döviz kuru belirsizliğinin ihracat üzerine etkisi
advertisement
The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS4835 Number: 52 , p. 105-118, Winter I 2016 Yayın Süreci / Publication Process Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date 18.10.2016 10.12.2016 DÖVİZ KURU BELİRSİZLİĞİNİN İHRACAT ÜZERİNE ETKİSİ: OSMANİYE İLİ ÖRNEĞİ THE EFFECT OF EXCHANGE RATE UNCERTAINTY ON EXPORT: THE CASE OF OSMANIYE Yrd. Doç. Dr. Banu Tanrıöver Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi Arş. Gör. Burhan Biçer Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi Arş. Gör. Esma Erdoğan Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi Öz Bir ülkenin ihracatını etkileyen en önemli unsur reel döviz kurudur. Reel döviz kurunun artması, yurtiçi malları yabancılar için ucuz hale getirmekte ve ihracatı arttırmaktadır. Bretton woods sisteminin yıkılmasıyla, sabit kur sistemi terk edilerek, kur değerinin piyasada arz ve talep koşullarına göre belirlendiği esnek döviz kuru sistemine geçilmiştir. Esnek döviz kuru sisteminde belirsizliğinin artması ihracatın olumsuz etkilendiği tartışmalarını gündeme getirmiştir. Döviz kuru belirsizliğinin ihracat üzerine etkilerinin ortaya konulması politika yapıcılar için oldukça önem kazanmıştır. Bu çalışmada, döviz kuru belirsizliğinin Osmaniye ili ihracatı üzerine etkilerinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Bu amaçla olası etkinin varlığı, 2004:01-2016:02 dönemi reel döviz kuru ve Osmaniye ili ihracat verileri kullanılarak sınanmıştır. Bu anlamda döviz kuru belirsizliği, kurdaki dalgalanmalar yardımıyla oluşturulmuş ve bu amaçla HodrickPrescott trend ayrıştırma yöntemi tercih edilmiştir. Söz konusu değişkenler arasındaki olası ilişkinin sınanması amacıyla Pesaran vd. (2001) tarafından geliştirilen ARDL sınır testi yaklaşımı kullanılmıştır. Elde edilen ampirik bulgular sonucunda, söz konusu iki değişken arasında uzun dönemli bir ilişkinin varlığı kabul edilmiştir. Ancak uzun dönemli ilişkinin büyüklüğünü ve işaretini ortaya koymak amacıyla oluşturulan ARDL modelinden elde edilen bulgular, uzun dönem katsayısının istatistiksel olarak anlamlı olmadığını göstermiştir. Osmaniye ili ihracatının dalgalı döviz kuru uygulamasına geçilen tarihten bu yana artış göstermesinin, krizler nedeniyle daralan iç talep karşısında üreticilerin dış satıma yönelmelerinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Ayrıca, Osmaniye dış ticaret partnerlerinin 2008 ekonomi krizinden en az etkilenen ülkelerden oluşması da ihracat rakamlarında meydana gelen artışın nedeni olarak verilebilir. 106 Banu Tanrıöver & Burhan Biçer & Esma Erdoğan Anahtar Kelimeler: Döviz Kuru Belirsizliği, Döviz Kurundaki Dalgalanmalar, İhracat, Osmaniye Ekonomisi, ARDL Abstract The most important factor affecting a country’s export is the real exchange rate. The increase in the real exchange rate makes domestic products cheaper for foreigners and increases export. With the collapse of Bretton Woods system, the fixed exchange rate system abandoned and a flexible exchange rate system has been introduced in which the exchange rate is determined according to the supply and demand conditions in the market. Increased uncertainty in flexible exchange rate system brought about argument that export was influenced negatively. To reveal the effects of the exchange rate uncertainty on export has become highly important for policy makers. In this study, it is aimed to clarify the effects of exchange rate uncertainty on Osmaniye export. For this purpose, the existence of the possible relationship between export and exchange rate uncertainty was tested by using exchange rate uncertainty and Osmaniye export data for the period of 2004:01-2016:02. In this regard, Hodrick-Prescott (1980) decomposition analysis was preferred in the study in order to determine the exchange rate uncertainty with the help of exchange rate volatility. With the purpose of determining the existence of a possible relationship between two variables, ARDL bound test developed by Pesaran et al. (2001) was applied. As a result of the empirical findings obtained, the existence of a long-run relationship between the two variables in question has been accepted. But the findings acquired from the ARDL model, which was established to find out the direction and magnitude of the long run relationship showed that the long run relationship coefficient isn’t significant. Since the adoption of flexible exchange rate regime, rising of Osmaniye export is believed to arise from tendency to foreign sales of manufacturer’s in the face of shrinking domestic demand by 2008 economic crisis. In addition, the foreign trade partners of Osmaniye, composed of the least affected countries from the economic crisis in 2008, can also be put forward as to why the increase occurred in the export figure. Keywords: Exchange Rate Uncertainty, Exchange Rate Volatility, Export, Osmaniye Economy, ARDL 1.Giriş Bir ülkenin dış ticaret kalemlerinden olan ihracatı etkileyen en önemli faktör, mal ve hizmetlerin yabancı paralar cinsinden fiyatını temsil eden reel döviz kurudur. Reel döviz kurunda meydana gelen dalgalanmalar ülkelerin ihracat performansının belirleyicisi olmakta ve bu durum dış ticaret dengesine olumlu ya da olumsuz yansımaktadır. Reel döviz kurundaki belirsizliğe yönelik tartışmaların, Bretton Woods sisteminin yıkılmasıyla birlikte hız kazanarak günümüze kadar popülerliğini devam ettirdiği görülmektedir. Bretton Woods sisteminin yıkılmasıyla sabit döviz kuru uygulamasından vazgeçilerek serbest dalgalı kur sistemine geçilmiştir. Kurların değerinin piyasa koşullarına göre belirlendiği esnek döviz kuru rejimi, özellikle yabancı sermaye akımının dolaylı ya da diğer bir ifa- deyle kısa vadeli yatırım şeklinde olduğu ülke ekonomilerini daha kırılgan hale getirdiği ileri sürülmektedir. Yatırımın yapıldığı ülke içerisinde, ani şekilde gelişen siyasi veya iktisadi bir belirsizlik karşısında, yatırım sahipleri yatırımlarını ülkeden kolayca çekmekte ve kurlarda ciddi dalgalanmalara yol açmaktadırlar. İktisat teorisinde döviz kuru belirsizliğinin dış ticareti olumsuz etkileyeceği görüşü, firmaların riskten kaçınma davranışına dayanmaktadır. Bu görüşe göre döviz kuru değişkenliğindeki artış, riskten kaçınma peşinde olan firmaların maliyetlerini arttırmakta ve dış ticaret dengesinin ihracat aleyhine bozulmasına yol açmaktadır. Bu durumun temel nedenin, ticaret anlaşmalarının yapıldığı dönemdeki döviz kuru değeri ile ödemenin yapıldığı dönemdeki kur değerleri arasındaki farklılık olduğu ileri sürülmektedir. Söz ko- Döviz Kuru Belirsizliğinin İhracat Üzerine Etkisi: Osmaniye İli Örneği nusu zaman dilimleri arasında kurda meydana gelen dalgalanmalar, anlaşmaya taraf ülkeler için ciddi bir risk unsuru taşımaktadır. Anlaşmanın sağlandığı dönem sonrası reel döviz kurunda meydana gelecek ani bir düşüş, satış yapan ülkenin karının düşmesi veya zarar etmesi anlamına gelmektedir. Kurlarda meydana gelecek ani artışlar ise ithalatçı ülkenin, anlaşmanın sağlandığı andaki bedelden çok daha fazla ödeme yapmasına yol açarak, maliyetlerde ciddi bir artış meydana getirmektedir. Bu şekilde döviz kurlarındaki değişmelerin öngörülemez hale gelmesi elde edilecek karla ilgili belirsizlik oluşturmakta ve uluslararası ticaretin faydalarını ticarete taraf her ülke için azaltmaktadır (Ethier, 1973: Hooper ve Kohlhagen, 1978). Dolayısıyla döviz kuru belirsizliği ülkelerin ihracat hacmini ve ülke ekonomisini olumsuz yönde etkilemektedir. Türkiye ekonomisine bakıldığında, 24 Ocak 1980 de alınan ihracatı teşvik kararlarının bir uzantısı olarak 2001 yılından itibaren TCMB’nin müdahalelerinin sınırlandığı esnek döviz kuru politikasının uygulanmaya başlandığı görülmektedir. Esnek döviz kuruna geçişteki temel amaç, Türkiye’nin uluslararası ekonomik bütünleşmesine hız kazandırmak ve ihracatı arttırmaktır. Döviz kurunun piyasada belirlenmeye başladığı yeni düzene geçişle birlikte kurlardaki belirsizlik olgusu, yabancı sermayenin büyük oranda portföy yatırımları şeklinde görüldüğü Türkiye ekonomisi için daha da önem kazanmaya başlamıştır. Bölgesel bazda bakıldığında, 1996 yılında il olma özelliği kazanan Osmaniye ilinin 2013 yılında Türkiye ihracat sıralamasında 46. Sırada yer alması hızlı yükselen bir il olma özelliğini göstermektedir. Osmaniye ilinin ihracatının %95’lik kısmını sanayinin, geri kalan kısmının da tarım ve hizmetlerden oluştuğu göz önüne alındığında bir sanayi şehri olma yolunda ilerlediği söylenebilir. TÜİK 2013 verilerine göre ihracat yaptığı ülkelerin başında Irak, Peru, Birleşik Arap Emirlikleri, 107 Portekiz ve Mısır gibi ülkelerin geldiği görülmektedir. Söz konusu ülkelere yapılan ihracatın, toplam ihracat içerisindeki oranları ise, sırasıyla %14.45, %12.80, %11.06, %9.70 ve %8.04 olarak gerçekleşmiştir. İhracat yapılan ülkelere bakıldığında, söz konusu ülkelerin ortak özelliği, gerek petrol üretici ülkeler olmaları gerekse de finansal piyasalarla bütünleşme noktasında geri kalmaları vb. gibi nedenlerle 2008 finansal krizinden en az etkilenen ülkeler olmasıdır. Küresel krizden az etkilenen ülkeler olmaları sebebiyle söz konusu dönemi takip eden süreçte, taleplerinde ciddi oranlarında bir daralma olmamış ve bu durum Osmaniye ihracat rakamlarına da yansımıştır. Farklı kıtalardaki ülkelere ihracat yapan il olma özelliği gösteren Osmaniye’nin ihracat performansının, 2008 küresel krizinden, ihracat yaptığı ülkeler dikkate alındığında ne oranda etkilendiği bu çalışmanın temel amacını oluşturmaktadır. Bu nedenle çalışmada, tarım ve sanayi sektörlerinde ihracatçı durumda olan Osmaniye ili için reel döviz kuru belirsizliğinin, ilin ihracat performansı üzerine olası etkilerinin incelenmesi amaçlanmaktadır. Bu amaçla, 2004:01-2016:02 dönemi Osmaniye ili ihracatı ve reel döviz kuru arasındaki olası ilişkinin varlığı sınanmıştır. Bu kapsamda çalışmanın ikinci bölümünde konu ile ilgili ampirik ve teorik literatüre yer verilmiştir. Üçüncü bölümde söz konusu değişkenler arasındaki olası ilişkiyi ortaya koymak için kullanılan veri seti ve yöntemler açıklanmıştır. Çalışmanın devamı bulgu ve değerlendirme ve sonuç kısımlarından oluşmaktadır. 2.Teorik ve Ampirik Literatür Ulusal paraların dolara, dolarında altına sabitlendiği Bretton Woods sisteminde genişletici politikaların enflasyonist süreci hızlandırması ve ulusal paraların değer kazanması ödemeler bilançosu dengesinde bozulmalara yol açarak ülke ekonomilerini olumsuz etkilemiştir. Söz konusu sistemin 1970’li yıllarda terkedilmesiyle dalgalı kur 108 Banu Tanrıöver & Burhan Biçer & Esma Erdoğan sistemi uygulanmaya başlanmıştır. Uygulamaya konulan dalgalı döviz kuru sistemi ile reel döviz kurundaki artan dalgalanmaların ülkelerin ihracat performansı üzerinde ne tür etkilere yol açtığı merak konusu olmuş, söz konusu değişkenler arasındaki olası ilişki yerli ve yabancı literatürde ele alınmaya başlamıştır. Döviz kuru oynaklığı ile ihracat rakamları asındaki ilişkiyi ele alan yabancı çalışmalara, Arize, Osang ve Kasıbhatla (2000), Onafowora (2000), Zainal (2004), Choudry (2005), Oluwatosin, Omisakin ve Oyinlola (2011) örnek olarak verilebilir. Arize, vd. (2000) çalışmalarında 19761993 dönemi üçer aylık ihracat, diğer ülkelerin gelirleri, reel döviz kuru ve göreli fiyat değişkenlerini kullanarak, 13 ülke için reel döviz kuru ve ihracat arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Nedensellik ve koentegrasyon analizlerini kullanarak yaptıkları çalışmada, 13 ülkede döviz kuru oynaklığı ile ihracat arasında uzun dönemde negatif ilişki olduğu bulgusuna ulaşmışlardır. Onafowora (2000) çalışmasında, 1980-2000 dönemi yıllık reel yabancı gelir, ikili reel döviz kuru oranı ve reel gelir değişkenlerini kullanarak, 5 ülke için reel döviz kuru oynaklığı ile ihracat arasındaki ilişkiyi ele almıştır. Nedensellik ve koentegrasyon analizi yardımıyla yapılan çalışmada, reel döviz kuru ile yurtiçi gelir ve diğer ülkelerin gelirleri arasında kısa ve uzun dönemde bir ilişkinin varlığını ortaya koymuştur. Zainal (2004) ise çalışmasında, 19972002 dönemi aylık nominal döviz kuru ve ihracat değişkenlerini kullanarak, döviz kuru oynaklığının ihracat üzerindeki etkisini Endonezya için araştırmıştır. ARDL sınır yaklaşımı analizi kullanılarak yapılan çalışmada, söz konusu değişkenler arasında uzun dönemli negatif bir ilişkinin olduğu bulgusuna ulaşılmıştır. Choudry (2005) çalışmasında, 1974-1998 dönemi aylık reel döviz kuru ve ihracat değişkenlerini kullanarak ABD’nin Japonya ve Kanada’ya yapmış olduğu ihracatın döviz kuru belirsizliğinden ne yönde etkilendiğini sınamıştır. Johansen koentegrasyon analizi kullanarak yaptığı çalışmada, döviz kuru oynaklığının ihracat üzerindeki etkisinin bazı dönemlerde pozitif bazı dönemlerde ise negatif yönlü olabileceğine dair bulgular elde etmiştir. Çalışmada ayrıca, döviz kuru belirsizliğinin ihracat üzerindeki negatif etkisinin pozitif etkiye kıyasla daha şiddetli olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Oluwatosin, vd. (2011) çalışmalarında, 1980-2007 dönemi diğer ülkelerin gelirleri, reel efektif döviz kuru ve yurtiçi gelir değişkenlerini kullanarak 4 ülke için döviz kuru ve ihracat arasındaki ilişkiyi ele almışlardır. Çalışmanın sonucunda, 4 ülke içinde geçerli olan dış ticaret, diğer ülkelerin gelirleri, reel efektif döviz kurları ve milli gelir arasında uzun dönemli bir ilişki olduğu bulgusuna varılmıştır. Reel döviz kuru ve ihracat arasındaki olası ilişkiyi ele alan diğer çalışmalara Klein (1990), Franke (1991), Baum ve Çağlayan (2006) çalışmaları örnek olarak verilebilir. Konu ile ilgili olarak yapılan yerli çalışmalara Zengin (2000), Doğanlar (2002), Saatçioğlu ve Karaca (2004) ve Yamak ve Korkmaz (2005) çalışmaları örnek olarak verilebilir. Zengin (2000) çalışmasında, 1994-2000 dönemi aylık reel döviz kuru, ithalat fiyat endeksi ve ihracat fiyat endeksi değişkenlerini kullanarak, Türkiye ekonomisinde reel döviz kuru oynaklığı ile dış ticaret fiyatları arasındaki ilişkiyi ele almıştır. VAR analizini kullanarak yaptığı çalışmada, dış ticaret fiyatlarının reel döviz kuru üzerinde doğrudan bir etkiye sahip olduğu, reel döviz kurunu ise dolaylı olarak etkilediği sonucuna ulaşmıştır. .Doğanlar (2002) çalışmasında, 1980-1996 dönemi üçer aylık verilerini kullanarak, Türkiye, Güney Kore, Malezya, Endonezya ve Pakistan ekonomisi için reel döviz kuru oynaklığı ve ihracat ilişkisini ortaya koymayı amaçlamıştır. Çalışma sonucunda, döviz kuru belirsizliğinin ihracatı olumsuz etkilediğini tespit etmiştir. Saatçioğlu ve Karaca (2004) ise çalışmasında 1981-2001 dönemi üçer aylık reel ihracat, reel dış gelir, reel efektif döviz kuru ve Türkiye’nin ihracat fiyat endeksinin dünya ihracat fiyat endeksine bölünmesiyle hesaplanan karşılaştırmalı ihracat fiyatları değişkenlerini Döviz Kuru Belirsizliğinin İhracat Üzerine Etkisi: Osmaniye İli Örneği kullanarak, Türkiye’deki döviz kuru belirsizliği ile ihracat arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Çalışmadan elde edilen bulgular döviz kuru belirsizliğinin ihracatı olumsuz etkilediği yönündedir. Yamak ve Korkmaz (2005) çalışmalarında, 1994-2005 dönemi aylık ihracat, ithalat, reel efektif döviz kuru ve GSYH değişkenlerini kullanarak reel döviz kuru ve dış ticaret dengesi arasındaki olası ilişkiyi ele almışlardır. Nedensellik, koentegrasyon ve VAR analizi yardımıyla yapılan çalışmada söz konusu değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişki olmadığı ve söz konusu ilişkinin kısa dönemli olduğu yönünde bulgular elde etmişlerdir. Türkiye ekonomisi için reel döviz kuru ve ihracat arasındaki olası ilişkiyi ele alan diğer çalışmalar Gül ve Akıncı (2006), Peker (2007), Türkyılmaz, Özer ve Kutlu (2007), Köse, Ay ve Topallı (2008), Tarı ve Yıldırım (2009), Çavdar (2011), Yamak ve Samut (2014) ve Yamak ve Samut (2016) çalışmalarıdır. Gül ve Akıncı (2006) çalışmalarında 1990-2006 dönemi reel efektif döviz kuru, ihracat ve ithalat temel değişkenlerini kullanarak reel efektif döviz kuru ile ihracat ve ithalat arasındaki nedensellik ilişkisini tespit etmeyi amaçlamışlardır. Çalışma sonucunda ihracattan reel döviz kuruna doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğunu ortaya koymuşlardır. Peker (2007) çalışmasında 19922006 yıllık reel efektif döviz kuru, ihracat ve dış ticaret değişkenlerini kullanarak reel efektif döviz kuru belirsizliğinin dış ticaret dengesi üzerindeki etkisini test etmiştir. Çalışmadan elde edilen bulgular, döviz kuru belirsizliğinin dış ticareti kısa ve uzun dönemde negatif etkilediğini göstermiştir. Türkyılmaz, vd. (2007) çalışmalarında 1999-2007 dönemi verilerini kullanarak reel döviz kuru belirsizliği ve dış ticaret dengesi arasındaki ilişkiyi ele almıştır. Çalışmadan elde edilen bulgular, ihracattan döviz kuruna doğru tek yönlü nedensellik olduğu yönündedir. Köse, vd. (2008) çalışmalarında, 1995-2008 dönemini kapsayan aylık reel ihracat, diğer ülkelerin 109 gelirleri, göreli fiyatlar ve döviz kuru oynaklığı değişkenlerini kullanarak döviz kuru oynaklığının ihracat üzerindeki olası etkisini sınamışlardır. Çalışmada, reel döviz kurundaki bir belirsizliğin ihracatı hem kısa hem de uzun dönemde negatif olarak etkilediği sonucuna ulaşılmıştır. Tarı ve Yıldırım (2009) çalışmalarında, 1989-2007 üçer aylık reel ihracat rakamı, G7 ülkelerinin toplam GSYH, reel dış gelir ve reel döviz kuru değişkenlerini kullanarak, Türkiye’de döviz kuru belirsizliği ve ihracat hacmi arasındaki ilişkiyi araştırmışlardır. Çalışma sonucunda kurlardaki belirsizliğin ihracat performansını uzun dönemde negatif etkilerken kısa dönemde herhangi bir etkisi olmadığı bulgusunu elde etmişlerdir. Çavdar (2011) çalışmasında 1987-1999 aylık dış ticaret hadleri ve reel efektif döviz kuru değişkenlerini kullanarak, söz konusu değişkenler arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Çalışma sonuncunda, dış ticaret hadlerinden reel döviz kuruna doğru bir nedensellik ilişkisi olduğunu ortaya koymuştur. Yamak ve Samut (2014) çalışmalarında, 2000-2013 dönemini kapsayan üçer aylık döviz kuru oynaklığı, döviz kuru, gayri safi yurtiçi hasıla (GSYH), ithalat ve ihracat verilerini kullanarak, döviz kuru oynaklığının, döviz kuru, ihracat, ithalat ve gelir üzerindeki olası etkilerini sınamışlardır. Çalışmada, söz konusu etkiyi ortaya koymak amacıyla VAR modeli oluşturularak, granger nedensellik testi, etki-tepki ve varyans ayrıştırma analizi yapılmıştır. Çalışmadan elde edilen bulgular, döviz kuru oynaklığının döviz kuru ve ihracat üzerinde anlamlı bir etkiye sahip olduğu fakat gelir ve ithalat üzerinde anlamlı bir etkiye sahip olmadığı yönündedir. Yamak ve Samut (2016) çalışmalarında, 1995-2015 dönemini kapsayan üçer aylık döviz kuru oynaklığı, parite (dolar/euro), ihracat, ithalat, Türkiye GSYH ve OECD ülkeleri GSYH verilerini kullanarak, döviz kuru ve parite oynaklığının, Türkiye ihracatı ve ithalatı üzerindeki olası etkilerini incelemişlerdir. ARDL ve EKK yöntemleri 110 Banu Tanrıöver & Burhan Biçer & Esma Erdoğan kullanılarak yapılan çalışmada, döviz kuru ve parite oynaklığının ihracat üzerinde herhangi bir etkisi olmadığı ve sadece döviz kuru oynaklığının ithalat üzerinde pozitif yönlü bir etki yaptığı bulgusuna ulaşılmıştır. Görüldüğü gibi döviz kuru, kur belirsizliği, ihracat ve dış ticaret dengesi gibi değişkenlerin kullanıldığı ampirik çalışmaların, ele alınan değişkene, incelenen döneme ve kullanılan yönteme göre farklılık gösterdiği görülmektedir. Ancak genel itibariyle, özellikle kur belirsizliği ve ihracat arasındaki ilişkinin sınandığı çalışmalarda, döviz kuru belirsizliğindeki artışların ihracatı olumsuz yönde etkilediği yönünde ortak bir bulgu taşıdığı söylenebilir. 3.Veri Seti Ve Ekonometrik Yöntem Çalışmada Türkiye ekonomisindeki döviz kuru belirsizliğinin ve Osmaniye ilinin ihracatı üzerindeki etkilerini ortaya koymak amacıyla, reel döviz kuru belirsizliği ( EXC u ) ve ihracat (EXP ) değişkenleri kullanılmıştır. Söz konusu değişkenler aylık dönemler itiba- riyle olup 2004:1-2016:02 dönemini kapsamaktadır. Veri setinin elde edilmesinde Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası’nın internet sitesindeki elektronik veri dağıtım sistemi (EVDS) ve Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) veri tabanlarından yararlanılmıştır. İhracat serisi doğal logaritması alınarak (LEXP ) analizde kullanılmıştır. İhracat serisi X 12 ARIMA yöntemi ile mevsimsellikten arındırılmıştır. Mevsimselliğin doğrusal olarak ayrıştırıldığı hareketli ortalama tekniğine dayanan bu yöntem, serinin seviyesinde bulunan dış-etki, yapısal kırılma ve takvim etkilerinin (dini ve milli bayramlar vb.) belirlenmesinde kullanılan bir zaman serisi modellemesini ARIMA içermektedir. Reel döviz kuru belirsizliği, HP filtresi (Hodrick-Prescott Filter) yardımıyla reel döviz kuru değişkeninden dalgalanma serisinin elde edilmesiyle oluşturulmuştur. Geleneksel zaman serisi analizlerinde bir zaman serisi trend, konjonktür, mevsimsel ve düzensiz bileşenleri içermektedir. yt t ct st t Deterministik veya stokastik trend içeren bir zaman serisini, trend bileşeninden arındırmak amacıyla çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. Bunlar, doğrusal ve kuadratik trend yöntemi, fark alma yöntemi, HodrickPrescott (1980) filtresi ve Beveridge-Nelson (1981) ayrıştırma gibi yöntemlerdir. Literatürde birçok trendden arındırma yöntemleri mevcut olmasına rağmen, Hodrick-Prescott (HP) filtresi çeşitli özelliklere ve avantajlara sahiptir. Eğer bir zaman serisi trend veya fark durağan olsa bile HP filtresi, söz konusu seriyi trendden arındırıldıktan sonra durağan T olmasını sağlamaktadır. Ancak diğer yöntemler, trend veya fark durağan bir serinin durağanlığını garanti etmemektedir. Ayrıca HP filtresi durağanlığı garanti ettiğinden dolayı, konjonktür bileşeninde sahte asimetriyi de ortaya koymamaktadır. Dolayısıyla eğiklik testinin durağan konjonktür bileşenine uygulanabildiği gerçeğinden hareketle, çalışmada reel döviz kuru değişkenini trendden arındırmak ve bu yolla belirsizliği temsilen dalgalanma serisini elde etmek amacıyla HP filtresi kullanılmıştır. ( y ) 2 (1 L) 2 2 min t t t 1 (2) Nolu eşitlikte L gecikme operatörünü, T gözlem sayısını ve düzeltme parametresini (1) ifade etmektedir. (2) 0 ve olması, HP trendinin sırasıyla orjinal seriye ve doğru- Döviz Kuru Belirsizliğinin İhracat Üzerine Etkisi: Osmaniye İli Örneği sal bir trende eşit olduğunu ifade etmektedir. Parametresi genellikle yıllık seriler için 100, üçer aylık seriler için 1600 ve aylık seriler için 14400 olarak kabul edilmektedir. Bu çalışmada da parametresinin değeri 14400 olarak kabul edilmiştir. Çalışmada döviz kuru belirsizliği ile 111 ihracat arasındaki uzun dönemli ilişkiyi araştırmak amacıyla, öncelikle değişkenlerin durağan olduğu seviyeler belirlenmiştir. Bu amaçla Dickey ve Fuller (1979) tarafından ortaya atılan Genişletilmiş Dickey-Fuller (ADF) birim kök testinden yararlanılmıştır. ADF birim kök testi şu şekilde ifade edilebilir. p Yt a 0 a1trend a2Yt 1 a3,i Yt i ut (3) i 1 (3) nolu denklemde; Yt seviyesinde durağan olup olmadığı analiz edilen değişkenin t dönemindeki birinci devresel farkını, p maksimum gecikme uzunluğunu, u t sıfır ortalama ve sabit varyansa sahip (u t ~ (0, 2 )) beyaz gürültülü hata terimini temsil etmektedir. Ayrıca denklemdeki ardışık bağımlılık sorununu giderebilmek için bağımlı değişkenin p sayıdaki gecikmeli değerleri Akaike Bilgi Kriteri (AIC), Schwartz Bayesian Kriteri (SBC) ve Hannan-Quinn Kriteri (HQC) gibi kriterler yardımıyla modele dahil edilmektedir. (3) nolu denklem sabit ve trend değişkeninin yer aldığı bir model olup, ADF birim kök testi ayrıca sadece sabitin yer aldığı veya sabitin ve trendin yer almadığı modeller şeklinde de uygulanmaktadır. 3 farklı formdan uygun olan form seçildikten sonra, negatif olması beklenen a1 katsayısının t-istatistiğinin mutlak değeri, MacKinnon kritik değerinden büyük ise söz konusu değişkenin durağan olduğuna karar verilmektedir. Aksi halde aynı süreç zaman serisinin diğer farkları için de durağanlığı sağlanana kadar sınanmaktadır. Birim kök içerdiğine karar verilen seriler arasında yapılan analizlerde sahte regresyon sorunu ile karşılaşıldığından, bu soruna çözüm bulmak için çeşitli yöntemler geliştirilmiştir. Bunlardan ilki serilerin durağan olduğu seviyeleri kullanarak regresyon tahmininin yapılmasıdır. Ancak böyle bir çözüm ilgili değişkenler arasındaki uzun dönemli ilişkinin yitirilmesine neden olmaktadır. Engle-Granger (1987) tarafından ortaya atılan koentegrasyon analizi ile bu problem ortadan kaldırılmaktadır. Engle-Granger (1987) koentegrasyon analizi, seviyesinde durağan olmayan serileri seviyesinde kullanarak, ilgili değişkenlerin uzun dönemde birlikte hareket edip etmediklerini sınamaya yarayan bir yöntemdir. Eğer seriler arasında uzun dönemli bir ilişki mevcut ise yani seriler koentegre ise düzey seriler ile yapılan analizlerde sahte regresyon problemiyle karşılaşmayacaktır. Ancak Engle-Granger (1987) tarafından geliştirilen koentegrasyon analizi iki serinin de düzeyinde durağan olmaması ve aynı derecede farkı alındığında durağan hale gelmeleri gerekmektedir. Pesaran, Shin ve Smith (2001) tarafından geliştirilen sınır testi (bounds testing) yaklaşımıyla bu sorun giderilmektedir. Sınır testi yaklaşımıyla serilerin hangi düzeyde durağan olduğuna bakılmaksızın iki değişken arasında koentegre ilişkisinin var olup olmadığı araştırılabilmektedir. Bu amaçla öncelikle kısıtlanmamış hata düzeltme modeli (unrestricted error correction model; UECM) oluşturulur. Bu model döviz kuru belirsizliği ile ihracat arasındaki olası ilişkinin varlığını test etmek için aşağıdaki şekilde uyarlanmıştır 112 Banu Tanrıöver & Burhan Biçer & Esma Erdoğan m m j 1 j 0 LEXPt Bo B1 LEXPt 1 B2 EXC tu1 B3, j LEXPt j B4,i EXC tu j et (4) nolu denklemde; fark operatörünü, LEXP doğal logaritması alınmış ihracat rakamlarını, EXC u reel döviz kuru belirsizliğini, m optimal gecikme uzunluğunu göstermektedir. Modellerde m olarak ifade edilen optimal gecikme uzunluğu AIC, SBC, HQC gibi kriterler yardımıyla belirlenmekte ve testin sağlıklı sonuç vermesi için hata teriminde ardışık bağımlılık sorununun olmaması gerekmektedir. En küçük AIC, SBC, HQC (4) değerini veren gecikme uzunluğunda ardışık bağımlılık olması durumunda ise ikinci en küçük gecikme uzunluğunu veren gecikme uzunluğu alınmakta, eğer ardışık bağımlılık problemi hala devam etmekte ise bu sorun giderilene kadar bu işleme devam edilmektedir. (4) nolu denkleme ilişkin koentegre ilişkisinin varlığını sınamak amacıyla, her bir model için aşağıdaki hipotezler kurulmaktadır. H 0 : B1 B2 0 (5) H1 : B1 B2 0 H 0 : B1 0 (6) H1 : B1 0 (5) nolu hipoteze ilişkin hesaplanan F istatistiği, Pesaran vd. (2001)’deki tablo kritik değerleriyle karşılaştırılmaktadır. Bu karşılaştırma yapılırken öncelikle serilerin bütünleşme derecelerinin aynı olup olmadığı dikkate alınmaktadır. Serilerden birisi I (0) diğeri I (1) ise tablo alt ve üst kritik değerlerle karşılaştırılmakta ve hesaplanan F istatistiği üst kritik değerden büyükse seriler arasında koentegre ilişkisinin olduğuna, alt kritik değerden küçük olması durumunda koentegre ilişkisinin olmadığına karar verilmektedir. Eğer hesaplanan F istatistiğinin alt ve üst kritik değerinin arasında kalması durumunda ise kesin bir yorum yapılamamakta, diğer koentegre testlerine başvurulması gerekmektedir. Serilerin her ikisi de I (0) ise tablo alt kritik değerle karşılaştırılmakta ve hesaplanan F istatistiği tablo alt kritik değerinden büyükse seriler arasında koentegre ilişkisinin olduğuna, tablo alt kritik değerinden küçükse koentegre ilişkisinin olmadığına karar verilmektedir. Serilerin her ikisi de I (1) ise hesaplanan F istatistiği bu defa sadece tablo üst kritik değeriyle karşılaştırılmaktadır. F İstatistiğinin üst kritik değerden büyük olması durumunda, (5) nolu hipotezdeki H 0 hipotezi reddedilmekte ve seriler arasında koentegre ilişkisinin varlığından bahsedilebilmektedir. Bununla birlikte koentegre ilişkisinin varlığı (6) nolu hipoteze de bağlıdır. Buna göre B1 parametresine ait t istatistiğinin de anlamlı çıkması gerekmektedir. Aralarında koentegre ilişkisi olduğuna karar verilen seriler arasındaki uzun ve kısa dönemli ilişkileri belirlemek amacıyla, Gecikmesi Dağıtılmış Otoregresif (Autoregressive Distributed LagARDL) model oluşturulmaktadır. Öncelikle uzun dönem ilişkiyi sınamak amacıyla oluşturulan ARDL modelleri aşağıdaki gibidir: p q j 1 j 0 LEXPt B0 B1, j LEXPt j B2, j EXC tu j t (7) nolu denklemde yer alan p ve q ilgili değişkenlere ait optimal gecikme uzunluğunu göstermektedir. Söz konusu gecikme uzunluklarının belirlenmesinde yine (7) AIC, SBC, HQC gibi kriterlerden yararlanılmakta, öncelikle bağımlı değişkenin optimal gecikme uzunluğu, daha sonra bağımlı değişkenin gecikme uzunluğuna bağlı olarak ba- Döviz Kuru Belirsizliğinin İhracat Üzerine Etkisi: Osmaniye İli Örneği 113 ve ARDL ( p, q ) modelindeki uzun dönem katsayıları ise aşağıdaki gibi hesaplanmaktadır. ğımsız değişkenin gecikme uzunluğu belirlenmektedir. Buna göre tahmin edilecek olan model ARDL ( p, q ) olarak adlandırılmakta q B 2, j j 0 (8) p 1 B1, j j 1 Hesaplanan uzun dönem katsayısının () işaretine ve istatistiksel olarak anlamlılığına bakılarak söz konusu değişkenler arasındaki uzun dönem ilişkinin varlığı ve yönü hakkında karar verilmektedir. 4.Ampirik Bulgular ve Değerlendirme Döviz kuru belirsizliği ile ihracat arasındaki uzun dönemli olası ilişkinin varlığını test etmeden önce, HP filter yardımıyla elde edilen döviz kuru oynaklığı grafiği Şekil 1.’de gösterilmiştir. Şekil 1: 2004-2016 Dönemi Reel Döviz Kuru Belirsizliği Çalışmada kullanılan değişkenlerin birim kök içerip içermediğini sınamak amacıyla ADF birim kök testi uygulanmıştır. ADF Değişkenler EXC LEXP LEXP birim kök testine ilişkin bulgular Tablo 1’de özetlenmiştir. Tablo 1: ADF Birim Kök Testi Sonuçları Sabitli Sabitli p p Trendli -4,7960a -0,7278 -10,2296a 1 4 3 -4,7790a -6,5562a -10,2296a 1 0 3 Sabitsiz Trendsiz p -4,8126a -1,1414 -10,1396a 1 4 3 Not: Δ fark operatörünü, p optimal gecikme uzunluğunu ve a %1 anlamlılık seviyesini göstermektedir. Tablo 1’e göre, döviz kuru oynaklığı serisi tüm formlarda seviyesinde durağan olduğu, doğal logaritması alınmış ihracat verilerinin ise durağanlığının 3 formda da birinci farkında sağlandığı görülmüştür. Pe- saran vd. (2001) tarafından geliştirilen sınır testi serilerin ikinci farkında durağan olduğu durumda uygulanamadığı göz önüne alındığında, ADF birim kök testinin bulguları söz konusu duruma engel teşkil etmemektedir. 114 Banu Tanrıöver & Burhan Biçer & Esma Erdoğan Pesaran vd. (2001) tarafından geliştirilen sınır testi yaklaşımına göre, koentegre ilişkisinin varlığını test etmek amacıyla öncelikle (4) nolu denklemdeki optimal gecikme uzunluğu (m) belirlenmiştir. Optimal gecik- me uzunluğunun belirlenmesinde, aylık veri seti kullanıldığından maksimum gecikme uzunluğu 15 olarak kabul edilmiştir. (4) nolu denklemin gecikme uzunluğuna ilişkin sonuçlar, Tablo 2’de özetlenmiştir. Tablo 2: Sınır Testi İçin Optimal Gecikme Uzunluğunun Belirlenmesi – Model (4) m SIC 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 1,2062 1,2764 1,2813 1,3295 1,3935 1,4451 1,4822 1,5505 1,6233 1,6636 1,7389 1,8153 1,8613 1,9011 1,9367 (21) 0,7724 7,9519b 4,2548b 1,7927 1,0909 1,3444 1,1861 0,3107 1,9106 0,5780 0,3116 4,4407b 3,3506c 4,3783b 0,4763 Not: m (4) nolu modelin optimal gecikme uzunluğunu, (21) birinci dereceden ardı- şık bağımlılığın araştırıldığı Breusch Godfrey test istatistiğini, b ve c sırasıyla %5 ve %10 anlamlılık düzeyini göstermekte ve hata terimleri serisinde ardışık bağımlılık sorununun olduğunu ifade etmektedir. Döviz kuru oynaklığı ile ihracat arasındaki koentegre ilişkisinin varlığını test etmek için tahmin edilen (4) nolu denkleme ait optimal gecikme uzunlukları, Tablo 2’den anlaşılacağı gibi 1 olarak tespit edilmiştir. İlgili gecikme uzunluğuna ait hata terimlerinde ardışık bağımlılık problemi de bulunma- maktadır. Optimal gecikme uzunluğunun belirlenmesinden sonra, iki değişken arasındaki koentegre ilişkisini varlığını sınamak amacıyla (4) nolu denklem için (5) ve (6) nolu hipotezler oluşturulmuştur. Buna göre (4) nolu modele ilişkin hipotez testlerinin bulguları Tablo 3’de özetlenmiştir. Tablo 3: Sınır Testi Sonuçları – Model (4) k 1 Not: istatistiğinin Üst Kritik Değeri İstatistiği İstatistiği 11, 1105 -4, 6709 a a %1 %5 %10 9,63 7,34 5,59 k denklemdeki bağımsız değişken sayısını F Uzun Dönem İlişki (4) nolu denkleme ilişkin hesaplanan kısıtlı H0 Red F istatistiğini ve t LEXPt 1 değişkeninin parametresine yani B ’e ait t istatistiğini, a ise %1 anlamlılık düzeyini ifade etmektedir. 1 Döviz kuru belirsizliğinin durağanlık derecesi I ~ (0) ve logaritmik ihracat serisi- nin durağanlık derecesi I ~ (1) olduğundan, F istatistiği ile karşılaştırılması gereken Pe- Döviz Kuru Belirsizliğinin İhracat Üzerine Etkisi: Osmaniye İli Örneği saran vd. (2001) tablo kritik değeri, sadece üst kritik değerdir. Yapılan sınır testi sonuçlarına göre, döviz kuru belirsizliğinden ihracata doğru uzun dönem ilişkinin araştırıldığı (4) nolu denklem için hesaplanan F istatistiği Pesaran vd. (2001) tablo üst kritik değerinden büyük olduğundan istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. LEXPt 1 değişkeninin parametresine ait t istatistiği ise anlamlı olduğundan döviz kuru belirsizliği ile ihracat arasında koentegre ilişkisinin olmadığını öne süren H 0 hipotezleri reddedilmiştir. Yani 2004-2016 dönemi Osmaniye ekonomisi için araştırılan döviz kuru belirsizliği ile ihracat arasındaki uzun dönemli ilişkinin varlığı ortaya konulmuştur. 115 Tablo 3’de özetlenen bulgulara göre, söz konusu iki değişken arasındaki uzun dönemli ilişkinin varlığı yönünde bulgulara ulaşıldığından, bu ilişkinin yönü ve büyüklüğünü ortaya koymak amacıyla (7) nolu model tahmin edilmiştir. İlgili denklemin optimal gecikme uzunluğu, bağımlı değişken için 2 bağımsız değişken için 0 olarak belirlenmiştir. Söz konusu gecikme uzunluklarında hata terimi ardışık bağımlılık problemine sahip değildir. Bu kapsamda uzun dönem ilişkinin araştırıldığı model ARDL (2,0) modeli olarak tespit edilmiştir. ARDL (2,0) modelinin tahmin sonuçları ve uzun dönem katsayıları Tablo 4’te özetlenmiştir. Tablo 4: ARDL (2,0) Modelinin Tahmin Sonuçları – Model (7) Değişkenler Katsayı t-istatistiği Sabit 2,7502 4,7223* 0,0067 4,2148* trend LEXPt 1 0,4843 5,2501* LEXPt 2 0,1815 3,9600 Uzun Dönem Katsayılar 7,2347 1,0400 2,1735** 0,6486 EXC Sabit EXP 40,6962* 0,6372 Not: EXP ihracat değişkenine ait uzun dönem katsayısını * ve ** %1, %5 anlamlılık düzeyini ifade etmektedir. ARDL (2,0) modelinin tahmin sonuçlarına göre, döviz kuru belirsizliği ile ihracat arasında uzun dönemde pozitif ve istatistiksel olarak anlamsız bir ilişki mevcuttur. Uzun dönem katsayısı hem istatistiksel olarak anlamsız olması hem de işaretinin beklentilere ters olması sebebiyle söz konusu değişkenler arasındaki uzun dönem ilişkinin yönü ortaya konulamamıştır. Her ne kadar bu ilişkinin yönü ve büyüklüğü oraya konulamamış olsa bile, Tablo 3’de özetlenen (4) nolu denkleme yönelik elde edilen bulgular kapsamında ilgili değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin varlığından söz etmek mümkündür. 5.Sonuç Özellikle dalgalı ve esnek kur sisteminin uygulanmaya başlanmasıyla artan döviz kuru belirsizliğinin ülkelerin ihracatı üzerinde daha da etkili olmaya başladığı öne sürülmektedir. Söz konusu belirsizliğin ihracatı olumsuz yönde etkileyeceğini öne süren iktisatçıların özellikle risk kavramı üzerine odaklandıkları görülmektedir. Ticari anlaşmaların sağlandığı dönem ile ödeme yapılacağı dönem arasındaki kur farklılıktan doğan risk, ihracatçı durumda olan ülke için gelir kaybı ya da zarar olarak ortaya çıkarken, ithalatçı durumda olan ülke içinse daha fazla ödeme 116 Banu Tanrıöver & Burhan Biçer & Esma Erdoğan yapma veya zarar etme şeklinde kendini göstermektedir. Bu görüşü savunanlara göre kurlarda meydana gelen oynaklık bir maliyet unsuru olarak görülmekte ve ticarete taraf ülkelerin daha temkinli davranmalarına yol açmaktadır. Riskten kaçınma yönünde tutum izleyen ülkeler ya daha az oranda mal alım satımı yapmayı tercih etmekte ya da farklı ticaret partnerlerine yönelme gibi alternatif politikaları tercih etmektedirler. İktisat literatüründe döviz kuru oynaklığının artmasına bağlı olarak ihracat rakamlarının düşeceği yönünde hakim bir görüş bulunmasına rağmen, yapılan ampirik çalışmaların elde ettiği sonuçlar arasında tam bir görüş birliğinin olmadığı görülmektedir. Çalışmada Osmaniye ili ekonomisi için döviz kuru belirsizliği ile ihracat arasındaki olası ilişkiyi ortaya koymak amacıyla, 2004-2016 dönemi reel döviz kuru ve il bazında ihracat rakamları kullanılmıştır. Çalışmada, öncelikle reel döviz kurunu elde etmek için Hodrick-Prescott (1980) trend ayrıştırma yönteminden yararlanılmıştır. Buradan elde edilen dalgalanma serisi, döviz kuru belirsizliği olarak çalışmada kullanılmıştır. Söz konusu değişkenler arasında uzun dönem ilişkinin sınanması amacıyla değişkenlerin aynı dereceden bütünleşmesini gerektirmeyen, Pesaran vd. (2001) tarafından geliştirilen ARDL yöntemi kullanılmıştır. ARDL sınır testi sonuçlarına göre reel döviz kuru belirsizliği ile Osmaniye ili ihracatı arasında uzun dönemli bir ilişkinin olduğu bulgusuna ulaşılmıştır. Söz konusu ilişkinin derecesini ortaya koymak için oluşturulan ARDL(2,0) modelinden elde edilen uzun dönem katsayının istatistiksel olarak anlamlı olmadığı görülmüştür. Bu nedenle söz konusu uzun dönemli ilişkinin varlığı kabul edilmekle birlikte yönü ve büyüklüğü ortaya koyulamamıştır. Elde edilen ampirik bulgular neticesinde, Osmaniye ekonomisi için reel döviz kuru oynaklığı ile ihracat arasında uzun dönemli bir ilişkinin varlığı görülmektedir. Osmaniye ili ihracat rakamları incelendiğinde, Osmaniye ilinin dalgalı kur rejimine geçilen 2001 yılından bu yana ihracatının arttığı görülmektedir. Kur oynaklığında meydana gelen artışa karşın ihracat rakamlarında da artış gözlemlenmesi, 2008 kriziyle daralan iç talebe karşın, firmaların kur belirsizliğinden kaynaklanan riski de göz önüne alarak dış satıma yönelmiş olmalarına bağlanabilir. Ayrıca, kur oynaklığına karşı Osmaniye ili ihracatının artması, ilin ihracat yaptığı ülkelerin, 2008 krizden en az etkilenen ve dolayısıyla dış talebinde ciddi derecede daralma görülmeyen ülkelerden oluşması ile de açıklanabilir. Artan kur belirsizliğine rağmen Osmaniye ilinin ihracatının daralmamasının bir diğer nedeni, 2010 yılında faaliyete giren ve gerek Osmaniye ekonomisine gerekse de Türkiye ekonomisine reel anlamda ciddi katkıları olan ve çelik sanayi üretiminde ilk sıralarda gelen Tosçelik firmasının olduğu düşünülmektedir. KAYNAKÇA Arıze, A. & Osang, T. & Kasıbhalta, K.M . (2004). Exchange Rate Volatility in Latin America and its Impact on Foreign Trade. Working Paper, Texas A&M University. Baum, C. F. & Çağlayan, M. (2006). Effects of Exchange Rate Volatility on the Volume and Volatility of Bilateral Exports. Boston College Working Papers in Economics. Beveridge, S. & Nelson, C. (1981). A New Approach to Decomposition of Economic Time Series into Permanent and Transitory Components with Particular Attention to Measurement of the Business Cycle. Journal of Monetary Economics: 7, 151-157. Choudry, T. (2005). Exchange Rate Volatility and United States Exports: Evidence from Canada and Japan. Journal o f the Japanese and International Economies: 19/1, 51-71. Çavdar, Ş, Ç. (2011). Dış Ticaret Hadleri ve Reel Döviz Kuru İlişkisi: Türkiye Örneği. e- Journal of New World Sciences Academy: Volume: 6, Number: 4, Ar- Döviz Kuru Belirsizliğinin İhracat Üzerine Etkisi: Osmaniye İli Örneği ticle Number: 3C0085, ISSN:13063111, 455-463. Dickey, D. & Fuller, W.A. (1979). Distribution of the Estimates for Autoregressive Time Series with a Unit Root. Journal of the American Statistical Association: 74, 427-431. Doğanlar, M. (2002). Estimating the Impact of Exchange Rate Volatility on Exports: Evidence from Asian Countries. Applied Economics Letters: 9 /13, October, 859-863. Engle, R. F. & Granger, C. W. (1987). Cointegration and Error Correction: Representation, Estimation and Eesting. Econometrica: Journal of the Econometric Society: 251-276 Ethier, W. (1973). International Trade and the Forward Exchange Market. American Economic Review: 63 /3 June, 494-503. Franke, G. (1991). Exchange Rate Volatility and International Trading Strategy, Journal of International Money and Finance: 10/2, 292–307. Gül, E. & Akıncı, A. (2006). Türkiye’de Reel Döviz Kuru İle İhracat ve İthalat Arasındaki Nedensellik İlişkisi: 19902006. Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi: Sayı 16, 165-177. Hodrick, R.J. & Prescott, E. C. (1980). Postwar U. S. Business Cycles: An Empirical Investigation, Carnegie Mellon University Discussion Paper: 451. Hooper, P. & Kohlhagen, S. (1978). The Effect of Exchange Rate Uncertainty on the Price and Volume of International Trade. Journal of International Economics: 8/4, November, 483-511. Koray, F. & Lastrapes W. D. (1989). Real Exchange Rate Volatility and U.S Bilateral Trade: A Var Approach. The Review of Economics and Statitics: 71/ 4, 708– 712. Klein, M. W. (1990),Sectoral Effects of Exchange Rate Volatilityon the US 117 Export, Journal of International Money and Finance, 9, 299-308. Köse, N. & Ay, A. & Topallı, N. (2008), Döviz Kuru Oynaklığının İhracata Etkisi: Türkiye Örneği (1995-2008). Gazi Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi: 10/2, 25-45. Oluwatosin, A. & Omisakin, O. & Oyinlola, A. (2011), Exchange Rate and Trade Balance in West African Monetary Zone : Is there a J Curve, The International Journal of Applied Economics and Finance, 5/ 3, 167-176. Onafowora, O. (2003). Exchange Rate and Trade Balance in East Asia: Is There a J- Curve?. Acces Econ: 5 /18, 1-13. Peker, O. (2007). Reel Döviz Kurunun Dış Ticaret Dengesi Üzerindeki Kısa ve Uzun Dönem Etkilerinin Ekonometrik Analizi: Türkiye Örneği. İnönü Üniversitesi, 8. Türkiye Ekonometri ve İstatistik Kongresi: Malatya, 1-9. Pesaran, M. vd. (2001). Bounds Testing Approaches to the Analysis of Level Relationships. Journal of Applied Econometrics: 16(3), 289-326. Saatçioğlu, C. & Karaca, O. (2004). Döviz Kuru Belirsizliğinin İhracata Etkisi: Türkiye Örneği. Doğuş Üniversitesi Dergisi: 5/2 183-195. Tarı, R. & Yıldırım, D. Ç. (2009). Döviz Kuru Belirsizliğinin İhracata Etkisi: Türkiye İçin Bir Uygulama. Celal Bayar Üniversitesi, Yönetim ve Ekonomi: Cilt: 16, 2/95-105. Türkyılmaz, S. & Özer, M. & Kutlu, E. (2007). Döviz Kuru Oynaklığı İle İthalat Ve İhracat Arasındaki İlişkilerin Zaman Serisi Analizi. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7/2, 133-150. Yamak, R. & Korkmaz, A. (2005). Reel Döviz Kuru ve Dış Ticaret Dengesi İlişkisi. İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi Ekonometri ve İstatistik Dergisi, 2, 1129. 118 Banu Tanrıöver & Burhan Biçer & Esma Erdoğan Yamak, R & Samut, S. (2016). Parite Oynaklığının İhracat ve İthalat Hacimleri Üzerine Etkisi: ARDL Yaklaşımı. XII. Uluslararası Ekonometri, Yöneylem Araştırması ve İstatistik Sempozyumu: Haziran, Sivas. Yamak, R. & Samut, S. (2014). Döviz Kuru Oynaklığı ve Dış Ticaret: Türkiye Örneği. Bülent Ecevit Üniversitesi, 1. Karadeniz ve Balkan Ekonomik ve Politik Araştırmalar Sempozyumu, 03-05 Eylül 2014 (s.463-475), Zonguldak. Zainal, A. A. (2004). Exchange Rate PassThrough, Exchange Rate Volatility, and Their Impacts on Export : Evidence From Indonesian Data, Doktora Tezi, Kansas; Kansas State University. Zengin, A. (2000). Reel Döviz Kuru Hareketleri ve Dış Ticaret Fiyatları: Türkiye Ekonomisi Üzerine Ampirik Bulgular, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi: 2/2 2, 27-41.
