ham petrol fiyatlarını belirleyen ana faktörler ve güncel

HAM PETROL FİYATLARINI BELİRLEYEN ANA FAKTÖRLER VE GÜNCEL DEĞİŞİMLER
SERDAR GÜRÜZÜMCÜ – MEHMET APAYDIN
Şekil 7 ve 8’de gösterilen grafiklere bakıldığında; 2013 yılında günlük 1 milyon varil talep fazlası ile yükselen fiyatlar,
2014 yılındaki 1 milyon varil arz fazlası ile karşımıza çıkmakta ve fiyatlarda ciddi düşüşlere yol açmaktadır.
1980 - 2014 PETROL TÜKETİM - ÜRETİM DENGESİ
Toplam Kuresel Ham Petrol Arzi (x1000 varil / gun)
100000
94000
90000
Gunlluk Arz Miktari (x1000 / gun)
Global enerji tüketiminin en önemli kaynakları olan petrol ve doğalgaz; arz – talep güvenliği, kaynak miktarı ve birim fiyatları gibi
kıstaslar açısından değerlendirildiğinde, tüm siyasi otoriteler ve uluslararası piyasalar için çok önemli bir yere sahiptir. Bu üç kıstasın
de birbirini etkilediği gerçeğinin yanı sıra, değişken petrol fiyatlarına odaklanıldığında; 2014 yılının ikinci yarısından itibaren hızlı bir
düşüşe geçen petrol fiyatları küresel ve bölgesel birçok dengeyi değiştirmiş ve birçok ülke için farklı politik, siyasi ve ekonomik
sonuçlar doğurmuştur.
Küresel ve iç piyasaların sürdürülebilir kalkınma ve gelişim süreçlerinin devamı, hatta yerine göre hayatta kalabilmeleri gibi önemli
hususların değerlendirilebilmesi için petrol fiyatlarının seyri önem arz etmektedir. Bu sebeple petrol fiyatlarındaki değişimlerin altında
yatan temel etkenlerin bilinmesi, verimli politikaların belirlenebilmesi ve yaptırımların uygulanabilmesi için gereklidir
Bu çalışmada; petrol fiyatlarında 2014 Temmuz sonrası başlayan hızlı düşüşe sebep olan değişimlerin ana nedenlerinden
bahsedilmektedir. Bu kapsamda; ekonomik ve siyasi etkenler güncel durumlar açısından değerlendirilmiştir.
80000
70000
60000
50000
40000
30000
EKONOMİK ETKENLER
1- ABD MERKEZ BANKASI (FED) POLİTİKALARI
20000
10000
ABD Merkez Bankasi FED’in parasal genişleme (quantitative easing) politikasını sonlandırması ve hemen akabinde faiz artırım
beklentileri ile güçlenen ABD Doları, petrol fiyatları üzerinde önemli bir role sahiptir. ABD Dolarının güçlenmesi ile petrol varil
fiyatlarının düşüşü ters orantılı olarak Şekil1 ve Şekil 2’ de gösterilen grafiklerde de açıkça belirtilmiştir. ABD Dolarının yükselme
trendine geçtiği dönemlerde, petrol fiyatlarının düşüşü hızlı bir şekilde gerçekleşmiştir. Diğer emtiaların gibi petrolünde fiyatlaması
ABD doları ile yapıldığı için ABD Dolarının yükselmesi sonucu petrolün fiyatı düşer. Ayrıca ABD Dolarının değerlenmesiyle ABD Doları
cinsinden olan ABD tahvil gibi değerli kağıtlara küresel sermayenin yönelmesi de petrol fiyatlarını düşürür. Bunu son 10 yıldaki petrol ve
ABD Dolarındaki değişimleri gösteren Şekil 3 teki grafikte de görebilirsiniz. Aynı şekilde FED’in 2008’de başlattığı parasal genişleme
programınabaşlaması sonucu ABD Dolarının değer kaybetmesi ve petrol fiyatlarındaki artış da bir diğer örnek olarak karşımıza
çıkmaktadır.
92000
90000
88000
86000
84000
82000
80000
0
2005
1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014
Dünya Tüketimi
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Yillar
Dünya Üretimi
Şekil 7: 1980-2014 yılları arasında Petrol Tüketim ve Üretim
Dengesi
Şekil 8: Günlük toplam küresel ham petrol arzında 2005-2014 yılları
arasındaki değişim. 2005’de 85 milyon varil / gün olan arz değeri,
2014 yılında 93 milyon varil / gün değerine ulaşmıştır.
BRENT PETROL FIYATI ($ / varil)
120
PETROL VARIL FIYATI ($)
100
80
60
40
20
0
Tem 01,
2014
Şekil 9: 2014 yılında Küresel petrol arzı büyümesine en çok
katkı yapan 5 ülke
Ağu 01,
2014
Eyl 01,
2014
Eki 01,
2014
Kas 01,
2014
Ara 01,
2014
Oca 01,
2015
Şub 01, Mar 01,
2015
2015
Nis 01,
2015
May 01,
2015
Miktar
Petrol varil fiyatlarının en büyük düşüşü gösterdiği Temmuz 2014 (114 ABD Doları) ile Aralık 2014 (43 ABD Doları)
arasında, Libya’daki üretim rakamlarının aynı dönemde günlük 250 bin varilden 950 bin varile çıkışı da küçük bir etki yapmıştır.
Ayrıca; FED, Avrupa Merkez Bankası ve IMF gibi küresel ekonomiye yön veren kuruluşlara göre de 2015 ve 2016
yıllarında dünya ekonomisinin yavaşlayacak olması da petrol talep beklentilerinde düşüşe yol açıp, petrol fiyatlarını olumsuz
etkilemiştir.
Bunların dışında, kısa vadeli olarak arz – talep durumuna etki edebilecek bir diğer neden de mevsim koşullarıdır.
Mevsimsel duruma bağlı olarak petrol üretimi ve tüketimi değişiklik gösterebilir. Kış dönemlerinde üretim koşulları daha zorlaştığı için
arz miktarında dalgalanma görülebilir. Aynı şekilde, talep miktarında da ısınma sistemlerinde petrol ve petrol dönüşümü kullanımı
dolayısı ile doğalgaz kullanımında yaşanan mevsim etkisi kadar olmasa da yine kayda değer bir talep değişimi gözlenmektedir.
Şekil 2: ABD Doları İndeksi. ABD Dolarının Euro, Yen, Pound,
Kanada Doları, İsviçre Frangı, İsveç Kronu karşısında 2014
Temmuz – 2015 Mayıs arası değişimi
(http://www.tradingeconomics.com/united-states/currency)
Şekil 1: Brent Petrol varil fiyatının 2014 Temmuz – 2015 Mayıs
arası değişimi (Energy Information Administration, 2015)
Şekil
10:
2014-2015
Libya
Petrol
Üretim
https://ycharts.com/indicators/libya_crude_oil_production
3 – YENİLİKÇİ TEKNOLOJİ – DÜŞEN MALİYET ETKİSİ
Petrol Ekonomisinde en önemli unsur, yatırımın finansal olarak elverişli olmasıdır. Bu da günün petrol birim fiyatı ve
planlanan üretilebilir petrol miktarı karşısında toplam maliyet ile yatırımın zamansal değeri unsurları karşılaştırılarak yapılmaktadır.
Bugünkü üretim artışının en önemli kriterlerinden birisi de teknolojik gelişmelerdir.
Ankonvansiyonel yöntemler ile şeyl petrolü, kaya petrolü vb. kaynakların üretime etkisi azımsanmayacak derecede
önemlidir. Bu yöntemlere en önemli katkıyı ABD ve Kanada üretimine yapmıştır. Amerika’da 2008 – 2015 arasındaki hızlı üretim artışının
büyük bir bölümü hidrolik çatlatma yöntemi ile ekonomik anlamda petrol üretiminin gerçekleşmesi ile meydana gelmiştir. Şeyl petrolünün
ekonomik konuma gelmesinde yatay yönlü sondajlar ve çatlatma yöntemlerinin maliyetlerinin her yıl daha da düşmesi etkilidir. Buna en
güzel örnek, North Dakota Bakken sahalarında kuyu başı maliyetin (sondaj + kuyu tamamlama) 2012’de 13 milyon ABD Doları üzerinde
iken, 2014’ün son çeyreğinde 7 – 8 milyon ABD Doları civarına düşmesidir. Diğer ülkeler için de bu maliyet azalımı, her ne kadar petrol
fiyatları ciddi bir düşüş gösterse de teşvik edici bir role sahiptir. Konvansiyonel yönteme göre bu teknikler ile petrol çıkarımı ilk başta daha
maliyetli gözükse de, yatırımın geriye dönüşü yüksek üretim değerleri (yüksek IP) ile konvansiyonel yönteme göre daha da kısalmaktadır.
Şekil 3: Brent Petrol-Dolar Endeksi varil fiyatının 2004– 2014 arası değişimi (http://www.macrotrends.net/1335/dollar-gold-and-oil-chartlast-ten-years)
2- ARZ –TALEP DENGESİ VE DEĞİŞİMİ
Küresel boyutta uzun vadede petrol fiyatlarını etkileyecek en önemli etken arz – talep durumudur. Tüketim karşısında yeni arama
faaliyetleri ve rezervlerin keşfedilmemesinin üretime dönüşümünün ortalama 5-10 yıl alması ve artan tüketim değerleri, uzun vadede
petrol fiyatlarında yükselmeye neden olur. Bu durumdan ithalatçı olarak olumsuz etkilenen ABD’nin yenilikçi teknolojiler üzerine
odaklanması ile ankonvansiyonel yöntemleri ön plana çıkarması ve buna dayalı üretimin ve rezerv artışı(Şekil 6), petrol fiyatları ile
OPEC politikaları üzerinde ciddi bir değişime neden olmuştur. Örneğin, Şekil 5’de ABD’nin 2008 yılı içerisinde günlük üretimi 5 milyon
varil seviyelerine düşmüş iken, temeli ankonvansiyonel üretime (North Dakota Bakken şeyl petrolü) ve Texas vb. üretim bölgelerindeki
yeni saha keşifleri sayesinde ciddi bir artış ile 2015 Mayıs ayında günlük üretim 9,3 milyon varil üzerinde seyretmektedir. Bu da yüzde
80’den fazla günlük üretim artış değerine denk gelmektedir. Bu değişim aşağıdaki Şekil 8’teki grafikte de gösterilmektedir. Bu arz artışı
ile 2014 yılında ABD petrol üretiminde dünyanın ilk sırasına yükselmiştir. Diğer bir şekilde ifade eder isek; ABD'nin iç üretim artışı
(iç piyasa arzı artışı) sayesinde ithal ettiği ham petrol miktarında da ciddi bir düşüş söz konusudur. Şekil 4’da son 10 yılı incelediğimizde,
yüzde 30 civarında bir ithalat azalışı gözlemlenmektedir. 2005 yılında günlük 10 milyon varil üzerindeki ithalat miktarı, 2015 yılında
günlük 7 milyon varile kadar düşmüştür. Bu da küresel talep açısından değerlendirildiğinde günlük 3 milyon varil ABD’nin talep
azalımına tekabül etmektedir. Bu da küresel talepte önemli bir azalış demektir ve petrol fiyatlarındaki düşüşte ciddi bir önem arz
etmektedir.
iTHALAT DEGERLERI (X1000 VARIL)
ABD PETROL ITHALATI
SİYASİ ETKENLER
ARZ GÜVENLİĞİ (JEOPOLİTİK ETKİ)
Bugün dünya üzerinde petrol üreticisi olarak söz sahibi konumdaki ülkelerin birçoğunda siyasi bağlamda ciddi sıkıntılar
gözlemlenmektedir. Terör faaliyetleri, otorite eksikliği, din ve mezhep kutuplaşmaları gibi etmenler petrol üretimine sekte vurabilmektedir.
Petrol arzının güvenli bir şekilde sağlanamaması fiyatlar üzerinde dalgalanmalara neden olmaktadır ve eğer uzun vadeli bir soruna yol
açarsa, ciddi anlamda fiyatların yükselmesine sebep olacaktır. Arz güvenliği küresel piyasalar için belli dönemlerde kısa veya uzun vadeli
tehdit oluşturmaktadır. Tarihsel bazda petrol fiyatlarında değişikliğe neden olan olayları kısaca sıralarsak:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Monopol piyasadan vazgeçiş ve Seven Sisters yapılanması
1. Dünya Savaşı
Büyük Buhran
2. Dünya Savaşı
1973 Arap – İsrail krizi ve ambargo dönemi, kıtlık yaşanması (fiyatlar çok yükselmiştir)
1973 krizi sonrası OPEC kontrolü
1979 İran İslam Devleti ile Ortadoğu merkezli petrol üretimi azalımı beklentisi
1985 Suudi Arabistan’ın ambargodan vazgeçişi (OPEC kontrolünde fiyatların ciddi düşüşü)
Körfez Savaşı
11 Eylül sonrası ABD’nin Afganistan ve Irak işgali
2002 ABD – Venezuela restleşmesi
2008 Küresel Finans Krizi (resesyon sonrasında ciddi bir fiyat artışı, öncesinde ise düşüş gözlenmiştir. Domino etkisi ülke ekonomilerine yansımıştır.)
ABD – İran sorunu ve ambargo uygulanması
Arap Baharı
Rusya – Ukrayna krizi
Boko Haram, İŞİD vb. terör örgütlerinin rafinerileri ve petrol sahalarını tehdit etmesi
En son olarak da Yemen’deki iç siyasi sorun (Şii – Sünni çatışması). Yemen ve BAE arasındaki boğaz geçişinde petrol arzı tehlikeye girebilir.
12000
Belirtilen bu önemli olayları incelersek, bölgesel ve küresel arz güvenliği tehdit edilerek dönemsel petrol fiyat değişimleri
gözlemlenmiştir. Gelecekte Rusya ya da Ortadoğu’da yaşanabilecek siyasi sorunlar, jeopolitik önemden kaynaklı fiyatlara ve arz
miktarına yansıyacaktır. 2014 yılındaki fiyat düşüşlerini ABD’nin Rusya’ya Kırım İşgali için uyguladığı yaptırım olarak görenler olabileceği
gibi, Suudi Arabistan’ın ABD’nin görece maliyetli olan seyl üretimini azaltmak istemesi, Suudi Arabistan (OPEC üretim düşürmemesi) ve
ABD’nin (şeyl üretimini artırması) İran ve Rusya’ya uyguladığı Ortadoğu politikaları ve tarihsel OPEC – ABD petrol rekabeti olduğunu
iddia edenler de mevcuttur. Söz konusu fiyat düşüşlerinin Rusya ve İran gibi gelirlerinin %50’sinden fazlasını oluşturan ülkeler için bir
yaptırım niteliği taşıdığı da bir gerçek olarak ortaya çıkmaktadır.
10000
8000
6000
4000
2000
Oca-2015
Eyl-2014
May-2014
Oca-2014
Eyl-2013
May-2013
Oca-2013
Eyl-2012
May-2012
Oca-2012
Eyl-2011
May-2011
Oca-2011
Eyl-2010
May-2010
Oca-2010
Eyl-2009
May-2009
Oca-2009
Eyl-2008
May-2008
Oca-2008
Eyl-2007
May-2007
Oca-2007
Eyl-2006
May-2006
Oca-2006
Eyl-2005
May-2005
0
Şekil 4: ABD’nin 2005 Mayıs – 2015 Nisan arası ham petrol ithalat değişimi
Günlük Amerika Petrol Üretimi
AMERIKA HAM PETROL STOKLARI (milyon varil)
600
10000
500
8000
stok miktari (milyon varil)
7000
6000
5000
4000
3000
2000
400
Şekil 11: Petrol Fiyatlarında 1970 – 2015 yılları arasındaki değişim. Petrol fiyatları, Dünya Bankası Aralık 2014 tarihi baz alınarak
Amerikan Tüketici Fiyatları İndeksi deflatörüne göre değerlendirilmiştir.(Martin Raiser, 2015, STEAM 2015 Oil & Gas Conference;
Eser Özdil, Mayıs 2015, IQ Report Sayı 132, Sy. 10)
300
200
SONUÇLAR
100
Şekil 5: ABD’nin 2008 yılından (en düşük) itibaren günlük petrol
üretim grafiği. Yukarı ivmelenme çok net bir şekilde gözlenmektedir.
Nis.15
Oca.15
Eki.14
Tem.14
Nis.14
Oca.14
Eki.13
Tem.13
Nis.13
Oca.13
Eki.12
Tem.12
Nis.12
Oca.12
Eki.11
Tem.11
Nis.11
Oca.11
Eki.10
0
Tem.10
Ara-2014
Eyl-2014
Haz-2014
Mar-2014
Ara-2013
Eyl-2013
Haz-2013
Mar-2013
Ara-2012
Eyl-2012
Haz-2012
Mar-2012
Eyl-2011
Ara-2011
Haz-2011
Mar-2011
Eyl-2010
Ara-2010
Haz-2010
Ara-2009
Mar-2010
Eyl-2009
Haz-2009
Ara-2008
Mar-2009
Eyl-2008
Haz-2008
Mar-2008
0
Nis.10
1000
Oca.10
Gunluk Uretim (x1000 varil)
9000
Şekil 6: 2010 yılından itibaren ABD’nin ticari ham petrol stoğu
değişimi. Petrol fiyatlarının düşmeye başlangıcı ile orantılı
olarak, stok artışı görülmektedir.
1 – FED politikaları sonucu ABD Doları’nın küresel bazda değer kazanması ve petrol fiyatlamasının ABD Doları ile yapılması sonucu
petrol fiyatları düşüş göstermiştir.
2 – Küresel ekonomideki yavaşlama beklentileri petrol talebinde azalma olacağı beklentisiyle fiyatları düşürmüştür.
3 – Şeyl petrolü ve yeni saha keşifleri ile küresel üretimin artışı karşısında küresel talebin nispeti düşüşü petrol fiyatlarının düşüşünde
etkilidir.
4 – Petrol aramacılığında yeni teknolojilerin gelişmesi, çeşitlilik arz etmiştir. Bu çeşitlilik ile gelen rekabet piyasasının arama ve üretim
maliyetinde son yıllarda ciddi azalışların görülmesi, düşük petrol fiyatları ile şirketlerin yatırım değerlendirmelerini test etmelerini
sağlamıştır. Büyük şirketler ileride yaşanabilecek ciddi krizlere bu şekilde bir nevi önlem alma politikalarını uygulama fırsatı bulmuştur.
5 – Özellikle petrol üretiminin ciddi oranda sağlandığı ülkelerde yaşanabilecek siyasi çıkmazlar ve terörsel faaliyetler, önümüzdeki
dönemlerde belki de daha düşük değerlere petrol fiyatlarını çekebilir.