Title goes in here - Neurometrika-Tech

DİKKAT EKSİKLİĞİ
HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU
OLAN ÇOCUĞU ANLAMAK
Prof. Dr. Sirel Karakaş
Neurometrika
Hacettepe Üniversitesi
KOSGEB Teknoloji Geliştirme Merkezi
Nöropsikoloji ve Psikofizyoloji Derneği Başkanı
Çocukta hangi hastalıklar sık görülür?
93
Obsesif kompusif bozukluk
ODD
88
Dikkat Eksikliği Hiperaktivite
ADHD
Davranım bozukluğu
Conduct
Disorder
38
21
Depresyon
Major Depression
Hafif depresyon
Dysthymic Disorder
Kaygı
Anxiety Disorder
0
14
8
20
40
60
Percentages
80
100
Tanımlanması: Still tarafından 1902’de
Bilişsel ve Ahlaki Gelişim Evrelerinin Karşılaştırılması
YAŞ
PİAGET
BİLİŞSEL
GELİŞİM
EVRELERİ
ÖZELLİKLER
O – 2 yıl
Duyusal-motor
Kendini diğer nesnelerden
ayırdetme - Çevreyi etkilediğini
farketme
Nesne devamlılığı algısı
2 – 7 yıl
İşlem-öncesi
Nesneleri temsil etmede kelime ve
imge sembolleri kullanma
Nesneleri tek özelliğe göre
sınıflandırma
Gördüğünün etkisinde kalma
Sosyal etkileşim olmaksızın
birliktelik
•Ahlaksal gerçekçilik
7 – 11
yıl
Somut
işlemler
11 yıl ve
üstü
Formel
işlemler
KOHLBERG
AHLAKSAL GELİŞİM
EVRELERİ
ÖZELLİKLER
Evre 1
Ceza yönelimi
Geleneksel
-öncesi
ahlak
Evre 2
Ödül yönelimi
Mantıklı düşünme
Korunum
Nesneleri birkaç özelliğe göre
sınıflandırma
Topluma göreli ahlak anlayışının
başlaması
Geleneksel
ahlak
Evre 3
Evre 4
Yasa ve düzen
yönelimi
Otorite ve görev
yönelimi
Soyut önermelerle mantıklı
düşünme
Sistematik olarak hipotez test etme
Hipotetik olaylar, gelecek ve
ideolojik kavramlarla ilgilenme
Ahlaki konular üzerinde akıl
yürütürken ideolojik yaklaşım
Geleneksel
-sonrası
ahlak
Evre 5
Evre 6
Sosyal kontrat
yönelimi
•Etik ilkeler
yönelimi
Erdem, S. (2000). Unplugged. İstanbul, Altan Mat. Boyner Holding Yayınları.
Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunun
(DEHB) 3 farklı tipi vardır
DİKKAT
EKSİKLİĞİ
ÖNDE OLAN
TİP
AŞIRI
HAREKETLİLİK
ÖNDE OLAN
TİP
BİRLEŞİK
TİP
DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU
 Görülme sıklığı: % 5-7
 Erkek / kız oranı: 2:1 - 10:1
 Kızlarda görünüm sıklığı: % 2 -13
 Erkeklerde görünüm sıklığı: %5-% 24
Dikkat Eksikliği için
Tanı Ölçütleri
1. Dikkatini ayrıntılara vermemez, dikkatsizce hatalar yapar.
2. Görev ve etkinliklerde dikkati kolayca dağılır.
3.Dikkatsizce hatalar yapar.
4.Başladığı işi bitiremez.
5.Kendisiyle konuşulurken dinlemiyormuş gibi görünür.
6.Dış uyarıcılar dikkatini dağıtır.
7.Yoğun zihinsel çaba gerektiren işleri yapmaktan kaçınır (ev ödevi,
okul aktiviteleri gibi).
8.Etkinlikler için gereken eşyaları kaybeder.
9.Günlük etkinliklerde unutkandır.
Dikkat Eksikliğini
Ebeveyn ve Öğretmenler nasıl tarif eder?
Anne-Baba
•
“Söylediklerim bir kulağından girip diğerinden çıkıyor ”
•
“Sanki aklı hep başka yerde, çok dalgın”
•
“Bilgisayar başında saatlerce oturabiliyor ama ödev başında en çok
10 dk ”
•
“Çok sık eşya kaybediyor”
Öğretmen:
•
“ Dersi dinleyemiyor, sürekli etrafı ile ilgili ”
•
“ Başladığı işi bitirmiyor ”
•
“ Sınavlarda dikkatsizce hatalar yapıyor”
•
“Ödev başında çok yavaş, 10 dakikalık işi 3-4 saatte bitiremiyor”
Hiperaktivite için
Tanı Ölçütleri
1. Eli ayağı kıpır kıpırdır.
2. Oturduğu yerde duramaz.
3. Gereksiz yere sağa sola koşturur, eşyalara tırmanır.
4. Sakince oynamakta zorlanır.
5. Sürekli hareket eder ya da sanki motor takılmış gibidir.
6. Çok konuşur.
Hiperaktivite Bozukluğunu
Ebeveyn ve Öğretmenler nasıl tarif eder?
Anne-Baba
•
“Daha karnımdayken bile kıpır kıpıdı “
•
“Eli dursa ayağı oynar “
•
“Sürekli hareket halinde , yürümez koşar . Bu çocuğun freni yok!“
•
“Ya konuşur ya sesler çıkarır “
•
“TV izlerken bile hareket eder “
Öğretmen
•
“Sırada oturmanın 50 çeşidini gösterebilir ”
•
“Sınıfta nereye baksam onu görüyorum “
•
“Sırada otururken bile eli ayağı hareket ediyor”
Dürtüsellik için
Tanı Ölçütleri
1.Sorulan soru tamamlanmadan yanıt verir.
2.Sırasını beklemekte güçlük çeker.
3.Başkalarının sözünü keser ya da oyunlarında araya girer.
Dürtüselliği
Ebeveyn ve Öğretmenler nasıl tarif eder?
Anne-Baba:
•
“Kaç yaşına geldi hala söz kesmemeyi öğrenemedi ”
•
“Düşünmeden hareket eder ”
•
“Sabırsızdır, istekleri hemen olsun ister ”
Öğretmen:
•
“ Asla sırasını bekleyemez ”
•
“Daha soruyu tamamlamadan cevabını vermeye kalkıyor ”
•
“ Aklına geleni hemen yapıyor”
DEHB Tanısı Nasıl Konuyor?
 Her belirti alan grubundan 6 madde karşılanmalı
 Belirtilerin 7 yaşından önce başlamış olmalı
 Birden fazla ortamda (ev, okul gibi) görülüyor
olmalı
 En az 6 aydan beri devam ediyor olmalı
 Sosyal, akademik ve diğer alanlarda belirgin
işlev kaybına yol açmalı
DEHB bir çocukluk hastalığı mıdır?
DEHB olan çocukların ileri yaşlarında da bu tanıyı almaya
devam etme oranı:
• Ergenlik: %80
• Erişkinlik: %65
DEHB oranları:
• Çocukta: % 8-10
• Ergende: % 6-8
• Yetişkinde: % 4-5
DEHB yalnız mı görülür?
1. Karşı gelme karşıt olma
2. Özgül Öğrenme Bozukluğu
3. Kaygı Bozukluğu
4. Davranım bozukluğu
5. Sigara kullanımı
6. Mizaç bozukluğu
7. Alkol ve ilaç kullanımı
8. Tikler
DEHB Olan Bireylerin Yaşam Sorunları
İş Durumu
Yıllık Gelir Durumu
Trafik Suçları
Sigara Kullanımı
%50
DEHB olan erişkin hastalar (n=71)
%48.5
Halen sigara içenler
%40.8
%40
%30
%29
%25.8
Genel
nüfus
%20
%10
%0
*P <0.01
DEHB
*Sigara içenler
Pomerleau, et al. J Subst Abuse. 1995;7:373-378.
Bırakma oranı
Uyuşturucu Madde Kullanımı
DEHB olan Gençlerdeki Bozukluklar
Sınıfta Kalma
DEHB
Normal
Ergen Gebeliği
Cinsel Yoldan Bulaşan Hastalıklar
Madde Kötüye Kullanımı
Kasti Yaralanma
Hapse girme
İşten kovulma
İntihar Girişimi
0
%10
%20
%30
%40
Meydana Gelme %’si
%50
%60
DEHB olan Erişkinlerdeki Bozukluklar
Erkek
Başarısızlık
Gelişme potansiyeline ulaşamama
Aynı anda bir cok şeyi yapma
Yapılacakları erteleme
Kolay can sıkılması
Zaman ayarlama sorunları
Hiperaktivite, içtepisellik
87.23%
85.11%
90.38%
87.94%
86.54%
86.54%
< %50
Kadın
96.15%
88.46%
85.56%
82.69%
80.14%
78.01%
 Nöro-biyolojik (perinatal stress, düşük doğum
ağırlığı, gebelikte toksin maruziyeti, travmatik kafa
travması)
 Genetik (tek yumurta ikizlerinde %80, anne-baba
ve çocukta %52, genelde %76)
 Psikososyal
 Ailesel
İlaç tedavisi
DEHB bir hastalıktır ve tedavisi de ilaçla yapılır.
İlaç Tedavisinde Neler Kullanılmaktadır?





Uyarıcılar
Antidepresanlar
Antihistaminikler
Nöroleptikler
Sedatifler
İlaç Tedavisinin Etkileri
 Dikkati artırır.
 Kısa süreli tedavi akademik başarı üstünde kalıcı
etki yapmaz.
 Klinik etkinlik 1 yıl veya daha fazla ilaç kullanımıyla
sağlanır.
İlaca Devam Durumu
 Stimulanlarla tedaviye devam eden çocuk/ergen oranı
% 80
 Yan etki ve diğer nedenlerle ilaç bırakan çocuk/ergen
oranı % 20
Araştırma popülasyonu %’si
İlaç Tedavisi DEHB Olan Erişkinlerde Madde Kötüye
Kullanımını Anlamlı Ölçüde Azaltmaktadır.
40
%32
P<0.001
30
20
%12
%10
İlaçla tedavi
edilmeyen DEHB
İlaçla tedavi
edilen DEHB
Kontrol
(N=19)
(N=56)
10
0
Biederman J, et al. Pediatrics. 1999; 104:e20-e25.
(N=137)
Psikososyal tedavi
• Belirtiler hafifse
• Olgu okul-öncesi yaşta ise
• Aile ilaç kullanmak istemezse
Psikososyal Tedavi
Ebeveyn eğitimi
•
•
•
•
•
•
Bilgilendirme
Anne ve babada tutarlılık, kararlılık
Olumlu pekiştirme
Etkili yönerge
Davranışçı yaklaşım (örn. puan sistemi)
Okulla işbirliği
Okuldaki düzenlemeler
•
•
•
•
•
Belirtileri en aza indirecek yerde oturtma
Belirtilerin akademik başarıyı düşürmesini önlemek
Evde birebir ders çalışılmasını sağlamak
Olumlu ve olumsuz pekiştirme uygulamak
Ebeveynle ortak davranışta bulunmak
•
DEHB olan çocuklarda toplam serebral hacim sağlıklı
çocuklardan %3.2 daha küçüktür.
•
İlaç tedavisi alan çocuklarda bu durum değişmemektedir.
DEHB’li çocuklarda beyin hacmindeki azalmanın
% 48’i
beynin ön kısmında meydana gelir.
Longitudinal
fissure
Frontal
Alın lobları
lobe
Parietal
Çeper lobları
lobe
Occipital
Görme lobları
lobe
Sol beyin
Sağ beyin
Sözel
Görsel-uzaysal
Analitik
Sezgisel-yaratıcı
Parçaya yönelik Bütüne yönelik
Mantıklı
Duygusal
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) ve
alttürlerinde tanı: Bir sosyal soruna multidisipliner
ve multiteknolojik çözüm.
Proje No: DPT-HÜAF 2006K120-640-06-08
Yürütücü
Prof. Dr. Sirel Karakaş
Bilimsel Yaklaşım I
NÖROPSİKOLOJİK TESTLER için
AR-GE
Nöropsikolojik Testlerin Tanımı:
Bilişi beyne atıfta bulunarak ölçen karmaşık yapıda davranışsal psikometrik
araçlar
DEHB olan çocuk zeka bakımından sağlıklı olan
çocuktan farklı mıdır?
Yordanan Grup
Gözlenen
Grup
DEHB
Sağlıklı
Doğru
Sınıflandırma %
DEHB
(n= 105)
73
32
69,52%
Sağlıklı
(n= 90)
40
50
55,56%
Toplam
63,08%
Bilimsel Yaklaşım II
NÖROPSİKOLOJİK GÖREVLER
Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Bataryası
1. Yap-Yapma Görevi
2. Bileşik Uyaran Görevi
3. Yap-Yapma Ters
Döndürülmüş Formu
4. Sürekli Performans Görevi
5. Atlanan Uyarıcı Görevi
6. Senkronize Parmak Tepkisi
Görevi
7. Stroop Testi
8.Seçici Dikkat Görevi
9. Durdurma Görevi
10.Wisconsin Kart Eşleme Testi
Z, H, M, N, L, D, T, C, K, G, S
?
2500 Hz
1000 Hz
Yap-Yapma Görevi
Bileşik Uyaran Görevi
Hedef Uyarıcı
Hedef Olmayan Uyarıcı
YÖNERGE İKİ
GÖREVDE DE AYNI:
Yeşil uçandaireyi
gördüğünde 1 tuşuna
bas, kırmızı
uçandaireyi
gördüğünde hiçbir
tuşa basma.
Uyaran 1
Baş.
Uyaran 2
Baş.
Bit.
DUR: 200 ms
ISI: 1300
SOA: 1500 ms
Bit.
DUR: 200 ms
Yap-Yapma Görevi
toplam 80 uyaran:
64 tane (%80) hedef uyarıcı
16 tane (% 20) hedef olmayan
uyarıcı
Bileşik Uyaran Görevi
toplam 80 uyaran:
32 tane (%40) yeşil uçan daire
8 tane (% 10) kırmızı uçan daire
40 tane (% 50) yeşil ve kırmızı
uçan daire
Yap-Yapma ve Bileşik Uyaran Görevlerinde Dikkat Eksikliği ve
Hiperaktivite Bozukluğu Olanlarla Sağlıklı Çocukların
Karşılaştırılması
Farklılık “Yapma” Görevlerinde !!!!!!
100
90
AD 88.82
86.08
p=0.002
80
50
p=0.001
59.66
56.63
DEHB
Sağlıklı
p=0.002
43.37
40.92
0
Yap'da doğru tepki sayısı
Yap'da yanlış tepki sayısı
Yapma'da doğru tepki
sayısı
Puan Türü
Yapma'da yanlış tepki
sayısı
SAĞLIKLI
10
SAĞLIKLI
11.18
DEHB
13.92
SAĞLIKLI
AD
20
27.63
DEHB
DEHB
30
SAĞLIKLI
40
DEHB
Puan (%)
60
DEHB
70
SAĞLIKLI
72.37
Bileşik uyaranda tepki
sayısı
Seçici Dikkat Görevi
Tek uyarıcı içeren görev
Çok sayıda uyarıcı içeren görev
Hedef (H) %50
Çeldirici 1 (Ç1) %25
Çeldirici 2 (Ç2) %25
Hedef uyarıcı geldiğinde 1 tuşuna, çeldirici
uyarıcı geldiğinde 2 tuşuna bas.
Hedefin bulunduğu denemelerde 1
tuşuna, hedefin bulunmadığı
denemelerde 2 tuşuna bas.
Uyaran 1
Baş.
Uyaran 2
Baş.
Bit.
DUR: 1400 ms
ISI: 600 ms
SOA: 2000 ms
Bit.
DUR: 1400 ms
SEÇİCİ DİKKAT GÖREVİ
DAVRANIŞ YÜZDESİ
100
90
*
93.80
87.50
86.11
85.09
** **
90.79
87.50
86.84
83.93
83.93
81.58
80
78.73
75.40
76.86
73.41
72.13
71.83
*
79.46
84.59
78.11
70.83
70
Puan (%)
60
DEHB-HD
DEHB-DE
DEHB-B
Sağlıklı
50
40
*
30
20
10.71 10.64
9.33
10
*
21.66
20.83
17.86
14.29
10.71
7.71
8.93
Tek uyarıcı
görevinde
yanlış tepki
2 sayısı
Tek uyarıcı
görevinde
yanlış tepki
3 sayısı
15.51
14.29
13.89
9.82
*
14.09
12.50 11.57
7.42
6.58
4.14
0
Tek uyarıcı Tek uyarıcı
görevinde
görevinde
deoğru tepki doğru tepki
1 sayısı
2 sayısı
Tek uyarıcı
görevinde
doğru tepki
3 sayısı
Tek uyarıcı
görevinde
yanlış tepki
1 sayısı
Dokuz
uyarıcı
görevinde
doğru tepki
1 sayısı
Dokuz
uyarıcı
görevinde
doğru tepki
2 sayısı
Dokuz
uyarıcı
görevinde
yanlış tepki
1 sayısı
Dokuz
uyarıcı
görevinde
yanlış tepki
2 sayısı
Puan Türü
Seçici Dikkat Görevinde farklılık basit görevlerde
ortaya çıkıyor !!!!
Bilimsel Yaklaşım III
FONKSİYONEL
MANYETİK REZONANS GÖRÜNTÜLEME
FONKSİYONEL FONKSİYONEL HARİTALAMA BATARYASI HAZIRLIK
ÇALIŞMALARI
Planlama
Görevlerin hazırlanması
Aktivasyon alanlarının saptanması
Laboratuvar ve alıştırma uygulamaları
Modifikasyonlar (Versiyonlar)
Versiyonların karşılaştırılması
MR altında uygulama
Gerek koşul:
Katılımcının görevi yetenekleri ölçüsünde anlaması ve bu ölçü
doğrultusunda yerine getirmesi
Öğrenme Görevi
Sağlıklı
katılımcı
Özgül
Öğrenme
Bozukluğu
olgusu
Stroop Testi
Sağlıklı
BA 10
BA 32
BA 46
BA 45
DEHB
BA 10
BA 32
BA 45
MDN
BA 39
BA 22
BA 29
BA 39
BA 29
Mangina
Testi
DEHB
Sağlıklı:
Normal
Zeka
Sağlıklı:
Üstün
Zeka
Hacettepe Üniversitesi
KOSGEB Teknoloji Geliştirme Merkezi
AR-GE Birimi
Internet/ Elektronik Ortam:
[email protected].
[email protected]
[email protected]
http://www.neurometrika-tech.com/
İlginiz için
tesekkürlerimle...
Bilimsel Yaklaşım III
BİLİŞSEL ELEKTROFİZYOLOJİ
Yanlış tepkiler için DEHB ve sağlıklı çocuklardan alınan
cevap potansiyelleri
-12.5
Yeşil uçandairede 1’e basmamak.
-10.0
-7.5
-5.0
Sweep: 167-219
-2.5
µV
0.0
2.5
5.0
7.5
10.0
12.5
-500.0
-250.0
0.0
250.0
500.0
ms
750.0
1000.0
-12.5
DEHB
Sağlıklı
-10.0
-7.5
-5.0
Sweep: 211-252
Kırmızı uçandairede tuşa basmak.
-2.5
µV
0.0
2.5
5.0
7.5
10.0
12.5
-500.0
-250.0
0.0
250.0
500.0
ms
750.0
1000.0
-12.5
-10.0
-7.5
Bileşik uyaranda tuşa basmak.
-5.0
Sweep: 1134-451
-2.5
µV
0.0
2.5
5.0
7.5
10.0
12.5
-500.0
-250.0
0.0
250.0
500.0
ms
750.0
1000.0