Untitled - Gazi Üniversitesi Açık Arşiv
advertisement
AFGANİSTAN EKONOMİSİ VE EKONOMİK ENTEGRASYONLAR (ECO) ÖRNEĞİ Muhammad Reza WASIL YÜKSEK LİSANS TEZİ İKTİSAT ANABİLİM DALI ULUSLARARASI İKTİSAT BİLİM DALI GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ŞUBAT 2015 v AFGANİSTAN EKONOMİSİ VE EKONOMİK ENTEGRASYONLAR (ECO) ÖRNEĞİ (Yüksek Lisans Tezi) Muhammad Reza WASIL GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Şubat 2015 ÖZET Ricardo tarafından ortaya konulan karşılaştırmalı üstünlükler teorisine göre serbest ticaret sayesinde ülkeler arasındaki rekabet uzmanlaşmayı geliştirir. Bu da kaynakların daha etkin biçimde kullanılmasını, dünya refahının artmasını sağlar. 20. yüzyılın ikinci yarısına doğru dünyada ticaretin serbestleşmesine yönelik olarak önce Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT) 1948’de imzalanmış daha sonra 1995’de onun yerini alan Dünya Ticaret Örgütü (WTO) çerçevesinde çok taraflı ticaret müzakereleri devam etmiştir. Ekonomik İşbirliği Teşkilatının (ECO) üye ülkelerinin Afganistan, Türkiye, İran, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan, Özbekistan, Tacikistan ve Pakistan’la ikili ilişkilerini geliştirerek etki alanından çıkmaya başladıkları ABD’yi, Rusya’yı ve diğer bölgesel ve uluslararası ülkeler dengeleme amaçlarını da gerçekleştirmektedir. Tezde ilk olarak Afganistan Ekonomisi incelenmiştir. Ardından ekonomik entegrasyonların Afganistan Ekonomisi üzerindeki olası tüm etkileri ECO örneği çerçevesine ele alınmıştır. Bu aşamada Afganistan Ekonomisi için entegrasyon ve işbirliğinin fayda ve maliyetleri ele alınmıştır. Çünkü Afganistan Ekonomisi, Ekonomik İşbirliği Teşkilatı, Dış Ticaret ve Serbest Bölgelere dâhil olarak bölgesel ve uluslararası entegrasyonlardan kısa ve uzun dönemde siyasi ve ekonomik olarak olumlu ve aynı zamanda olumsuz etkilerin de sonuçlarına maruz kalmaktadır. Bilim Kodu: Anahtar Kelimeler: Sayfa Adedi: Tez Danışmanı: 1174 Afganistan Ekonomisi, Ekonomik İşbirliği Örgütünü (ECO), Entegrasyon. 73 Prof. Dr. S. Alev SÖYLEMEZ vi AFGHANISTAN ECONOMICS AND ECONOMIC INTEGRATIONS (THE CASE OF ECO) (M. Sc. Thesis) Muhammad Reza WASIL GAZI UNIVERSITY GRADUATE SCHOOL OF EDUCATIONAL SCIENCES February 2015 ABSTRACT It’s a subject of economic integration forwarded by Ricardo based on comparative advantage theory of competition through free trade between countries are encouraged to develop and specialization. It is use more efficiently of resources, led to the rise of world welfare. Towards the second half of the 20th century in the universal plane towards the liberalization of trade before the General Agreement on Tariffs and Trade (GATT) was signed in 1948, then had been continued taking replace it in 1995 World Trade Organization (WTO) multilateral trade negotiations within the framework. The Economic Cooperation Organization (ECO) member countries, Afghanistan, Turkey, Iran, Azerbaijan, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Turkmenistan, Uzbekistan, Tajikistan and Pakistan of their bilateral relations by developing from the domain that starts to grow that the U.S., Russia, and in the regional and international nations are performing at balancing purposes. This thesis starts by reviewing of the Afghanistan Economy. Then have been considered the role of economic integration for Afghanistan economy in the context of the overall economic integration and specifically example of ECO. At this stage analyzed the benefits and obstacles of integration and cooperation in Afghanistan. Because Afghanistan Economy also has being getting the positive and negative results through the Regional and International integration of short time and long-time relationship due political and economic to being with Economic Cooperation Organization, Foreign Trade and Free Trade. Science: Key Words: Page: Supervisor: 1174 Afghanistan Economy, Economic Cooperation Organization (ECO), Integration. 73 Prof. Dr. S. Alev SÖYLEMEZ vii TEŞEKKÜR Bu çalışmanın hazırlanmasında değerli yardımlarını esirgemeyen öğretim üyesi tez danışmanım sayın Prof. Dr. S. Alev SÖYLEMEZ’e sonsuz şükranlarımı sunmayı kendime bir borç biliyorum. viii İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET ..................................................................................................................................... v ABSTRACT..........................................................................................................................vi TEŞEKKÜR........................................................................................................................ vii İÇİNDEKİLER ...................................................................................................................viii ÇİZELGELERİN LİSTESİ................................................................................................. ...x ŞEKİLLERİN LİSTESİ ........................................................................................................xi SİMGELER VE KISALTMALAR......................................................................................xii GİRİŞ ................................................................................................................................... ..1 1. BÖLÜM AFGANİSTAN EKONOMİSİ 1.1. Genel Ekonomik Durum .................................................................................................5 1.2. Temel Ekonomik Göstergeler .........................................................................................8 1.3. Sektörler........................................................................................................................10 1.3.1. Tarım .....................................................................................................................10 1.3.2. Doğal kaynaklar ve çevre......................................................................................11 1.3.3. Değerli Yeraltı Kaynakları ....................................................................................12 1.3.4. Hizmetler sektörü ..................................................................................................15 1.3.5. Sanayi ....................................................................................................................16 1.3.6. Bankacılık ve Finans .............................................................................................17 1.4. Afganistan Dış Ticareti...............................................................................................18 2. BÖLÜM EKONOMİK BÜTÜNLEŞMELER VE AFGANİSTAN EKONOMİSİ 2.1. Ekonomik Bütünleşme..................................................................................................21 2.1.1. Ekonomik bütünleşmeler teorisi: Gümrük birlikleri .............................................24 2.2. Afganistan Ekonomisi ve Ekonomik Bütünleşmeler ....................................................29 2.2.1. Afganistan ve Üye olduğu Bölgesel ve Uluslararası Bütünleşmeler ....................30 ix 2.2.2 Afganistan Ekonomisi ve Güney Asya Bölgesi ile İlişkiler...................................31 2.3. Afganistan Ekonomisi ve Gümrük Politikaları............................................................32 2.3.1 Organizasyon Yapısı ..............................................................................................33 2.3.2. Afgan Gümrük İdaresi ve İşbirlikleri ....................................................................35 2.3.3. Afganistan’da İş kurma ve Vergi sistemi..............................................................36 3. BÖLÜM AFGANİSTAN EKONOMİSİ VE EKONOMİK İŞBİRLİĞİ TEŞKİLATI (ECO) 3.1. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (ECO)..............................................................................37 3.1.1. Ekonomik İşbirliği Teşkilatının Tarihçesi ............................................................39 3.1.2. ECO’nun kurumsal Yapısı ve Yönetimi ...............................................................42 3.1.3. Ekonomik İşbirliği Teşkilatının (ECO) Amaçları .................................................45 3.1.4. Ekonomik İşbirliği Teşkilatının Ekonomik Göstergeleri ve Performansı.............46 3.1.5. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı ve üye ülkelerle ticaret ...........................................49 3.1.6. Ticaret İşbirliği Çerçeve Anlaşması......................................................................49 3.1.7. İthalat Vergileri ....................................................................................................50 3.1.8. Ekonomik İşbirliği Teşkilatının Değerlendirilmesi...............................................53 3.2. Afganistan Ekonomisi ve Ekonomik İşbirliği Teşkilatı................................................57 SONUÇ ................................................................................................................................ 63 KAYNAKLAR .................................................................................................................... 67 ÖZGEÇMİŞ ......................................................................................................................... 73 x ÇİZELGELERİN LİSTESİ Çizelge Sayfa Çizelge 1.1. Afganistan’da GSYH (Cari Milyar ABD $)......................................................7 Çizelge 1.2. Afganistan’da GSYH Büyümesi (yıllık%).........................................................7 Çizelge 1.3. Afganistan’da kişi başına GSYİH (Cari ABD $)..............................................7 Çizelge 1.4. Afganistan Ekonomisinde, Tarım, (GSYİH%)................................................10 Çizelge 1.5. Afganistan 5 Yıl içinde Hububat Üretimi (bin ton).........................................11 Çizelge 1.6. Afganistan Hizmetler Sektörü, vb. Katma Değer (GSYİH %)........................16 Çizelge 1.7. Afganistan’da Sanayi (GSYİH %)ç.................................................................17 Çizelge 1.8. Afganistan Toplam Mal, Ticaret akımları ve Dış Ticaret Dengesi..................19 Çizelge 1.9. 2013 yılı itibarı ile Afganistan’ın Ticaret Yaptığı Başlıca Ülkeler..................19 Çizelge 2.1. Güney Asya Bölgesel Ekonomik Beklentisi (Yıllık % değişim).....................31 Çizelge 3.1. 1992-2011 yılları arasında ECO’ya Dâhil Olan Ülkelerin Büyüme Göstergeleri………………………………..………………………………………………47 Çizelge 3.2 1994-2012 Yılları arasında ECO Bölgesinde Toplam Dış Ticaret ve Ticaretin Dünya içindeki payı……………………………………………….……………………….48 Çizelge 3.3. ECO Ülkeleri Tarafından Uygulanan Ortalama Gümrük Vergisi Oranları.....51 xi ŞEKİLLERİN LİSTESİ Şekil Sayfa Şekil 1.1. Afganistan ve Ticaret Yaptığı Ülkelerin Payı…………………………....………20 Şekil 2.1. Ekonomik Bütünleşme Aşamalar…………………...………….……..…………22 Şekil 2.2. Gümrük Birliğinin Statik Etkileri…………………...……………………….…..25 Şekil 2.3. Gümrük Birliğinin Üretim ve Tüketim Etkisi…………...……………………….26 Şekil 2.4. Afgan Gümrük Dairesi Organizasyon Yapısı……………...…………………….34 Şekil 3.1. ECO Ülkelerinin Bölgedeki Toplam Nüfus İçindeki Payları (%) -2011………....38 Şekil 3.2. Üye Ülkelerin Coğrafi Konumu……………………………………………..…..38 Şekil 3.3. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (ECO) Yapısı…………………………..…...……..42 Şekil 3.4. 1992-2011 yılları arasında ECO ülkelerinin GSMH büyümesi ve Dünya Gelirinden Aldıkları Pay ……......……...………………………………………………….47 Şekil 3.5. ECO Ülkelerinin Dış Ticaretteki Payı………………...…………………...…….48 Şekil 3.6. ECO Ülkelerinin Bölge İçi Dış Ticaretteki Payları...…………..………..……….52 Şekil 3.7. ECO Bölgesindeki Ülkelerin Bölge İçi Ticarette Ortalama Yıllık Artış Hızla......52 Şekil 3.8. ECO Bölgesinde Kişi Başına Düşen GSYİH…...………………………………..58 xii SİMGELER VE KISALTMALAR Kısaltmalar Açıklamalar AB ABD ADB AISA ANA ANDS APEC BM BDT CIA CPI CNPC D-8 DAB ECO ECOTA FAO GDP GUUAM GSYH IAEA IBRD ICAO IDB IDA IFAD IFC IFRCS İSAF ILO IMF IOM ITU KEİ KKTC Avrupa Birliği Amerika Birleşik Devletleri Asya Kalkınma Bankası Afganistan Yatırım Destek Ajansı Afgan Ulusal Ordusu Afganistan Ulusal Kalkınma Stratejisi Asya-Pasifik Ekonomik İşbirliği Birleşmiş Milletler Bağımsız Devletler Topluluğu Amerikan Merkezi Habereleşme Teşkilatı Tüketici Fiyat Endeksi Çin Ulusal Petrol Şirketi Kalkınmakta olan Sekiz Ülke Afganistan Merkez Bankası Ekonomik İşbirliği Teşkilatı Ekonomik İşbirliği Teşkilatı Ticaret Anlaşması Gıda ve Tarım Örgütü Gayri Safi Yurtiçi Hâsıla Demokrasi ve Ekonomik Kalkınma için Örgütü Gayri Safi Yurtiçi Hâsıla Uluslararası Atom Enerji Ajansı Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü İslam Kalkınma Bankası Uluslararası Kalkınma Kurumu ve Uluslararası Kalkınma Birliği Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu Uluslararası Finansman Kurumu Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Toplulukları Federasyonu Uluslararası Güvenlik Yardım Kuvveti Uluslararası Çalışma Örgütü Uluslararası Para Fonu Uluslararası Göç Örgütü Uluslararası Telekomünikasyon Birliği Karadeniz Ekonomik İşbirliği Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti xiii MCC NAFTA NATO OEAT OIC OPCW PRT SAARC SAFTA RCD SSCB TAT TC TTFA UN UNAMA UNCTAD UNDP UNESCO UNIDO UPU USD USAID WB WFTU WHO WMO WTO Çin Metalürji İşletmeleri Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü Oldukları Orta Asya Ekonomik Topluluğu İslam Konferansı Teşkilatı Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü İl İmar Ekibi Bölgesel İşbirliği için Güney Asya Birliği Güney Asya Serbest Ticaret Bölgesi Kalkınma için Bölgesel İşbirliği Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Türkmenistan-Afganistan-Tacikistan İşbirliği Türkiye Cumhuriyeti Transit Taşımacılığı Çerçeve Anlaşması Birleşmiş Milletler Afganistan'daki Birleşmiş Milletler Yardım Misyonu Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Eğitim-Bilim ve Kültür Örgütü Endüstriyel Kalkınma Örgütü Evrensel Posta Birliği Birleşik Devletler Doları Amerika Birleşik Devletleri Uluslararası Kalkınma Kuruluşu Dünya Bankası Dünya İşçi Sendikaları Federasyonu Dünya İşçi Sendikaları Federasyonu Dünya Meteoroloji Örgütü Dünya Ticaret Örgütü 1 GİRİŞ Resmi olarak bir İslam Cumhuriyeti olan Afganistan Asya’nın kavşak noktasında bir kara ülkesidir. Genellikle Orta Asya’nın bir parçası olarak kabul edilir. Batısında İran; güney doğusunda Pakistan; kuzeyinde Türkmenistan, Tacikistan ve Özbekistan; doğusunda Çin Halk Cumhuriyeti yer almaktadır. Aslında günümüzde, Afganistan iç savaş, yoksulluk, doğal afet ve bulaşıcı hastalıklar gibi nedenlerle hukuk ve sosyal düzeni kısmen çöken, bir hayalet gibi dünya haritasında yer almaya devam eden “başarısız devletler” (failed statesestates sans government) arasında yer almaktadır. Bu çalışmada özellikle Afganistan’ın ekonomik bütünleşmelerle olan ilişkisi bağlamında Afganistan Ekonomisi ve bu kapsamda özellikle Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (ECO) ve Afganistan arasındaki ilişkiler incelenmektedir. Afganistan’ın bu kuruluşta yer alan bölge ülkeleriyle olan ilişkileri gözden geçirilerek, bu organizasyonun bir stratejik araç olarak bölge refah ve istikrarının sağlanmasına yönelik ne ölçüde kullanabildiği değerlendirilmektedir. Yirminci yüzyılın son çeyreğinden itibaren dünyada sosyal-ekonomik ve siyasal alanlarda büyük değişimler yaşanmaya başlamıştır. Bu değişim süreci, önce Doğu Blok’unun, sonra da Sovyetler Birliği’nin çözülmeye başlamasıyla hızlanma eğilimine girmiştir. Teknolojide yaşanan devrim ve bilişim alanında meydana gelen büyük gelişmelerle dünyanın önemli bir kısmını etkilemeye başlayan küreselleşme dinamikleri, ilk bakışta bu gelişmeye zıt bir düzlemde ortaya çıkması beklenen bölgeselleşme olgusunun da hızlanarak ortaya çıkmasına neden olmuştur. Dünyanın küresel bir köy haline geldiği yönünde ortaya konulan görüşler ile dünya egemenliğinin artık bölgesel bloklarla temsil edileceği düzleminde ileri sürülen savlar arasında aslında yakın bir ilişki bulunmaktadır. Çünkü küresel alanda meydana gelen kuramsal ve kurumsal gelişmeler, ulus devletten daha çok bölgesel bloklar arasındaki ilişkileri temel alan daha az yapısallaşmış küresel bir yönetim sistemine doğru ilerlemektedir. 1990’lı yılların başından itibaren akademisyen ve politikacıların başarısız devletlerle ilgilenmiş olmalarına rağmen, tanım konusunda doktrinde henüz bir uzlaşma yoktur ancak bir takım karakteristik özelliklerinden söz edilebilir. Başarısız devletlerin karakteristik 2 özelliklerinden bir tanesi iç savaşların varlığıdır. Doktrinde yazarların bir kısmı, şiddeti önleme kapasitesinin olmaması nedeniyle devlet başarısızlığının iç silahlı çatışmalara yol açtığını ileri sürmektedir. Bir başka grup yazar ise, iç silahlı çatışmaların devlet başarısızlığının hem bir nedeni hem de bir sonucu olduğunu ileri sürmektedir. Başarısız devletlerin ikinci tipik özelliği güçlü devletlerin aksine periferi/dış sınırlarını kontrol edememeleridir. Tüm bu nedenlerden dolayı günümüzde mevcut başarısız, ya da gelecekte başarısız olma ihtimali yüksek olan devletlerin güçlendirilmesi, uluslararası toplumun önemli bir sorumluluğu olarak karşımıza çıkmaktadır. Devlet başarısızlığı sorunu karşısında uluslararası aktörlerin en az üç alternatifinin olduğu söylenebilir: Bunlardan ilki, sorun karşısında hiçbir şey yapmamaktır. Ancak, bu yaklaşım Taliban yönetimi altındaki Afganistan’da olduğu gibi ya da Afganistanlaşma istidadında olan Mali’de olduğu gibi uluslararası toplumun yararına olmayan kaotik bir durumun ortaya çıkmasına yol açabilmektir. İkinci seçenek, başarısız bir devleti “karantinaya“ almaktır. Üçüncü seçenek, başarısız devletin mikro devletlere bölünmesini kabul etmektir. Afganistan Ulusal Kalkınma Stratejisi (ANDS)’a göre Afganistan 2020 yılına kadar güçlü bir ekonomi olacaktır. Afganistan Ulusal Kalkınma Stratejisi (ANDS) hedefleri; Güvenlik, Yönetim, Hukuk, İnsan Hakları, Toplumsal Ekonomik Büyüme ve Yoksulluğu Azaltmayı içermektedir. Bu vizyon, Afganistan için, Güneş yılı 1400 (2020) olarak isimlendirilmiştir. Hedefler: kendisi ile barışık istikrarlı bir İslami anayasa içinde demokrasinin gelişmesi, komşuları ve uluslararası aile içinde tam onuru ile ayakta kalması, hoşgörülü, güçlü bir toplumda refahın yaygınlaştırılması için özel sektör ve piyasa ekonomisini, sosyal eşitlik ve çevresel sürdürülebilirlik bağlamında desteklenmesi biçiminde belirlenmiştir. Bu bağlamda birinci bölümde, Afganistan Ekonomisi incelenmektedir. İkinci bölüm ise Ekonomik Bütünleşmeler ve Afganistan Ekonomisinin değerlendirilmesine ayrılmıştır. ECO’ya üye olan ülkelerin ve Güney Asya olan ülkeler yer aldığı coğrafi alan, ECO dışındaki pek çok bölgeselleşme hareketine de tanık olmaktadır. Çünkü bölge, coğrafi konumu itibarıyla Asya’nın kalbinden Güney Asya’ya, oradan Kafkaslar ve Basra Körfezine, oradan da Avrupa’ya kadar uzanan geniş bir alana yayılmıştır. Afganistan ve 3 ECO Bölgesi etrafında, özellikle son on yıl içerisinde (2002’dan beri) meydana gelen yeni oluşumların hızla çoğaldığı dikkat çekmektedir. Çalışmanın üçüncü bölümü ise, Afganistan Ekonomisi ve Ekonomik İşbirliği Örgütü (ECO) ve bazı ECO üyesi ülkeler ve Türkiye’nin ECO içindeki konumunu etkileyebilecek olan ikili ilişkilerinin değerlendirilmesine ayrılmıştır. 4 5 BİRİNCİ BÖLÜM AFGANİSTAN EKONOMİSİ 1.1. Genel Ekonomik Durum 30 yıl süren savaşlar sonrasından 2001 yılına gelindiğinde Afganistan Ekonomisi neredeyse yok olmuştur. Çok zayıf bir altyapı ile birlikte ekonomik politikaları tesis edecek bir merkezi hükümet –hatta resmi bir bankacılık sistemi bile-bulunmamaktadır. Savaş, etnik hizipçiliğin bölgesel bir çatışmaya dönüşmesiyle başlamış ve daha sonra geniş bir çatışmanın merkezi haline gelerek, Batı ve Uluslararası İslamcı terörist şebeke arasında devam 1 etmiştir” . Bu durumdan ekonomik ve toplumsal yapı büyük ölçüde etkilenmiştir. Günümüzde Afgan halkının % 40’ı yoksulluk sınırının altında yaşamakta ve her yıl 1 milyon 2 genç işgücü piyasasına eklenmektedir . Bir ekonominin toplumsal yapısı, kabileye dayalı olursa yağma ve hırsızlık kaçınılmaz olur. Afganistan kurulduğu yıllardan beri, yağmaya dayalı bir düzen hâkim olmuştur. Bu yüzden Afganistan’ın ekonomisi gelişememiştir. Afganistan’da uluslararası yapılanmalar toplumun yapısının değişmesi ve ekonominin gelişmesi yönünde büyük umutların nedeni olmuştur. Ancak ne yazık ki bu beklenti ve umutlar boşa çıkmış ve gözle görülen bir ilerleme kaydedilememiştir, bu amaçla ayrılan ve büyüklüğü 104 milyar dolar yardım fonunun nerde olduğuna hiç kimse cevap vermemiştir3. Örneğin, Amerikan’ın Dışişleri Bakanı Truman döneminde İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra George Marshall planı kapsamında ABD Batı Avrupa’nın ekonomik iyileşmesini desteklemek için 16 ülkeye 13,3 milyar dolar fon verilmiştir. ABD’nin desteğinden sonra Batı Avrupa’nın ekonomik durumu yavaş yavaş iyileşmiştir. Ancak yaklaşık son on yılda ABD’nin 104 milyar dolar olan desteğine rağmen 4 Afganistan Ekonomisi iyileşememiştir . Ayrıca Afganistan, Asya’da denize sınırı olmayan, "yıllarca" bitmeyen savaşlarıyla bilinen bir ülkedir. İşgal ve iç savaşların yaşandığı ülkede altyapı neredeyse tamamen 1 Saving Afghanistan, Barnett R. Rubin*, From Foreign Affairs, Page: 4, January/February 2007. The German cooperation with Afghanistan, Strengthening the private sector, Page: 1, January 2013http://www.ez-afghanistan.de/fileadmin/content/fact-sheets/dari/2013-nawi-privatsektor-dari.pdf. 3 Qadiri, Ali, The daily Afghanistan, August 19, 2014, http://www.dailyafghanistan.com/opinion_detail.php?post_id=131129 / 2014. 4 Qadiri, Ali, The daily Afghanistan, August 19, 2014, http://www.dailyafghanistan.com/opinion_detail.php?post_id=131086 / 2014. 2 6 kullanılamaz hale gelmiştir. Tarihsel olarak Afganistan’ın ekonomisi hakkında güvenilir istatistiklerin eksikliği yaşanmaktadır. Afganistan yıllarca, savaş (uluslararası, bölgesel ve iç savaşlar) yolsuzluk ve uyuşturucu ticaretinden dolayı sıkıntı yaşamaktadır. 1979 yılında başlayan ve günümüze kadar devam eden savaş ve istikrarsızlık Afganistan’ın ekonomik 5 yapısına büyük bir darbe vurmuştur . İşgücü ve sermaye kaybı nedeniyle son 24 yıldır Afganistan’ın GSMH’si büyük düşüş göstermiştir. Bir türlü sağlanamayan güvenlik ve istikrar yabancı yatırımcıların ülkeye gelmesine engel olmuştur. Dolaysıyla dünyanın en fakir ülkelerinden olan Afganistan ekonomisi büyük ölçüde tarıma (% 31), dayanmaktadır. Ekonomi büyük ölçüde kayıt dışıdır. Kayıtlı ticarette, başlıca ihraç ürünleri arasında haşhaş, taze ve kuru meyve, ilaç yapımında kullanılan çeşitli bitkiler, baharat, tohum, işlenmemiş 6 deri, yün, halı kilim, değerli ve yarı değerli taşlar yer almaktadır . Aslında Afganistan ekonomisi son yıllarda göreli iyi bir dönem yaşamaya başlamıştır. Bu dönemde Afganistan ekonomisi için yeni bir pencere açılmış ve dünya Afganistan ekonomisini desteklemeye başlamıştır. Diğer bir ifadeyle, bu dönemin belirli ölçüde ilerleme ve umut bir dönemi olduğu söylenebilir. Çünkü 2001’den beri süren savaşlar 2012’de bitmiş ve ekonomik durum iyileşmeye başlamış ve toplum arasında iyimserlik ortamı canlanmaya başlamıştır. 2012 yılında, her sektörde, yatırımcıların risk alma konusunda çekimserlikleri azalmıştır. Bugün yurt içinde ve yurt dışında ticaretin arttığı görülmektedir. 2012 yılında Afganistan ekonomisi % 13,9 oranında büyümüştür7. Ancak Dünya Bankası yıllık raporuna göre, Afganistan ekonomisinin 2013 yılında % 3,1 oranında büyüme göstereceği tahmin edilmektedir. Afganistan’ın genel ekonomik durumu aşağıdaki çizelgelerde verilmiştir. Aşağıdaki çizelgeler sırasıyla Cari GSYH'yi (Çizelge 1.1.) yıllık GSYİH büyüme (Çizelge 1.2.) ve kişi başına GSYİH (Cari ABD $) (Çizelge 1.3.)’ında göstermektedir. Çizelgelerde 5 Afganistan’ın Geleceği var mı? Analist, Yarının Bilgisi, 2012 Temmuz Sayısı, http://www.usakanalist.com/detail.php?id=124 /2014. 6 Afganistan'ın Ekonomisi, Türkiye Cumhuriyet Dış işleri Bakanlığı, http://www.mfa.gov.tr/afganistanekonomisi.tr.mfa, 2014. 7 T.C. Kabil Büyükelçiliği, Ticaret Müşavirliği, Afganistan Ekonomisinin 2013 Yılında % 3,1 Oranında Büyümesi Bekleniyor, 19-11-2013, http://www.musavirlikler.gov.tr/haberdetay.cfm?HaberID=17172&dil=TR&ulke=AFG /2014. 7 görüldüğü gibi 2001-2012 döneminde göreli iyileşme 2013 yılından sonra tekrar bozulmaya başlamıştır. Çizelge 1.1. Afganistan’da GSYH (Cari Milyar ABD $) 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2.46 4.13 4.58 5.29 6.28 7.06 9.84 10.19 12.49 15.94 17.87 20.51 20.31 Afganistan Kaynak: World Bank, World Development Indicators, 20148. Çizelge 1.2. Afganistan’da GSYH büyümesi (yıllık%) 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 - - 8.4 1.1 11.2 5.6 13.7 3.6 21.0 8.4 6.1 14.4 4.2 Afganistan Kaynak: World Bank, World Development Indicators, 20149. Çizelge 1.3. Afganistan’da Kişi başına GSYİH (Cari ABD $) 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 115 186 198 220 252 275 374 377 451 561 614 688 665 Afganistan Kaynak: World Bank, World Development Indicators, 201410. Dünya Bankası raporuna göre, tarımsal üretimdeki önemli artışa rağmen Afganistan’da ekonomik büyüme 2013’dan sonra önemli ölçüde artan belirsizlik nedeniyle yavaşlamıştır. 2012 yılında % 14,4 iken, 2013 yılında ekonomik büyüme keskin bir şekilde % 3,6’ya düşmüştür. 2012 yılında % 6,4 olan enflasyon 2013 yılında % 7,7 olarak kaydedilmiştir. Öte yandan, on yıl sonra gelen güçlü gelir artışı düşmeye başlamıştır. 2011 yılında % 11,6 zirvesinden, 2012 yılında % 10,3’e 2013 yılında GSYH’nin % 9,5’na gerilemiştir. Vergi gelirlerinin düşmesi, vergi ve gümrük idaresinde uygulamadaki zaafların eklenmesi bu yavaşlamanın nedenleri arasındadır. Büyümenin 2015 yılında da düşük 11 seviyelerde kalacağı tahmin edilmektedir . 8 World Bank, World Development Indicators, 2014, http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD/countries. 9 World Bank, World Development Indicators, 2014, http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.KD.ZG/countries. 10 World Bank, World Development Indicators, 2014, http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD/countries. 11 World Bank, Afghanistan, Afghanistan Overview, context, Last Updated: Apr 08, 2014, http://www.worldbank.org/en/country/afghanistan/overview#1, 2014. 8 IMF verilerine göre Afganistan’ın Gayri Safi Yurtiçi Hasılası 2011 yılında % 6, 2012 yılında ise % 12 oranında artış göstermiştir. Afganistan’da, Milenyum Kalkınma Hedefleri (MDG-Millennium Development Goals), Afganistan Ulusal Kalkınma Stratejisi (ANDSAfghanistan National Development Strategy) ve Afganistan Sözleşmesi (Afghanistan Compact) gibi uzun dönemli plan, projeler ve stratejiler üzerinde çalışmalar yapılmaktadır. MDG ve ANDS, 2015 yılına kadar ve daha sonraki dönemlerde ülkenin kalkınması ve gerekli uzun dönem vizyonunu belirleyerek ülkenin ihtiyacı olan hedeflerin tespiti için 12 hazırlanmıştır . 1.2. Temel Ekonomik Göstergeler Daha önce de belirtildiği gibi, Afganistan ekonomisi büyük ölçüde tarıma ve hayvancılığa bağlıdır. BBC raporuna göre, Afganistan, 27 milyon Afganistan'ın nüfusundan yaklaşık 10 milyon çalışabilir nüfusa sahiptir”. Afganistan Çalışma, Sosyal İşler, Şehitler ve Engelli Bakanlığı verilerine göre işsiz sayısı 8 milyondur. Afganistan Çocuklara Yardım 13 Fonu'nun (UNICEF) göre, Afgan çocuk yaştaki nüfusun yaklaşık % 30’u çalışmaktadır . Sanayinin sektörlere göre dağılımına bakıldığında hizmetler sektörünün %10'luk bir paya sahip olduğu görülmektedir. Ekonomi ağırlıklı olarak küçük çapta tekstil, sabun, mobilya, ayakkabı, gübre, çimento, el yapımı halılar, doğal gaz, yağ, kömür, bakır işletmelerine 14 dayanmaktadır . Yapısal ekonomik reformlar önümüzdeki iki yıl boyunca bazı önlemlere odaklanmıştır. Bunlar: (i) Özel maden yatırımları için elverişli bir yasal ve düzenleyici ortamın oluşturulması, (ii) Katma değer vergisinin getirilmesi, (iii) Sınırlarda rant arama 15 fırsatlarını azaltmak için gümrük reformlarıdır . 12 Afganistan ülke raporu, 2013, T.C. Kabil Büyükelçiliği, Ticaret Müşavirliği, S. 6, http://www.musavirlikler.gov.tr/upload/AFG/Afganistan_Rapor_kasim_6_11_2013.pdf / 2014. 13 Shafayi, Ahmad, The BBC correspondent, Friday, May 2, 2014, http://www.bbc.co.uk/persian/afghanistan/2014/05/140502_k05_afghan_worker_day_law.shtml. 14 Ülke Uzmanı: Sinan YÜZAL, 2013. http://www.ibp.gov.tr/pg/section-pgulke.cfm?id=6D95B98E4B849C38FA5D/. 15 World Bank, Afghanistan Economic Update, Poverty Reduction, and Economic Management, South Asia Region, Page. 14, the Word Bank, April 2013, http://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/Afghanistan%20Economic%20Update,%20April%2020 13.pdf. 9 Afganistan Ekonomisindeki son 5 yıldaki gelişmeler aşağıda başlıklar halinde verilmiştir. 2002 yılında Afganistan Ekonomisinin değeri $ 2,4 milyar olarak belirlenmiştir. 2006 yılı için bu rakam $ 7,3 milyar olup, önümüzdeki yıl 8,8 milyar dolara çıkması beklenmektedir. 2001 yılından bu yana 3 milyondan fazla arsa tapusu ve 55.000’den fazla ticari kuruluş kayıt altına alınmıştır. Emlak tapularının en az % 85’i yeniden kayıt edilerek veya düzenlenmiş ve arsa mülkiyeti ile ilgili ihtilaflar azaltmıştır. 2013 yılı itibarı ile Afganistan’ın 32 ilinde bilgisayarlı şubeleri bulunan bir Merkez Bankası vardır. Merkez Bankasının döviz rezervi 2 milyar dolardır. Taliban’ın gidişinden bu yana 10.000 kilometreyi aşkın yol yapılmış veya onarılmıştır. En az 3.000 kilometrelik yol inşaat halindedir. Yolların çoğunda ortalama hız % 300 artmıştır. Kabil – Kandahar otoyolunun tamamlanması ülkenin %30’u için ulaşımı kolaylaştırmış, bu iki şehir arasındaki ulaşım süresi ise 15 saatten 6 saate inmiştir. Kabil – Herat otoyolunun tamamlanması iki büyük şehir arasındaki ulaşım süresini 10 saatten 4,3 saate indirmiştir. Kaçak Barajı ve çevresindeki iletim hatlarının onarılması ile birlikte kritik bir güvenlik bölgesinde ikamet eden 1,7 milyon Afganlıya enerji sağlanacaktır. Dünya Bankasına göre, Afganistan iş kurma kolaylığı açısından dünya sıralamasının en üst seviyelerinde yer almaktadır. Coca-Cola Kabil’de 500 Afganlıya istihdam kaynağı olan, 25 milyon dolarlık bir şişeleme fabrikası kurmuştur. Ford, 3M ve Boeing, Afganistan’daki ticari fırsatları değerlendirmektedir. Altyapı ve güvenlik durumunun iyileştiği her bölgede Taliban’a olan destek gittikçe azalmaya devam etmektedir. Altyapıyı iyileştirmeye yönelik birçok proje sürerken, planlanmış olan diğer projelerin de hayata geçirilmesi için gereken fonlar taahhüt edilmiştir16. 16 Afganistan’ın beş yılı, A.B.D Savunma Bakanlığı, S. 3-4, 2005, http://photos.state.gov/libraries/turkey/231771/PDFs/afganbesyil.pdf -2014. 10 1.3. Sektörler Afganistan'da tarım ve maden sektörü son yıllarda çok iyi gelişmiştir. Ancak, Afganistan’ın en büyük problemlerinden birisi geçmişe yönelik düzgün kayıtlarının olmamasıdır. Sovyet işgalinin gerçekleştiği 1979 yılından beri resmi ekonomik veri ve istatistiklerin neredeyse tamamı yok olmuştur. Bununla birlikte, World Factbook Raporuna göre, “1990 yılında tarım sektörü GSYH’nin % 53 civarında üretilen sanayi 28,5 oranında ve hizmetler % 18,5 dolayındadır. 1980 yılında, işgücünün % 68'i tarım sektöründe istihdam edilmektedir. Sanayi, tarım ve hizmetler sektörü savaş nedeniyle ağır hasar almıştır. Bununla birlikte, tarım sektörü hala en büyük sektördür”17. 1.3.1. Tarım Tarım uzun zaman Afganistan’ın en önemli dayanağı olmuştur ve halkın % 80’inin geçimini tarım üzerinden sağladığı tahmin edilmektedir. Ülke nüfusunun % 55'inden fazlası geçimlerini doğrudan veya dolaylı çiftliklerde tarımdan sağlamaktadır. Buğday ve diğer hububat ürünleri ülkenin ana ürünleridir. Ancak ülkenin toplam yüzölçümünün (652 kilometrekare) sadece % 12’si tarım için (8 milyon hektar) uygundur ve arazinin yüzde 4’ü sulanmaktadır18. Aşağıdaki çizelge 1.4.’de Afganistan Ekonomisinin tarıma dayalı göstergeleri verilmiştir. Çizelge 1.4. Afganistan Ekonomisinde, Tarım, (GSYİH%) GSYİH içendeki pay % 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 - 38 38 30 32 29 31 25 2009 2010 2011 2012 2013 30 27 25 25 24 19 Kaynak: World Bank, World Development Indicators, 2014 . 2013 yılında hububat üretiminin 6,5 milyon ton olduğu tahmin edilmektedir. Bu rakam bir önceki yıla göre yüzde 2,7 oranında bir artış anlamına gelmektedir ve son on yılda elde edilen en yüksek seviyedir. Buğday üretimi 5,2 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Ayrıca 17 Afghanistan - Economic sectors, Encyclopedia of the Nations » Asia and the Pacific » Afghanistan, http://www.nationsencyclopedia.com/economies/Asia-and-the-Pacific/Afghanistan-ECONOMICSECTORS.html/ 2014. 18 Emadi, Mohammad Hossein, Former advisor in Afghanistan Ministry of Agriculture and Livestock Agriculture, the engine of the economy and supply options of Afghanistan, 06 2013, http://www.bbc.co.uk/persian/afghanistan/2013/08/130827_k05_ag_projects_challenge_opportunity.shtml -. 19 Worlk Bank, World Development Indicators 2014, http://data.worldbank.org/indicator/NV.AGR.TOTL.ZS/countries. 11 pirinç, mısır ve arpa gibi hububat ürünlerinde de artış gerçekleşmiştir20. Aşağıdaki Çizelge 1.5.’de tarımsal hububat üretimi verilmiştir. Görüldüğü gibi son 5 yıl içinde hububat üretiminde belirgin bir artış yaşanmıştır. Çizelge 1.5. Afganistan 5 yıl içinde Hububat üretimi (bin ton) Afganistan 2009 2010 2011 2012 2013 Buğday 5,115 4,532 3,388 5,050 5,169 Sulamalı 3,433 3,082 3,067 3,460 3,518 Yağmur Suyuyla Beslenen 1,682 1,450 321 1,590 1,651 Diğer Tahıllar 1,218 1,056 1,056 1,286 1,338 Topam Tahıllar 6,333 5,588 4,444 6,336 6,507 Kaynak: World Bank, Afghanistan Economic Update, Poverty Reduction and Economic Management, South Asia Region, S. 14, Nisan 2013. Tarımsal kalkınma için politika belirlemek için, Afganistan'ın Ziraat Bakanlığında uluslararası uzmanlardan oluşan bir grup Afganistan'da Tarım Kalkınma Stratejisi adı altında (NADF) bir strateji hazırlamaktadır. Bu strateji çerçevesinde tarım sektöründe yoksulluğun azaltılması birinci öncelik olarak belirlenmiştir. 1.3.2. Doğal kaynaklar ve çevre Afganistan’da, mücevher, altın, bakır ve kömürden oluşan küçük ölçekli madenciliğin uzun bir tarihine rağmen, Afganistan'ın maden kaynakları konusunda 1960'a kadar sistematik araştırmalar başlamamıştır. 1970'de Afganistan‘da çok çeşitli maden kaynakları keşfedilmiştir, ancak sadece kömür, demir cevheri, bakır cevheri ve değerli taşların bulunması ve işlenmesi hedeflenmiştir21. Afganistan doğal kaynaklar açısından zengin yataklara sahip olup petrol, büyük miktarda geniş bakır yatakları, demir, kömür, mermer, değerli metaller, değerli taşlar ve hidrokarbonlar mevcuttur22. Ayrıca uranyum, krom, doğalgaz ve kömür gibi enerji mineralleri, bakır, demir, altın, tuz gibi değerli ve yarı değerli madenler, cam, seramik, 20 World Bank, Agricultural output in 2013 reached record levels for a second consecutive year as a result of favorable weather conditions, Afghanistan Economic Update, Poverty Reduction, and Economic Management, South Asia Region, Page. 4-5, the Word Bank, April 2013, http://wwwwds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2014/04/23/000456286_2014042309291 1/Rendered/PDF/875740WP0Afgha00Box382171B00PUBLIC0.pdf. 21 Natural resources, http://www.afghanistans.com/information/NResources.htm. 22 Message from Minister, Ministry of Mines and Petroleum Islamic Republic of Afghanistan (MoMP), 2014, -http://mom.gov.af/en/page/1277. 12 inşaat, kimya ve gübre sanayiinde kullanılan madenler, çimento yapımında kullanılan klinker, kireç taşı ve kil ile mermer yataklarına sahiptir23. 1.3.3. Değerli Yeraltı Kaynakları Afganistan’da işletilmemiş büyük maden alanları bulunmaktadır. Ancak arazilerdeki jeolojik araştırmalar henüz tamamlanmamıştır. Diğer taraftan, altyapı, teknik imkânların yetersizliği, yetersiz ulaşım ağı ve yatırım sermayesi nedeniyle birçok bilinen mineral rezervlerinden yararlanılamamaktadır. Afganistan genelinde 1.400’den fazla maden sahası bulunmaktadır. Afganistan Şeffaflık İstihraç Sanayilerin İnisiyatifi (EITI) adlı girişim küresel standart geliştirmiştir. Bu sayede petrol, gaz ve madencilik sektöründe potansiyel kaynaklara sahip olabilecek bir ülke haline gelmiştir. Afganistan, petrol, gaz ve madencilik şirketleri ve hükümet arasında (EITI) ilkeleri benimsemiştir24. New York Times; ABD’nin araştırmalarına göre Afganistan'da kullanılmayan maden yataklarının yaklaşık 1 trilyon dolar dolayında olduğunu ifade etmiştir. Ayrıca aynı kaynakta, daha önce bilinmeyen -demir, bakır, kobalt, altın ve lityum gibi endüstriyel metallerin de olduğu ifade edilmekte ve Afganistan’ın nihai olarak en önemli maden merkezlerinden birine dönüşebileceği vurgulanmaktadır25. Uluslararası Nakliyeciler Derneği’ne (UND) göre, “Afganistan’ın maden sektöründen yıllık gelirinin 30 milyon doları civarında olup, sektöre uygulanacak kalkınma planlarıyla önümüzdeki 5 yıl içerisinde gelirlerin bir milyar dolara ulaşmasının hedeflendiği, önümüzdeki 10 yıl içerisinde ise yıllık 3,5 milyar dolar gelir elde edilmesi öngörüldüğü ifade edilmiştir. UND’ye göre, “Afganistan'ın kuzeyinde ilk defa bir termal elektrik santrali inşa edilecektir”. Cevizcan vilayetinin merkez ilçesi Şibirgan'da kurulacak ve doğalgazla çalışacak santralin kısa sürede tamamlanacağı öngörülmektedir. 400 megavat gücünde 23 Khil, Esmat-i Nayib. Afghanistan mines worth more than a trillion dollars! Page. 22, http://www.ayenda.org/Maden%20Dar%20Afghanistan%28E.Naiebkhel%29.pdf . 24 Message from Minister, Ministry of Mines and Petroleum Islamic Republic of Afghanistan (MoMP), 2014, http://mom.gov.af/en/page/1277. 25 Risen, James. U.S. Identifies Vast Mineral Rıches in Afghanistan, June, 13 2010, http://www.nytimes.com/2010/06/14/world/asia/14minerals.html?pagewanted=all&_r=0. 13 elektrik üreteceği ve Şibirgan’an ilaveten civardaki vilayetlerin de elektrik ihtiyacını karşılayacağı bildirilmiştir. Ayrıca Şibirgan'daki doğalgazı çıkartmak için çok büyük bir proje planlanmaktadır26. Yeraltı madenleri; altın, bakır, gümüş, lityum, doğal gaz, benzin, değerli taşlardan oluşmaktadır. En önemli ve zengin maden kaynaklar, Mis Aynak (Logar vilayetinde) 50 milyar, Lityum (Sudi Arabistan) 1 trilyon dolar ve Altının (Gazni vilayetinde) toplam yer altı değerinin 3 trilyon olduğu belirtilmektedir. Ancak, eski cumhurbaşkanı Hamid Karzai tarafından bu değerin $ 30 trilyon olduğu belirtilmiştir27. Demir Afganistan, Asya'da en büyük demir madeni sahiptir ve ortalama yüzde 62 saflığı ile dünyada az bulunur bir maden olma özelliği taşımaktadır. En büyük demir cevheri yatakları Herat vilayeti ile Panjher vadisi arasındadır. Bilinen en ünlü yatak Bamyan ilindeki Hajigak olup 110 milyon ton rezerv olduğu tahmin edilmektedir28. Bakır Afganistan'ın farklı bölgelerinde çeşitli bakır madeni tespit edilmiştir. Ülkenin bakır madeni kaynaklarının Şili'den sonra dünyadaki en büyük bakır kaynaklarını teşkil ettiği tahmin edilmektedir. Üç büyük bakır rezervi, Jawkhar, Darband ve Ainak bölgelerindedir. Bunların arasında en büyük bakır Madeni Logar bölgesindeki dünyanın en büyük bakır madeni olan Ainak bakır madenidir. Burada yüksek kalitedeki bakır rezervinin 240 milyon ton olduğu tahmin edilmektedir29. Bölgede özellikle Hindistan ve Çin’in bakır talebi artmaktadır. 26 Afganistan Madencilik ve Enerji Sektörü” Toplantısı Hakkında, 11.02.2011, http://www.und.org.tr/tr/4539/afganistan-madencilik-ve-enerji-sektoru%E2%80%9D-toplantisi-hakkinda. 27 Mia, Mohammad Mia, 3 0 Mart 2014, Afganistan’ın iktisadı incelemesi, update 2014 (2), Çukurova University, http://www.slideshare.net/mohammadmia9887/afganistann-iktisad-incelemesi-update-20142?related=1. 28 Esmat-i Nayib Khil. Afghanistan mines worth more than a trillion dollars!, S. 2, http://www.ayenda.org/Maden%20Dar%20Afghanistan%28E.Naiebkhel%29.pdf . 29 Esmat-i Nayib Khil. Afghanistan mines worth more than a trillion dollars! S. 2, http://www.ayenda.org/Maden%20Dar%20Afghanistan%28E.Naiebkhel%29.pdf . 14 Kurşun ve çinko Afganistan'daki kurşun ve çinko madeni Gorband Franjel kurşun madeni, Kandahardaki Bi Bi Kowhar kurşun ve çinko madenleri ve diğer ihraç edilebilen kurşun ve çinko madenlerinin değerinin 69 milyon dolar olduğu tahmin edilmektedir30. Altın Afganistan'ın altın madenleri genellikle Badahşan, Kandahar, Gazni bölglerinde bulunmaktadır. Bu bölgelerde 3 ppm’dan (part per milyon) altın tespit edilmiştir. Uranyum Afganistan uranyum açısından çok zengindir ve keşfedilen uranyum yatakları Kandahar, Helmand ve Herat bölgesinde yer almaktadır. Kömür Afganistan'da kömür ilk kez 1880-1901 yıllarında İngiliz jeologlar Haydn ve Grice Bakh tarafından araştırılmıştır. Genelde Afganistan kömürün potansiyeli kuzey bölgelerinde Puli Khomri bölgesinden Ghorband, Bamyan, Samangan semtinde Herat dolayında bulunmaktadır. En önemli kömürün madenleri aşağıdaki gibi sıralanabilir: 1. Aş Puşta madeni, Kabil’in şehri (320) kilometrede, 2. Kar Kar madeni, Pul-i Khomri Kuzeydoğu bölgesinde, 3. Herat Karukh madeni, 4. Bangi madeni, Khan Abaad Güney Doğu bölgesinde, 5. Samangan Darri Sufu’n madeni. Ayrıca Akhuk, Farkhar, Dod Kaş, Darra-i kolon vb. Kömür madenlerinin olduğu 31 belirtilmektedir . Yapılan çalışmalara göre Afganistan’da yaklaşık 70 milyon ton kömür rezervi olduğu tahmin edilmekte olup ülkenin özellikle kuzeyinde Herat ve Badakhshan vilayetleri arasındaki bölgede kömür yatakları bulunmaktadır. Ülkede, yıllık 120.000140.000 metrik ton kömür çıkarılmaktadır. Afganistan’da kömür üretiminin yıllık $ 10 30 Esmat-i Nayib Khil, Afghanistan mines worth more than a trillion dollars! S. 2, http://www.ayenda.org/Maden%20Dar%20Afghanistan%28E.Naiebkhel%29.pdf . 31 Esmat-i Nayib Khil. Afghanistan mines worth more than a trillion dollars! S. 2, http://www.ayenda.org/Maden%20Dar%20Afghanistan%28E.Naiebkhel%29.pdf. 15 milyon civarında olduğu tahmin edilmekte olup, üretilen kömür kış aylarında ısınma, 32 elektrik üretimi ve endüstriyel ihtiyaçlar için kullanılmaktadır . Kireçtaşı USGS (US Geological Survey) raporlarına göre, özellikle çimentonun hammaddesi olan kireçtaşı rezervleri Badakhshan, Baghlan, Bamyan ve Herat bölgesinde 33 yoğunlaşmıştır . Toplam birkaç yüz milyon metre küp rezerv olduğu tahmin edilmektedir. Değerli ve yarı değerli taşlar Afganistan, mücevher ve yarı değerli taslar açısından zengindir. Dünyada zümrüt, yakut, safir, turmalin, spotumun gibi ve değerli taşlar lâcivert gibi takı ve değerli taşların merkezidir. Panjsher Vadisi’nden çıkarılan zümrüt ülkede çıkarılan en önemli mücevherler arasında olup, çıkarılan zümrüttün yıllık üretim değerinin 9-12 milyon dolar arasında olduğu tahmin edilmektedir. Ülkede çıkarılan değerli taşların büyük kısmı Pakistan tarafından ithal edilerek burada işlenmektedir34. Tuz Herat ve Balkh Vilayetlerinde tuz yatakları bulunmaktadır. Tuzun büyük bir bölümü Iran ve Pakistan tarafından ithal edilmektedir. 1.3.4. Hizmetler sektörü Afganistan Hizmetler Sektörü çok gelişmemiştir. Bununla birlikte finans, iletişim, lojistik hizmetleri konusunda son dönemde bazı olumlu gelişmeler yaşanmıştır. Ülkedeki iç çatışmaların bitmesi ve güvenlik konusundaki sıkıntıların giderilmesi durumunda hizmetler sektörünün hızla büyümesi beklenmektedir. Telekomünikasyon sektörü son on yıl içerisinde yıllık ortalama % 60 oranında büyüme göstermiştir. Ülkede 2013 yılı itibariyle 2,4 milyon internet kullanıcısı olduğu tahmin edilmektedir. 2014 yılında uluslararası koalisyon güçlerinin ülkeden çekilecek olması ve 32 Afganistan ülke raporu, T.C. Kabil Büyükelçiliği, Ticaret Müşavirliği, S. 10. 2013 . Afganistan ülke raporu, T.C. Kabil Büyükelçiliği, Ticaret Müşavirliği, S. 10, 2013. 34 Afganistan ülke raporu, T.C. Kabil Büyükelçiliği, Ticaret Müşavirliği, S. 10, 2013. 33 16 bazı askeri üslerin kapanacak olması nedeniyle ulaştırma sektöründe büyüme beklenmektedir35. Çizelge 1.6. Afganistan Hizmetler Sektörü (GSYİH %)* 2002 2003 2004 2005 2006 2007 37.8 39.3 43.0 40.9 41.9 42.0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 47.1 47.2 51.0 52.0 53.5 54.8 Afganistan 36 Kaynak: World Bank, World Development Indicators . Tarım ve sanayi sektörlerindeki büyüme oranı son yıllarda yavaşlarken, hizmetler sektörü artışını sürdürmektedir. Çizelge 2.6.’da görüldüğü gibi, Son beş sene içerisinde hizmetler sektörü toplam GSYH’nin yaklaşık yarısından fazlasını oluşturur hale gelmiştir. 1.3.5. Sanayi Afganistan’da sanayi sektörü, iç çatışmalar ve kargaşa ile ekonomik olarak çöküş dönemine geçmeden önce, bazı tarım hammaddelerinin işlenmesine dayalı idi. Bunlar arasında; pamuk, yün tekstil ürünleri, seker üretim tesisleri yer almaktadır. Ayrıca, kimyasal gübre üretimi ve çimento üretimi de diğer önemli üretim alanlarıdır. Ancak, hammadde yetersizliği ve güvenlik problemleri üretimde aksamalara neden olmuştur. Mevcut durum itibariyle, imalat sanayinde önde gelen sektörler; tekstil sanayi ve deri üretimi, kuru meyve üretimi ve islenmesi, bazı inşaat malzemeleri, yâri kıymetli metal üretimi ve mermer üretimidir. Ülkede 8 adet sanayi bölgesi (industrial park) bulunmakta olup, bu bölgelerde yaklaşık 1.250 fabrika hizmet vermektedir. Sanayi bölgeleri dışında ise yaklaşık olarak 2.500 adet fabrika bulunduğu tahmin edilmektedir. Kabil’de bulunan Pul-e Charkhi Sanayi Bölgesi en önemli sanayi bölgelerinden biri olup, burada yaklaşık 42.000 kişi istihdam edilmektedir37. 35 Afganistan ülke raporu, T.C. Kabil Büyükelçiliği, Ticaret Müşavirliği, S. 11, 2013, http://data.worldbank.org/indicator/NV.SRV.TETC.ZS/countries. * Hizmetler ISIC bölünmelere 50-99 karşılık ve değer katma toptan ve perakende ticaret, (oteller ve restoranlar dâhil olmak üzere) ulaşım ve hükümet, mesleki, mali ve eğitim, sağlık ve gayrimenkul hizmetleri gibi kişisel hizmetler içermektedir. Ayrıca Banka servis ücretleri, ithalat vergileri ve herhangi bir istatistiksel tutarsızlıkları boyutlandırma kaynaklanan ulusal derleyiciler yanı sıra hatalarından kaydetti olduğu izafi de dâhildir. 37 Afganistan ülke raporu, T.C. KABİL BÜYÜKELÇİLİĞİ, Ticaret Müşavirliği, S. 10, 2013, 36 17 Çizelge 1.7 Afganistan’da Sanayi (GSYİH %)* 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 23.7 22.9 26.7 27.4 28.8 27.3 27.5 22.6 21.9 23.5 21.8 21.2 Afganistan 38 Kaynak: World Bank, World Development Indicators . 1.3.6. Bankacılık ve Finans Ülkedeki Taliban hâkimiyetinin sona ermesinin ardından bankacılık sistemi gelişmeye başlamış olup, Afganistan’da 16 ticari banka faaliyet göstermektedir. Afganistan’da bankacılık ve finans sisteminin sağlam bir finansal yönetime, ticarete duyarlı bir bankacılık sistemine, işlemlerin güvenliği için etkin bir yapılanmaya ihtiyacı olduğu belirtilmektedir39. Ülkedeki ticari nitelikli devlet bankaları Bank-e Millie Afghan (Afgan Ulusal Bankası), Pashtany Bank ve New Kabul Bankası’dır. Afganistan’da faaliyet gösteren bankalar aşağıda belirtilmektedir. 38 Afganistan Uluslararası Bankası, Afgan United Bank, Azizi Bankası, Arian Bankası, Banka-E-Mili Afgan, Alfalah Bankası Ltd, Afganistan Ticaret Bankası, Bakhtar Bankası, Pakistan Habib Bankası, Yeni Kabil Bankası, Pakistan Ulusal Bankası, Pashtany Bankası, Punjab National Bankası – Hindistan, İlk Mikro Finans Bankası, Maiwand Bankası, Gazanfer Bankası40. http://data.worldbank.org/indicator/NV.IND.TOTL.ZS/countries. * Sanayi ISIC bölünmelere 10-45 karşılık gelen ve imalat (ISIC bölümler 15-37) içerir. Bu değer, madencilik, imalat katma (aynı zamanda ayrı bir alt grup olarak bildirilen) inşaat, elektrik, su ve gaz içerir. 39 ANDS, Crosscutting Issues, Capacity Building, Gender, Counter Narcotics, Regional Cooperation, AntiCorruption and Environment, Volume Five, Islamic Republic of Afghanistan, Page. 16. 2008/09-2012/13, http://mfa.gov.af/Content/files/Volume%205%20ENG.pdf. 40 Licensed Financial Institutions, 2014- http://www.centralbank.gov.af/licensed-financial-institutions.php. 18 Sağlık sektörü Afganistan’da sağlık hizmetlerine, beslenme ve temiz suya ulaşma konusunda imkânlar oldukça sınırlı seviyededir. Yaşam süresi, sağlık hizmetlerine ulaşma, aşılama, beslenme, ölüm oranı gibi bütün sağlık göstergeleri bölge ülkelerinden geridedir. Sağlık alanında insan kaynaklarının yetersizliği temel sorundur. Sağlık elemanı dağılımı da, bir bölgeden diğerinde büyük farklılıklar göstermektedir ve en büyük yoğunluğun ise Kabil şehir merkezinde olduğu görülmektedir. Afganistan’da sağlık hizmetlerinden yararlanma oranı, bölge ülkeleri ile kıyaslandığında, çok düşüktür. Birçok sağlık merkezi, hem takım hem de eleman açısından yetersizdir41. 1.4. Afganistan Dış Ticareti Afganistan’ın dış ticaret bilançosu her zaman açık vermiştir. Bu nedenle ihracatın güçlendirilmesi gerekmektedir, çünkü ülke ekonomisinin kalkınmasında ihracat önemli bir yere sahiptir. Bu nedenle Afganistan’da ihracatın artırılması, ithalatın azaltılması önemli hedefler arasındadır. Dolaysıyla dış ticaret ihracat güçlendirilmesi için ve bu hedeflere ulaşmak için aldıkları karar ve tedbirler dış ticaret politikasını oluşturur. Bu nedenle, Afganistan’ın dış ticaretini etkileyebilecek olan, ticaret antlaşmaları, yasaklar, primler, sübvansiyonlar, gümrük resmi ve idari korumacılık gibi unsurların gözden geçirilmesi gerekmektedir. Çizelge 1.8.’de görüldüğü gibi ithalat ve ihracat arasında ciddi bir uçurum vardır. Örneğin, 2003 yalında ithalat hacmi € 1,423 milyon iken, ihracat hacmi 184 milyon € olarak gerçekleşmiştir. 41 Afganistan ülke raporu, T.C. Kabil Büyükelçiliği, Ticaret Müşavirliği, S. 12, 2013. 19 Çizelge 1.8. Afganistan Toplam Mal, Ticaret akımları ve Dış Ticaret Dengesi İthalat Değer İhracat Büyüme Yıllar Milyon € % Değer Denge Büyüme Milyon € % Değer Toplam Ticaret Büyüme Milyon € % Değer Büyüme Milyon € % 2004 1,578 10.9 147 -20.4 -1,432 15.6 1,725 7.3 2005 2,463 56 190 29.3 -2,273 58.8 2,652 53.7 2006 3,044 23.6 184 -3.2 -2,861 25.9 3,228 21.7 2007 3,568 17.2 249 35.4 -3,319 16 3,817 18.2 2008 4,145 16.2 325 30.8 -3,820 15.1 4,470 17.1 2009 4,964 19.8 319 -1.8 -4,645 21.6 5,284 18.2 2010 6,406 29.1 377 18 -6,029 29.8 6,783 28.4 2011 7,519 17.4 334 -11.5 -7,185 19.2 7,853 15.8 2012 7,331 -2.5 389 16.6 -6,942 -3.4 7,721 -1.7 2013 6,380 -13 457 17.5 -5,923 -14.7 6,838 -11.4 Kaynak: European Commission, Directorate-General for Trade, European Union, Trade in goods with Afghanistan, S. 9. 27-08-201442. Çizelge 1.9 2013 yılı itibarı ile Afganistan’ın Ticaret Yaptığı Başlıca Ülkeler İthalat İhracat Ortak Milyon € Dünya Ticaretindeki Payı (%) Ortak Milyon € Dünya 6,380 100 Dünya 457 Pakistan 1,788 28 Hindistan ABD 1,190 18.6 Pakistan Toplam ticaret Dünya Ticaretindeki Payı (%) Ortak Milyon € 100 Dünya 6,838 100 146 31.9 Pakistan 1,918 28.1 130 28.4 ABD 1,218 17.8 48 10.4 Avrupa Birliği 662 9.7 Avrupa Birliği 615 9.6 Avrupa Birliği Rusya 486 7.6 Tacikistan 34 7.5 Hindistan 546 8 Hindistan 401 6.3 ABD 28 6.1 Rusya 495 7.2 Kazakistan 285 4.5 U.A. Emirates 12 2.6 Kazakistan 286 4.2 Çin 277 4.3 Rusya 10 2.1 Çin 284 4.2 Türkmenistan 223 3.5 Türkiye 7 1.6 Türkmenistan 224 3.3 Türkiye 193 3 Çin 7 1.5 Türkiye 200 2.9 Azerbaycan 154 2.4 İsviçre 3 0.6 Azerbaycan 154 2.3 Kaynak: European Commission, Directorate-General for Trade, European Union, Trade in goods with Afghanistan, S. 9. 27-08-201443. 42 European Commission, Directorate-General for Trade, European Union, Trade in goods with Afghanistan, Page, 9. 27-08-2014, http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/september/tradoc_114134.pdf. 43 European Commission, Directorate-General for Trade, European Union, Trade in goods with Afghanistan, Page. 9. 27-08-2014, http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/september/tradoc_114134.pdf. 20 Afganistan’ın 2010 yılı itibariyle toplam ithalatı 3 milyar ABD Doları olup, ithalat yaptığı başlıca ülkelerin ithalattaki payı Pakistan % 26.78, ABD % 24.81, Hindistan % 5.15, Almanya % 5.06 ve Rusya nın payı % 4.04 olarak gerçekleşmiştir. 2012 yılında $ 346 milyon olan ihracat, 2013 yılında 512 milyon dolara yükselmiştir. Afganistan’ın ağırlıklı olarak ihracat yaptığı ülkeler ve ihracattaki payları Pakistan % 40, Hindistan % 19, Iran % 6, Çin %4, Rusya % 3, Almanya % 2, Özbekistan % 2 ve Tacikistan’ın payı % 2 vardır44. Diğer yandan büyük ölçüde dış yardımlara bağlı olan Afganistan Ekonomisi, IMF programının henüz yenilenememesi nedeniyle önemli bir sıkıntıyla karşı karşıya bulunmaktadır. Diğer yandan Çin Ticaret Ortaklığı Afganistan için çok önemli sayılmaktadır ama Şekil 1.1 de görüldüğü gibi Çin ile Afganistan arasındaki ticaret hacmi oldukça düşüktür. Şekil 1.1 Afganistan ve Ticaret Yaptığı Ülkelerin Payı Afganistan ve Ticaret Yaptığı Ülkelerin Payı 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Toplam Ticare Dünyada Hisse (%) Toplam Ticare Değer (Milyon €) İhracat Dünyada Hisse (%) İhracat Değer (Milyon €) İthalat Dünyada Hisse (%) İthalat Değer (Milyon €) Şekil 1.1.’de görüldüğü gibi Afganistan’ın dış ticaret ilişkisinde bulunduğu ülkelerin başında Pakistan gelmekte, onu ABD ve Avrupa Birliği ülkeleri takip etmektedir. 44 Afghanistan Economic Update, No. 87 574, World Bank, Page. 14 April 2014, http://wwwwds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2014/04/23/000456286_2014042309291 1/Rendered/PDF/875740WP0Afgha00Box382171B00PUBLIC0.pdf. 21 İKİNCİ BÖLÜM EKONOMİK BÜTÜNLEŞMELER VE AFGANİSTAN EKONOMİSİ 2.1. Ekonomik Bütünleşme “Entegrasyon” ya da “bütünleşme” sözcükleri birleşme, bir araya gelme anlamını taşımaktadır. Ekonomik bütünleşme kavramının iktisat literatüründe kullanılması pek eski değildir. İktisatçılar bu kavram üzerinde tam bir anlaşmaya varamamışlarsa da, şu üç nokta üzerinde fikir birliğine vardıkları söylenebilir; Ekonomik bütünleşme temelde işbölümüne dayanır, Ekonomik bütünleşmenin ileri aşamasında malların, hizmetlerin ve/veya üretim faktörlerinin serbestçe dolaşımı öngörülmektedir, Ekonomik bütünleşme, mal ve hizmetlerin ve üretim faktörlerinin kaynağa ve gideceği bölgeye göre ayrıcalıklı olmayan uygulama görmesini içerir. İktisatçıların üzerinde görüş birliğine vardıkları diğer bir husus, ekonomik bütünleşmenin biçimleridir. Bunlar aşağıdaki biçimde sınıflandırılmaktadır; Bir ülke sınırları içindeki farklı bölgelerin bütünleşmesini amaçlayan “ulusal bütünleşme”, Farklı ülkelerin bir bölge içinde birleşmesini amaçlayan “uluslararası ekonomik bütünleşme”, Farklı bölgesel grupların birleşmesi ve tek bir ekonomik ve politik birim haline dönüşmesini amaçlayan “Dünya bütünleşmesi”. Ekonomik bütünleşme olgusu, Jacob Viner’ın 1950 yılındaki “The Customs Union Issue” adlı makalesinde gümrük birlikleri kuramıyla açıklanmıştır. Farklı düzeylerde de olsa ekonomik bütünleşmenin yararlarını savunan bütün görüşlerin özünde Adam Smith ve David Ricardo’dan kaynaklanan, serbest ticaretin ülkeler arasında ekonomik rekabeti özendirerek ve uzmanlaşmayı geliştirerek, kaynak dağılımında etkinlik sağlayacağı düşüncesi bulunmaktadır (A. Smith’in “Mutlak Üstünlükler” ve D. Ricardo’nun “Karşılaştırmalı Üstünlükler” Kuramları). Bu yaklaşım üretimde etkinliğe dayalı bir iş bölümünün gerçekleşmesiyle dünya refahının da maksimize olacağını öngörmektedir. 22 Uzunca bir süre kuramsal düzeyde tartışılan ekonomik bütünleşmeler, İkinci Dünya Savaşı sonrasında kuramdan uygulama alanına sokulmuştur. IMF gibi uluslararası parasal örgütler ile GATT gibi uluslararası anlaşmalar, dünya ticaretinde ve ödeme sistemlerinde aksayan yönleri düzenlerken bu düşüncelere dayandırılmıştır. Bunun yansıra İkinci Dünya Savaşı’nda zarar gören Avrupa’nın yeniden inşası için oluşturulan birtakım uluslararası ekonomik kuruluşlar da uluslararası ekonomik bütünleşmenin ilk örnekleridir. Dolayısıyla ekonomik bütünleşme konusundaki kuramsal çalışmalar ile ilk bütünleşme uygulamaları arasında bir paralellik söz konusudur. Günümüzde farklı düzeylerde ekonomik bütünleşme hareketleri gözlenmektedir. Bunlardan en güçlüsü, bütünleşme yolunda en çok mesafe almış olanı ve dolayısıyla da bütünleşme ile ilgili kuramların gelişmesinde en çok katkısı olanı Avrupa Birliği bütünleşme hareketidir. Bela Ballasa (1928-1991), ekonomik bütünleşme aşamalarını zayıf biçiminden, kuvvetli biçimine doğru belirlemiştir. Buna göre ticareti engelleyen unsurların ortadan kaldırılması (ticaretin bütünleşmesi), ülkeler arasında üretim faktörlerinin serbest dolaşımının sağlanması (faktör bütünleşmesi), ulusal ekonomik politikaların uyumlaştırılması (politika bütünleşmesi) ve nihayet bunların tam bir birleşmesiyle oluşan tam bütünleşme biçimi söz konusudur45. Bağımsız devletler arasında oluşturulan ekonomik entegrasyonun aşamaları genellikle Bela Ballasa’nın yaklaşımıyla, beş grupta sınıflandırılmaktadır46. Şekil 2.1 Ekonomik Bütünleşme Aşamaları Tercihli Ticaret Anlaşmaları Serbest Ticaret Bölgesi Gümrük Birliği Ortak Pazar Ekonomik - Parasal Birlik 45 YILDIZ, Yrd. Doç. Dr. Mircan, Bütünleşme Biçimleri ve Avrupa Birliği, Uludağ Üniversitesi, İ.İ.B. Fakültesi, S. 2. 46 ERTÜRK, Prof. Dr. Emin. Uluslararası İktisadi Birleşmeler, Geliştirilmiş 4. Baskı, S. 56-59, ALFA AKTÜEL-2006, Gazi Ün. Merkez Kütüphanesi. 23 Her aşama, daha sonraki aşamaya zemin oluşturmakta, her aşamada ülkelerin ekonomik ve siyasal açıdan karşılıklı bağımlılığı artmakta, bağımsız ekonomi, para ve maliye politikaları izleme yetenekleri gitgide azalmaktadır. Aşağıda ekonomik bütünleşme türleri yer almaktadır. Tercihli Ticaret Anlaşmaları Anlaşmaya taraf olan ülkelerin tek yanlı veya karşılıklı olarak belirli mallar üzerindeki gümrük tarifelerinde indirimde bulunmalarına dayanan en dar kapsamlı iktisadi bütünleşmedir. Bu tip birleşmede asıl amaç, taraflar arasındaki ticaret hacmini arttırmak, uluslararası ticarete ait çeşitli engelleri ortadan kaldırarak bu alandaki kontrolleri en aza indirmektir. Serbest Ticaret Bölgesi Üye ülkelerin, aralarındaki ticarete gümrük tarifeleri ve miktar kısıtlamalarını kaldırdıkları, ancak birlik dışında kalan ülkelere karşı her birinin kendi özel tarifesini uyguladığı iktisadi bütünleşme aşamalarından biridir. Gümrük Birliği Gümrük birliği ekonomik bütünleşmenin üçüncü ayağıdır. Gümrük birliği anlaşmaya varmış ülkelerin kendi aralarında gümrükleri kaldırdığı ortak dış gümrük tarifesi uyguladığı entegrasyon biçimidir. Ortak ülkeler ortak bir dış ticaret politikası oluştururlar ancak bazı ithalat kotaları uygulayabilirler. Malların serbest dolaşımını içerir, ancak malların üretiminde kullanılan işgücü, sermaye, gibi üretim faktörlerinin üye ülkeler arasında serbest dolaşımı ekonomik bütünleşmenin bu aşamasında söz konusu değildir. Gümrük Birliğine dâhil olan ülkeler ortak tarife oranlarını kullandıkları için, bağımsız bir dış ticaret politikası izleme hakkından vazgeçmiş sayılırlar. Ortak Pazar Ortak Pazar, Gümrük Birliği'nin tüm unsurlarına ek olarak emek, sermaye, girişimci gibi üretim faktörlerinin üye ülkeler arasında serbest dolaşımının sağlandığı bir ekonomik 24 entegrasyon biçimidir. Ortak pazarın sağlıklı işleyebilmesi, enflasyon, faiz ve döviz kurlarının istikrarı için makroekonomik politikaların uyumlaştırılması gerekir. Ekonomik ve Parasal Birlik Ortak Pazarda sağlanan koşullara ilave olarak makroekonomi, para, istihdam ve sosyal politika alanlarında da ülkelerin birlikte hareket etme durumudur. Pazarın bütünleşmesinin ardından mal ve hizmet fiyatlarının da tek bir para birimi ile ifade edilmesi söz konusudur. Farklı para birimlerine sahip olan ülkelerde nominal döviz kurundaki dalgalanmalar nedeniyle ticaret ve sermaye hareketleri olumsuz etkilenebilir. Parasal birlik sürecinde; Ülkeler arasında sabit döviz kurlarının ve konvertibilitenin sağlanması, Sermaye hareketlerine konulan sınırlamaların kaldırılması, Ulusal paraların birbirlerine çevrilmelerinde her türlü işlem maliyetinin ortadan kaldırılması gereklidir. Günümüzde ekonomik ve parasal birliğe verilecek yegâne örnek Avrupa Birliğidir. 2.1.1. Ekonomik bütünleşmeler teorisi: Gümrük birlikleri NeoKlasik dış ticaret kuramında en iyi durum, tam rekabet ve serbest ticaret koşullarında gerçekleşir. Pareto Optimumu olarak nitelendirilen bu koşullarda serbest ticaret, ülkelerin refahını maksimize eder ve kaynakların en iyi biçimde tahsis edilmesine yol açar. En iyi ikinci durum ise gümrüklerin kaldırıldığı ekonomik bütünleşme modelidir. Dolayısıyla geleneksel olarak iktisadi analizlerde Neo-klasik dış ticaret kuramını Gümrük Birlikleri çerçevesinde incelenmektedir. Gümrük birlikleri teorisinin kurucusu Viner’dır. Gümrük birliğinin ekonomik etkileri: Statik etkiler, Dinamik etkiler olarak sınıflandırılmaktadır. 25 2.1.1.1. Gümrük birliği’nin statik etkileri Teknoloji ve ekonomik yapı sabitken herhangi bir ticaret ilişkisinde üretim faktörlerinin yeniden dağıtımı sonucu ortaya çıkacak etkiler, statik etkiler olarak değerlendirilir. Gümrük Birliği’nin statik etkileri üretim, tüketim ve ticaret hadlerine ilişkin etkiler olarak kategorize edilebilir. Aşağıdaki şekil 2.2. bu etkiler yer almaktadır. Şekil 2.2 Gümrük Birliğinin Statik Etkileri Gümrük Birliği Statik Etkileri Üretim Etkileri Tüketim Etkileri Ticaret hacmine ilişkin etkiler- Ticaret Akımları Ticaret Yaratıcı Etki Ticaret Saptırıcı Etki 2.1.1.1.1. Gümrük birliği’nin üretim etkileri Statik- Üretim etkileri ticaret yaratıcı ve ticaret saptırıcı etkiler olarak ikiye ayrılır. Bu etkiler toplam tüketim ve ticaret hacmini olumlu veya olumsuz olarak etkileyebilir. Ticaret yaratma birlik içi bir ülkeden yapılan ucuz ithalatın, pahalı yurt içi üretimin yerini almasıdır. Buna gümrük birliğinin olumlu üretim etkisi de denilmektedir. Ticaret saptırıcı etki ise dış dünyadan yapılan ucuz ithalatın gümrük birliği kurulduktan sonra birlik içinde kalan daha pahalı bir üreticinin almasıdır. Buna da olumsuz üretim etkisi denilmektedir. Ticaret yaratma ve ticaret saptırıcın kavramlarını geliştiren Viner’e (1892-1970) göre ticaret yaratma etkisinin ticaret saptırma etkisinden büyük olması halinde dünya refahı artacak, aksi durumda azalacaktır. Bu durum aşağıda açıklanmıştır. 26 Şekil 2.3 Gümrük Birliğinin Üretim ve Tüketim Etkisi Kaynak: Seyidoğlu 2003, S. 208. Yukarıdaki şekilde ülke yer almaktadır ve x ürününün fiyatı A ülkesinde 200 liradan satılmaktadır. Oysa aynı ürünün maliyeti B ülkesinde 100 ve C ülkesinde 50 liradır. Başlangıçta, A ülkesi x malının OK kadar kısmını yurt içi üretimle sağlamakta daha düşük maliyetli C ülkesinden ithal etmektedir. OK kadar x malını yurt içi üretimle; KR kadar kısmını C ülkesinden ithal etmektedir. A ülkesinin gümrük tarifesini B ülkesi için kaldırdığında yani A ve B arasında gümrük birliği kurulduğunda; B ülkesinin fiyat seviyesi C ülkesine göre daha ucuz hale gelecektir. X malını en verimli (ucuz) üreten ülke olan C ticaret dışında kalmıştır. C ülkesinden KR kadar yapılan ithalat azalmıştır, oysa C ülkesinin maliyeti B den IE kadar düşüktür bu durum h dikdörgeni ile temsil edilmekte ticaret saptırıcı etki olarak isimlendirilmektedir. Bunun yanısıra A ülkesi ithalatını arttırmış ve B ülkesinde LT kadar ithalat yapmaya başlamıştır. e üçgeni LK kadar üretimi artık daha ucuza mal eden Bülkesinden sağlanmasını yani göreceli yüksek maliyetli yerli üretimin azalmasın; f üçgeni ise düşen fiyatlar ve tüketim artışını- tüketici rantını temsil etmektedir. e ve f üçgenlerinin alnalrının toplamı refah artışı 27 etkisini ve ticaret yaratıcı etkiyi temsil etmektedir. e+f >h ise net refah artışı, tersi durumda ise refah azalışı sözkonusudur. 2.1.1.1.2. Gümrük Birliği’nin Tüketim Etkileri Gümrük Birliği sürecinde gümrük vergilerinin indirilmesi malların fiyatlarının düşmesine neden olur. Tüketicilerin göreli yabancı ucuz mallara olan ithal talebinin artması ticaret yaratıcı etkiyi doğurur. Ticarete konu olan mallarda talep esnekliği sıfırdan büyük ise (e>0) ucuzlayan mala olan talep artar ve bu durumda tüketim etkileri ortaya çıkar. Fiyatların düşmesi ile birlikte ithalat, birlik içinde satılan mallara yönelir. Bu durumda fiyatlardaki düşüşler tüketici rantını arttırarak ticaret yaratıcı etkinin güçlenmesine neden olur. Yani olumlu tüketim etkisi birliğin ticaret yaratması durumunda meydana gelir. Tersi durumda gümrük birliğine dahil olmayan ülkeler bu fiyat düşüşlerinden yararlanamadıkları için ticaret saptıcı etkinin de güçlenmesine neden olur. 2.1.1.1.3. Gümrük Birliğinin Ticaret Akımları Üzerindeki Etkisi Gümrük Birliği sürecinde birliğe dahil olan ülkelerde fiyatların ve böylece maliyetlerin düşmesiyle verimlilik artar ve birlik dışında kalan ülkelere bağımlılık azalır ve ticaret yaratıcı etkiyi besleyen bir unsur olarak birlik içindeki ticaret hacminn artmasına neden olur. Birlik dışında kalan ülkeler açısından ise ticaret hadlerinin aleyhe dönüşmesi söz konusu olur bu da ticaret saptırıcı etkinin artmasına neden olur. Eğer birliğin ekonomik büyüklüğ fazla ise bu durum, sözkonusu etkinin üçüncü ülkeler açısından güçelnmesine neden olur. Birlik üyesi ülkelerden her birinin ve birlik dışında kalan ülkelerin ticaret hadlerinde meydana gelen değişmeler, ülkelerin gelirlerinin yeniden dağılmasına ve refah açısından önemli etkilere neden olacaktır. Gümrük birliğinin kurulmasıyla oluşan ekonomik güç, birlik dışındaki ülkeleri de birlik içine çekmektedirler. Gümrük birliği birlik dışı ülkelerde ne kadar ticaret sapmasına yol açarsa birlik üyelerinin ticaret hadleri etkisi dış ülkelerle oluşan ekonomik faaliyetlerden o kadar olumlu etkilenmesine sebep olur. 2.1.1.2. Gümrük Birliğinin Dinamik Etkileri Gümrük birliğinin statik etkileri kısa dönemlidir. Dinamik etkiler ise, uzun dönemli verimlilik ve büyüme üzerinde gözlenir Ekonomik birleşme hareketleri üye ülkelerin ekonomik yapılarında, üretim kapasitesi ve kaynak verimliliklerinde değişiklikler yaratır. 28 Bunlar zaman içinde oluşan, milli geliri, kalkınma hızını ve ekonomik refahı yakından ilgilendiren gelişmelerdir. Sözkonusu bu potansiyel değişklik ve gelişmeler aşağıdaki biçimde sıralanabilir. Ölçek ekonomileri: Üretim hacminin geniş bir piyasanın ihtiyaçlarını karşılayacak biçimde artırılması, ölçek ekonomilerinden yararlanılmasına yol açar. Büyük ölçekli üretimin doğurduğu maliyetleri düşürücü etkenler içsel ölçek ekonomileri ve dışsal ölçek ekonomileri diye ikiye ayrılır. Firmaların faaliyette bulunduğu endüstride ortaya çıkan iyileştirmelerden dolayı maliyet azalması dışsal ölçek ekonomileri olarak adlandırılır. Piyasa hacminin genişlemesi, işletme dışı tasarruflar doğurur. Bunlar, işletmenin bağlı bulunduğu endüstri dalının genişlemesinden kaynaklanır. İçsel ölçek ekonomileri ise, üretim hacmini büyüterek maliyetlerin azalmasını sağlayan etkileri içerir. Ayrıca, büyük ölçekli üretim ekonomileri, birliğe katılan ufak ülkeler için daha büyük önem taşır. Dış rekabetin artması: Gümrük tarifeleri, kotalar ve öteki kısıtlamalar verimliliği düşük işletmelerin faaliyetlerine devam etmesini sağlar. Ancak birlik içinde dış ticaret kısıtlamalarının kaldırılması, yerli üreticileri dış piyasa rekabetiyle karşı karşıya getirir. Böylece verimliliği düşük üreticiler endüstriyi terk eder ve ancak rekabete dayanacak kadar verimli çalışanlar faaliyetlerini sürdürebilir. Kaynak hareketliliği: Birlik çapında emek ve sermayenin hareketliliğindeki artış, bölge içinde kaynakların daha iyi kullanımına yol açar. Bu da verimliliği ve refahı yükseltici bir faktördür. Yatırımları özendirme: Gümrük birlikleri, kaynakların etkinliğini, dolayısıyla milli geliri yükseltir. Milli gelirdeki büyüme de tasarrufları ve yatırımları artırır. Yatırımların artması ve teknoloji ithalatı üye ülkelerin teknolojik ilerleme hızlarını yükseltir. Geniş bir piyasa ise, büyük işletmelerin kurulmasına yol açar. Bu ise bir yandan yurt dışından ileri teknolojilerin aktarılmasına, öte yandan da işletmelerin büyümesinde araştırma ve geliştirme faaliyetlerine daha büyük fonlar ayrılmasına olanak verir. Teknolojik gelişme, üretim teknolojisini geliştirerek daha az maliyetle daha çok ürün elde edilmesine yardımcı olmakta, ekonomiyi olumlu yönde etkileyerek refaha katkı sağlamaktadır. Bunun sonucu ekonomik yapı, teknolojik gelişme ile canlanmakta ve büyüme hızlanmaktadır. Ekonomik bütünleşmede ortaya çıkabilecek dışsal ekonomiler ve rekabetin yoğunlaşması gibi etkiler 29 bir yandan daha sermaye-yoğun tekniklerin kullanılmasını zorunlu hale getirirken, diğer yandan da AR-GE faaliyetlerini teşvik ederek teknolojik gelişmenin hızlanmasına katkı sağlamaktadır. Diğer yandan gümrük birliğine dahil olmayan ülkeler, gümrük ve ithalat kotalarından korunmak amacıyla gümrük birliğine dahil olan ülkelerde yatırım yaparlar bu da yatırım potansiyelini arttırır. 2.2. Afganistan Ekonomisi ve Ekonomik Bütünleşmeler Afganistan’ın ekonomisi 30 yıl süren savaş nedeniyle, uluslararası ve bölgesel ekonomik erişim ve iletişimden yoksun kalmıştır. Bu durum Afganistan’ın ekonomik büyümesini olumsuz yönde etkilemiştir. Ancak son yıllarda yeniden yapılanma döneminde Afganistan’da yeni ve çağdaş bir ekonomik büyüme amaçlandığı için uluslararası ve bölgesel ekonomik ile yeni işbirliklerine ihtiyaç duyulmaktadır. Aslında Afganistan’ın ekonomik olarak gelişmemiş olmasının nedeni sadece 30 yıl savaş süren değildir. Savaşın dışında da Afganistan’da her zaman sefaletler, felaket, afet, ekonomik kriz olagelmiştir. Bu durum, Afganistan tarihinin bir takım kendine özgü koşullarından kaynaklanmaktadır. Ülke feodal ve kabile hayatına dayanan bir sosyal yapıya sahip olmuştur. Kabile mücadele ve rekabetleri, Afganistan'ın siyasi istikrarına çok etkilemiştir. Afganistan'ın bir diğer özelliği ise, ülkenin stratejik pozisyonudur. Çünkü Afganistan, Batı Asya ile Orta Doğu ve Orta Asya ile Basra Körfezi ve Hint Okyanusu arasında bir geçit noktasıdır. Ülkenin bu stratejik konumu, ülke etrafındaki büyük devletlerarasında mücadeleye sebep olmuştur. Büyük devletlerin Afganistan üzerindeki bu mücadeleleri de, ülkenin karakteristiğini belirleyen siyasi istikrarsızlığın bir başka sebebidir. Nihayet, Afganistan hakkında yapılacak herhangi bir değerlendirmede ihmal edilmemesi gereken bir nokta da, İslamiyet’in, halkın inancında çok derin bir şekilde yer etmiş olması ve bunun da sosyal ve kültürel hayata istikamet vermekte olduğudur. Afganistan Ekonomisi, bölge ülkeleri içinde gümrük tarifeleri en düşük olan ülkelerden biridir. Buna karşılık, cari işlemler açığı en yüksek seviyede olan ve bölgesel ekonomik işbirliğinde oldukça zayıf bir performans gösteren bir ülkedir. 30 2.2.1. Afganistan ve Üye olduğu Bölgesel ve Uluslararası Bütünleşmeler Afganistan Ekonomisi için ekonomik bütünleşmeler ve diğer örgüt ve kuruluşlar ile işbirliği oldukça önemlidir. Afganistan uzun zaman güvenlik problemleri nedeniyle bölgesel ve uluslararası örgüt ve kuruluşlar üyesinde olamamış veya bir örgüt veya kuruluşlara üye olduysa da güvenlik nedeniyle pek aktif bir konuma ulaşmamıştır. Diğer yanda genelde bölgesel ve uluslararası bütünleşmeler ve kuruluşlar ile işbirliğinde çok zayıf bir performans sergilemiştir. Afganistan’ın bölgesel ve uluslararası ekonomik bütünleşmeler ile ilişkileri aşağıdaki işbirliği ortaklıklar ve üyelikleri içermektedir: Ekonomik İşbirliği Örgütü (ECO), Asya Kalkınma Bankası (AsDB), Asya ve Pasifikler Ekonomik ve Sosyal Komisyonu (ESCAP), Tarım ve Gıda Örgütü (FAO), Yetmiş yedi Gelişmekte olan Ülkeler (G77), Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD), Uluslararası Kalkınma Bırlığı (IDA), Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu (IFAD), Uluslararası Finansman Kurumu (IMF), Birleşmiş Milletler (UN), Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD), Endüstriyel Kalkınma Örgütü (UNIDO), Dünya İşçi Sendikaları Federasyonu (WFTU)47. Diğer ilişkide bulunduğu bölgesel ve uluslararası örgüt ve kuruluşlar ise aşağıda sıralanmaktadır: 47 48 Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü (ICAO), Uluslararası Atom Enerjisi (IAEA), Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Hareketi (ICRM), Intelsat, Uluslararası Olimpiyat Komitesi (IOC), Uluslararası Göçmen Teşkilatı (OPCW), Uluslararası Telekomünikasyon Birliği (ITU), Kimyasal Silahları Yasaklama Organizasyonu (OPCW), Eğitim-Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO), Dünya Posta Birliği (UPU), Dünya Sağlık Örgütü (WHO), Dünya Meteoroloji Örgütü (WMO), Dünya Turizm Örgütü (WToO) 48. Ülkeler Rehberi, Afganistan, Yönetimi, http://www.ulkeler.net/afganistan.htm#top, 2014. Ülkeler Rehberi, Afganistan, Yönetimi, http://www.ulkeler.net/afganistan.htm#top, 2014. 31 2.2.2 Afganistan Ekonomisi ve Güney Asya Bölgesi ile İlişkiler Güney Asya’da Ekonomik İşbirliği Örgütü (ECO) ve Güney Asya Birliği Bölgesel İşbirliği için (SAARK) ve (SAFTA) Afganistan için hem de siyasi olarak ve hem de ekonomik açıdan önemlidir. Çin’le birlikte dünya nüfusunun üçte birini barındıran Güney Asya ülkeleri 2000’li yıllardan beri hızlı bir büyüme trendine girmiştir. Güney Asya’nın yıllık büyümesi 2013 yılında % 4,7 2003 yılında ortalama % 2,6 olarak gerçekleşmiştir. 2014 yılında ılımlı bir büyüme beklenmektedir49. Aşağıdaki tabloda Güney Asya Bölgesinin ekonomik durumu ve geleceğe yönelik beklentileri içeren bu göstergeleri yer almaktadır. Çizelge 2.1. Güney Asya Bölgesel Ekonomik Göstergeleri (Yıllık yüzde değişim)*. 2000-09 a 2010 2011 2012 2013 e 2014 f 2015 f 2016f 5.9 9.7 7.3 5 4.7 5.3 5.9 6.3 4.4 8.2 5.8 3.5 3.3 3.9 4.5 5 PPP GSYİH (c) 5.8 9.6 7.3 4.9 4.7 5.3 5.9 6.3 Özel tüketim 5.2 6.8 9 5.4 4.1 5.3 5.9 6.2 Kamu tüketimi 5.6 6.9 6 7.5 4.7 5.3 5.6 5.8 Sabit yatırım 8.9 14.7 10.7 4.4 -0.3 2.9 6 7.1 11.6 13.3 17.9 7.2 5.5 6.7 6.6 7 9.4 15.5 16 9.4 -0.1 4.1 6.3 7 -0.2 -1.4 -0.7 -1.2 1.4 0.4 -0.3 -0.4 -0.6 -2.7 -3.1 -4.1 -2.2 -2 -2.2 -2.5 Piyasa fiyatlarıyla GSYİH (b,e) Kişi başına GSYİH, sabit $ İhracat, GNFS (d) İthalat, GNFS (d) Net ihracatın büyümeye katkısı Cari İşlemler Dengesi, GSYH’nin% GSYH deflatörü, 6.5 9.7 8.9 7.4 7.4 6.4 6.2 6.3 -7.4 -7.8 -7.5 -7.2 -6.9 -6.7 -6.6 -6.4 Hindistan hariç Güney Asya 4.4 4.3 5.1 5.5 5.3 4.9 5.1 5.2 Hindistan (faktör fiyatlarıyla) 7.3 8.9 6.7 4.5 4.7 5.5 6.3 6.6 4 2.6 3.6 3.8 3.7 3.7 3.9 4 5.2 6.1 6.7 6.2 6 5.4 5.9 6.2 Mali Denge GSYH’nin% Piyasa fiyatlarıyla GSYH (e) Pakistan (Maliyet faktörü) Bangladeş Kaynak: World Bank, World Development Indicators, 2013. Not*: a. Aralıklarla üzerinde büyüme oranları bileşik ağırlıklı ortalamalar vardır; ortalama büyüme katkıları, oranları ve deflatörleri bölge için yıllık ağırlıklı ortalama basit ortalama olarak hesaplanır. b. Piyasa fiyatları ve harcama bileşenleri GSYİH sabit 2010 $ ölçülür. c. PPP olan döviz kurları üzerinden GSYİH ölçülmüştür. 49 The World Bank, Flagship Report, Volume No: 9, Global Economic Prospects, Shifting Priorities Building for the Future, South Asia, Chapter 2, Page. 69, June 2014. 32 d. İhracat ve mal ve olmayan faktör hizmetleri (GNFS). e. Milli gelir ve ürün hesabı verileri Güney Asya ülkeleri için (FY) mali yıla bakın, agrega takvim yılı (CY) cinsinden Mali yıl 30 Haziran ile 1 Temmuz çalışır ederken sunulmuştur Bangladeş, Butan, ve Pakistan'da, 16 Tem Nepal 15 Temmuz aracılığıyla, ve 1 Nisan Hindistan'da 31 Mart ile. Raporlama uygulamaları nedeniyle, Bangladeş, Butan, Nepal, Pakistan ve FY 2012/13 verileri rapor CY 2013 yılında, beyaz Hindistan CY 2012 yılında FY 2012/13 bildirilmiştir. Ancak Afganistan açısından Çizelge 2.1’de verilerin göstergeler oldukça farklı bir seyir izlemektedir. Büyüme performansı zayıftır, finansal sektörü ve bankacılık sektörü gelişmemiştir. Bu nedenle Afganistan Ekonomisinin durumunda bir değişiklik olmazsa, ne finansal sektörü, ne bankacılık ve hem ne de dış ticaret bilançosu açısında Güney Asya Bölgesi için ekonomik işbirliğine hazır olmadığı söylenebilir. Ancak Afganistan bu konuda uygulanabilecek politik ve stratejileri hayata geçirebilirse Günay Asya ülkeleriyle işbirliği konusunda önemli adımlar atabilir. Doğal kaynaklarını etkin ve verimli olarak kullanılabilir hale getirmesi, ulaştırma sisteminin düzenlemesi örneğin demiryollarının inşası, dış ticaret politikalarında gümrük ve ticaret mevzuatını iyileştirmesi bu adımların birer parçasıdır. Ayrıca uluslararası bölgesel işbirliği için merkezinde Afganistan’ın bulunduğu İpekyolu projesi Afganistan Ekonomisi için önemli bir fırsattır. Tarihte Çin’den başlayan, Orta Asya, Avrupa ve güneyde Hindistan’ı kaplayan ipek yolu sadece yükleri taşıyan kervanlar ve ticaretin gelişmesini değil, kültür alışverişini de sağlamıştır. 2.3. Afganistan Ekonomisi ve Gümrük Politikaları Uzun bir geçmişe sahip olan Afgan Gümrük Dairesi, Dünya Gümrük İdaresininim aktif bir üyesidir Afganistan Gümrükleri, ayrıca bölgesel ticaret tesislerinde önemli bir rol oynamaktadır50. Afgan Gümrük Bakanlığı son birkaç yıldır, ticareti kolaylaştırmak ve yeniden yapılanmanın önünü açmak amacıyla gümrük reformlarını başlatmış ve çok sayıda önlemler almaya başlamıştır. Ticaret işlemlerinin basitleştirilmesi ayrıca Dünya Gümrük Örgütünün (WCO) standartlarının uyumlaştırılması açısından önem taşımaktadır. Bu sayede ülkelerle ikili otaklıklar daha iyi bir boyutta gelişebilecek komşu ülkeler ve bölgesel ticaret ortakları mümkün hale gelebilecektir51. Afganistan’da gümrük birliği iki açıdan faaliyet göstermektedir. Birisi İç Gümrük Birliği ve dairesi diğeri ise uluslararası Gümrük Birliği adlandırmaktadır. Afganistan 50 Customs,- http://mof.gov.af/fa/page/421, 2014. ACD “Afghan Costums Department”, History, Annual report, Page. 8. 2013, http://customs.mof.gov.af/Content/files/ACD%202013%20final%20report%20for%20publication.pdf. 51 33 ekonomisi İç Gümrük Birliği Dr. Najibullah Wardak, Afgan Gümrük Bakanlığı, genel müdürünün ifadesiyle, “Daha iyi bir gelecek için net bir geniş görüşlülük ile 2014-2018 Beş Yıllık Stratejik Plan geliştirilmiştir52. 2.3.1 Organizasyon Yapısı 2013 yılında, Afgan Gümrük Bakanlığı daha etkin ve verimli çalışabilmek için reform ve modernleşme sürecinin bir parçası olarak yeniden yapılandırılmıştır. Aşağıdaki şekil 2.5’de bu yeni organizasyon şeması yer almaktadır. 52 ACD “Afghan Costums Department”, Message from the Director General, Annual report, S. 4. 2013, http://customs.mof.gov.af/Content/files/ACD%202013%20final%20report%20for%20publication.pdf. 34 Şekil 2.4. Afgan Gümrük Dairesi Organizasyon Yapısı Bakan Yardımcısı (CRD) Genel Müdürü (ACD) Yönetim İcra Sekreterya ve İcra Memuru İç Denetim ve İdari Temyiz Yönetim Teknik İşleri Yönetim Destek Geliştirmesi Yönetim Saha Operasyonları Gümrük İstihbaratı Muafiyetler ve Gümrük Rejimi Gümrük İlişkileri Transit (Taşıma) MVT Tarife Projeler ve Geliştirme ASYCUDA Projesi ve ICT Soruşturma ve Kovuşturmalar Değerlendirme Mevzuat PCA Laboratuvarları Kaynak: ACD “Afghan Costums Department”, Annual report, S. 4.- 2013. Yeniden yapılanmada modelinde; gümrük idaresi gelirlerinin toplanması, ticaretin kolaylaştırılması, sınır yönetimi ve toplumun korunması vizyon olarak belirlenmiştir. İdarenin misyonu ise; adil ve şeffaf bir yapılanma sağlayarak, verimli ve koordineli bir sınır yönetimi kurmak, bu yönde önlemler almak, ticaret ve sanayiye yardımcı olmak; Etkin otomasyon yoluyla meşru ticareti kolaylaştırarak, basitleştirmek, gümrük işlemlerinin uyumlaştırılması, gümrük kontrolleri uygulamasında yeterli personel sahip olmak biçiminde belirlemiştir. Bu usul ve uygulamalarla Afganistan’ın kendine yeterli ve sürdürülebilir bir mali yapıya ulaşması hedeflenmektedir53. Ulusal mevzuatlar oluşturulurken aşağıda yer alan yasaklamalar ve standartlar gözetilmektedir. Dış ticaretle ilgili olarak gümrüklerde yasaklı olan ürünler: 53 Alkollü içecekler, ACD “Afghan Costumes Department”, Vision-Mission, Annual report, Page.5. 2013, http://customs.mof.gov.af/Content/files/ACD%202013%20final%20report%20for%20publication.pdf. 35 Canlı domuz ve bunların ürünleri, Pamuk Tohumlu, Uyuşturucu veya narkotik, Gübre (amonyum nitrat), Afganistan İslam Cumhuriyeti Cumhurbaşkanın Kararname 28 1388.01.11 tarihinde göre, Plastik torba (dükkânlarda plastik poşet kullanımı), Kanunun Bakanları Konseyinin Sayılı 54 (1) tarihinde 1390.01.08 göre . Dış ticaret ile ilgili olarak yapılan düzenlemeler: Telekomünikasyon donanımlarının ithalatında Ticaret ve sanayi Bakanlığı’nın düzenlemeleri bulunmaktadır. Gıda güvenliği konusunda baharat imalat ve arzında Sağlık Bakanlığının düzenlemeleri vardır. Gıda güvenliği konusunda gıda üretimi Sağlık Bakanlığın düzenlemeleri vardır. Silah, mühimmat, askeri teçhizat, gübre, amonyum nitrat, patlayıcı temini İçişleri ve Milli Savunma Bakanlığının denetimindedir. Maden ihracatı konusunda Madenler Bakanlığı yönetmeliği ve direktifleri vardır. Etobur kürk hayvanları ticareti konusunda Ticaret ve Sanayi bakanlığının düzenlemeleri bulunmaktadır 55. 2.3.2. Afgan Gümrük İdaresi ve İşbirlikleri Daha önce de belirtildiği gibi, Afganistan çeşitli uluslararası siyasi, sosyal, ekonomik, kültürel ve askeri örgütlere üyedir. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (ECO) dışında, Birleşmiş Milletler Teşkilatı, İslam Ekonomik ve Ticari İşbirliği Daimi Komitesi (COMCEC), İslam Kalkınma Bankası, Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu'nun (IMF) da üye olan Afganistan, Dünya Ticaret Örgütünde (WTO) gözlemci devlet statüsündedir. ABD, Kanada ve Japonya hükümetleri başta olmak üzere gümrük reformu, sınır yönetimi, ekonomik refah, ulusal güvenlik, kolluk ve toplumun korunmasıyla ilgili alanlarda destek almaktadır. Ulusal gümrük idarelerinin etkili ve verimli çalışmalarını sağlamak ve geliştirmek amacıyla kurulmuş olan bağımsız ve hükümetler arası bir kuruluş olan Dünya Gümrük Örgütü ile 54 General rules for the interpretation of the coordinate system, The final version of Dari “Persian”, S. 4, http://mof.gov.af/Content/files/Tariff_Dari_final_version.pdf. 55 General rules for the interpretation of the coordinate system The final version of Dari “Persian”, S. 4, http://mof.gov.af/Content/files/Tariff_Dari_final_version.pdf. 36 Afgan Gümrük örgütü, hizmetlerin modernleştirilmesi konusunda koordineli bir biçimde çalışmaktadır. 2.3.3. Afganistan’da İş kurma ve Vergi sistemi Afganistan’da faaliyet göstermek için Afganistan kanunlarına göre şirket kurularak lisans alınması gerekmektedir. Afganistan’da ticari amaçlı ithalat ve ihracat yapmak isteyen firmaların Afganistan Sanayi ve Ticaret Bakanlığına (MoCI), bunun dışındaki alanlarda faaliyet gösterecek firmaların Afganistan Yatırım Destek Kurumu (AISA)’na kayıt yaptırması gerekmektedir. Ayrıca, Afganistan’da verilen lisanslar 1 yıl geçerli olduğundan, firmaların faaliyetini sürdürebilmeleri için lisanslarını her yıl yenilemeleri gerekmektedir. Eğer Türkiye’de faaliyet gösteren bir firmanın Afganistan’da şubesi açılmak isteniyorsa, Afganistan’daki lisansı “I” ile baslar, bu durumda işlemlere başlamak için Büyükelçilikten Dışişleri Bakanlığı’na bir yazı yazılması gerekmektedir. Türk vatandaşları tarafından, Türkiye’de kurulmuş bir şirkete bağlı olmadan Afganistan’da yeni bir firma kurulursa, Büyükelçilikten yazı alınması gerekmemektedir. Bu firmalar doğrudan AISA’ya başvuru yapabilmektedirler. Firma kurmak isteyen kişiler, öncelikle firmanın adını ve faaliyet alanını, firma isminin daha önce lisans almamış olması kaydıyla belirlemesi gerekmektedir. Bunun için, pasaportla AISA Database bölümüne gidip alınmak istenen ismin kullanılmadığının teyit edilmesi 56 gerekmektedir . 56 Afganistan Ülke Raporu, T.C. Kabil Büyükelçiliği, Ticaret Müşavirliği, S.19, 2013, http://www.musavirlikler.gov.tr/upload/AFG/Afganistan_Rapor_kasim_6_11_2013.pdf. 37 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM AFGANİSTAN EKONOMİSİ VE EKONOMİK İŞBİRLİĞİ TEŞKİLATI (ECO) 3.1. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (ECO) Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (ECO) bulunduğu stratejik konum itibariyle değer uluslararası ve bölgesel entegrasyonları göre dünyada ve Asya’da önemli bir uluslararası ve bölgesel bir kuruluştur. 1985 yılında kurulan Ekonomik İşbirliği Teşkilatı orta ve batı Asya'da on üye ülkeden oluşmaktadır. Günümüzde, Ekonomik İşbirliği Teşkilatı üyesi olan ülkeler aşağıda sıralanmıştır: - Afganistan - Azerbaycan - İran - Kazakistan - Kırgızistan - Pakistan - Tacikistan - Türkiye - Türkmenistan - Özbekistan Türkiye Cumhuriyeti, İran İslam Cumhuriyeti ve Pakistan İslam Cumhuriyeti, 1985 yılında kurulan ECO’nin Kurucu Üyeleridir. Diğer üyeler ise 1992 yılında ECO’ye üye olmuştur. Bu ülkeler toplam dünya yüzölçümünün % 5,3 kapsamaktadır. 2011 yılı itibarıyla, 433 milyon nüfusu ile toplam dünya nüfusunun % 6,2 sine sahiptir. Dünya ekonomisine ECO Bölgesinin 2011 yılında katkısı % 2,7 olarak tahmin edilmektedir57. 57 ECO, ECO Statistical Report 2014 , “ECO Trade”, S. 9. April 2014. 38 Şekil. 3.1 ECO Ülkelerinin Bölgedeki Toplam Nüfus İçindeki Payları (%) -2011 Türkiye , %17 Kazakistan , %4 Türkmenistan , %1 Tacikistan, %2 Özbekistan , %7 Pakistan, %41 Afganistan, %8 Kırgız Cumhuriyeti , %1 İran, 17% Azerbaycan, 2% Kaynak: Ecosecretiat Statistical Report 2013. Şekil 3.1 de görüldüğü gibi, 2011 verilerine göre, Pakistan 177 milyon nüfusu ile bölgenin en kalabalık ülkesidir. İran ve Türkiye sırasıyla 74,8 ve 73,6 nüfuslarıyla %17,3 ve %17 lik paylarla bölgedeki toplam nüfusa olan oranları aynı seviyede yer almaktadır. Bu iki ülke 2011 yılı itibarıyla dünyada nüfus bakımından 17. ve 18. Sırada yer almaktadır. Afganistan 35,3 milyon nüfusu ve Özbekistan 29.3 milyon nüfusu ile sırasıyla %8.2 ve %7 bir paya sahiptir. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (ECO) 717 milyon km2 coğrafyaya sahiptir ve istatistiklere göre dünya enerji rezervlerinin üçte biri ECO ülkelerinde bulunmaktadır. ECO, Avrupa Birliği’nden sonra coğrafi ve nüfus olarak ikinci büyük bölgesel teşkilattır. Aşağıdaki şekil 3.2 de bu teşkilata üye olan ülkelerin coğrafi konumu yer almaktadır. Şekil 3.2 Üye Ülkelerin Coğrafi Konumu 39 3.1.1. Ekonomik İşbirliği Teşkilatının Tarihçesi Ekonomik İşbirliği Teşkilatının kökeni 1950 yılına dayanmaktadır. 1955 yılında Bağdat Paktı, Orta Doğu'da olası bir Sovyet gelişmeleri engellemek amacıyla Türkiye, Pakistan, İran, Irak, ABD ve İngiltere katılımıyla kurulmuştur. 1964 yılında İran, Türkiye ve Pakistan arasında kurulan Kalkınma için Bölgesel İşbirliği (Regional Cooperation for Development 58) Örgütü, uygulamada kullanılan İngilizce kısaltılmış şekli ile RCD, üye ülkelerin yaşam standartlarını yükseltmek, ekonomik kalkınma gayretlerine katkı sağlamak için üye ülkeler arasında ekonomik bütünleşmeyi özendirmeyi, teknik ve kültürel işbirliğini gerçekleştirmeyi amaç edinmiştir. RCD Tahran’da bir daimi sekretarya ile 1965 yılında faaliyete başlamıştır. RCD üye ülkeler arasında ticaretin liberalleşmesi kadar birçok farklı projeler oluşturulmasında, çeşitli ortak sanayi, finans ve ulaşım projelerinde aktif olmuştur. Nitekim RCD, birçok, ekonomik, teknik ve kültürel projeleri hayata geçirmek başarısını da göstermiştir. RCD Zirve Konferansı İzmir'de 21-28 Nisan tarihinde düzenlendiği üye ülkelerin İzmir Anlaşması olarak adlandırılan yeni Anlaşma kabul etmiştir. Bu yeni anlaşma RCD amaçlarını yeniden tanımlamış ve bu amaçla bazı organizasyon değişiklikler öngörülmüştür. En önemli değişiklik, on yıllık bir süre içinde bir RCD Serbest Ticaret Bölgesi kurulması anlaşması olmuştur59. İki kutuplu dünyada ve soğuk savaş koşullarında, bu üç ülkenin ekonomik kalkınmasına önem atfeden Batı, bölgenin stratejik önemini de dikkate alarak, esas itibariyle, RCD’nin hedef aldığı bu işbirliği ve bütünleşme yaklaşımını desteklemiştir. 1979 yılında İran’daki İslami Devrimden sonra Teşkilatın tüm faaliyetleri askıya alınmıştır. 1980 yılında da Teşkilat dağılmıştır.; Bununla birlikte, RCD üyesi ülkeler, Teşkilatın ekonomik bütünleşme ve bölgesel işbirliği yolunda anlamlı bir kuruluş olduğu bilincinde olduklarından bu Teşkilatı yeniden canlandırmaya karar vermişlerdir60. 58 ECO, Brief History, ECO Summits since 1992, http://www.ecosecretariat.org/detail_info/about_eco_d.htm, 2014. 59 Ilkin, Selim. The Economic Cooperation Organization (ECO), A Short Note. S.2, http://www.sesrtcic.org/files/article/32.pdf , 2014. 60 ECO, Brief Introduction- http://www.ecosecretariat.org/detail_info/about_eco_d.htm, 2014. 40 Böylece ECO 1964 yılından 1979 yılına kadar var olan Kalkınma için Bölgesel İşbirliği Kuruluşu'nun (RCD) yerini almıştır. Özetle, RCD'nin ana anlaşması olan 1977 yılındaki İzmir Anlaşması revize edilmiş ve ECO için yasal bir temel oluşturulmuştur61. İran, Pakistan ve Türkiye arasındaki üçlü işbirliği ECO adı altında 1985 yılında yeniden başlamıştır. 1985 yılında her üç ülkenin dışişleri bakan yardımcıları uzun incelemeler sonunda; teşkilatın, dışişleri bakan yardımcıları düzeyine indirilmesi, teknik komitelerin ECO’nun bütün iktisadi, ticari, tarım, bilimsel ve endüstri faaliyetlerini kapsayacak şekilde 4 komiteye sınırlandırılmasını kararlaştırmışlardır. Oluşturulan komiteler aşağıda verilmiştir: 1. Endüstri – Teknik Komitesi, 2. Bilimsel – Kültürel Eğitim Komitesi, 3. Tarım Komitesi, 4. Altyapı Komitesi. 1985 yılında 4 olan komite sayısı önce 7 daha sonra 8 olarak belirlenmiştir. Belirlenen teknik komiteler aşağıdaki gibi verilmiştir: 1. Ekonomi – Ticaret Komitesi, 2. Endüstri ve Teknik Komite, 3. Ulaşım ve Haberleşme Komitesi, 4. Tarım Komitesi, 5. Bilim, Eğitim ve Kültür Komitesi, 6. Enerji Komitesi, 7. Sağlık ve Çevre Komitesi, 8. Uyuşturucu ile Mücadele Komitesi62. ECO'nun ortaya çıkmasıyla bazı uzmanlar bu teşkilatı RCD'nin devamı olarak görüp nitelemişlerse de, diğer bazı uzmanlar ECO'nun RCD ile farklı kuruluşlar olduğunu 61 Ekonomik İşbirliği Örgütü (ECO), Kuruluşu, http://www.ekodialog.com/ekonomi_kurumlari/ekonomik_isbirligi_orgutu.html, 2014. 62 Kuruluşundan Günümüze Ekonomik İşbirliği Örgütünün (ECO) Gelişmesi ve Etkileri, Amir VAFAİ MASTANABAD, S. 31, 2008. 41 savunmuşlardır. Bu uzmanlara göre; Ekonomik İşbirliği Teşkilatı RCD değildir. Aksi takdirde adının değiştirilmesine gerek görülmezdi. RCD’nin adının değiştirilmesi aslında üye ülkelerin teşkilata bakış açılarının değişmesi ve yeni ve farklı bir teşkilatın gerekliliğine olan görüşlerinden kaynaklanmaktadır. Üç güçlü ülke olan Türkiye, İran ve Pakistan tarafından kurulan ve bölgenin tek ekonomik işbirliği örgütü olma konumundaki Ekonomik İşbirliği Teşkilatı’na (ECO) diğer ülkelerde üye olmak için talepte bulundular. Bu ülkeler hedeflerini gerçekleştirmek için ECO’yu uygun bir platform olarak görmekteydi. Söz konusu ülkelerin üyelik talebinin ardından, 1992 yılında Ankara’da gerçekleşen II. Bakanlar Konseyi Toplantısı’nda Azerbaycan, Özbekistan ve Türkmenistan’ın, 1992 yılında Tahran’da düzenlenen Bakanlar Konseyi I. Olağanüstü Toplantısı’nda Tacikistan ve Kırgızistan’ın ve yine 1992 yılında İslamabat’taki II. Olağanüstü Toplantısı’nda Kazakistan ve Afganistan’ın üyelikleri kabul edildi. Böylece üçlü bir pakt konumunda olan Ekonomik İşbirliği Teşkilatı on üyeli bölgesel bir örgüte dönüşmüş oldu. Bu durum ECO tarihinde büyük bir gelişme sayılmaktadır. Nitekim bu büyük değişim nedeniyle 1995 yılında Pakistan’da yapılan III. ECO Zirvesi’nde Pakistan’ın önerisiyle her yıl Kasım ayının 28. gününün “ECO Günü” olarak anılması gündeme getirilmiş ve öneri üye ülkeler tarafından kabul edilmiştir. Bu günde (28 Kasım günü) örgüte üye tüm ülkeler Ekonomik İşbirliği Teşkilatı’nı ve teşkilatın faaliyet ve kazanımlarını bölge uluslarına anlatmakla görevlidirler. Kurulduğu günden bu yana ECO, üyeleri arasında öncelikli sektörlerde işbirliği geliştirecek projeler geliştirmektedir. Bu sektörler arasında gümrük, ulaştırma, haberleşme, ticaret, yatırım, enerji, madencilik, çevre, tarım, sanayi, sağlık, eğitim ve uyuşturucu ticaretinin kontrolü yer almaktadır. 42 3.1.2. ECO’nun kurumsal Yapısı ve Yönetimi Aşağıdaki Şekil 3.3 de Ekonomik İşbirliği Teşkilatının Yapısı yer almaktadır. Şekil 3.3 Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (ECO) Yapısı Bakanlar Konseyi Bölgesel Planlama Konseyi (RPC) Daimi Temsilciler Konseyi Uzmanlık Kurumları Bölgesel Kuruluşlar Genel Sekreterlik Sekreterya Kaynak: ECO Secretiat 2013. Yukarıda verilen şekil 3.1 doğrultusunda İzmir Anlaşması’nın 5. maddesine göre ECO’nun kurumsal yapısı ve yönetimi şu şekildedir; Bakanlar konseyi İzmir Anlaşması’nın 6. maddesi uyarınca Bakanlar Konseyi ECO’nun en yüksek politika ve karar organıdır ve üye devletlerin Dışişleri Bakanlarından oluşmaktadır. Konsey, üye devletlerde sırasıyla, tercihen ECO mali yılı başlangıcı öncesinde, en azından yılda bir kez toplanır. Bakanlar Kurulu, öteki Bakanların, kendi ilgili alanlarında planlar ve projeleri oluşturmaları ve tavsiyede bulunmaları amacıyla toplantıya çağrılmasını önerebilir. Bakanlar Konseyi’nin bunların dışında aşağıdaki sorumlulukları bulunmaktadır: a) ECO’nun politikaları, stratejileri ve çalışma programlarını onaylamak, b) Genel Sekreteri ve Yardımcılarını atamak, c) Bölgesel Planlama Konseyi, Daimi Temsilciler Konseyi ve uzman kuruluşların raporlarını gözden geçirmek ve kabul etmek, d) Bölgesel enstitülerin raporlarını gözden geçirmek, e) İlgili alt ya da özel komiteleri kurmak, f) Örgütün yıllık bütçe ve bağımsız denetçi raporlarını onaylamak, g) Üye devletlerin örgüt bütçesine katkılarını değerlendirme ölçeğini belirlemek, h) Zirve Toplantıları için taslak, gündem ve öteki düzenlemeleri hazırlamak, 43 i) ECO programları ve projelerinin uygulanmasına ilişkin tüm konularda zirveye rapor sunmak, j) Gerekli olduğunda Sekreterliğin bütçe, idari ve örgütsel konularına ilişkin kurallar ve düzenlemeler ile mali ve personel düzenlemelerini karara bağlamak ve gözden geçirmek63. Daimi temsilciler konseyi İzmir Anlaşması’nın 7. maddesine göre daimi Temsilciler Konseyi, ECO’da temsilciler olarak yetkilendirilmiş, üye devletlerin büyükelçilerinden oluşur ve Bakanlar Konseyi başkanlığını elinde bulunduran üye devletin temsilcisinin başkanlığında gerekli görülen sıklıkta toplanır. Konsey aşağıdaki işleri yürütür: a) Bakanlar Konseyi’nin kararlarını uygular ve politikalarını yürütmek üzere Bakanlar Konseyi’ne vekâleten ve onun adına sorumluluk taşır. b) Kendisine Konseyce aktarılan politika ile ilgili tüm konular ve işlere ilişkin olarak Bakanlar Konseyi’ne rapor sunar. c) Örgütün bütçe ve bağımsız denetçi raporlarını ele alır ve bunları onay için Bakanlar Konseyi’ne sunar. d) Bölgesel Planlama Konseyi tarafından kendisine yüklenen, Sekreterliğin ekonomik işlevleri ile öteki teknik işlerine ilişkin olarak Bölgesel Planlama Konseyi’ne tavsiyelerde bulunur. e) Sekreterliğin tüm raporlarını gözden geçirir. f) Bölgesel Planlama Konseyi ve Bakanlar Konseyi’nin toplantıları için taslak gündem hazırlar ve öteki düzenlemeleri çabuklaştırır. g) Bölgesel Planlama Konseyi kararlarıyla ilgili eylemleri gözler ve izler 64. Bölgesel planlama konseyi İzmir Anlaşması’nın 8.maddesine göre Bölgesel Planlama Konseyi, üye devletlerin planlama örgütlerinin başkanları ya da eşdeğer bakanlıklarından oluşur ve Bakanlar Konseyi başkanlığını elinde bulunduran üye Devletin temsilcisinin başkanlığında Bakanlar Konseyi’nin yıllık toplantısı öncesinde olmak üzere yılda en az bir kez toplanır. Konsey, 63 www.ecosecretariat.org/Detail-info/prencipalfunc_ECO_organs.htm,2008. Kuruluşundan Günümüze Ekonomik İşbirliği Örgütünün (ECO) Gelişmesi ve Etkileri, Amir VAFAİ MASTANABAD, S. 36, 2008. 64 44 İzmir Anlaşması’nda ortaya konulan bölgesel işbirliği hedefleri ve ilkeleri ile Bakanlar Konseyi’nin politika çerçevesi ve talimatları uyarınca temel stratejiler / politikalar ve planlar geliştirir. Bu görevini yerine getirmek üzere Bölgesel Planlama Konseyi: a) Her bir etkinlik alanında atanmış odak noktaları arasında düzenli eşgüdüm için ulusal düzeylerde kendisini kurumsallaştırır. b) ) Ekonomik İşbirliği Stratejisi’nde ortaya konulan ECO önceliklerini iki yılda bir gözden geçirir. c) ECO’nun onaylı eylem programları ve projelerinin uygulamalarındaki ilerlemeyi yıllık olarak gözden geçirir. d) Sekreterliğin ekonomi çalışmasını eleştirel olarak gözden geçirir ve değerlendirir ve Bakanlar Konseyi'ne tavsiyelerde bulunur. e) Bakanlar Konseyine sunmak üzere ECO’nun Yıllık Toplantı Takvimini hazırlar. f) Gerekli olduğunda özel teknik komitelerin kuruluşunu Bakanlar Konseyi’ne önerir. g) ECO bölgesiyle ilgili Yıllık Ekonomik Rapor hazırlar. h) Genel Sekreterlik aracılığıyla yıllık raporunu Bakanlar Konseyi’ne sunar65. i) Sekretarya66. Uzmanlık Kurumları İzmir Anlaşması’nın 10.maddesi uyarınca bazı alanlarda uzmanlık kurum ve müesseseleri kurulabilir. Şu anda kurulmuş olan müessese ve kurumlar şunlardır: 1. ECO Kültür Merkezi, 2. ECO Bilim Kurumu, 3. ECO Eğitim Merkezi, 4. ECO Sigortacılık Fakültesi, 5. ECO Danışmanlık ve Mühendislik Şirketi, 6. ECO Sanayi ve Ticaret Odası, 7. ECO Bankası, 8. ECO Standardizasyon Merkezi, 65 66 www.ecosecretariat.org/Detail-info/prencipalfunc_ECO_organs.htm. Kuruluşundan Günümüze Ekonomik İşbirliği Örgütünün (ECO) Gelişmesi ve Etkileri, Amir VAFAİ MASTANABAD, S. 34, 2008. 45 9. Uyuşturucu Maddeler Kontrol İrtibat Bürosu67. Bakanlar Konseyi (COM) yüksek politika ve karar alma organıdır ve Hükümet tarafından tayin edilebilir Dışişleri veya Bakanlar diğer temsilcilerin bakanlarından oluşmaktadır. Bakanlar konseyi üye devletlerarasında rotasyon tarafından yılda en az bir kez toplanır. Daimi Temsilciler Konseyi (CPR) Daimi Temsilcilerinden oluşan bir / Üye Devletlerin büyükelçileridir. Bölgesel Planlama Konseyi (RPC) Üye Devletler veya ilgili diğer kurum temsilcilerinden oluşmaktadır. Genel Sekreterlik Genel Sekreter ve onun Milletvekilleri gözetiminde altı yönetimden oluşmaktadır. İhtisas Kuruluşları ve Bölgesel Kuruluşlar, Genel Sekreterliğin gözetiminde hareket etmektedirler68. 3.1.3. Ekonomik İşbirliği Teşkilatının (ECO) Amaçları Küreselleşme söylemlerinin etki kazandığı 1990 sonrasında ulusal ekonomiler, küresel rekabet ortamında kalabilmek için bölgesel gruplaşmalara yönelmiştir. Hiçbir ülke sınırsız üretim olanaklarına sahip olmadığından dolayı, ülkeler belirlemiş oldukları hedeflere ulaşmada bölgesel işbirliklerine başvurmaktadırlar. Bölgesel ekonomik teşkilatlar kurarak kendi ekonomilerinin gelişmesine ve belirli bir coğrafi alanda üretim çarkının tamamlanmasına katkıda bulunmaktadırlar. Diğer yandan sosyal, ekonomik ve siyasi sorunları birbirinden ayırmak imkânsızdır. Bu yüzden bazı ekonomik konularla siyasi ve toplumsal sorunlar iç içe geçmektedir. Bölgesel iş birliği konusunda iyi bir örnek teşkil eden Avrupa Birliği, ekonomik hedeflerle kurulmuş olmasına rağmen siyasi iş birliğini kısmen de olsa vücuda getirebilmiştir. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (ECO)’da amaçların oluşumu açısından bu şekildeki bölgesel işbirliğine bir örnektir69. İzmir Anlaşması, Madde 2’ye göre ECO’nun amaçları şu şekilde belirlenmiştir: 1. Bölgenin sosyal ve iktisadi imkânlarını üye ülkelerin yaşam düzeyi ve refahını artırmak ve kalıcı iktisadi kalkınma için olgunlaştırmak. 67 Kuruluşundan Günümüze Ekonomik İşbirliği Örgütünün (ECO) Gelişmesi ve Etkileri, Amir VAFAİ MASTANABAD, S. 36, 2008. 68 ECO, Organization Structure- http://www.ecosecretariat.org/MainMenu/orgstruct.htm, 2014. 69 Kuruluşundan Günümüze Ekonomik İşbirliği Örgütünün (ECO) Gelişmesi ve Etkileri, Amir VAFAİ MASTANABAD, S. 27, 2008. 46 2. Bölgedeki ticari gelişimin önündeki engelleri kaldırmak için tedbirler almak, diğer bölgelerin tecrübelerinden ve küresel ekonomik gidişattan yararlanmak, bölgesel ve bölgeler arası ticareti arttırmak. 3. Dünya ticaretinde daha önemli bir role sahip olmak ve buna katkı sağlamak amacıyla üye ülkelerin idealleri doğrultusunda iktisadi işbirliklerini desteklemek, gelişmekte olan ülkeler ve özellikle ECO üyeleri için uygun olmayan ticari şartlar oluşturan ve ticareti engelleyen politikaları ortadan kaldırmak. 4. Ekonominin küreselleştiği günümüzde üye ülkelerin dünya ticaretine tam anlamıyla katılımı için şartların oluşturulması ve üye ülkelerin ekonomilerini kademeli olarak bütünleşmiş etmek. 5. Bilimsel, teknik, kültürel, sosyal ve iktisadi alanlarda karşılıklı yardımlaşma ve bölgesel işbirliklerini artırmak. 6. Üye ülkelerin kendi aralarında ve dış dünyayla irtibatını sağlayan haberleşme, taşımacılık alt yapılarını hızlı bir şekilde geliştirmek. 7. Bölgesel iktisadi kalkınmada, özel sektörün katılımının artırılması amacıyla özelleşme üzerinde durarak özel ve genel alanlarda ortak çalışmalarını arttırmak, ortak yatırım projeleri yoluyla bölgesel ekonominin kalkınmasını sağlamak. 8. İnsan kaynaklarının gelişimi amacıyla ortak programlar hazırlamak. 9. Bölgenin doğal kaynaklardan özellikle de enerji kaynaklarından yararlanmanın üzerinde yoğunlaşmak. 10. Bölgenin tarım ve endüstri imkânlarından yararlanma çabalarını ilerletmek. 11. ECO’nun karşılıklı menfaat esasına dayalı olarak diğer bölgesel uluslararası teşkilatlarla ve mali örgütlerle işbirliği yapmak. 12. ECO üyesi ülkelerin halkları arasında kültürel ve tarihi bağları sağlamlaştırmak ve turizm alanında işbirliği yapmak70. 3.1.4. Ekonomik İşbirliği Teşkilatının Ekonomik Göstergeleri ve Performansı ECO bölgesindeki tüm ülkeler 2010-2011 yılları arasında cari fiyatlarla %14.6 oranında büyümüştür. Bunun yanı sıra ECO ülkeleri 1992-2011 yıllarını kapsayan süreçte ECO ülkelerinin toplam GSMH’leri 315 milyar dolardan, 1855 milyar dolara çıkarak 70 MASTANABAD, Amir VAFAİ. Kuruluşundan Günümüze Ekonomik İşbirliği Örgütünün (ECO) Gelişmesi ve Etkileri, S. 32, 2008. 47 yaklaşık altı kat artış göstermiştir. Aşağıdaki grafikte ECO Bölgesinin büyüme trendi ve Dünya gelirinden aldıkları pay verilmektedir. Şekil 3.4 1992-2011 yılları arasında ECO ülkelerinin GSMH büyümesi ve Dünya Gelirinden Aldıkları Pay 2000 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 2011 2010 2005 2000 1995 1992 ECO Bölgesi ECO / Dünya (Milyar ABD (%) $) 1992 1995 2000 2005 2010 2011 Kaynak: ECO Secretariat 2013. Çizelge 3.1 1992-2011 yılları arasında ECO’ya dâhil Olan Ülkelerin Büyüme Göstergeleri Cari fiyatlarla GSYH (Milyon ABD $) Ülkeler Afganistan Azerbaycan İran Kazakistan Kırgızistan Pakistan Tacikistan Türkiye Türkmenistan Özbekistan ECO Bölgesi 1992 1,798 1995 2,082 2000 2,778 2005 6,275 2011 18,034 Cari fiyatlarla GSYH (%) 1992 1995 2000 2005 2011 0.6 0.6 0.6 0.7 1 4,991 3,052 5,273 13,245 63,404 1.6 0.8 1.1 1.5 3.4 55,520 90,829 101,287 192,015 514,060 17.6 24.9 20.8 21.6 27.7 24,907 20,374 18,292 57,124 188,050 7.9 5.6 3.8 6.4 10.1 2,317 1,661 1,370 2,460 6,198 0.7 0.5 0.3 0.3 0.3 48,635 60,636 73,952 109,600 210,740 15.4 16.6 15.2 12.3 11.4 1,909 1,232 861 2,312 6,522 0.6 0.3 0.2 0.3 0.4 159,095 169,486 266,566 482,980 774,775 50.5 46.4 54.7 54.4 41.8 3,201 2,482 2,905 8,104 28,062 1 0.7 0.6 0.9 1.5 12,954 13,350 13,760 14,308 45,324 4.1 3.7 2.8 1.6 2.4 315,327 365,184 487,044 888,423 1.855.169 100 100 100 100 100 Kaynak: ECO Secretariat 2013, ECO Statistical Report, S.10. 48 3.1.4.1. ECO Ülkelerinin Dış Ticaret Göstergeleri 2012 yılı itibarı ile ECO Bölgesinin dış ticaret hacmi 1.111 milyar dolardır. Bunun 865 milyar doları mal ticareti; 246 milyar doları ise hizmet ticaretinden oluşmaktadır. ECO bölgesi, 2012 yılı itibarıyla dünya mal ticaretinde %2,3 ve dünyadaki hizmet ticaretinde %1,5 paya sahiptir71. 1994-2012 yılları arasında gerçekleşen dış ticaret aşağıdaki çizelge 3.3 de yer almaktadır. Çizelge 3.2 1994-2012 Yılları arasında ECO Bölgesinde toplam dış ticaret ve ticaretin dünya içindeki payı ECO Bölgesi (Milyar ABD $) ECO / Dünya (%) payı 1994 110 1.26 2000 175 1.33 2005 408 1.91 2010 697 2.26 2012 865 2.34 Kaynak: ECO Secretariat, 2014, Statistical Report, S.16. Çizelge 3.3 de görüldüğü gibi, ECO ülkelerinin mal dış ticareti son 20 yıldır 110 milyar dolardan 865 milyar dolara yükselmiş ve 8 kat büyümüştür. Bölge içinde ticaretin artması bölgesel entegrasyondan sağlanabilecek potansiyel ticaret yaratıcı etkiyi göstermektedir. Artan ticari faaliyetler tüketim etkisi yoluyla bölge ülkelerin refahına katkıda bulunabilecektir. Ancak bölgenin dünya ticareti içinde aldığı %2.34 lük pay, göstermektedir. Aşağıdaki şekil 3.4 de ECO ülkelerinin dış ticaret verileri yer almaktadır. Şekil 3.5 ECO Ülkelerinin Dış Ticaretteki Payı Pakistan, 7.9% Türkmenistan, 3.1% Kırgızistan, 0.8% Türkiye, 44.9% Özbekistan, 2.6% Afganistan, 0.7% Azerbaycan, 5.0% İran, 18.6% Kazakistan, 15.8% Kaynak: ECO Statistical Report 2014 “ECO Trade”, April 2014. 71 71 ECO Statistical Report 2014 “ECO Trade”. April 2014. www.ecosecretariat.org. Tacikistan 0.6% 49 Şekil 3.5 de görüldüğü gibi Türkiye ECO ülkeleri arasında %45 oranıyla toplam mal ticaretinde en büyük paya sahiptir. Türkiye’yi İran %19 ve Pakistan %16 bir payla izlemektedir. En düşük paya sahip olan ülkeler %1 in altında bir payla Tacikistan ve Afganistan yer almaktadır. 3.1.5. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı ve üye ülkelerle ticaret Ekonomik entegrasyon (iktisadi bütünleşme) en genel tanımıyla, farklı ülkeler, farklı ülke grupları veya farklı bölgeler arasında ticaret engellerinin azaltılması veya ortadan kaldırılması için gerçekleştirilen bir ekonomik düzenlemedir. Gelişmekte olan ülkeler arasında oluşturulan bölgesel iktisadi entegrasyonlardan biri olan ECO, temel olarak üye ülkeler arasında ticaret engellerini kaldırarak ülkeler arasındaki ticaretin artırılması ve maliyetlerin azaltılmasını amaçlamaktadır. Bu amaç doğrultusunda ECO organizasyonu bölge içi ve bölgeler arasında ticaret ve yatırımları arttırmak için gerekli düzenlemeleri gerçekleştirmektedir. Üye ülkeler arasında ticaret engellerinin kaldırılması organizasyonun gündemindeki en önemli maddedir. Son yıllarda ECO üye ülkeleri arasında uygulamaya konulacak olan bölgesel ve Serbest Ticaret Alanı, son yıllarda gelişen ilişkilere paralel olarak ülkeler arasında hızla artan ekonomik ilişkilerin yeni bir boyuta taşınması anlamına gelmektedir. 2015 yılı itibariyle ECO bölgesinde Serbest Ticaret Bölgesinin kurulması amaçlanmaktadır72. 3.1.6. Ticaret İşbirliği Çerçeve Anlaşması ECO Ticaret İşbirliği Çerçeve Anlaşması ilk kez 2000 yılının Mart ayında Tahran’da yapılan Ticaret Bakanları Toplantısı’nda, Ticari İşbirliği Çerçeve Anlaşması imzalanmıştır. Ticari İşbirliği Çerçeve Anlaşması’na göre, anlaşmaya taraf ülkeler, makul bir süre içerisinde, tarife-dışı engellerin aşamalı olarak kaldırılmasını ve tarifelerin giderek azaltılmasını öngören ECO Ticaret Anlaşması’na (ECO Trade Agreement - ECOTA) katılmayı kabul etmişlerdir. Bunun üzerine, Tarife ve Tarife Dışı Engeller Yüksek Düzeyli Uzmanlar Grubu bünyesinde Taslak ECOTA Anlaşması Metni hazırlanmış ve 17 Temmuz 2003 tarihinde Pakistan’in başkenti İslamabad’da gerçekleştirilen 2. Dış Ticaret Bakanları 72 ECO Statistical Report 2014 s. 10. 50 Toplantısında ECOTA imzalanmıştır. ECOTA üye ülkelere bölgesel ticaretin arttırılması yolunda önemli fırsatlar sunmaktadır. 24. Nisan 2008 de yürürlüğe giren ECOTA’da yer alan tarife indirimlerine yönelik takvime göre, üzerinde mutabık kalınan hususlar şunlardır: Tarifeler Afganistan için en fazla 15 yıl içinde, diğer taraf ülkeler için ise en fazla 8 yılda, en yüksek % 15 tarife dilimine indirilecektir. Mümkün mertebe fiilen ticareti yapılan bütün ürünler tarife indirimine gidilecek ürünlerden oluşan pozitif listede yer alacaktır. Ayrıca, her taraf ülke tarife indirimine gidilmesi öngörülmeyen ürünlerden oluşan negatif listede yer alacak ürünlerini bildirecektir. Negatif Listenin hacmi tarife satırının %20 sini geçmeyecektir. Pozitif listede yer alan ürünler 8 yıllık eşit dilimler halinde tedrici ve orantılı olarak tüm tarife satırlarında ürünlerin en az %80’ini kapsayacak biçimde genişletilecektir. İndirime gidilecek her tarife için yıllık indirim oranı uygulanan tarifenin % 10 undan daha düşük olmayacaktır73. 3.1.7. İthalat Vergileri Dünya Ticaret Örgütü (WTO) ECO’ya üye olan ülkelerin ürün gruplarında ithalata uyguladıkları vergi oranlarını düzenli olarak açıklamaktadır. Dünya Ticaret Örgütüne göre, 2012 yılı itibarıyla ECO ülkeleri arasında ithalat vergilerinde tüm mallarda en düşük oranı %4.6 oranı ile Kırgızistan uygularken, en yüksek ithalat vergisini %26.6 ile İran 74 uygulamaktadır . Aşağıdaki tabloda ECO ülkeleri tarafından uygulanan ortalama gümrük vergisi oranları verilmiştir. 73 Türker, M. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı Ticaret Anlaşması (Economic Cooperation Organization Trade Agreement-ECOTA) ve Son Gelişmeler, http://www.mfa.gov.tr/ekonomik-isbirligi-teskilati-ticaretanlasmasi-_economic-cooperation-organization-trade-agreement-ecota_-ve-son-gelismeler-.tr.mfa ECO Secretariat Statistical Report 2014 s. 10. 74 Age s. 12. 51 Çizelge 3.3. ECO ülkeleri Tarafından Uygulanan Ortalama Gümrük Vergisi Oranları Ülkeler Tüm Mallar Tarımsal Ürünler Tarım Dışı Ürünler Afganistan 5.9 7.1 5.7 Azerbaycan 9.1 13.4 8.3 26.6 30.4 26.1 Kazakistan 9.5 13.4 8.8 Kırgızistan 4.6 7.4 4.2 13.5 15.5 13.2 Tacikistan 7.8 10.8 7.3 Türkiye 9.6 41.2 4.8 - - - 19.3 14.9 Iran Pakistan Türkmenistan Özbekistan 15.4 Kaynak. ECO Secretariat Statistical Report 2014. ECO Bölgesi içinde ülkelerin çoğu, dış ticaret açısından kısıtlayıcı bir ticaret rejimi uygulamamakla beraber özellikle İran, Pakistan ve Özbekistan’ın tarife oranlarının yüksek olduğu görülmektedir. Bölge İçi Ticaret ECO Sekretaryasının 2014 yılında yayınladığı rapora göre, 2011 yılı itibarıyla Bölge içindeki ticaret payı en yüksek olan ülke, %52,3 ile Afganistan’dır. Yani Afganistan, dış ticaretinin yarıdan fazlasını bölge ülkeleriyle gerçekleştirmektedir. Afganistan’ı %37,9 ile Tacikistan izlemektedir. Aşağıdaki Şekil 3.5 de bu durum gösterilmektedir. 52 Şekil 3.6 ECO Ülkelerinin Bölge İçi Dış Ticaretteki Payları E C O Ü l k e l e r i n i n B ö l g e İ ç i D ı ş T i c a r e t % P a y ı ( 2 0 11 ) 35 29.5 30 25 26.6 23.4 20 21.8 20.9 19.1 16.6 21.5 15.6 12.9 15 10 5 0 Kaynak: ECO Statistical Report 2014. Ülkeler arasında bölge içi ticaret göstergeleri ECO bölgesel işbirliği açısından oldukça önem taşımaktadır. Ancak ECO bölgesi ülkelerde bölge içi ticaret, homojen bir yapı sergilememektedir. Yukarıdaki grafikte görüldüğü gibi bölge içi ticaretin oranı ülkeler arasında çok büyük farklılık göstermektedir. Afganistan’ın bölge içi dış ticaretteki payı %52,3 iken İran’ın %4,7 dir. Diğer yandan, gözlemlenen bir durum da, ticaret hacmi yüksek olan ülkelerin bölge içi ticaretteki payının düşük düzeyde seyrediyor olmasıdır. Örneğin, Türkiye’nin bölge içi ticaretteki payı yalnızca 7,1 dir. Şekil 3.7 ECO Bölgesindeki Ülkelerin Bölge İçi Ticarette Ortalama Yıllık Artış Hızları 2002- 2011 Döneminde ECO Bölgesinde Ülkelere Göre Bölge İçi Ticaretin Ortalama Yıllık Artış Hızı (%) ÖZBEKİSTAN 21.5 TÜRKMENİSTAN 19.1 TÜRKİYE 29.5 TACİKİSTAN 12.9 PAKİSTAN 21.8 KIRGIZİSTAN 15.6 KAZAKİSTAN 26.6 İRAN 20.9 AZERBAYCAN 16.6 AFGANİSTAN 23.4 0 5 10 Kaynak: ECO Statistical Report 2014. 15 20 25 30 35 53 Yukarıdaki şekil 3.7’de bölge içi ticarette yıllık ortalama artış hızı verilmektedir. Grafikte görüldüğü gibi, Türkiye (29.5 %) ve Kazakistan (26.7 %) en hızlı artış oranlarına sahiptir. Ardından % 23.4 ile Afganistan ve %21.8 ile Pakistan gelmektedir. Özbekistan (% 21.5), Iran (20.9 %) Türkmenistan (19.1 %) ve diğer ülkeler bu ülkelerin ardından gelmektedir. 3.1.8. Ekonomik İşbirliği Teşkilatının Değerlendirilmesi Ekonomik İşbirliği Teşkilatı bugün üzerinde 300 milyon kişinin yaşadığı, 7 milyon kilometrekarelik alanı kapsamaktadır. Üye ülkelerin coğrafi yakınlıkları yanı sıra nüfus çoğunluğu Müslüman, Arap olmayan nüfusa sahip gelişmekte olan ülkelerdir. Ülkeler, iktisadi birleşme akımlarına katılarak üretim kapasitelerini, kaynak verimliliklerini ve sonuçta toplumsal refah düzeylerini artırmayı amaçlarlar. Ekonomik entegrasyonların başarılı olabilmesi pek çok koşulun varlığını gerektirir. Gümrük birliğinin yer aldığı ekonomik alanın büyük olması ve çok sayıda ülkeden oluşması bir avantaj, taşıma ve ulaştırma giderleri açısından coğrafi olarak yakın olmaları bir diğer avantajdır. Ekonomik, siyasal ve askeri konularda da yakın işbirliği içinde olmak ekonomik entegrasyon için önemlidir. Ayrıca, birliği kuracak ülkeler arasında yakın tarihi, sosyal ve kültürel bağlar bulunmalıdır. Dil, din gibi ortak kültürel değerler, ekonomik ilişkiler kurulmasında önemli derecede etkili olabilmektedir. Henüz işbirliği düzeyinde bir ekonomik entegrasyon da olsa, Ekonomik İşbirliği Teşkilatı- ECO bu koşulları önemli derecede sağlamaktadır. Ekonomik İşbirliği Teşkilatında önemli bir adım Tacikistan’ın başkenti Duşanbe de icra edilen 8. Liderler zirvesinde üye ülkeler arasında 2015 yılında Ortak Pazarın oluşturulması kararıdır75. Diğer yandan merkezi İstanbul’da bulunan ve kurucu üç ülkenin ortak olduğu ECO Ticaret ve Kalkınma Bankası’nın (ECOBank) 2008’de faaliyete geçmesi önemli bir gelişme olarak nitelendirilmektedir. İstanbul-Tahran-İslamabad ve İstanbul-Almatı yük treni seferlerinin başlatılması, bölge ülkelerini Avrupa’ya bağlayan demir ağlar için ilk aşamadır. Bunun yanı sıra, ECO Vizyon Belgesi’ne göre 2015 yılına kadar bir serbest ticaret bölgesi kurulmasını sağlayacak Ticaret Anlaşması’nın 5 ülke tarafından imzalanması, bölgede ekonomik bütünleşme yolunda atılmış stratejik bir adımdır. Ancak, bununla beraber üye 75 http://www.ekodialog.com/ekonomi_kurumlari/ekonomik_isbirligi_orgutu.html. 54 ülkelerin gelişmişlik düzeylerinin benzer olması önemli bir başarı kriteridir. Ne var ki, ECO ülkeleri arasında önemli ölçüde gelişmişlik farklılığı bulunmaktadır, deneyimler, yakın ekonomik işbirliğinin daha çok benzer ekonomik gelişme düzeyindeki ülkeler arasında gerçekleştirildiğini göstermektedir. Taşımacılık ve haberleşme gibi alt yapı sistemlerinin uyumlu olması gibi unsurlar da başarı kriterleri arasında önem taşır. On ECO üyesi ülkenin yedisi açık denizlere kapalıdır. Bu faktör ülkelerin bölgedeki diğer devletlerle ve dünya ile olan ticari bağlantılarını olumsuz yönde etkilemektedir.76 ECO ülkeleri arasında ulaştırma ve haberleşme alt yapı sistemleri farklılık göstermektedir. Afganistan'da yıllarca süren savaş bu ülkede ulaşım altyapısının tamamen yıkılmasına neden olmuştur. Tacikistan ‘da ise ulaşım altyapısı Sovyet döneminden kalmıştır ve genel olarak kuzeye yönlenmekte ve ağırlıklı olarak Özbekistan’a bağlıdır. Tacikistan transit trafik sürekli sıkışıktır. Gümrük tarifelerinin henüz bir standarda ulaşmamış olması ayrı bir problemdir. Bunun yanı sıra gümrük birliği ülkelerinin birlik dışı ülkelerin ürünlerine yönelik talebinin düşük düzeyde ve buna karşılık birbirlerinin ürünlerine yönelik talebin yüksek düzeyde olması ticaret yaratıcı etki sağlar. Ancak yukarıda şekil 3.7’de de görüldüğü gibi, bölge içi ticaret henüz beklenen seviyede değildir ve göreli olarak dış ticaret hacmi yüksek olan ülkelerin ECO bölgesi içindeki ticaret hacimleri düşüktür. Genel olarak Gümrük birliği ülkelerinin rakip ekonomiler olması durumunda elde edilecek kazanç yüksek, tamamlayıcı olması halindeyse düşük olduğu düşünülür. ECO bölgesindeki ürünlerin ticareti ağırlıklı olarak tamamlayıcı ürünlerden oluştuğu görülmektedir. 77ECO ülkelerinin dünyaya yaptığı temel ihracat ürünleri, ham maddeler, petrol ve bazı sanayi mallarından oluşmaktadır. Ekonomilerin üretim yapılarının benzer olması ve dış ticarette ürün farklılaşması açısından yetersiz olması, bölge iç ticaret hacminin düşük kalmasına neden olmaktadır. Bu yapısal özellikler, bugün için, bölgedeki ekonomik entegrasyonun etkilerini sınırlayabilecek niteliktedir. Bölgedeki ekonomik ve politik şartlar, uzun vadeli projelerin gündemi uzun süre almasına karşın sonuç alınamaması, üye ülkelerin 76 Dikkaya ve Üzümcü (2007) Ekonomik İşbirliği Örgütü’nün (ECO) Gelişimi, Potansiyeli ve Dinamikleri, Stratejik Araştırmalar Dergisi Sayı 11. 77 Ceştepe, Güven( 2013) Ekonomik İşbirliği Teşkilatı’nın Bölgesel Entegrasyona Dönüşümünde Engelleyici Faktörler: Bölge İçi Ticaret Açısından Bir Değerlendirme Internatıonal Conference On Eurasian Economies 2013. 55 beklenti ve tutum değişiklikleri, üye ülkelerin Ekonomik yapı ve dış ticaret rejimi farklılıkları, ECO faaliyetlerinin etkin şekilde yürütülmesini zorlaştırmaktadır. Diğer yandan, Ekonomik İşbirliği Teşkilatı, petrol-gaz kaynakları ile elektrik üretimi alanında dünyanın en zengin bölgelerinden biridir. Dünyadaki toplam ham petrol üretiminin %7,4’ünü, doğal gaz üretiminin %9,2’ini (Tb) ve toplam elektrik üretiminin %3,3’lük kısmını elinde bulunduran ECO, dünyanın en zengin bölgesi arasında sayılmaktadır. Bu yüksek potansiyele rağmen, ECO’da bu alana ilişkin faaliyetler daha çok AfganistanPakistan, Afganistan-Türkiye, Türkiye- İran, Türkiye- Azerbaycan, Türkiye Türkmenistan, İran-Azerbaycan ve gibi ikili şekillerde kendini göstermektedir. İzmir Anlaşması ve Kuveyt’e Eylem Planında da (Pakistan–1993) tanımlandığı gibi; başta ECO Bölgesindeki enerji kaynakları olmak üzere, doğal kaynaklardan en iyi şekilde yararlanılması öncelikli bir amaçtır. Bölgede toplam enerji ihtiyacını karşılamak amacıyla üye ülkeler arasında petrol ve doğalgaz boru hattı ile elektrik ağı bağlantısını yaygınlaştırmak ve uluslararası pazarlara ulaşma imkânını sağlamak ECO’nun enerji alanındaki temel hedeflerindendir. ECO’nun Enerji alanında kısa vadeli hedefi; üye ülkeler arasında elektrik sistemlerini birleştirmek; uzun vadeli hedefi ise elektrik ticareti ve yönetimidir. Ancak enerji alanında, beklentilerin aksine, birkaç çalıştay dışında ECO tarafından her hangi bir faaliyet gerçekleşmemiştir. ECO Enerji Bakanları Toplantısının sadece bir defa düzenlenmesi de bu konuyu doğrulamaktadır. Enerji alanında yaşanan en önemli gelişmenin 8 Kasım 2000 tarihinde Pakistan’ın İslamabad kentinde gerçekleşen ECO Birinci Enerji/Petrol Bakanları Toplantısı olduğunu söylenebilir. Enerji alanında işbirliğinin pekiştirilmesinin gerekliliğine vurgu yapılan bu toplantıda, bölgede enerji/petrol işbirliğini öngören ve 2001-2005 yıllarını kapsayan ECO eylem planları onaylanmıştır. Üye ülkelerin, hayata geçirilmesi konusunda birbiriyle yakın işbirliği içinde olmayı taahhüt ettikleri söz konusu eylem planları şu maddeleri içermektedir: 1. ECO üyesi ülkelerin elektrik ağı sistemlerini birleştirmek, 2. Enerji tasarrufu ve verimliliği konusunda işbirliği yoluna gitmek, 3. Elektrik ticaretini geliştirmek ve yaygınlaştırmak, 4. ECO Bölgesindeki petrol ve doğalgaz boru hattı güzergâhlarını belirlemek, 5. Petrol rafineleri ve ürünleri alanında işbirliğinin sağlanması, 6. ECO enerji bilgi kitapçığını hazırlanmak. 56 Sonuç olarak ECO bölgesinde geleneksel olarak ekonomik entegrasyonların başarı koşullarının büyük ölçüde ECO’ya uyarlanamayacağı ifade edilebilir. Fakat bunun yanında ortak sınırlar, coğrafi avantajlar, sosyo kültürel ortak özellikler bu bölgesel entegrasyon girişiminin başarıya ulaşmasında etkili faktörler olabilir. Altyapı ile ilgili sorunların giderilmesi ve ulaşım sektörünün gelişmesi ile birlikte ticari akımların ivme kazanacağı açıktır78. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı, tıpkı parçalardan oluşan bir sistemde olduğu gibi, görevlerini yerine getirmede ve üye ülkelerin sosyal ve ekonomik yönden kalkınmalarını sağlamak olan temel hedefine ulaşmada, örgütün iç ve dış kararlarında görüş birliği ve koordinasyon içinde olan üyelere ihtiyaç duymaktadır. Bu açıdan orta ve uzun vadede aşağıdaki öneriler geliştirilebilir: Üye ülkeler, bölgenin güvenliğini ve gelişimini olumsuz yönde etkileyen faktörlere karşı ortak politikalar izlemelidirler. Üye ülkeler arasında ticareti engelleyen faktörler. Örneğin; gümrük tarifelerinin, kotaların v.b. ortadan kaldırılması ve özel sektörün bölgede faaliyetlerinin artması için, vergi muafiyeti, düşük faizli ve uzun vadeli kredi sağlama gibi teşvik edici tedbirler uygulanmalıdır. Bölgede devletlerin ekonomiler üzerindeki gereksiz müdahalelerinin azaltılması ve ortak serbest piyasanın oluşumu ve işleyişini engelleyen faktörlerin ortadan kaldırılması için gereken hukuki ve idari tedbirler alınmalıdır. Bölgede dengesizliklerin giderilmesi amacıyla daha az gelişmiş olan üye ülkelere, düşük faizli ve uzun vadeli kredi ile bu ülkelere teknoloji transferlerinin olanakları sağlanmalıdır. Üye ülkeler, ekonomik rejimlerinin birbirine yakınlaşması ve farklıklarının ortadan kaldırılması için çaba gösterilmelidir. Üye ülkeler arasındaki kültür, tarih, din, gelenek gibi bağlar ekonomik işbirliğini güçlendirecek bir anlayışla değerlendirilmelidir. ECO üyesi on ülkenin ders kitaplarında, akademi merkezlerinde ve radyo televizyonlarında ECO’nun tanıtımı, ECO Bölgesinin daha iyi kavranmasını 78 Dikkaya, M ve Üzümcü A. (2007) Ekonomik İşbirliği Örgütü’nün (ECO) Gelişimi, Potansiyeli ve Dinamikleri, Stratejik Araştırmalar Dergisi Sayı 11 57 kolaylaştıracaktır. Bir ECO TV Kanalı’nın kurulması üye ülkeler arası yakınlaşmayı daha da artırır. ECO üyesi ülkeler arasında vize uygulaması kaldırılmalıdır, bu durum bölge turizminin artmasına önemli katkı sağlayacaktır. Bölge içi çatışmaların bölgede hiçbir ülkeye faydası olmayacaktır. Bu nedenle bölgede bu sorunların çözümlenmesi için köklü adımlar atılması gerekmektedir. Zira bu mesele çözümlenmediği sürece bölgedeki ekonomik işbirliklerinde boşluk meydana gelecek ve durgunluk devam edecektir. ECO ülkelerinin ekonomik ortaklıklara yönelmesi ve ECO’yu siyasallaştırmaktan kaçınmaları gerekmektedir. Mezhepler arası çatışmalar ECO Bölgesini tehdit eden bir tehlikedir. Üye ülkelerin bu konuda dikkatli olması ve başkalarının bu konulardaki hassasiyetini göz önünde bulundurması gerekmektedir. Üye ülkeler, demokrasiyi tam olarak ülkelerinde uygulayabilirlerse daha istikrarlı bir tutum izleyecekler ve dolayısıyla da diğer ülkelerle olan siyasal, ekonomik ve kültürel ilişkilerini daha da derinleştireceklerdir. Demokrasinin temel ilkeleri ve kuralları üye devletlerin ECO’da çalışma desturu olmalıdır. 3.2. Afganistan Ekonomisi ve Ekonomik İşbirliği Teşkilatı Afganistan, 18–29 Kasım 1992 tarihlerinde İslamabat'ta yapılan ECO Bakanlar Konseyi olağanüstü toplantısında Ekonomik İşbirliği Teşkilatına katılmıştır. Fakat Birlik içinde aktif bir rol oynaması 2001 yılından itibaren başlamıştır. Daha önce de ifade edildiği gibi bölge içi ticarette en fazla payı olan ülke konumundadır. Ancak bölgede gelir seviyesi açısından en düşük seviyedeki ülkeyi temsil etmektedir. Aşağıdaki Şekil 3.8 de Afganistan ekonomisi ve diğer bölge ülkelerinin kişi başına düşen GSYİH ları verilmektedir. Grafikte görüldüğü gibi ECO bölgesinin kişi başına düşen gelir seviyesi ortalama 4283 dolardır. Buna karşılık Afganistan için bu rakam 620 dolardır. Kişi başına düşen GSYİH açısından bölgede en yüksek gelir seviyesine sahip olan ülkeler 11.357 dolarla Kazakistan’dır ve 10.605 dolarla ardından Türkiye gelmektedir. 58 Şekil 3.8 ECO Bölgesinde Kişi Başına Düşen GSYİH Kişi başına GSYİH (ABD $) 2011 ECO BÖLGESİ 4,283 ÖZBEKİSTAN 1,545 TÜRKMENİSTAN 5,495 TÜRKİYE 10,605 TACİKİSTAN 835 PAKİSTAN 1,196 KIRGIZİSTAN 1,124 KAZAKİSTAN 11,357 İRAN 6,816 AZERBAYCAN 6,912 AFGANİSTAN 620 0 2,000 4,000 6,000 8,000 10,000 12,000 Kaynak: ECO Statistical Report 2014. 1959 yılında Gunnar Myrdal tarafından ortaya atılan Kutuplaşma Teorisine (Polarization Theory) göre farklı gelişme düzeylerine sahip ülkelerin ekonomik entegrasyona gitmeleri halinde, entegrasyon ülkeler arasındaki gelişme farklarını daha da artıracaktır. Çünkü göreli olarak daha az gelişmiş olan üye ülkelerdeki sanayilerin, gelişmiş üyelerdeki sanayilerle rekabet edecek güce sahip değildir. Bunun yanısıra, nitelikli emek ve sermaye başta olmak üzere bazı üretim faktörlerinin entegrasyon içindeki gelişmiş ülkelere göç edebilirler79. Afganistan ekonomisi bu açıdan dezavantajlı konumdadır. Ayrıca diğer ülkelere göre, başta ulaştırma olmak üzere alt yapı imkânlarından yoksundur. Bu da ticareti zor ve maliyetli hale getirmektedir. Ancak bununla beraber, Afganistan tarihsel, coğrafi olduğu kadar kültürel olarak da Orta ve Güney Asya ülkelerinin ayrılmaz bir parçasıdır. ECO ülkelerinin halkları ile derin tarihsel ve kültürel bağlara sahiptir. Afganistan, ECO bölgesindeki zengin ve bol kaynaklardan yaralandığı ve bölgedeki fırsatları iyi değerlendirdiği takdirde mevcut sorunların üstesinden gelebilecek potansiyele sahiptir. Ayrıca, coğrafi konumu itibarı ile önemli bir ülkedir. Afganistan, Orta Asya’dan aşağıdaki sıcak denizlere veya tersi, Hint 79 Karluk 2002. 59 Okyanusundan, denizlerden Orta Asya’ya ulaşım yolu üzerinde yer almaktadır; ama bu ulaşım yolu, sadece kuzeyden güneye değil, doğudan batıya da ulaşım yoludur yani ipek yolunun üzerinde yer almaktadır. Bu konuma sahip olan Afganistan’ın üyeliği ile ECO, faaliyetlerini Hindistan’a kadar ulaştırabilmiştir. Afganistan, ECO üyesi ülkeler arasında daha kısa ve doğrudan bir bağ oluşmasını sağlamıştır. Genel olarak bölgesel işbirliğini sağlamak ve güçlendirmek Afganistan’ın dış politika öncelikleri arasındadır. Kabul, Yeni Delhi, İslamabad ve Duşanbe’de düzenlenen konferanslar ve daha sonra İstanbul ve Kabul’de “Asya’nın Kalbi” isimli etkinlikleri ile Afganistan bu konudaki kararlılığını göstermektedir. Ulaştırma ve haberleşmenin entegrasyon için kilit sektörler olduğunu farkında olan Afganistan taşımacılık ve haberleşme gibi alt yapı sistemlerini uyumlaştırmak ve doğudan batıya kadar mevcut ulaşımı daha fazla genişletmek için projeler geliştirmektedir. Özbekistan’dan Hiratan - Mazar ı Şerif’ e kadar olan demiryolu kullanıma açılmıştır. Ülkede batı ve kuzey- doğu bölgesini bağlayan Herat demiryolunu kuzeyde Chaman sınırı boyunca Kandahar üzerinden Türkmenistan, Tacikistan ve Özbekistan’a kadar genişletmek için çalışmalar yapmaktadır. Ayrıca 2011 yılında Türkmenistan ve Afganistan ülkelerini birbirine bağlayan bir demiryolu inşa etmek hükümetler arasında çerçeve anlaşması imzaladı. Bunun yanı sıra, Türkmenistan, Afganistan ve Tacikistan’ı kapsayan (TAT) demiryolunun 2015 de bitmesi planlanmaktadır. Bu demiryolu hem Afganistan hem de Tacikistan için önem taşımaktadır. Ekonomisi kötü olan ve denize kıyısı olmayan coğrafyaları, ülkeler arasında yeterli olmayan yolları, bu nedenle de dünyadan büyük ölçüde izole bir konumda bulunan bu ülkeler, TAT demiryolundan büyük ölçüde kazanç sağlayacaklardır. Afganistan’da 2013 yılı itibari ile İnternet kullanıcılarının sayısı 1.877.548’dir. Bu da nüfusun sadece %5,9’ na karşılık gelmektedir. 3G mobil hizmetlerin gelmesi ve mobil geniş bant hizmetlerinin sunulması ile internet erişimi için daha büyük bir atılımın gerçekleşmesi beklenmektedir80. 80 http://www.budde.com.au/Research/Afghanistan-Telecoms-Mobile-Internet-and-Forecasts.html?r=51. 60 Afganistan, uzun bir süre devam eden iç ve dış çatışmaların ardından nihayet şu an kısmi bir istikrara kavuşmuş durumdadır. ECO’nun en fakir üyesi sayılan Afganistan, diğer ülkelerin ve uluslararası kuruluşların mali, teknik ve danışmanlık hizmetleri alanındaki himayelerine ihtiyaç duymaktadır. ECO bölgesinde yatırım hacminin ihtiyaçlar ve mevcut potansiyelin çok altında olması nedeniyle Afganistan ECO Ticeret ve Yatırım Bankası (ECO Trade and Development Bank) aracılığı ile üye ülkeler arasında karşılıklı yatırımın arttırılması ve özel sektörün teşvik edilmesi gerektiğini düşünmektedir. 81Bunun yanı sıra, Ekonomik İşbirliği Teşkilatı Afganistan’ın yeniden yeniden yapılanması ve bu ülkeye verilecek mali ve teknik yardımlar bazında Ekonomik İşbirliği Teşkilatı’nca bir dizi faaliyetler gerçekleştirilmiş veya gerçekleştirilmektedir. Afganistan’ın yeniden yeniden yapılanmasıyla ilgili konular, ECO Proje ve Ekonomik Araştırmalar İstatistik Direktörlüğü tarafından takip edilmektedir82. Afganistan’ın yeniden yeniden yapılanmasına yönelik ECO Fonu’nun kurulmasını ve hayata geçirilen diğer birkaç projeyi, ECO’nun bu düzlemde gerçekleştirdiği faaliyetlerine örnek verebiliriz. Söz konusu fonun kurulması kapsamında, 21 Nisan 2004’te Afganistan’da toplanan ECO Mali Uzmanlar Grubu Toplantısında üyeler, Afganistan’ın yeniden yeniden yapılanması için bankaların birinde özel bir hesap açılmasını kararlaştırmışlardır. Afganistan’ın yeniden yeniden yapılanması amacıyla üye ülkeler tarafından alınan karar 12 Eylül 2004’te yapılan 14. Bakanlar Konseyi Toplantısı’nda onandıktan sonra Londra’da Habib Bankası’nda bir hesap açılmıştır. Pakistan ve Türkiye bu kararın hemen ardından anılan banka hesabına beşer milyon dolar yatırırken, İran da 400 bin dolarlık fon aktarmıştır. Genel olarak belirtmek gerekirse, ECO’nun mali ve teknik destek vererek Afganistan’da hayata geçirmeyi planladığı üç proje söz konusudur. Bunlardan ikisi; 81 http://www.heartofasia-istanbulprocess.af/economic-cooperation-organization-eco/. Proje ve Ekonomik Araştırmalar İstatistik Direktörlüğü 1998 yılında ECO Sekretaryası bünyesinde kurulan bu birim, ECO ile ilgili ekonomik bilgi ve veri üniteleriyle, kütüphane, arşiv ve yayın merkezlerini ve bilişim hizmetlerini kapsamaktadır. Proje ve Ekonomik Araştırmalar İstatistik Direktörlüğü’nce izlenen ve hayata geçirilen ilk proje Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ile ortaklaşa gerçekleştirilen ECO Eylem Planı’dır. UNDP’nin teknik ve mali katkılarıyla hayata geçirilen bu proje iki bölümden oluşmaktadır: ECO personeline yönelik özel çalıştalar düzenlenmesi ve ECO Kütüphanesi’nin güçlendirilmesi yoluyla ECO Sekretaryasınca uygun zeminler yaratılmasının öngörüldüğü projenin birinci bölümü, 1997 yılında başlayıp 2001’de sona ermiştir. Projenin; gümrükler, yatırım, ulaştırma ve yol yapımı, bankacılığa dayalı işbirlikleri ve ticaret alanında danışmanlık hizmetlerini öngören ikinci kısmı ise, 2002-2003 yıllarını kapsayan dönemlerde gerçekleşmiştir. Afganistan’ın yeniden onarımıyla ilgili konuları takip etmenin yanında ECO üyelerinin veri raporlarını her yıl kitap halinde basıp yayınlamak da söz konusu direktörlüğün diğer görevleri arasında yer almaktadır. 82 61 “Dehmazang Milli Parkı” ile “Afganistan Hayvanat Bahçesi” projeleridir. Bu iki proje kapsamında, ECO ile Afganistan Yapı ve İnşaat Şirketi arasında projelerle ilgili araştırma çalışmalarının yürütülmesi amacıyla, 1.300.000 dolar değerinde bir anlaşma imzalanmıştır. İmzalanan bu anlaşmanın ardından ilgili şirket tarafından tamamlanan bu iki proje, 20 Ekim 2007’de Afganistan’da düzenlenen ECO Zirve Toplantısıyla eş zamanlı olarak gerçekleşen bir törenle hayata geçirilmiştir. Afganistan Devleti, bu projelerin hayata geçirilmesindeki üstün çaba ve katkılarından dolayı ECO’ya takdirlerini sunmak amacıyla ülkedeki milli parklardan birine ECO Parkı adını vermiştir. ECO’nun Afganistan’ın yeniden yapılanmasıyla ilgili üçüncü projesi ise bu ülkenin Nangarhar kentindeki Navar Köprüsü’nün restorasyonuyla ilgilidir. Söz konusu köprünün fizibilite çalışmalarının yapılabilmesi için ECO Mühendislik ve Danışmanlık Hizmetleri Şirketi 83 ile 13 Haziran 2004 tarihinde maliyeti 25.000 dolar değerinde bir anlaşma 84 imzalanmıştır. Projenin araştırma çalışmaları söz konusu şirket tarafından tamamlanmıştır . ECO Afganistan’ın mevcut durumdan kurtulması için ortak yatırımlara öncelik verme fikrindedir. Komünist sistemin çökmesinden bu yana barış ortamı görmeyen ve buna fırsatı olmayan Afganistan ekonomisinin geleceği için tedbirler alınması gerekmektedir. Ama bu aşamada Afganistan’ın ekonomik bütünleşme sürecinde bazı problemlerle karşılaşmaktadır. Aslında problem ECO ülkeleri tarafından yaratılmamaktadır. Sorun. Afganistan’ın bölge ve uluslararası pazarları karşısında çok zayıf bir performans göstermesidir. Ekonomik bütünleşmesinin başarı şartı bütünleşmesine karar vermiş ülkelerin büyüklüğüne, ekonomik yapılarına, dış ticaret hacmi vb. faktörlerin yanında ülkelerin ekonomik bütünleşmenin oluşturma çabalarına, gayretlerine daha fazla bağlıdır. Bunun için yapısal istikrar, hukukun üstünlüğü, adil ve şeffaf yönetim oldukça önemlidir. Afganistan bunu tesis edebildiği takdirde ekonomik gelişmeyi, üretim ve istihdam artışını ve ekonomik istikrarı da sağlamaya başlayabilecektir. 83 127 ECO’nin bölgesel kalkınma projelerinin hayata geçirilmesinde işbirliği ve yardımlaşma amacıyla kurulan bu şirket, özel sektöre bağlı bir anonim şirketidir. Şirketin hissedarları; İran’dan Şiraz Petrokimya Şirketi, Pakistan’dan Nespak Şirketi ve Türkiye’den Tüs Taş ve Tüm AŞ şirketleridir. Şirketin faaliyet alanı inşaat sanayiinden petrokimya projelerine kadar geniş bir alana yayılmaktadır. Merkezi Pakistan’ın İslamabad kentinde bulunan bu şirketin başkanlığı her üç yılda bir, üç kurucu ülke arasında el değiştirmektedir. 84 Kuruluşundan Günümüze Ekonomik İşbirliği Örgütünün (ECO) Gelişmesi ve Etkileri, Amir VAFAİ MASTANABAD, s.186-185. 62 Bunun ardından Afganistan’da Tarım, ticaret ulaştırma, enerji, insan kaynakları gibi alanlarda eşgüdümle iyi politikalar izlenebilir ve kurumsal altyapı uygun politikaları besleyecek şekilde düzenlenirse bölgesinde söz sahibi olma yolunda önemli adımlar atabilir. 31. Ekim.2014 tarihinde Pekin’de dördüncüsü düzenlenen Asya’nın kalbi – İstanbul Süreci (Heart of Asia-Istanbul Process) deklarasyonunda Afganistan açısından bu konunun önemi özellikle vurgulanmaktadır85. Deklarasyonda Afganistan’ın yeniden yapılanma sürecindeki öncelikleri ve bakış açıları aşağıdaki biçimde ifade edilmektedir: Toprak bütünlüğü, bağımsızlığını kazanmış ve bölgede barışçıl ve istikrarlı bir Afganistan, sadece Afganistan’ın çıkarları için değil aynı zamanda tüm bölgedeki ülkeler için hayati bir önem taşımaktadır. Güney Asya, Orta Asya, Avrasya/Avrupa ve Orta Doğuyu birbirine bağlayan bir köprü konumunda olan Afganistan, bölgesel güvenlik ve istikrar konusunda bölgede yapıcı bir ortak olarak rol oynamayı, Afganistan’ın potansiyellerini uygun bir ticaret ortamıyla hayata geçirmek ve bölgenin gelişmesinde transit merkezi olarak çalışmayı taahhüt etmektedir. Ekonomik olarak kendine güvenen bir Afganistan bölgede ticaret ve ekonomik bağlantılarda önemli rol oynayabilir. Coğrafi konumu ve zengin kaynak avantajı Afganistan’ın kalkınmasına ve bölgede ticaretin gelişmesine anlamlı katkıda bulunabilecektir. Bölgedeki samimi işbirliği uluslararası toplumun desteğinin sürmesini mümkün kılacaktır. Bölgesel ekonomik işbirliğini teşvik etmek, ulaştırma bağlantılarını tesis etmek, altyapıyı geliştirmek, ticaretin kolaylaştırılmasını sağlamak, eğitim amaçlı kişilerin değişim programları oluşturmak İstanbul süreci içinde Afganistan’ın temel öncelikleridir. 85 Terörizm, şiddet, uyuşturucu, yasadışı ticaret, silah ve mühimmatların transferi, insan kaçakçılığı, yasadışı para transferi, para aklama, doğal kaynak kaçakçılığı, çatışmalar sırasında oluşan talan, mal kaçakçılığı, hepsi birbiriyle bağlantılıdır ve bölgenin güvenliğini tehdit eden sorunlardır. www.heartofasia-istanbulprocess.af/wp-content/uploads/2014/04/Beijing-Ministerial-ConferenceDeclaration-31Oct-2014.pdf. 63 SONUÇ Özellikle 1980’li yıllardan itibaren dünyada hızla gelişmeye başlayan küreselleşme hareketleri, tüm dünya ülkelerini dünya ile bütünleşme süreçlerini hızlandırmak amacıyla çeşitli şekillerde bütünleşme kurma yoluna itmiştir. Sanayileşmiş ülkeler dış ticaretlerini ve ekonomilerini canlandırmak ve tüketici refahını artırmak, gelişmekte olan ülkeler ise dünya ticaretinde yoğun rekabetten korunmak ve dünya ile bütünleşme sürecini yenidünya düzenine uyum sağlayacak biçimde hızlandırmak amacıyla ekonomik bütünleşme hareketleri içinde yer almışlardır. İki veya daha fazla ülkenin, aralarında ticareti kısıtlayan veya engelleyen tarife ve kotaları kaldırmak suretiyle ticaretin serbestleşmesine yönelik izledikleri politikalar şeklinde kendini gösteren ve çeşitli aşamalardan oluşan ekonomik birleşmeler, üye ülkelerde geniş bir pazarla birlikte kaynakların daha etkin kullanımını ve toplumsal refahla birlikte iktisadi kalkınmayı sağlaması gibi etkileriyle, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasında çeşitli şekillerde gerçekleştirilen ekonomik entegrasyonların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Dünyada gittikçe yaygınlaşan küreselleşme hareketlerinin yanı sıra, daha çok coğrafi, kültürel, tarihsel yakınlığı olan ülkeler arasında gerçekleşen bölgesel bütünleşmeler, küreselleşme süreciyle bazen çelişerek, bazen onu tamamlayarak ve güçlendirerek sürüp devam etmektedir. Genellikle belli bir coğrafyayı paylaşan ve dil, din, kültür yakınlığı olan ülkeler arasında gerçekleşen bölgesel entegrasyonlardan biri de Yakındoğu’nun gelişmekte olan ülkeleri arasında kurulmuş olan Ekonomik İşbirliği Örgütü (ECO)’dür. Geçtiğimiz yüzyıl içerisinde dünyanın birçok bölgesinde yaşanan ekonomik bütünleşme yarışına, Avrupa, Ortadoğu ve Orta Asya ülkelerini kapsayan ekonomik bir bütünleşme hareketi olan Ekonomik İşbirliği Teşkilatı da katılmıştır. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (ECO) (The Economic Cooperation Organization-ECO) 1964 yılında “bölge içi ticaretin geliştirilmesi ve hızlı sanayileşme için ortak amaçlı tesislerin kurulması” amacıyla Türkiye, İran, Pakistan’ın kurmuş olduğu Bölgesel Kalkınma İşbirliği Örgütü’nü (The Regional Cooperation Organization-RCD) bir uzantısı olarak 1985 yılında kurulmuştur. 1977’de imzalanan İzmir Antlaşması ile temelleri atılmış ve daha sonraki yıllarda yapılan değişikliklerle birlikte 1991 yılının başlarında tam 64 olarak faaliyette geçmiştir. Bir kaç yıl sonra Afganistan da (1992) yılında birliğe 86 katılmıştır . Ancak, Afganistan’da işgal ve iç savaşlar nedeniyle altyapı neredeyse tamamen kullanılamaz hale gelmiştir. Afganistan’ın dış borcu bir hayli kabarıktır. Asya Kalkınma Bankası’na göre ülkenin 56 milyar dolar dış borcu vardır. İşgücü ve sermaye kaybı nedeniyle son 24 yıldır Afganistan’ın GSMH’sı büyük düşüş göstermiştir. Bir türlü sağlanamayan güvenlik ve istikrar, yabancı yatırımcıların ülkeye gelmesine engel olmuştur. Nüfusu yaklaşık 30 milyon olan ülkede 10 milyonluk iş gücü vardır. Başlıca geçim kaynakları tarım ve hayvancılık olan Afganistan’ın cari işlemler açığı 132 milyon dolar seviyesindedir. Büyük ölçüde dış yardımlara bağlı olan Afganistan ekonomisi, IMF programının henüz yenilenememesi nedeniyle önemli bir sıkıntıyla karşı karşıya bulunmaktadır. Güvenliğin henüz yeterince tesis edilememesine ilaveten, zaten yetersiz olan altyapının uzun yıllar süren savaş döneminde büyük ölçüde tahrip olması, ülkenin yabancı yatırım açısından cazip görülmemesine yol açmaktadır. Buna rağmen Uluslararası Para Fonu’nun (IMF) verilerine göre, Afganistan 2004 yılından sonra özellikle uluslararası yardımlar ve savaşın sona ermesi sayesinde %20 oranında büyüme göstermiştir. Öte yandan, ülkenin sahip olduğu yer altı zenginlikleri ile ticaret yollarının kesişme noktasında bulunması gelecek açısından önemli bir avantaj teşkil etmektedir. Afganistan'da tarım ve maden sektörü göreli olarak gelişmiştir. Ancak geçmişe yönelik kayıtları son derecede eksiktir. 1979 daki Sovyet işgalinden sonra bu kayıtlar imha edilmiştir. En son kayıtlar 1992 den başlamaktadır. Bununla birlikte, CIA World Factbook tahminine göre 1990 yılında tarım sektörü GSYH’nin yüzde 53 ü civarındadır. Milli gelire sanayi 28,5 oranında ve hizmetler yüzde 18,5 katkıda bulunmaktadır. ECO 1992 yılından itibaren faaliyetlerine kararlı ve etkin bir şekilde başlamıştır. Örgütün bugüne kadar bazı alanlarda projeler üreterek bunlarla ilgili anlaşmalar hazırlaması ve bunları üye ülkelerin parlamentolarından geçirmesi bu faaliyetlerin büyük bir bölümünü oluşturmaktadır. ECO Kalkınma ve Ticaret Bankası, ECO Ticaret Anlaşması (ECOTA), 86 KÜÇÜKAHMETOĞLU, Prof. Dr. Osman, ÇEŞTEPE, Yrd. Doç. Hamza, TÜYLÜOĞLU, Yrd. Doç. Dr. Şevket.(Editörler). 2005. Ekonomik Entegrasyon Küresel ve Bölgesel Yaklaşım. Gazi Üniversitesi, Merkez Kütüphane, s. 425. 65 Transit Taşımacılığı Çerçeve Anlaşması (TTFA) ve Gıda Güvenliği Sonuç olarak, üyeleri her ne kadar bir dizi ekonomik ve siyasal sorunla karşı karşıya olsa da ECO’yu başarısız bir örgüt saymak doğru bir yaklaşım olmayacaktır. Ancak, Afganistan’ın Amerikan güçleri tarafından işgal edilmesi, Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki sorunlar ve Tacikistan’daki iç çatışmaları gibi etkenlerin ECO Bölgesi’ni olumsuz yönde etkileyen faktörler olduğu söylenebilmektedir. Afganistan açısından ECO’ya adapte olmak ve ECO’nun potansiyel fırsatlarından yararlanabilmek için öncelikle yapısal istikrar yani barış ve güvenlik, hukukun üstünlüğü, adil ve şeffaf yönetim gerekmektedir. Barış ve güvenliğin sağlandığı ortamda ekonomik gelişme ve ekonomik istikrarın önü açılabilecektir. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı, barış ve güvenliğin sağlandığı bir Afganistan için önemli fırsatlar sunma potansiyeline sahiptir, ECO ile işbirliği sayesinde: Tahıl, deri ve bazı hayvan ürünleri gibi sınırlı ihracat ürünlerine yeni pazarlar bulabilir. Türkiye, İran, gibi bölgedeki güçlü aktörlerle dış ekonomik açılımlar yapabilir. Türkiye, İran ve Pakistan’ın Basra Körfezi ve Hint Okyanusu ve Akdeniz’e açılan uzun kıyıları bulunmaktadır. Bu durum açık denizlere kapalı bulunan Afganistan için alternatif ticaret yolları anlamına gelmektedir. 87 Böylece, dış ekonomik açılımlar sayesinde coğrafi olarak açık denizlere kapalı bulunan dezavantajlı durumun getirdiği olumsuzlukları hafifletebilir. Afganistan ekonomisinin yeniden yapılandırılması sürecinde bu ülkelerin bilgi ve deneyimlerinden yararlanabilir. Tarıma dayalı sanayi gibi alanlarda diğer ülkelerle işbirliğine giderek bu sanayilerin geliştirilmesi için diğer ülkelerle işbirliğine gidebilir. Bölgede ulaşım ağlarının birleştirilmesi Türkiye, İran ve Pakistan gibi ihracata dayalı ekonomilere sahip olan ülkeler açısından oldukça gereklidir. Bu nedenle Afganistan’ın yeni yolların yapılması, yeni köprülerin oluşturulması konusunda ECO ülkelerinden alacağı teknik ve donanım destek önemlidir. Bu aşamada 87 Dikkaya, M ve Üzümcü A. (2007) Ekonomik İşbirliği Örgütü’nün (ECO) Gelişimi, Potansiyeli ve Dinamikleri, Stratejik Araştırmalar Dergisi Sayı 11. 66 Afganistan sınır ötesi ticaretini genişletebilir, yeni doğrudan yatırımları kendine çekebilir. Sanayide kullanılan madenler ya da yarı değerli ve değerli taşlar gibi büyük ölçüde işlenmemiş zengin doğal kaynaklara sahip olan Afganistan bu konuda ECO üyesi ülkelerle işbirliği yapabilir. ECO bu konuda bir katalizör görevi yüklenebilir. 67 KAYNAKLAR Afghanistans, W. (2002). Natural resources. 2014 tarihinde afghanistans.com: http://www.afghanistans.com/information/NResources.htm adresinden alındı Amerikaninsesi. (2006, 01 01). Ana Sayfa, Haberler. 2014 tarihinde Amerikaninsesi VOA: http://www.amerikaninsesi.com/content/a-17-2006-01-01-voa788024332/849963.html adresinden alındı Ands, A. (2008 - 2013). A Strategy for Security, Governance,Rule of Law, Human Rights, Social-Economic Gorwth and Poverty Reduction. Kabul: ANDS. 2014 tarihinde http://mfa.gov.af/Content/files/Volume%205%20ENG.pdf adresinden alındı Bal, İ., Yegin, M., Mutlu, G., Türk, K., & Sakaoğlu, T. (2012, Temmuz). Afganistan’ın Geleceği Var mı? Analist, 16-29. 2014 tarihinde http://www.usakanalist.com///images_upload/files/sayi17/files/Analist%2017_say %C4%B1_001(13).pdf adresinden alındı Bank, W. (2014, April 8). Country, Afghanistan Overview, General overview, context, Update. 2014 tarihinde World Bank: http://www.worldbank.org/en/country/afghanistan/overview#1 adresinden alındı Bank, W. (2014). Country, Afghanistan, Afghanistan Overview. 2014 tarihinde World Bank: http://www.worldbank.org/en/country/afghanistan adresinden alındı Bank, W. (2014). Data, GDP. 2014 tarihinde World Bank: http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD/countries adresinden alındı Bank, W. (2014). Data, GDP growth (annual%). 2014 tarihinde World Bank: http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.KD.ZG/countries adresinden alındı Bank, W. (2014). Data, GDP per capita (current US $). 2014 tarihinde World Bank: http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD/countries adresinden alındı Bank, W. (2014). Data, World Development Indicators. 2014 tarihinde World Bank: http://data.worldbank.org/indicator/NV.AGR.TOTL.ZS/countries adresinden alındı Bank, W. (2014). Economic, World development indicators. 2014 tarihinde World Bank: http://wdi.worldbank.org/table/4.8 adresinden alındı Bank, W. (April 2013). Afghanistan Economic Update. World Bank. 2014 tarihinde alındı 68 Bank, W. (June 2014). Global Economic Prospects, Shifting Priorities Building for the Future, South Asia. World Bank. 2014 tarihinde alındı Bank, W. (March 2014). Afghanistan update economic. World Bank. 2014 tarihinde alındı Büyükelçiliği, K. (2013, 11 19). Anasyfa, Afganistan Ekonomisinin. 2014 tarihinde musavirlikler.gov: http://www.musavirlikler.gov.tr/haberdetay.cfm?HaberID=17172&dil=TR&ulke= AFG adresinden alındı Central Bank, A. (tarih yok). Licensed Financial Institutions. 2014 tarihinde Afghanistan Central Bank: http://www.centralbank.gov.af/licensed-financial-institutions.php adresinden alındı Ceştepe, G. (2013). Ekonomik İşbirliği Teşkilatı’nın Bölgesel Entegrasyona Dönüşümünde Engelleyici Faktörler: Bölge İçi Ticaret Açısından Bir Değerlendirme Internatıonal Conference On Eurasian Economics 2013. ECO. Dikkaya, M., & Üzümcü , A. (2007). Ekonomik İşbirliği Örgütü’nün (ECO) Gelişimi, Potansiyeli ve Dinamikleri. Stratejik Araştırmalar Dergisi, 11. Directorate-General for Trade, E. C. (2014, 08 27). European Commission, DirectorateGeneral for Trade,. 2014 tarihinde Avrupa Komisyonu: http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/september/tradoc_114134.pdf adresinden alındı Dışişleri Bakanlığı, T. (2011). Afganistan'ın Ekonomisi. 2014 tarihinde Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı: http://www.mfa.gov.tr/afganistanekonomisi.tr.mfa adresinden alındı Ecosecretariat, E. (2013). Organizasyon Yapısı. 2014 tarihinde Ekonomik İşbirliği Teşkilatı: https://translate.google.com/#en/tr/Economic%20Cooperation%20Organization adresinden alındı Eko, D. (2013). Ekonomik İşbiriliği örgütü (ECO). 2014 tarihinde ekodialog.com: http://www.ekodialog.com/ekonomi_kurumlari/ekonomik_isbirligi_orgutu.html adresinden alındı Ekonomi Bakanlığı, T., & Kabil Büyükelçiliği. (2013). Afganistan ülke raporu. Ticaret Müşavirliği. Ankara: Kabil Büyükelçiliği. 2013 tarihinde http://www.counsellors.gov.tr/upload/AFG/Afganistan_Rapor_kasim_6_11_2013.p df adresinden alındı 69 Elmira, l. (2003, 03 27). Ana Sayıfa, Serbest ticaret bölgesi. eksisozluk.com: https://eksisozluk.com/serbest-ticaret-bolgesi--209631 adresinden alındı Emadi, M. (2013, 06). Afghanistan, Economic. 2014 tarihinde BBC: http://www.bbc.co.uk/persian/afghanistan/2013/08/130827_k05_ag_projects_challe nge_opportunity.shtml adresinden alındı Ertürk, E. P. (2006). Uluslararsı İktisadi Birleşmeler (4 b., Cilt Geliştirilmiş, Baskı). İstanbul: ALFA Aktüel. 2014 tarihinde alındı Gümrük Dairesi, A. (1993, Nisan 11). Güney Asya Serbest Ticaret Bölgesi (SAFTA). Ocak 2014 tarihinde Afghanistan Gümrük Dairesi: http://customs.mof.gov.af/Content/files/SAFTA%20Agreement%20English%281% 29.pdf adresinden alındı Gümrük Dairesi, A. (2013). Güney Asya Serbest Ticaret Bölgesi (SAFTA). 2014 tarihinde Afganistan Gümrük Dairesi: http://customs.mof.gov.af/en/page/1011 adresinden alındı Heart of asia, i. p. (2014). Regional Organization, ECO. Heart of asia-istanbul process: http://www.heartofasia-istanbulprocess.af/economic-cooperation-organization-eco/ adresinden alındı Hurarsiv, H. (2004, Ocak 4 ). Güney Asya Serbest Ticaret anlaşması imzalandı. Hurriyet. 2014 tarihinde http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=193719 adresinden alındı İlkin, S. (2013). Makale,The Economic Cooperation Organization (ECO), A Short Note. 2014 tarihinde sesrtcic.org: http://www.sesrtcic.org/files/article/32.pdf adresinden alındı James, R. (2010, June 13). The USA Identifies Vast Mineral Riches in Afghanistan,. New York Times, 6. 2014 tarihinde http://www.nytimes.com/2010/06/14/world/asia/14minerals.html?pagewanted=all& _r=0 adresinden alındı Jelani , Z., & Alkozai, S. (2013). ACD History, Annual report,. Afghan Costums Departmen. Kabıl: Afganistan Maliye Bakanlığı. 2013 tarihinde http://customs.mof.gov.af/Content/files/ACD%202013%20final%20report%20for %20publication.pdf adresinden alındı Joya , O. (Mart 2012). Araştırma ve İstatistik Bölümü, Afganistan'da ekonomik performans ve yatırım Temel gerçekler. Araştırma ve İstatistik Bölümü. Kabil: Afganistan Yatırım Destek Ajansı. 2014 tarihinde alındı 70 Joya, O., & Khan, F. (14 April 2014). Afghanistan Economic Update, No. 87 574,. World Bank. http://wwwwds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2014/04/23/000 456286_20140423092911/Rendered/PDF/875740WP0Afgha00Box382171B00PU BLIC0.pdf adresinden alındı Kabil büyükelçiliği, T. (2013). Afganistan ülke raporu,. Ankara: KABİL BÜYÜKELÇİLİĞİ. Kamrany , T. (2012, Ağustos 14). Afganistan,. 2014 tarihinde Orta Doğu Enstitüsü: http://www.mei.edu/content/afghanistan-2002-2012-decade-progress-and-hope adresinden alındı Khil Nayib, E. (2013). Tapic, . 2014 tarihinde ayenda.org: http://www.ayenda.org/Maden%20Dar%20Afghanistan%28E.Naiebkhel%29.pdf adresinden alındı KüçükAhmetoğlu, O. P., Çeştepe, H. Y., & Tüylüoğlu, Ş. Y. (2005). Ekonomik Entegrasyon Küresel ve Bölgesel Yaklaşım. Ankara: Gazi Üniversitesi, Merkez Kütüphane. Marbleport. (tarih yok). doğal kaynaklar. 2014 tarihinde marbleport.com: http://www.marbleport.com/dogal-kaynaklar/47/kiretasi adresinden alındı Mastanabad, A. V. (2008). Gazi Üniversitesi Açık Arşiv, Tez. 2014 tarihinde Gazi Üniversitesi: http://www.acikarsiv.gazi.edu.tr/File.php?Doc_ID=1095 adresinden alındı Ministry of Finance, A. (2003). Revenue and Customs Department, General Directorate of Customs. 2014 tarihinde Afghanistan Ministry of Finance: http://mof.gov.af/fa/page/421 adresinden alındı Ministry of Finance, A. (2012). Revenue and Customs Department, General Directors, Customs. 2014 tarihinde Afghnaistan Ministry of Finance: http://mof.gov.af/Content/files/Tariff_Dari_final_version.pdf adresinden alındı Ministry of Mines and Petroleum, A. (2014). Main Page, Message from Minister. 2014 tarihinde Ministry of Mines and Petroleum Islamic Republic of Afghanistan (MoMP): http://mom.gov.af/en/page/1277 adresinden alındı Nationsencyclopedia, w. (2000). Afghanistan - Economic sectors. 2014 tarihinde Nationsencyclopedia: http://www.nationsencyclopedia.com/economies/Asia-andthe-Pacific/Afghanistan-ECONOMIC-SECTORS.html adresinden alındı 71 Qadiri, A. (2014, August 19). Afghanistan lacks a plan with a budget of one hundred and four billion dollars. The daily Afghanistan, 4. http://www.dailyafghanistan.com/opinion_detail.php?post_id=131086 adresinden alındı Qadiri, A. (2014, August 19). Afghanistan's economy, reason lack of growth in over a decade. The daily Afghanistan, 3. http://www.dailyafghanistan.com/opinion_detail.php?post_id=131129 adresinden alındı Rubin, B. R. (January / February 2007). Saving Afghanistan. Foreign Affairs. The World Bank. 2014 tarihinde alındı Savunma Bakanlığı, A. (2007). Afganıstan'ın Beş Yıl Raporu. A.B.D: Savunma Bakanlığı. 2014 tarihinde http://photos.state.gov/libraries/turkey/231771/PDFs/afganbesyil.pdf adresinden alındı Sawhney, A., & Kuma, R. (2014). Neden SAFTA? thecommonwealth. 2014 tarihinde http://www.secretariat.thecommonwealth.org/files/178432/FileName/WhySAFTAFinal.doc2.pdf adresinden alındı Secretariat, E. (2013). Brief History. 2014 tarihinde Economic Coopiration Organization: http://www.ecosecretariat.org/detail_info/about_eco_d.htm adresinden alındı Secretariat, E. (Kasım 2013). ECO,ECO İstatistik Raporu 2013, ECO Ekonomisi. ECO Ekonomi. ECO Secretariat. 2014 tarihinde http://www.ecosecretariat.org/ftproot/Publications/Annual_Economic_Report/2013 /ECO%20Economy%202013.pdf adresinden alındı Seyidoğlu, H. ( 2003). Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama (Cilt XV. Baskı). İstanbul. Shafaye, A. (Friday, May 2, 2014). Looking at the the situation of work and workers in Afghanistan. 12. BBC. 2014 tarihinde http://www.bbc.co.uk/persian/afghanistan/2014/05/140502_k05_afghan_worker_da y_law.shtml adresinden alındı Tekeli, R. Y., & Acartürk, E. Y. (2005). Ekonomik Entegrasyon, Küresel ve Bölgesel Yaklaşım. O. P. Küçükahmetoğlu, H. Y. Çeşetepe, & Ş. Y. Tüylüoğlu içinde, Küçükahmetoğlu, Osman Prof. Dr.; Çeşetepe, Hamza Yrd. Doç. Dr.; Tüylüoğlu, Şevket Yrd. Doç. Dr.; (Cilt 1, s. 425-436). Ankara: Başak Matabaacılık, Ekin Ketabevi. 2014 tarihinde alındı 72 Ülkeler Rehberi. (2010). Ülkeler Rehberi, Afganistan, Yönetimi. 2014 tarihinde Ülkeler Rehberi : http://www.ulkeler.net/afganistan.htm#top adresinden alındı Uluslararası, Uluslararası Anlaşmalar. (2014). 2014 tarihinde pbit: http://www.pbit.gop.pk/tur/international-agreements.htm adresinden alındı Und, o. (2011, 02 11). Afganistan Madencilik ve Enerji Sektörü” Toplantısı Hakkında. Uluslararası Nakliyeciler Derneği. 2014 tarihinde http://www.und.org.tr/tr/4539/afganistan-madencilik-ve-enerjisektoru%E2%80%9D-toplantisi-hakkinda adresinden alındı Villela, F., & ez, a. (January 2013). An overview of Balkh, Kunduz, Baghlan, Takhar, Badakhshan and Kabul as well as across the country (microfinance sector) in activities. Kauil: Ez-Afghanistan. 2014 tarihinde http://www.ezafghanistan.de/fileadmin/content/fact-sheets/dari/2013-nawi-privatsektor-dari.pdf adresinden alındı Yıldız, M. Y. (1998). Bütünleşme Biçimleri Ve Avrupa Birliği. İstanbul: Uludağ Üniversitesi. Yüzal, S. (2013). Ülke Uzmanı. 2014 tarihinde ibp: http://www.ibp.gov.tr/pg/section-pgulke.cfm?id=6D95B98E4B849C38FA5D/ adresinden alındı 73 ÖZGEÇMİŞ Kişisel Bilgiler Soyadı, adı : WASIL, Muhammad Reza Uyruğu : Afgan Doğum tarihi ve yeri : 30, 01, 1984, Gazni Medeni hali : Bekâr Telefon : 0 531 788 73 64 Faks : ………………… e-mail : [email protected] Eğitim Derece Eğitim Birimi Mezuniyet tarihi Yüksek lisans Gazi Üniversitesi, Uluslararası İktisat 2015 Lisans Kabil Üniversitesi, Milli Ekonomi 2006 Lise Üstad Şarifi Lisesi 2002 İş Deneyimi Yıl Yer 2007-2011 Kabil, Maliye Bakanlığı Görev Finans Memuru/ Bütçe Memuru Yabancı Dil İngilizce, Türkçe Yayınlar Afganistan ve Japonya ekonomisi yönetim geliştirmesi (1978-2003), Kabil 2003. Hazaralar Afganistan'ın siyaset ve ekonomisinde (1965-2005), Kabil 2006. Afganistan'ın ekonomik geliştirilmesi yönetiminin eksikliğin nedenleri, Kabil 2006. Hobiler Futbol, Dağcılık, Spor, Bilgi Teknolojisi
