Parklarda Ekolojik Koşullarla Dengeli, İşlevsel ve Estetik

Ekoloji 19, 74, 190-199 (2010)
ARAÞTIRMA NOTU
Parklarda Ekolojik Koþullarla Dengeli, Ýþlevsel ve
Estetik Bitkilendirme Ýlkelerinin Çanakkale Halk
Bahçesi Örneðinde Ýrdelenmesi
Füsun ERDURAN*, Sebla KABAÞ
Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Peyzaj Mimarlýðý Bölümü, Terzioðlu
Yerleþkesi, 17100 Çanakkale-TÜRKÝYE
*Corresponding
author: [email protected]
Özet
Halk Bahçesi'nin Çanakkale kentinin tarihi sürecinde taþýdýðý önemin yaný sýra, kentlinin rekreasyonel
gereksinimleri için de yoðun kullanýma sahne olmasý, kent parký olarak kalite ölçütlerinin ve ekolojik
niteliðinin araþtýrýlmasýný gerekli kýlmýþtýr.
Çalýþmada öncelikle Halk Bahçesi'nin ekolojik niteliklerinin ortaya konulmasý amacýyla alanýn vaziyet planý
sayýsallaþtýrýlarak park alanýndaki yumuþak yüzeylerin oranýnýn %58, sert yüzey ve yumuþak yüzey oranýnýn
1:1,38 olduðu belirlenmiþtir. Alanýn ekolojik olarak incelenmesinde diðer aþama ise, park alanýnda yer alan
bitkilerin ekolojik isteklerinin ve dendrolojik özelliklerinin incelenmesidir. Bu amaçla bitkilerin
özelliklerinin SPSS 15.0 Windows programýnda tanýmlayýcý istatistikleri yapýlmýþtýr. Buna göre alanda
kullanýlan bitkilerin görsel niteliklerinin yetersiz olduðu, çiçekleri, yapraklarý, gövde ve meyveleri ile ilgi
uyandýrabilecek türlere çok az yer verildiði belirlenmiþ, alanda bakým ve onarým çalýþmalarýnýn yetersiz
olduðu tespit edilmiþtir.
Çalýþma alaný, kent parký olarak nitelik ölçütlerini belirleyen kullaným biçimi, ulaþýlabilirlik, konfor ve imaj,
sosyallik bileþenleri açýsýndan da incelenmiþtir. Buna göre alanýn kent parký nitelikleri açýsýndan sadece
ulaþým yönünden yeterli olduðu, alan büyüklüðü, kiþi baþýna düþen alan oraný ve diðer ölçütler açýsýndan
kent parký olarak yetersiz bulunduðu ortaya çýkmýþtýr.
Anahtar kelimeler: Çanakkale, ekolojik nitelik, halk bahçesi, kent parký.
Investigation of Balanced, Functional and Esthetic Plantation Principles in the Ecological
Conditions of Parks: Exemplary Case of Çanakkale Halk Bahçesi
Abstract
Halk Bahçesi has got an important role during the history of Çanakkale City and also an intense use for
recreational requirements of the citizens. Because of these characteristics, quality criteria and ecological
quality of the urban park were investigated.
In this study firstly to determine of the ecological quality of Halk Bahçesi, plan of the site was digitized and
permeable surface in the area was determined as a ratio of % 58, the ratio of the impermeable surface and
permeable surface was 1:1,38. The second step of the ecological investigation in the area is to bring out of
ecological requirements and dendrologic characteristics of the plants. For this purpose, descriptive statistics
of plants characteristics were presented by using SPSS 15.0 Windows. According to this data, ornament
qualities of the plants used in the area were observed to be insufficient; effective types with the flowers,
leaves, stocks or fruits were used rarely. Therefore in the park area quantity of the plant types that have
attractiveness with their ornament effect was observed rarely, maintenance and reparation works were
determined as insufficient.
In the study also the quality criteria of the area such as usage, accessibility, comfort and image, sociality were
analyzed. According to this data, accessibility of the area was determined as sufficient; size of the area,
capitation proportion of the area and the other criteria were determined as insufficient.
Keywords: Çanakkale, ecological quality, halk bahçesi, urban park.
Erduran F, Kabaþ S (2010) Parklarda Ekolojik Koþullarla Dengeli, Ýþlevsel ve Estetik Bitkilendirme
Ýlkelerinin Çanakkale Halk Bahçesi Örneðinde Ýrdelenmesi. Ekoloji 19, 74, 190-199.
GÝRÝÞ
Parklar, kentin ekolojik yönden niteliðinin
artmasýný saðlayan ve kentlinin doða ile baðlantý kurduðu, rekreasyonel ve sosyo-kültürel ihtiyaçlarýný
karþýladýðý, kentte yaþamanýn getirdiði olumsuz
koþullarý iyileþtirici etkiye sahip alanlardýr.
Parklar, ormanlar, yeþil koridorlar gibi doðal
deðerler ile bu doðal deðerlerin aðaç ve su gibi
bileþenlerinin kent içerisinde bulunmasý yaþam
niteliðine birçok þekilde katký saðlamaktadýr. Hava
Geliþ: 03.06.2009 / Kabul: 24.11.2009
190
No: 74, 2010
Parklarda Ekolojik Koþullarla Dengeli, Ýþlevsel ve Estetik...
ve suyu temizlemek, rüzgar ve gürültüyü perdelemek, mikro klimayý dengelemek gibi çevresel
faydalarýnýn yaný sýra doðal alanlar, modern kentlerin
yaþanýlabilirliði ve kent sakinlerinin saðlýðý için kritik
bir öneme sahip olan sosyal ve psikolojik faydalar da
saðlamaktadýrlar. Bir park ziyareti stresi azaltarak
sakinlik verebildiði gibi, ayný zamanda dinlenme
olanaðý yaratarak, kent sakinlerinin kendilerini
yenilenmiþ hissetmesini saðlayabilmektedir (Chiesura 2004).
Bir parkýn bu iþlevleri yerine getirebilmesi doðru
tasarýmlar yapýlmasý ile mümkün olacaktýr. Tasarýmýn uygunluðunun genel göstergeleri; kullaným
çeþitliði, ulaþýlabilirlik, kullaným rahatlýðý, imaj ve
sosyallik olarak kabul edilebilir. Parkýn nasýl
kullanýldýðýnýn gözlemlenmesi ve insanlarýn park ile
ilgili algýlamalarýnýn ölçülmesi, parký baþarýlý bir yer
haline getirmek için hangi deðiþikliklerin
yapýlabileceðini anlamada önemlidir (Yücel ve
Yýldýzcý 2006).
Diðer önemli konu ise park alanýnýn ekolojik
niteliðidir. Ekolojik nitelik, bir peyzajýn veya
ekosistemin saðlýðýný ve habitat deðerlerini belirleyen strüktürel ve fonksiyonel özelliklerinin
bileþkesidir. Bu, ekosistemin doðal fonksiyonlarýný
devam ettirdiði seviyedir. Doðala yakýn durumda
bulunmasý gereken dört özellik; bitkisel üretim, su,
biyolojik çeþitlilik ve toprak þeklindendir. Bu
ölçütlerin biri yada bir kaçý göz önünde bulundurularak bir alandaki ekolojik nitelik hakkýnda daha
objektif yorumlar yapýlabilir. Kentsel ortamlardaki
ekolojik niteliðin ölçülmesinde en yaygýn kullanýlan
ölçütlerden birisi biyolojik çeþitliliktir. Bir alanda
biyolojik çeþitlilik açýsýndan doðala yakýn bir
seviyenin yakalanmasý, doðal bitki örtüsünden
türlerin aðýrlýklý olarak kullanýmýyla mümkün
olabilir. Diðer bir deyiþle, çeþitlilik derken her tür
bitki ile saðlanan zenginlik yerine doðallýk faktörü
öne çýkmaktadýr. Ekolojik niteliði belirleyen diðer
bir unsur yüzey özelliðidir. Kentsel ortamlarda
yumuþak (geçirimli) ve sert (geçirimsiz) yüzeylerin
daðýlýmý yanýnda, bu yüzeylerin kaplama özellikleri
(çýplak, toprak, çim, asfalt, beton) kent ekosistemi
üzerinde önemli etkiye sahiptir. Özellikle yumuþak
yüzeyler, üzerinde çeþitli habitatlarýn oluþmasýný
saðlayacaðýndan biyolojik çeþitliliði artýrýcý nitelik
ortaya koyarlar (Eþbah 2006).
Kentsel alanlarda ekosistemin dengelenmesinde
doðru bitkilendirme yaklaþýmlarýnýn önemi fazladýr.
Bitkilendirme yoluyla kentlerde saðlanacak en
No: 74, 2010
Ekoloji
önemli ekolojik etki: sýcaklýðýn dengelenmesi, güneþ
ýþýnlarýnýn etkisinin azaltýlmasý, gölgeleme, rüzgar
hýzýnýn azaltýlmasý, toz tutma, CO2 tutulmasý ve O2
üretimi, hava neminin düzenlenmesi, topraðýn su
içeriðinin dengelenmesi, gürültünün azaltýlmasý
þeklindedir. Aðaç ve diðer odunsu bitki topluluklarý,
doðala yakýn ortamlara olanak saðlamalarý nedeniyle
hayvanlar ve diðer bitkiler için çok yönlü yaþam
ortamlarýdýr. Diðer canlýlar odunsu bitkiler arasýnda
her þeyden önce rahatsýz edilmeden çoðalma ya da
geliþme olanaðý bulurlar. Bitkilendirme aracýlýðýyla
odunsu bitkiler gölgeleme, rüzgâr hýzýný azaltma,
yaprak dökümü vb. etkileriyle önemli ölçüde zengin
toprak yaþamýný da saðlamýþ olurlar (Aslanboða
2002).
Bitkilerin diðer önemli iþlevi estetik yani görsel
algýlama özellikleridir. Odunsu bitkilerin estetikdekoratif olarak algýlanmalarýnda öncelikle sahip
olduklarý dendrolojik özellikler yani bitkinin bütün
olarak ve çeþitli organlarýnýn (gövde, gövde kabuðu,
dallar, yaprak, çiçek, meyve) biçim, hacim, renk ve
doku özellikleri önem taþýmaktadýr. Bu öðelerin
çeþitli tasarým ilkeleri çerçevesindeki kombinasyonlarý sonucunda, kalýcý ya da yýl içinde mevsimlere göre deðiþen görsel etkiler elde edilir.
Bitkinin genel formunun anlatýmý olan habitus,
düzenlemede önemli etkiye sahiptir. Bitkilendirme
alanlarýnda bitkinin çiçekli veya meyveli olduðu
dönem, özellikle çiçekler kokulu ise kýsa süreli de
olsa dikkat çeken faktörlerdir (Aslanboða 2002).
Park alanlarýnda doðru bitkilendirme yapýlmasý
kentin nitelik kazanmasýný saðlarken kullanýcýlara da
çok yönlü imkanlar sunabilmekte ve kentlinin doða
ile baðlantýsýný kuran ilgi çekici mekanlar ortaya
çýkarabilmektedir. Bu nedenle park alanýnýn ekolojik
niteliðinin artýrýlmasýnýn kente saðlayacaðý katkýlar
göz önünde bulundurularak bu çalýþma önemli
görülmüþtür. Bu çalýþma ile Çanakkale kentinin
merkezinde yer alan ve Çanakkale kent dokusuna
bakýldýðýnda yoðun bir leke olarak görülen Halk
Bahçesi'nin sahip olduðu bitki örtüsü ve ekolojik
deðerleri incelenerek alanýn ekolojik açýdan
niteliðinin belirlenmesi ve bu yönden niteliðinin
artýrýlabilmesi için ne gibi önlemlerin alýnmasýnýn
gerektiðini belirlemek amaçlanmýþtýr. Bu doðrultuda
park alanýnda yer alan bitkisel potansiyelin detaylý
bir incelemesi yapýlmýþ ve kent parkýna uygunluðu
yönünden yeterliliði ortaya konmuþtur. Halk
bahçesinin sunduðu kullanýmlar ve olanaklarý;
ulaþýlabilirliði, konfor-imajý, sosyallik durumu
191
Ekoloji
incelenerek ve alanýn park ölçütlerine göre
niteliðinin belirlenerek geleceðe yönelik olarak
yapýlacak tasarýmlara ýþýk tutulmasý hedeflenmiþtir.
Çanakkale kentsel ölçekte son yýllarda hýzlý bir
geliþim göstermektedir. Fakat bu geliþimle doðru
orantýlý olarak kent ekosistemindeki bozulmalarýn
da giderek arttýðý görülmektedir. Çanakkale kenti
açýk-yeþil alanlarýnda çevre düzenleme faaliyetlerinde kullanýlan bitkisel materyal sayýsal olarak
oldukça yeterli gibi görülse de uygulamalarda bu
bitkilerin kullanýldýðý mekanlarda, bitkilerin
ekolojik isteklerinin göz önüne alýnmamasý, amaca
uygun bitki türlerinin seçilmemesi gibi tasarýmsal
yanlýþlýklar bulunmaktadýr. Bu yanlýþlýklar özellikle,
park ve bahçelerde, spor alanlarýnda, çocuk oyun
alanlarýnda, yol ve refüj bitkilendirmelerinde
kendini açýkça göstermektedir. Bir yandan bitki
materyalinin estetik ve fonksiyonel özellikleri
dikkate alýnmadan yapýlan bitkilendirmeler, diðer
yandan plansýz ve yoðun yapýlaþma nedeniyle kent,
yaþanýlmaz ve karmaþýk bir yapýya dönüþmüþtür
(Kelkit 2002).
Son yýllarda kentte yenileme ve onarým
projelerine aðýrlýk verilmekte, kent toplu konutlarla
geliþmekte ve yeni yeþil alanlar projelendirilmektedir. Bu geliþim planlarýnýn hazýrlanmasýnda ve
bakým-yenileme çalýþmalarýnda kentlinin yoðun
olarak kullandýðý Halk Bahçesi'nin de nitelikli bir
park alanýna dönüþerek kentlinin ihtiyaçlarýna daha
iyi cevap verebilir hale gelmesinde, alandaki mevcut
bitkisel dokunun bilimsel olarak irdelenerek bitkilendirme yönünden alanýn zayýf yönlerinin belirlenmesinde bu çalýþmanýn önemli bir açýðý kapatacaðý
düþünülmektedir.
MATERYAL VE YÖNTEM
Çalýþmanýn materyalini kent merkezinde yer
alan, Çanakkale kentinde en yoðun kullanýma sahip
ve en eski park alaný olan Halk Bahçesi oluþturmaktadýr. Halk bahçesi, Çanakkale'nin en eski
ailelerinden Calvert ailesinin konaðýnýn bahçesinden kalan yeþil alanýn park haline getirilmesi ile
oluþmuþtur. Savaþlar sýrasýnda sahildeki aileye ait
büyük konak yýkýlmýþ, bahçede küçük bir Ýngiliz evi
kalmýþtýr. Ýngiliz bahçesi olarak bilinen alan 1938
senesinde kamulaþtýrýlmýþ ve 36.500 m2 alana sahip
bir parka dönüþtürülmüþtür. Alanda bahçenin ilk
kuruluþundan itibaren korunan Cupressus sempervirens L., Pinus brutia L., Ulmus campestris L. gibi aðaçlar
bulunmaktadýr (Anonymous 2002).
Çalýþmada yardýmcý materyal olarak Çanakkale
192
Erduran ve Kabaþ
Belediyesinden elde edilen parkýn vaziyet planý,
konu ile ilgili resmi belgeler ve yayýnlar kullanýlmýþtýr. Halk Bahçesinin mevcut durumu Netcad 4.0
programýnda sayýsallaþtýrýlarak alanýn ekolojik nitelik
ölçütlerinin belirlenmesinde materyal olarak kullanýlmýþtýr. Ayrýca Halk Bahçesinin kent parký ölçütlerine uyumunun belirlenmesinde Yücel ve Yýldýzcý
(2006)'nýn kent parklarýnýn nitelik ölçütlerinin
belirlenmesi için oluþturduklarý anket sorularýndan
yararlanýlarak karne hazýrlanmýþtýr ve parkýn
niteliðinin belirlenmesinde materyal olarak kullanýlmýþtýr.
Çalýþmanýn yöntemini; bitki tür ve konumlarýnýn belirlenmesi, vaziyet planýnýn alana uygunluðunun deðerlendirilmesi amacýyla yerinde gözlemler
ve incelemeler yapýlmasý, halk bahçesinin vaziyet
planý üzerinde bitki özelliklerinin oransal deðerler
olarak tanýmlanmasý, bu yol ile alanýn ekolojik
niteliðinin belirlenmesi, hazýrlanan karnelerle alanýn
özelliklerinin puanlanmasý ile parkýn nitelik ölçütlerine uyumunun belirlenmesi oluþturmaktadýr.
Çalýþmanýn yönteminin uygulanmasý iki aþamada gerçekleþtirilmiþtir. Birinci aþamada alandaki
mevcut bitkilerin türleri belirlenerek, parkýn vaziyet
planý üzerine AutoCAD 2008 programýnda çizgisel
tanýmlamalarý yapýlmýþtýr. Ayný zamanda 2007 yýlýna
ait Goggle Earth Uydu görüntüleri altlýk olarak
kullanýlarak mevcut yeþil alanlarýn doðruluklarý
kontrol edilmiþtir. Halk bahçesinin ekolojik özelliklerinin belirlenmesi amacý ile alanýn mevcut bitkisel
ve yapýsal planý hazýrlandýktan sonra Netcad 4.0
programýnda sayýsallaþtýrýlmasý yapýlarak, park
alanýnda sert ve yumuþak yüzeylerin (geçirimli
yüzeylerin) alansal açýdan oraný belirlenmiþtir. Park
alanýndaki mevcut yumuþak yüzeyler toprak alanlar
ve bitkilendirilmiþ alanlardýr ve bu alanlarýn tüm
park alanýndaki yüzdelik oraný belirlenmiþtir. Bu
orana göre park alanýnýn ekolojik niteliði belirlenebilmektedir. Bu çalýþmalara paralel olarak mevcut
bitkilerin ekolojik istekleri, dendrolojik özellikleri,
estetik ve görsel algýlama özellikleri SPSS 15
Windows programýnda deðerlendirilmiþtir. Bu
özelliklerin (yaprak rengi, gövde rengi, çiçek rengi,
bitki boyu, çapý, çiçek rengi-kokusu, rüzgara
dayanýklýlýk, florada bulunmasý, kent ortamýna
uyum saðlama vb.) alanda bulunma yüzdesi tanýmlayýcý istatistikler þeklinde verilmiþtir.
Ýkinci aþamada; halk bahçesinin kent parký
ölçütlerine uyumunun belirlenmesi için Yücel ve
Yýldýzcý (2006)'nýn kent parklarýnýn nitelik ölçütüNo: 74, 2010
Parklarda Ekolojik Koþullarla Dengeli, Ýþlevsel ve Estetik...
nün belirlenmesi için oluþturduklarý anket sorularýndan yararlanýlarak Hepcan ve Ayhan (2004)’ýn
güvenliðe yönelik yaptýklarý çalýþmada uyguladýklarý karne yöntemi de göz önünde bulundurularak karneler hazýrlanmýþtýr.
Bu karnelerle Halk Bahçesi'nin aktivite ve
kullanýmlar, ulaþýlabilirlik, konfor-imaj ve sosyallik
açýsýndan nitelik ve niceliklerinin iyi, orta, zayýf
þeklinde birden üçe kadar puanlanmasý yapýlmýþtýr.
Puanlamalar yapýlýrken, park alaný farklý mevsimlerde, haftanýn farklý gün ve saatlerinde gezilmiþ,
alaný kullanan kiþilerle görüþmeler yapýlmýþ,
kullanýcýlar sosyallik ve alaný kullanýmlarý yönünden
gözlemlenerek deðerlendirilmiþtir. Park alanýnýn
mesleki bakýþ açýsý ile kullanýcý görüþleri dikkate
alýnarak analizinin yapýlmasý istendiðinden araþtýrýcý
tarafýndan deðerlendirilmiþtir ve araþtýrýcý alanda
yaptýðý gözlemler ve görüþmeler doðrultusunda her
bir ölçüte puan vermiþtir. Daha sonra verilen tüm
puanlar göz önünde bulundurularak, tüm kriterlere
göre alanýn bütünü deðerlendirilmiþtir.
BULGULAR
Halk bahçesinin toplam 3,1 hektarlýk alanýnda
yumuþak (çim, bitkilendirilmiþ ve toprak alanlar)
yüzeyler 1,8 hektardýr. Buna göre alanda sert yüzeyyumuþak yüzey oraný 1:1,38'dir. Diðer bir deyiþle
alandaki yüzeylerin % 58'i geçirimli yüzeylerdir
(Þekil 1). Geçirimli yüzeyle geçirimsiz yüzey oraný
yaklaþýk olarak eþit miktarda görülmektedir. Eþbah
(2006) Aydýn'da kent parklarý ile ilgili yaptýðý
çalýþmasýnda geçirimli yüzeylerin geçirimsiz
yüzeylerle oranýnýn yakýn olmasý ve geçirimli
yüzeyin az olmasý durumunda kent parký kalitesinin
düþük olduðunu vurgulamaktadýr. Bu kriter de
dikkate alýndýðýnda park alanýnýn genel büyüklüðü
ve konumuna göre ekolojik açýdan bu oranýn düþük
olduðu görülmektedir. Buna göre parkýn ekolojik
niteliði orta deðerdedir. Park alanýnda iþlevi olmayan
sert yüzeyler mevcuttur, bu alanlarýn ve oyun
alanlarýnýn çevresinin bitkilendirilmesi ile bu oran
yükseltilebilecektir.
Halk bahçesine ait bitki örtüsündeki türler
yerinde yapýlan tespitler sonucu belirlenmiþ,
AutoCAD 2008 programý aracýlýðýyla mevcut durum
planýna iþlenmiþtir (Þekil 2). Alanda belirlenen bitki
örtüsünün ekolojik istekleri (Çanakkale doðal bitki
örtüsünde bulunma durumu, rüzgara ve kent
ortamýna dayanma) ve dendrolojik özellikleri
(habitus, yaprak, gövde, çiçek, meyve özellikleri, boy
ve çap geniþlikleri) saptanmýþ, bu deðerlerin SPSS
No: 74, 2010
Ekoloji
Þekil 1. Çanakkale Halk bahçesinde mevcut alanlarýn
sayýsallaþtýrýlarak alan hesabý yapýlmasý.
Þekil 2. Çanakkale Halk bahçesinin vaziyet planý 2009
(Anonymous 2002'den yararlanýlarak
geliþtirilmiþtir).
15.0 Windows istatistik programýnda tanýmlayýcý
istatistikleri yapýlmýþ ve sayýsal deðerleri içeren
tablolar sunulmuþtur. Buna göre ekolojik istek ya da
dendrolojik özelliklerinden biriyle ön plana çýkan
türlerin oranlarý belirlenmiþtir.
Bitkisel tasarýmlarda; bitkinin fonksiyonu yaný
sýra estetik özelliklerinin de göz önünde bulundurulmasý ve tasarým ilkeleri doðrultusunda kullanýlmalarý önemlidir. Bu ilke ve öðeler mekanýn
büyüklüðüne, çevrenin fiziksel özelliðine vb. koþul193
Ekoloji
lara göre farklý þekillerde uygulanabilir. Bitkilerin
kullanýmýnda istenilen amaçlara ulaþýlabilmesi için
bitkilerin görsel algýlama özelliklerinin tanýmlanmasý ve kullanýmlarýndaki etkileri tartýþýlmalýdýr
(Gültekin 1994). Halk bahçesinde bulunan bitkilerin hem estetik yönden hem de iþlevsel olarak
doðru kullanýlýp kullanýlmadýðýna bakabilmek için
bu özellikleri tanýmlanmýþ ve kullaným þekilleri göz
önünde bulundurulmuþtur. Alanda 85 tür bitki
belirlenmiþtir ve özellikleri tanýmlayýcý istatistik
olarak sayýsal deðerlerle tanýmlanmýþtýr (Tablo 1).
Halk bahçesindeki bitki türleri genellikle geniþ
yapraklý aðaç ve çalýlardan oluþturmaktadýr (Tablo
2). Geniþ yapraklý bitkilerde herdem yeþil türlerin az
olduðu, bir türden çok sayýda kullanýlarak monotonluk yaratýldýðý görülmektedir. Ýbreli bitkilerde
farklý türlere yer verilmemiþtir, fakat ayný türden
fazla sayýda kullanýlmýþtýr. Park alanýnda özellikle
Ulmus campestris L., Fraxinus excelsior L., Pinus brutia
L., Cupressus sempervirens L., Laurus nobilis L.
türlerine çok yer verilmiþ olup ilgi uyandýrýcý renkli
bitkilere yer verilmemiþtir. Alanda çoðunlukla tüm
Anadolu'da ve Akdeniz ikliminde yetiþebilen türler
bulunmaktadýr (Tablo 2). Bu da Çanakkale iklimine
de uygun olduklarýný göstermektedir.
Park alanýnda çoðunlukla ýþýk isteði yüksek veya
yarý gölge ortamlarda geliþim gösterebilen bitkiler
mevcuttur. Fakat alanda bitkiler çok boylanmýþ ve
sýk dikilmiþ olduklarýndan birbirlerini gölgeler
durumdadýrlar. Alandaki bitkilerin toprak isteði
açýsýndan çoðunlukla kuru-kumlu, aðýr killi-tuzlu
topraklara dayanabilenler ve genel olarak her türlü
toprak þartýnda yetiþebilen türler olduðu görülmektedir (Tablo 3). Bitkilerin kök yapýlarý genelde
yayýlýcý-yayvandýr. Çanakkale bölgesinde taban suyu
seviyesinin yüksek olmasý, bu kök sistemindeki
bitkilerin geliþimi için sorun oluþturmaktadýr.
Alanda soðuða dayanýklý türler çoðunlukta olmasýna karþý %47 oranýnda da soðuktan korunmasý
gereken türler vardýr. Çanakkale iklimi kýþ mevsiminde soðuk rüzgarlara hakim olduðundan bitkilerin korunmasý için önlemler alýnmalýdýr. Bitki
formu açýsýndan daha çok daðýnýk formlu bitkiler
mevcuttur. Farklý tür bitkiler sayýsal olarak az
olduðundan form olarak da alanda çeþitlilik yoktur .
Park alanýnýn genelinde mevcut türlerin habitus
özellikleri görsel etkileri yönünden incelenmiþtir
(Tablo 4). Buna göre habitusu görsel yönden etkisiz
olan türler %56,5 oranýndadýr. Alanda ayný türlerin
sürekli tekrarý yapýldýðýndan habitus özelliði
194
Erduran ve Kabaþ
Tablo 1. Halk bahçesindeki mevcut süs bitkileri
(Karamanoðlu 1974, Gültekin 1994)
etkileyici olan bitkilerin görsel algýsý etkisiz
kalmaktadýr. Ayný þekilde alanda %61,2 oranla gölge
etkisi olmayan Cupressus sempervirens L. gibi bitki
türlerine yer verilmiþtir. Fakat bu bitkiler ile birlikte
alanda sayýca daha fazla kullanýlan Ulmus campestris L.
gibi geniþ taçlý, uzun boylu bitkiler yoðun gölge
etkisi oluþturmaktadýr.
Alanda 0,50 m-1,50 m boylarýnda olan bitkiler
No: 74, 2010
Parklarda Ekolojik Koþullarla Dengeli, Ýþlevsel ve Estetik...
%10,6; 2m-4m boylarýnda olanlar %25,9; 5m-10m
boylarýnda olanlar %26; 15-25m boylarýnda olan
bitkiler %30,6; 30-35m boylarýnda olan bitkiler %7
oranýndadýr. Alanda yüksek boylu bitkilerin oraný
fazladýr, bu da alanýn yaþlý bitkilerden oluþmasýndan
kaynaklanmaktadýr. Bitkilerin taç geniþliði de yaþlarý
ile ilgilidir. Taç geniþlikleri 0,5m-1,5m arasý olanlar
%14,1; taç geniþliði 2m-5m arasýnda olanlar %45,9;
taç geniþliði 6m-12m arasýnda olanlar %22,3; taç
geniþlikleri 15m-30m arasýnda olanlar %16,6 oranlarýndadýr ve bu da alanda birbirini çok gölgelemelerine neden olmaktadýr.
Bitkilerin türlerine göre doku özellikleri incelendiðinde ince ve kaba dokulu olanlarýn sayýsal olarak
yaklaþýk eþit oranda olduðu görülmektedir. Kent
ortamýnda yetiþmeye uygun olan türler %89,4
oranýndadýr (Tablo 5).
Park alanýndaki bitkiler çoðunlukla rüzgar
etkisine dayanýklýdýr. Fakat bitkilerin doðal bitki
örtüsünde bulunma oranlarý düþüktür (Tablo 6). Bu
da parkýn ekolojik niteliðinin geliþtirilmesi için
doðala yakýn bir seviyenin yakalanmasýný olumsuz
etkileyen faktörlerden biridir. Bitkilerin tuza dayanýklýlýk durumu ise %57,6 oranýndadýr.
Park alanýndaki bitkilerin %81,2'si budanabilen
türlerdir ve bakým þartlarý daha kolaydýr. Bitkisel
tasarýmda kullanýmlarýnýn oraný ise soliter %16,5;
sýnýr bitkisi %15,3; örtü bitkisi %4,7; hem grup hem
soliter olarak kullanýlabilenler %63,5 tir. Alanda
yapraklarýnýn görüntüsü etkisiz olanlar %49,4
oranýndadýr. Yapraklarýnýn þekli ile etkili olanlar
%20; sonbahar rengi ile etkili olanlar %5,9; alacalý
yapraklarý ile etkili olanlar %2,4; herdem yeþil
olanlar %14,1; gümüþi renkli olanlar %5,9; kýrmýzý
yapraklarý ile etkili olanlar %2,4 oranlarýndadýr. Park
alanýnda renkli yapraklarýyla dikkat çeken türlerin
oranýnýn çok düþük olduðu görülmektedir.
Diðer önemli bir görsel etki olan gövde kabuðu
rengi yönünden bitkilerin %88,2'sinin belirgin
olarak renk etkisi yaratmadýðý, gövde üzerinde ilgi
uyandýracak þekiller ve doku bulunmadýðý görülmektedir. Meyve görüntü ve renkleriyle dikkat
çekme durumlarý ise, etkisiz %29,4; kýrmýzý %9,4;
kahve rengi %9,4; kýrmýzýmsý kahve %5,9; turuncu
%1,2; yeþil %10,6; siyah %4,7; sarý %12,9 þeklindedir. Çiçeklerinin görüntüsü etkisiz olanlar %23,5;
beyaz %28,2; açýk pembe %2,4; koyu pembe % 5,9;
kýrmýzý % 1,2; sarý % 7,1; mor % 5,9; farklý renklerde
% 3,5 oranlarýndadýr. Renkli olan çiçekler de boyut
yönünden dikkat çekici deðildir ve renkleri beyaz ve
No: 74, 2010
Ekoloji
Tablo 2. a. Bitkilerin tipleri, b. bitkilerin yetiþtiði bölgeler
(Aslanboða 2002).
Tablo 3. a. Bitkilerin ýþýk isteði, b. Toprak isteði, c. Kök
yapýsý (Güngör ve ark. 2002).
Tablo 4. a. Soðuða dayaným, b. Bitkilerin formu, c. Habitus
(Güngör ve ark. 2002).
Tablo 5. a. Bitkilerin dokusu, b. Bitkilerin kent ortamýna
uyumu (Güngör ve ark. 2002).
Tablo 6. a. Bitkilerin rüzgardan etkilenmesi, b. Bitkilerin
doðal olup olmadýðý (Güngör ve ark. 2002).
açýk pembe olanlar uzaktan algýlanamamaktadýr.
Çiçekleri kokusuz olanlar % 56,5; çiçek kokusu
güzel olanlar % 16,5; çiçek kokusu kötü olanlar %
3,5 oranlarýndadýr.
Halk bahçesi 36.500m2 lik alana sahiptir. Alanýn
nitelik ölçütlerini belirleyen kullaným, ulaþýlabilirlik,
konfor ve imaj, sosyallik bileþenleri açýsýndan da
alanýn analizi yapýlmýþtýr. Kent parklarýnýn kentlinin
tüm yaþ gruplarýna ve ihtiyaçlarýna hizmet
edebilmesi ile birlikte, etkili hizmet alaný yarýçapýnýn
195
Ekoloji
1-10 km olduðu ve ideal büyüklüklerinin 40-800 da
olduðu göz önünde bulundurulmalýdýr (Emür ve
Onsekiz 2007). Ayný zamanda kent parký kent
rekreasyon dokusu içerisinde yer almalýdýr ve her
yaþ grubunda ve sosyal yapýdaki kentlinin ihtiyaçlarýna cevap verebilecek aktivasyonlara sahip olmalýdýr. (Gül ve Küçük 2001). Bu kriterler göz önünde
bulundurularak Çanakkale Halk Bahçesi'nin kent
parký nitelikleri oluþturulan çizelge ile deðerlendirilerek irdelenmiþtir (Tablo 7).
Park alanlarý, kent içinde "yeþil" sistemi oluþturma özelliði ve bu sistemin devamlýlýðýný saðlama
açýsýndan hem bir kentsel öðe hem de sosyal bir
mekan olma özelliðine sahiptir. Kentsel kültür
birikiminin yansýdýðý ve toplumsal iletiþimin
gerçekleþtiði odak noktalarýdýr. Parklarýn ekolojik,
sosyal ve hizmet nitelikleri, donatýlarý, peyzaj deðeri,
eriþilebilirliði ve estetik deðerleri, parklarýn kentsel
yaþam kalitesine katkýsýný belirlemektedir (Emür ve
Onsekiz 2007). Bireyin çevresinden hoþnutluðu
yaþam niteliðini etkiler. Kalite en basit sekliyle,
mevcut durumdan eksikliklerin çýkarýlmýþ halidir
(Yavuzçehre ve Torlak 2006).
Halk bahçesi için kalite ölçütlerinin puanlanmasýnda alan kullanýmý ve aktiviteler yönünden
zayýf; konfor ve imaj yönünden orta ve zayýf;
sosyallik yönünden orta; ulaþým yönünden iyi
olduðu görülmektedir. Buna göre alan, kent parký
nitelikleri açýsýndan kent merkezinde yer almasýndan dolayý ulaþým yönünden yeterlidir. Halk bahçesi
36,5 da lýk alaný ile Emür ve Onsekiz (2007)'in
çalýþmalarýnda kent parklarý için 40-800 da olarak
belirtilen ideal büyüklüðün altýnda kalmaktadýr.
Halk bahçesi kullanýcýlarýn farklý yaþ gruplarýna ve
farklý ilgi alanlarýna göre çeþitli aktiviteler yapmasýna
olanak tanýmamaktadýr. Ayrýca alanda dinlenme
eðlenme amaçlarýna yönelik kullanýmlara yer
verilmemiþtir. Alan sadece gölgede yürüyüþ yapma
imkaný saðlamaktadýr. Ziyaretçilerin gruplar halinde
oturarak sosyalleþebilecekleri oturma alanlarý
yoktur. Alana kalabalýk gruplarla gelenler çimlere
oturmaktadýrlar ve bu da park içinde görsel olarak
itici olmaktadýr. Ayný zamanda çim alanlarýn uzun
süre ezilmesine baðlý olarak yok olduðu ve
gelenlerin çöplerini de buralarda býraktýðý
görülmektedir.
SONUÇ VE TARTIÞMA
Halk Bahçesi'nin kentsel kaliteyi artýrýcý yönde
geliþiminin saðlanabilmesi için hem ekolojik yönden
hem de bitkilendirme ilkeleri yönünden tekrar ele
196
Erduran ve Kabaþ
alýnarak tasarlanmasý gerekir. Ekolojik yönden,
alanda mevcut çim alanlarýn oranýnýn artýrýlmasý ve
parka gelenlerin bölge doðal örtüsünü de
tanýmalarýný saðlayacak ve alana kimlik kazandýracak
doðal örtüdeki türlere daha fazla oranda yer
verilmesi gerekir. Alanda yumuþak yüzeylerin oraný
%58'dir ve bu oran Eþbah'ýn (2006) Aydýn kent
parklarý ile ilgili yaptýðý çalýþmada belirttiði gibi
ekolojik nitelik açýsýndan düþük bir deðerdir. Alanýn
özellikle yumuþak yüzeylerinin artýrýlmasý, mevcut
toprak alanlarda yer örtücü bitkilere yer verilmesi
niteliðine katký saðlayacaktýr. Ayrýca park alanýnda
ziyaretçilerin oturabileceði alanlar sýnýrlý olduðundan çim alanlar, uzun süreli ve yoðun olarak basýlmaya maruz kalmaktadýr ve bakýmlarý da yapýlmamaktadýr.
Park alanýnda mevcut aðaçlarýn büyük bir
yoðunluðu, daha önceki aile konaðýnýn bahçesinden
kalmýþtýr ve budama, bakým iþleri yeterli yapýlmadýðýndan birbirinin geliþmesini engelleyerek
formlarý bozulmuþtur. Ayný zamanda yaþlý ve
kurumuþ aðaçlarýn fazla oluþu yangýn tehlikesi ve
zararlý böceklerin konaklamasý sorunlarýný ortaya
çýkarmaktadýr. Park alanýnda geniþ çaplý budama
iþlemi uygulanarak bölge ekolojisine uygun, alana
hareketlilik kazandýracak renk etkisi olan süs
bitkileri ile takviyeler yapýlmalýdýr. Mevcut bitkiler,
Aslanboða (2002)'nýn belirttiði kentlerde bitkilerin
ekolojik etkilerini alanda saðlamakla birlikte yeterli
estetik etki uyandýramamaktadýrlar. Aslanboða'nýn
tasarým ilkeleri açýsýndan önemli gördüðü dendrolojik özellikler, alanda kullanýlan bitkilerde oldukça
düþük oranlara sahiptir. Alanda gölge etkisi olan
türler daha az olmasýna karþýn nicelik olarak bu
bitkilerin fazla olmasý park alanýnýn oldukça yoðun
gölge olmasýný saðlamaktadýr. Alanda mevcut
bitkilerin kullanýmýnda birbirleri ile dengeli,
uyumlu olarak kullanýlmadýklarý, bazý türlerin
vurgulanarak ilgi çekmelerinin saðlanmadýðý, alanýn
bir koruluk ya da aðaçlandýrma alaný niteliðinde
olduðu görülmektedir.
Peyzaj Mimarlýðý çalýþmalarýnda kullanýlan bitkileri sadece süs bitkileri olarak nitelendirmek hem
eksik hem de yanlýþ bir tanýmlamadýr. Bitkilerin
gürültü, toz, gaz, hava, su ve görsel kirliliðin önlenmesinde büyük faydalarý olduðu gibi çevre kalitesine
katkýda bulunarak rekreasyonel olanaklar saðlarlar
(Yýlmaz ve Zengin 2003). Halk bahçesi de bitkisel
potansiyeli ile kent ekosistemini dengeleme ve
mikroklima etkisi yaratma yönünden önemli bir
No: 74, 2010
Ekoloji
Parklarda Ekolojik Koþullarla Dengeli, Ýþlevsel ve Estetik...
Tablo 7. Kalite Ölçütlerinin Belirlenmesinde Kullanýlan Ölçüt Karnesi (Yücel ve Yýldýzcý 2006).
iþlevi yerine getirmektedir. Fakat rekreasyonel
yönden, mevcut bitkilerin görsel çekiciliði
ziyaretçileri etkilemekten uzaktýr. Kullanýlan bitkilerin gövde kabuðu etkisi, yaprak ve çiçeklerinin
hem görsel hem koku etkisinin düþük oranlarda
No: 74, 2010
olmasý yeterince amacý karþýlamadýðýný göstermektedir. Alanda en fazla geniþ yapraklý aðaç türlerine
yer verilmiþtir. Ayrýca alanda Ulmus campestris L.,
Fraxinus excelsior L., Pinus brutia L, Pinus pinea L,
Cupressus sempervirens L., Laurus nobilis L. gibi
197
Ekoloji
türlerin çok sayýda kullanýlmasýndan dolayý diðer
bitkilerin görsel etkilerinin yok olduðu görülmektedir. Kullanýlan bitkilerde, görsel etki uyandýrabilecek meyve rengi kýrmýzý, sarý, turuncu renkli
olanlar toplam %12,5 gibi çok düþük orandadýr. Ayný
þekilde çiçek rengi kýrmýzý, sarý, mor, koyu pembe
olanlar toplam %20,1 oranýnda, güzel kokulu çiçeði
olanlar ise %3,5 oranýndadýr. Bu orandaki bitkiler
ayný zamanda sayý olarak da düþüktür ve yeterince
güneþten yararlanamadýklarýndan saðlýklý olarak
geliþememektedirler. Eþbah (2002)'ýn belirttiði
ekolojik nitelik açýsýndan önemli olan doðallýk
faktörü açýsýndan Halk Bahçesinde doðal örtüde yer
alan türler %37,6 lýk oranla çok düþüktür.
Kelkit (2002)'in çalýþmasýnda belirtilen, Çanakkale kentsel tasarýmýnda kullanýlan bitkilerin seçiminde ve kullanýmýndaki yanlýþlýklar Halk Bahçesinde de görülmektedir. Türkiye florasýnýn A1 ve B1
karelerinde Çanakkale doðal bitki örtüsündeki
türlerin incelenmesi sonucu park alanýnda hem
saðlýklý geliþebilecek ve hem de süs bitkisi olarak
form, renk, doku özellikleri ile estetik görüntüler
sergileyebilecek en önemli türler þu þekilde
belirlenmiþtir (Kutluk ve Aytuð 2004):
Boyacý katýrtýrnaðý (Genista sp.), erguvan (Cercis
sp.), hanýmeli (Lonicera sp.), hayýt (Vitex), katýr
týrnaðý (Spartium sp.), kocayemiþ (Arbutus unedo),
mersin (Myrtus sp.), tesbih çalýsý (Styrax sp.), sakýz
aðacý (Pistacia lentiscus), sandal aðacý (Arbutus
andrachne) sayýlabilir. Bunlarýn haricinde bölge
ikliminde iyi uyum saðlayan, çiçekleri ve meyveleri
Erduran ve Kabaþ
ile etkili olan, altýnçanak (Forythia sp.), güvey kandili
(Koelreuteria sp.), hatmi (Hibiscus sp.), japon elmasý
(Malus sp.), kelebek çalýsý (Buddleia), Kýbrýs akasyasý
(Acacia sp), kýsmet aðacý (Clerodendron sp.), lale aðacý
(Liriodendron sp.), manolya (Magnolia sp.), oya aðacý
(Lagerstromia), süs kirazý, süs eriði, süs þeftalisi
(Prunus sp.) gibi bitkilerin alanda yer almasý park
alanýnýn çekici olmasýný saðlayacaktýr. Bu türler
kentlinin hem rekreasyonel faaliyetleri sýrasýnda
bölge doðasýný yakýndan tanýmalarýný saðlayacaktýr,
hem de alanýn ekolojik niteliðini artýracaktýr.
Park alanýný incelenmesi sonucu yapýlan
puanlamada, parkýn konfor ve imajýnýn ortadan
zayýfa doðru düþen deðerde olduðu görülmektedir.
Sosyallik yönünden orta, ulaþým yönünden iyi, farklý
aktivitelerin bulunmasý yönünden ise zayýf olduðu
görülmektedir. Yücel ve Yýldýzcý (2006)'nýn kent
parklarýnýn kalite kriterlerini belirleyen etmenler
olarak belirlediði bu kriterlerin Halk Bahçesi
ölçeðinde puanlanmasý ile bu deðerler açýsýndan
alanýn yetersiz olduðu görülmektedir. Alanýn kent
parký kalitesi olarak niteliklerinin artýrýlabilmesi ve
kullanýcýlarýn ihtiyaçlarýný daha iyi karþýlayabilecek
duruma gelebilmesi için belirtilen ölçütler
doðrultusunda kalitesinin artýrýlmasý yönünde
çalýþýlmalýdýr. Alanýn günün her saati ve her yaþ
grubu kullanýcýlarýn ihtiyaçlarý düþünülerek,
bölgenin doðal yapýsýný da yansýtan örneklere yer
verilerek zenginleþtirilmesi kaliteli bir kent parký
olmasýný saðlayacaktýr.
KAYNAKLAR
Anonymous (2002) Çanakkale Ýlinin Oluþum ve Geliþim Süreci. Çanakkale Belediyesi Kayýtlarý,
Çanakkale.
Aslanboða Ý (2002) Bitkilendirmenin Ýlkeleri. T.C. Orman Bakanlýðý Ege Ormancýlýk Araþtýrma
Müdürlüðü Yayýnlarý, Ýzmir.
Chiesura A (2004) The Role of Urban Parks for The Sustainable City. Landscape and Urban Planning
68, 129-138.
Emür SH, Onsekiz D (2007) Kentsel yaþam kalitesi bileþenleri açýsýndan açýk ve yeþil alanlarýn önemiKayseri/Kocasinan ilçesi park alanlarý analizi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 22,
367-396.
Eþbah H (2006) Aydýn'da Kent Parklarýnýn Bazý Ekolojik Kalite Kriterleri Yönünden Ýrdelenmesi.
Ekoloji 15, 58, 42-48.
Gobster PH (2001) Vision of nature conflict and compatibility in urban park restoration. Landscape
and Urban Planning 56, 35-51.
Gül A, Küçük V (2001) Kentsel açýk-yeþil alanlar ve Isparta kenti örneðinde irdelenmesi. Süleyman
Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi 2, 27-48.
Gültekin E (1994) Bitki Kompozisyonu. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ders Kitabý No:10
Adana.
Güngör Ý, Atatoprak A, Özer F, Akdað N, Kandemir NÝ (2002) Bitkilerin Dünyasý. Lazer Ofset
Matbaasý, Ankara.
198
No: 74, 2010
Parklarda Ekolojik Koþullarla Dengeli, Ýþlevsel ve Estetik...
Ekoloji
Hepcan ÇC, Ayhan ÇK (2004) Kamusal Dýþ Mekanlarda Güvenlik Sorunu: Ýzmir Kültürpark Örneði.
TMMOB Peyzaj Mimarlarý Odasý, Peyzaj Mimarlýðý II Kongresi Bildirleri, 25-27 Kasým 2004, Ankara,
203-212.
Karamanoðlu K (1974) Türkiye Bitkileri I.Cilt. Fon Matbaasý, Ankara.
Kelkit A (2002) Çanakkale Kenti Açýk-Yeþil Alanlarda Kullanýlan Bitki Materyali Üzerinde Bir
Araþtýrma. Ekoloji 10, 43, 17-21.
Kellekci ÖL, Berköz L (2006) Konut ve çevresel kalite memnuniyetini yükselten faktörler. Ýstanbul
Teknik Üniversitesi Dergisi/a Mimarlýk, Planlama, Tasarým 2, 165-176.
Kutluk H, Aytuð B (2004) Plants of Turkey Grid By Grid A1-B1. Birlik Ofset Yayýncýlýk, Eskiþehir.
Polat AT, Önder S (2004) Kent Parký Kavramý ve Konya Kenti Ýçin Bir Kent Parký Örneði. Selçuk
Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 18, 34, 76-86.
Yavuzçehre PS, Torlak SE (2006) Kentsel Yasam Kalitesi ve Belediyeler Denizli Karsýyaka Mahallesi
Örneði. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2, 4, 184-207.
Yýlmaz S, Zengin M (2003) Erzurum Kent Halkýnýn Süs Bitkilerine Olan Talebinin Belirlenmesi.
Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi A, 1, 29-42.
Yücel GF, Yýldýzcý AC (2006) Kent parklarý ile ilgili kalite kriterlerinin oluþturulmasý. ÝTÜ Dergisi/a.
Mimarlýk, Planlama, Tasarým 2/2, 220-230.
No: 74, 2010
199