurken arkadaşları içe kapanıklılıkta bazı ilaçlar verilerek rahatlama olacağını söylemişlerdir. Oğlunu ikna ederek sağlık ocağına geldiklerini söyler. Soru 1. Sizce Dr. Selma, Ahmet’le konuşmaya nasıl başlamalıdır? (8 dakika) Dr. Selma, Ahmet ile yalnız başına bir konuşma ortamı sağlamalıdır. Mahmut beye Ahmet ile konuşmasının yalnız yapacağını, daha sonra tekrar onunla görüşeceğini söyleyerek onun odadan bir süre çıkmasını istemelidir. Dr. Selma aktif olarak dinlediğini Ahmet’e hissettirmelidir. Yüz ifadeleri ve ses tonuna dikkat etmeli ve yargılayıcı olmamalıdır. Göz teması kurmalıdır. Dr. Selma Ahmet’in güvenini kazanırsa konuşacağını bilmektedir. Ahmet’in karşısında rahat ve gevşek oturmalı, ona doğru hafifçe eğilerek onu dinlediğini daha fazla hissettirmelidir Dr. Selma, Ahmet’e kendisinin çok bilgili olduğu izlenimi vermeli, ancak adolesanların öğüt ya da konferans dinlemekten hoşlanmadıklarını da bilmelidir. Dr. Selma Ahmet’in konuşmasını sağlamak için açık uçlu bir soru sorabilir. Ancak Ahmet konuşmamakta direnirse, “Ahmet görüyorum ki konuşmak biraz zor geliyor öyle değil mi? Buraya beni ilk görmeye gelen herkes için geçerli bir durum. Biraz endişeli gibisin öyle değil mi? Merak ediyorum?” diyerek empati kurarak onun konuşması motive edilebilir. Dr. Selma ve Ahmet’in konuşma ortamı rahat, sessiz, telefon ya da kapıdan izinsiz girilmeyen bir odada yapılmasına dikkat edilmelidir. Soru 2. Bu durumun nedenini anlamak için başka neler sorulabilir? (8 dakika) Dr. Selma Ahmet’in son zamanlarda yaşamının nasıl devam ettiğine ilişkin sorular sorabilir. Yaşam tarzına ilişkin sorular öncelikle sorulmalıdır. • • • • • • • • • Yemek yeme, iştah Vücut ağırlığında azalma ya da artma şeklinde bir değişim olma durumu Uyku düzeninde değişme durumu Sigara kullanımı Alkol kullanımı Madde kullanımı Spor yapma durumu Okul dışı zamanlarda yaptığı aktiviteler Ailesi ile ilişkilerinde son zamanlarda bir sorun olma durumu 64 • • Okul ortamında öğretmen ya da arkadaşları ile iletişiminde bir sorununun olma durumu Yaşamında olan hangi olayın içe kapanıklılığına neden olduğu konusundaki düşüncesi Ahmet, yaklaşık bir ay önce arkadaşları ile beraber geneleve gittiğini söyler. Geneleve ilk defa gittiğini de belirtir. Genelevde beraber olacağı kadın ile beraber olduğunda erkeklik organının sertleşmediği ve genelevden cinsel ilişkide bulunmadan ayrıldığını anlatır. Erkeklik organında bir kadınla beraber iken sertleşmemesinin onun evlenemeyeceğine, hatta belki de homoseksüel olduğunun bir göstergesi olduğunu düşünmektedir. Bu durumu amcasının oğlu ile paylaştığını, ancak onun Ahmet’e güldüğünü söylemiştir. Soru 3. Ahmet’in empotans sorununun nedenleri neler olabilir? (8 dakika) Empotans nedenleri şunlar olabilir: • Organ dışı nedenler: Hipertansiyon, yağ metabolizmasında bozukluklar, kronik böbrek hastalıkları, karaciğer yetmezliği, kronik böbrek hastalıkları, multiple skleroz, hormonal bozukluklar ve depresyon ve ruhsal hastalıklar • Organa ait nedenler: Arterlere ait bozukluklar, venöz yapılara ait bozukluklar, corpora cavernosa ait bozukluklar, sinirsel yapılara ait bozukluklar • Yaşam tarzına ait etkenler: sigara, alkol, kokain, eroin kullanımı, stres ve sürekli baskı altında olma Empotans her yaşta görülen bir sorun olmakla beraber organik nedenlerden olan empotans sorunun genellikle 40 yaş üzerinde olduğu bilinmektedir. Erkeklerin cinsel ilişkilerinin %25’inde ereksiyon sağlanması ile ilgili sorun yaşandığına ilişkin araştırma bulguları vardır. Ereksiyon üç aşamadan oluşmaktadır. Birinci aşamada erkek cinsel olarak heyecanlanır ve beyin uyarıları başlar. İkinci aşamada sinir sisteminin cevabı başlar, penisin içindeki kan damarları genişler ve kan göllenmesine hazırlanır. Üçüncü aşamada penis içindeki kan damarlarına göllenme olur ve penis büyür ve sertleşir. Bu aşamaların oluşmasının fizyolojik, organa bağlı nedenlerden ya da psikolojik olarak baskılanması empotansın ortaya çıkmasına neden olur. Soru 4. Ahmet’in bu sorunun nedenini bilmek için neler sorarsınız ? (10 dakika) Ahmet’in öyküsünde organik ve organa ait bir sorun saptanamadığı durumlarda psikolojik nedenlere yönlenmek gerekmektedir. Genç erkeklerin ereksiyon için gereksinim duyduğu uyarılma eşiği yaşlılara göre çok daha düşüktür. Ancak genç erkeklerde de istemsiz ereksiyon kaybı olabilir. Bu durum tamamen normaldir ve genellikle nedeni psikolojiktir. Psikolojik olduğuna ilişkin bir başka destekleyen bulgu ise erkeklerde rüya görme döneminde ereksiyonun başlar ve sabah uyanma döneminde devam eder. Eğer sabah olan ereksiyonlar devam ediyorsa fiziksel sorunlardan daha çok psikolojik nedenlere yönlenilmesi gerekir. Psikolojik nedenler: • • • • • Erkeğin cinsel dürtüsünü azaltan depresyon Hamile bırakma, hastalık korkuları gibi obsesyonlar İş yaşamı, okul yaşamı, ev yaşamı ve ekonomik sorunların neden olduğu stresler Cinsellik hakkında yanlış bilgilenme veya keşfedilme, reddedilme ve başarısızlık korkusundan kaynaklanan performans kaygısı Ortama ve cinsel eşe bağlı olarak ilgi kaybı 65 Toplumda erkeklerin cinsel ilişkide her ortamda ve her kişi ile bulunabileceklerine ilişkin baskı bulunmaktadır. Oysa bu görüşler erkeklerin cinsellikleri için çok tehlikelidir. Bir defa empotansı olan bir erkeğin kendine olan güveninin azalmasına ve daha sonraki cinsel ilişki deneyimlerinde de başarısız olmasına neden olur. Ahmet’e sorulacak sorulardan bazıları aşağıda verilmiştir: • • • • • Sabah ereksiyon ile uyanma durumu Daha önce cinsel ilişki deneyimi Genelevde yaşadığı duygular Son zamanlarda depresyon bulgularının olma durumu Son zamanlarda depresyona neden olacak bir olay yaşama durumu Eğiticiye Not: Bu konu ile ilgili tartışmalar sırasında “Toplumsal Cinsiyet ve Sağlığa Etkisi” oturumuna atıfta bulununuz. (Bakınız Üreme Sağlığına Giriş Modülü) Soru 5. Ahmet’in sorunun nedenini bulmak için hangi fizik muayene ve laboratuvar incelemeleri yaparsınız? (8 dakika) Adolesanların sağlık kuruluşuna hangi yakınma ile gelirse gelsin fizik muayenelerinin yapılarak büyüme ve cinsel gelişmelerinin değerlendirilmesi gerekir. Fizik muayene sırasında boy uzunluğu ve vücut ağırlığı ölçülmelidir. Vücut kitle indeksi hesaplanmalıdır. Cinsel gelişim evresi değerlendirilmelidir. Pubik kıllanma, testis volümü, penis yapısı, koltuk altı, bıyık ve sakal kıllanmasına bakılmalıdır. Tanner’in cinsel gelişim evresine göre değerlendirme yapılmalıdır. Ahmet’le yapılan görüşme ve fizik muayenesi sırasında psikososyal gelişim evresi de değerlendirilmelidir. 16 yaşında olan adolesanın orta adolesan dönemde olması beklenmektedir. Empotans sorunu yaşayan gencin bulunduğu psikososyal gelişme evresi nedeniyle olumsuz davranışlar edinme riski yüksektir. Ahmet’in organik ve organa has nedenlerden dolayı oluşabilecek empotans nedenleri açısından fizik muayene ile değerlendirilmesi gerekir. Rutin laboratuvar incelemeleri yapılması önerilir. Soru 6. Ahmet’e endişelerini gidermesi ve güvenli cinsellik konusunda neler söylersiniz? (8 dakika) Cinsellik öncelikle uyarılma ile başlar. Bir erkek ve bir kadının beraber olmaları için öncelikle cinsel beraberlik isteklerinin olması gerekir. Burada sadece erkeğin değil, kadının da cinsel beraberlik isteği olması gerekir. Cinsel beraberlik isteği olduğu durumlarda ise cinsel ilişki her iki bireyde de cinsel haz duygusuna ulaşmayı sağlar. Cinsel ilişki sadece koitus olmayıp, cinsel ilişki öncesi cinsel eşlerin birbirlerini uyarmaları cinsel isteklerini daha da artırmaktadır. Bu nedenle yabancı bir ortamda, tanımadık birisi ile ve sadece koitus amacı ile beraber olmak gerçek cinselliği yaşamaktan uzak bir davranıştır. Adolesanların cinsel yaşamlarının başlaması ile güvensiz cinsel davranışlara sahip oldukları görülmektedir. Oysa cinsel eşin iyi tanınmaması, bariyer yöntemlerinin kullanılmaması, sık olarak cinsel eş değiştirme, alkol ya da uyuştucu kullanımı sonrası cinsel beraberlik yaşama gibi davranışlar cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlar ve istenmeyen gebelikler başta olmak üzere fiziksel olarak ve ruhsal olarak sağlığın bozulmasına neden olmaktadır. Dr. Selma’nın Ahmet’e “güvenli cinsellik” konusunda da bilgi vermesi gerekir. 66 Eğiticiye Not: Katılımcıların empotans konusunda bütün soruları yanıtlaması mümkün olmayabilir. Bu vaka çalışması oturumunun amacı adolesana yaklaşımın tartışılması, adolesanların cinsel sağlık sorunları hakkında farkındalığın artırılması, koruyucu ve destekleyici yaklaşımın tartışılmasıdır. Bu nedenle soruların altında yer alan bütün yanıtları almayı amaçlamayınız. Ek 3. Vaka Çalışması-2 (Katılımcı) Amaç: Katılımcılar birinci basamak sağlık kuruluşuna başvuran cinsel ve üreme sağlığı yakınması olan gence yaklaşım konusunda bilgi kazanacaklardır. Öğrenim Hedefleri Bu oturumun sonunda katılımcılar: • Gençlerin cinsel ve üreme sağlığı sorunlarının değişik yönlerini tartışabilmeli • Birinci basamak sağlık kuruluşlarında cinsel ve üreme sağlığı sorununa yönelik yaklaşımı tartışabilmeli Vaka 1 Aşağıdaki öykü Ankara İli Çankaya Sağlık Ocağında geçmektedir. Siz sağlık ocağında çalışan bir sağlık çalışanısınız. Danışmanlık yaptığınız saatte Aylin adında 15 yaşında bir kız size başvuruyor. Aylin bir bale okulunda bale eğitimi alıyor. Aylin ile yaptığınız görüşmede şimdiye kadar düzenli adet görmediğini ifade ediyor. Adetleri başladığından beri 3–5 ayda bir adet görüyor. İlk menstrüasyonun gördüğünde 13 yaşındaymış. Aylin’in son adet dönemi 2–3 ay önceymiş, ancak Aylin tarihini net olarak hatırlamıyor. Aylin oldukça endişeli görülüyor. Erkek arkadaşı ile iki ay önce bir beraberlik yaşamış. Aylin, ayrıca balerinlerin adet görmediklerini ve çocuklarının olmayacağını da duymuş. Soru 1. Sorunun tanımlanması için sorulmasını düşündüğünüz ilk sorular nelerdir? Soru 2. Fizik muayenede nelere bakarsınız? 67 Soru 3. Aylin’e hangi bilgiler sunulmalıdır? Ek 4. Vaka Çalışması-2 (Eğitici Rehberi) Amaç: Katılımcılar birinci basamak sağlık kuruluşuna başvuran cinsel ve üreme sağlığı yakınması olan gence yaklaşım konusunda bilgi kazanacaklardır. Öğrenim Hedefleri Bu oturumun sonunda katılımcılar: • Gençlerin cinsel ve üreme sağlığı sorunlarının değişik yönlerini tartışabilmeli • Birinci basamak sağlık kuruluşlarında cinsel ve üreme sağlığı sorununa yönelik yaklaşımı tartışabilmeli Vaka 1 Aşağıdaki öykü Ankara İli Çankaya Sağlık Ocağında geçmektedir. Siz sağlık ocağında çalışan bir sağlık çalışanısınız. Danışmanlık yaptığınız saatte Aylin adında 15 yaşında bir kız size başvuruyor. Aylin bir bale okulunda bale eğitimi alıyor. Aylin ile yaptığınız görüşmede şimdiye kadar düzenli adet görmediğini ifade ediyor. Adetleri başladığından beri 3-5 ayda bir adet görüyor. İlk menstrüasyonun gördüğünde 13 yaşındaymış. Aylin’in son adet dönemi 2-3 ay önceymiş, ancak Aylin tarihini net olarak hatırlamıyor. Aylin oldukça endişeli görülüyor. Erkek arkadaşı ile iki ay önce bir beraberlik yaşamış. Aylin, ayrıca balerinlerin adet görmediklerini ve çocuklarının olmayacağını da duymuş. Soru 1. Sorunun tanımlanması için sorulmasını düşündüğünüz ilk sorular nelerdir? Endişesinin yoğunlaştığı temel alanı ortaya çıkarınız: • En fazla hangi konuda endişe duyuyor? Gebelik? Ya da tam tersi, bale eğitimi aldığı için çocuk sahibi olamamak? Gebelik hakkında ne zaman telaşlanıyor? • Nasıl olmuş? Erkek arkadaşı ile olan ilişkisi nasıl? Aralarında cinsel ilişki var mı? Kontraseptif kullanıyor mu? 68 Çocuk sahibi olamamaktan endişelendiği zaman: • Bale ile ne kadar ilgileniyor? Bale onun için ne ifade ediyor? Beklentileri nedir? Vücut ağırlığına bakıyor mu? Öyküyü tamamlamak için başka sorular da sorulmalıdır: • Sekonder seks karekterleri hakkında sorular sorunuz: pubik kıllanma, meme gelişimi gibi • Sigara içme, spor yapma, egzersiz yapma, yeme alışkanlıkları gibi yaşam tarzı hakkında sorular sorunuz. Soru 2. Fizik muayenede nelere bakarsınız? • Bir gebelik olasılığı için, gebelik testi yapılması • Vücut ağırlığının değerlendirilmesi • Pubertede fiziksel gelişme evresini değerlendirmek için tam bir fizik muayene yapılması • Gecikmiş bir puberteden şüphelenmiyorsanız kan tahliline gerek olmayabilir Soru 3. Aylin’e hangi bilgiler sunulmalıdır? • Menstrüasyon ve menstrüel siklus hakkında bilgi verilmelidir. Puberte başlangıcında olan düzensiz menstrüel siklus hakkında bilgi verilmelidir. • Gebeliğin nasıl oluştuğu hakkında bilgi verilmelidir. Gebelikten korunma ve gebelikten korunma yöntemleri hakkında bilgi verilmelidir. • Beslenme hakkında bilgi verilmelidir. Ek 5. Ek Vaka Örnekleri Vaka 1. Aydın, 14 yaşında bir erkek. Aydın’ın büyümesi ile ilgili endişeleri var. Boyunun uzamadığı, adalerinin gelişmediğini düşünüyor. Bu arada öykü alırken penisinin yeterince büyümediğini ve küçük kaldığı konusunda endişesi olduğunu öğreniyorsunuz. Vaka 2. Bora, 13 yaşında bir erkek ve memelerinin neden büyüdüğünü sormak için size başvurmuş. Vaka 3. Ayşegül, 12 yaşında meme gelişimi başlamış bir genç kız. Ancak Ayşegül, memelerinin aynı büyüklükte olmaması konusunda endişeli ve bu endişesi nedeniyle annesi tarafından size getiriliyor. Vaka 4. Annesi ve babası, Zehra’yı çok sinirli olduğu ve kendileri ile devamlı tartıştığı için size getiriliyorlar. Zehra 13 yaşında; anne ve babasının onu sevmediğini ve ona kötü davrandıklarını söylüyor. Vaka 5. Kamil 15 yaşında ve sigara içiyor. Ailesi bu durumu farkediyor ve sigarayı bırakmasını istiyor. Sizden sigarayı bırakması konusunda Kamil’i ikna etmenizi istiyorlar. Aileden aldığınız öyküde Kamil’in arkadaşları ile her akşam dışarıya çıktığını ve eve geç geldiğini öğreniyorsunuz. Kamil’in cinsel olarak aktif olduğunu öğreniyorsunuz. Vakalarda Tartışma Soruları: 1. Vakanın (ve ailenin) endişeleri neler olabilir? 2. Fizik muayenede nelere bakarsınız? 3. Hangi bilgileri aktarırsınız? 69
