ulusal ve uluslararası piyasalar

advertisement
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
ULUSAL VE ULUSLARARASI
PİYASALAR
Sermaye Piyasası Faaliyetleri
İleri Düzey Lisansı Eğitimi
EKİM 2012
1
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Bu kılavuz, Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği (TSPAKB) tarafından SPK
Lisanslama Sınavlarına referans kaynak oluşturmak amacıyla hazırlanmıştır. Bu
kılavuzda yer alan her türlü bilgi, değerlendirme, yorum ve istatistiki değerler
hazırlandığı tarih itibariyle İMKB’nin Sermaye Piyasası ve Borsa Temel Bilgiler
Kılavuzundan, TCMB, İMKB, VOB, Takasbank ve TSPAKB Eğitmenlerinden temin edilerek
derlenmiştir.
Bilgilerin hata ve eksikliğinden doğabilecek zararlardan TSPAKB hiçbir şekilde
sorumluluk kabul etmemektedir. Bu kılavuzda yer alan bilgiler kaynak gösterilmek
şartıyla izinsiz yayınlanabilir, ancak ticari amaçla çoğaltılamaz ve satılamaz.
2
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
GİRİŞ
Bu kılavuzda yer alan bilgiler, Sermaye Piyasası Faaliyetleri İleri Düzey lisanslama
sınavının konularından Ulusal ve Uluslararası Piyasalar’ı içermektedir.
Kılavuz, T.C. Merkez Bankası Piyasaları, Bankalararası Piyasalar, İMKB Hisse
Senetleri Piyasaları, Kotasyon, Pazar Açılması, Halka Arz ve İMKB’de İşlem
Görme, Gelişen İşletmeler Piyasası, İMKB Borçlanma Araçları Piyasası, İMKB Yurt
dışı Sermaye Piyasası Araçları Piyasası Eurotahvil Pazarları, Vadeli İşlem ve Opsiyon
Borsası, Takasbank Para Piyasası, Tezgâhüstü Piyasalar, Uluslararası Menkul Kıymet
İşlem Kuralları, Yurt Dışı Pazarlarda Hisse Senedi İhracı ve Depo Sertifikaları,
Yabancı Sermaye Piyasası Araçlarının Satışı, Uluslararası Finansal Piyasalar (EuroPiyasalar), Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasalarının İşleyişi olmak üzere toplam on beş
bölümden oluşmaktadır.
Sınavlarda Ulusal ve Uluslararası Piyasalar ile ilgili çıkacak soru sayısı 25’tir.
Katılımcılara başarılar dileriz.
TSPAKB
3
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
1. TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI PİYASALARI .........................................
1.1. Para Politikası Uygulamaları ........................................................................
1.2. Araçlar ve Bünyesindeki Piyasalar ................................................................
1.2.1. Açık Piyasa İşlemleri ..................................................................................
1.2.2. Para Piyasaları Müdürlüğü .........................................................................
1.2.3. Döviz ve Efektif İşlemleri ..........................................................................
1.2.4. Reeskont Penceresi ..................................................................................
1.2.5. Zorunlu Karşılıklar ...................................................................................
2. BANKALARARASI PİYASALAR ............................................................................
2.1. Bankalararası TL Piyasası ...........................................................................
2.2. Bankalararası Repo Piyasası ........................................................................
2.3. Bankalararası Tahvil Piyasası ......................................................................
2.4. Bankalararası Döviz Piyasası .......................................................................
3. İMKB HİSSE SENETLERİ PİYASALARI..................................................................
3.1. Temel Kavramlar .......................................................................................
3.1.1. Hisse Senetleri Piyasası’nın İşleyişi İle İlgili Tanımlar ......................................
3.2. İMKB Hisse Senetleri Piyasası’nın İşleyişi ......................................................
3.2.1. Müşteri ve Borsa Emirleri ..........................................................................
3.2.1.1. Müşteri Emirleri .......................................................................................
3.2.1.2. Borsa Emirleri .........................................................................................
3.2.2. Hisse Senetleri Piyasası’nda Fiyatların Oluşum Yöntemi .................................
3.2.2.1. Fiyat Önceliği ..........................................................................................
3.2.2.2. Zaman Önceliği .......................................................................................
3.2.3. Emir Girişinde Sınırlamalar ........................................................................
3.2.3.1. Maksimum Lot Miktarı ..............................................................................
3.2.3.1.1. Maksimum Lot Miktarı ..........................................................................
3.2.3.2. İşlem Değeri Sınırı ...................................................................................
3.2.4. Emir Çeşitleri ..........................................................................................
3.2.4.1. Normal Emirler ........................................................................................
3.2.4.2. Özel Emirler ............................................................................................
3.2.5. Emirlerde Geçerlilik Süresi ........................................................................
3.2.5.1. Günlük Emir ............................................................................................
3.2.5.2. Kalanı İptal Et .........................................................................................
3.2.5.3. Tarihli Emir .............................................................................................
3.3. Emirlerde Düzeltme, Bölme ve İptal (Sürekli Müzayede Seansı İçin) .................
4. KOTASYON, PAZAR AÇILMASI, HALKA ARZ VE İMKB’DE İŞLEM GÖRME ...................
4.1. Kotasyon Ve Halka Arz ...............................................................................
4.1.1. Kotasyonun Tanımı ....................................................................................
4.2. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nda Genel Kotasyon Esasları .......................
4.2.1. Tanımlar.................................................................................................
4.2.1.1. Ortaklık ..................................................................................................
4.2.1.2. Mali Tablo ...............................................................................................
4.2.1.3. İlk Kotasyon ...........................................................................................
4.2.1.4. İlave Kotasyon ........................................................................................
4.2.1.5. Halka Açıklık Oranı ...................................................................................
4.2.1.6. Halka Açıklık ...........................................................................................
4.2.1.7. İMKB Saklama Merkezi .............................................................................
4.2.2. Kotasyona Konu Olacak ve Borsa'da İşlem Görecek Menkul Kıymetler (İMKB
Kotasyon Yönetmeliği Madde 6)...............................................................................
4.2.3. Kota Alınmış Menkul Kıymetlerin İşlem Görmesi (İMKB Kotasyon Yönetmeliği
Madde 7)
........................................................................................................
4.2.4. Kota Alınmamış Menkul Kıymetlerin Borsa'da İşlem Görmesi (İMKB Kotasyon
Yönetmeliği Madde 27)...........................................................................................
4.2.5. İlave Kotasyon Zorunluluğu (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 11) ...............
17 18 21 22 25 27 29 30 34 34 34 34 35 37 37 37 44 44 44 44 44 44 44 44 45 45 46 46 46 47 50 50 51 51 51 53 53 53 53 54 54 54 54 54 54 54 55 55 55 56 56 4
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.2.6. Kotasyon Şartları .....................................................................................
4.2.6.1. Ortaklık Haklarını Temsil Eden Menkul Kıymetlerin İlk Kotasyonu (İMKB
Kotasyon Yönetmeliği Madde 13) .............................................................................
4.2.6.2. Borçluluğu Temsil Eden Menkul Kıymetlerin Kotasyonu (İMKB Kotasyon
Yönetmeliği Madde 16)...........................................................................................
4.2.6.3. Kota Alınmamış Borçlanma Araçlarının Tahvil ve Bono Piyasası’nda İşlem
Görmesine İlişkin Esaslar........................................................................................
4.2.6.3.1. İşlem Görecek Özel Sektör Tahvilleri ve Pazara Kabul Şartı........................
4.2.6.3.2. Tahvil ve Bono Piyasası’ndan Çıkarma ....................................................
4.2.7. Kottan Çıkarma .......................................................................................
4.2.7.1. Borsa Kotundan Çıkarmayı Gerektiren Durumlar (İMKB Kotasyon Yönetmeliği
Madde 24) ........................................................................................................
4.2.7.2. Ortaklığın Kendi İsteği İle Menkul Kıymetlerin Borsa Kotundan Çıkarılması
(İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 25) ...................................................................
4.2.7.3. Geçici veya Sürekli Kottan Çıkarılan Menkul Kıymetlerin Tekrar Borsa Kotuna
Alınmaları (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 26) .....................................................
4.3. Halka Arz ve Borsa’da İşlem Görme .............................................................
4.3.1. Şirketler ve Halka Arz ...............................................................................
4.3.2. Halka Arz Yöntemleri ................................................................................
4.3.3.1. Genel Esaslar ..........................................................................................
4.3.4. Halka Arza Aracılığa İlişkin Esaslar .............................................................
4.3.5. Kamuyu Aydınlatmaya İlişkin Esaslar ..........................................................
4.3.6. Dağtıma İlişkin Genel Esaslar ....................................................................
4.3.7. Talep Toplama Süresi ...............................................................................
4.3.8. Mükerrer Talepler ....................................................................................
4.3.9. Bedellerin Yatırılması ................................................................................
4.3.10. Dağıtım Listesinin Kesinleşmesi, Bedel İadesi ve Teslim .................................
4.3.11. Niteliği Belirlenmiş Ortaklıklar ....................................................................
4.3.12. Talep Toplama Yöntemi ............................................................................
4.3.13. Sabit Fiyatla Veya Fiyat Aralığı Yoluyla Talep Toplama Yönteminde Dağıtım
İlkeleri
........................................................................................................
4.3.14. Fiyat Teklifi Alma Yoluyla Talep Toplama Yönteminde Dağıtım İlkeleri ..............
4.3.15. Talep Toplanmaksızın Satış Yöntemi ...........................................................
4.3.16. Halka Arzlarda Uygulanacak Teşvikler .........................................................
4.3.17. Halka Arzda İçsel Bilgiye Ulaşabilecek Konumdaki Kişiler ...............................
4.3.18. Borsa’da İşlem Görme Esasları...................................................................
4.4. Kamunun Aydınlatılması .............................................................................
4.4.1. Genel Anlamda Kamunun Aydınlatılması .......................................................
4.4.2. İMKB’nda İşlem Gören Şirketlerin Yükümlülükleri ...........................................
4.4.2.1. Finansal Raporlarını Açıklama Yükümlülükleri ...............................................
4.4.2.2. Özel Durumların Kamuya Açıklanmasına İlişkin Esaslar Tebliği’ne Uyma Gereği .
4.4.2.3. Kamuyu Aydınlatma Platformu (KAP) ..........................................................
4.5. İMKB’de Mevcut Hisse Senetleri Pazarları’na Kabul Esasları ..............................
4.5.1. Ulusal Pazar .............................................................................................
4.5.1.1. Kriterler .................................................................................................
4.5.2. İkinci Ulusal Pazar Esasları .........................................................................
4.5.2.1. Amaç.......................................................................................................
4.5.2.2. İşlem Görecek Hisse Senetleri ve Pazara Kabul Şartı ......................................
4.5.2.3. İşlem Görme ve Takas Esasları ....................................................................
4.5.2.4. İkinci Ulusal Pazar’dan Çıkarma ...................................................................
4.5.3. Gözaltı Pazarı (GP) Kuruluş ve Çalışma Esasları .............................................
4.5.3.1. Amaç.......................................................................................................
4.5.3.2. İşlem Görecek Hisse Senetleri .....................................................................
4.5.4. Toptan Satışlar Pazarı'nın Kuruluş ve İşleyiş Esasları ......................................
4.5.4.1. Amaç.......................................................................................................
57 57 58 59 59 60 60 60 61 61 62 62 63 65 66 66 66 67 67 67 67 67 68 68 69 69 70 70 70 71 71 71 71 72 72 73 73 73 73 73 73 74 74 74 74 75 75 75 5
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.5.4.2. Kapsam ................................................................................................... 75 4.5.4.3. Sorumluluk .............................................................................................. 76 4.5.4.4. Başvuru ................................................................................................... 76 4.5.4.5. Asgari İşlem Miktarı ................................................................................... 76 4.5.4.6. İşlem Fiyatı .............................................................................................. 76 4.5.4.7. İşlem Esasları ........................................................................................... 77 4.5.4.8. İşlem Saatleri ........................................................................................... 77 4.5.4.9. İşlem Tarihi ve İşlem Öncesi Duyurular: ....................................................... 77 4.5.4.10. Satış Süresi ........................................................................................ 78 4.5.4.11. İşlemlerin Bültende İlanı ...................................................................... 78 4.5.5. Aracı Kuruluş Varantları.............................................................................. 78 4.5.5.1. Varantlara Yatırım ..................................................................................... 79 4.5.5.2. Varant Yatırımının Riskleri .......................................................................... 80 4.5.5.3. Varant Fiyatini Etkileyen Faktörler ............................................................... 80 4.5.5.4. Varant-Opsiyon Karşılaştırması .................................................................... 81 4.5.5.5. Varantların Alım Satım Esasları.................................................................... 81 4.5.6. Borsa Yatırım Fonları Pazarı ........................................................................ 82 4.5.6.1. BYF’nin Fon Pazarı’na Kabulü ...................................................................... 83 4.5.6.2. Fon Pazarı’ndan Çıkarma ............................................................................ 83 4.5.6.3. İşlem Görmeye Başlama Duyurusu .............................................................. 83 4.5.6.4. BYF Katılma Belgelerinin Saklanması ............................................................ 83 4.6. Borsa Üyeleri ve Üye Temsilcileri ................................................................. 83 4.6.1. Kurtaj Tarifesi ve Borsa Payı ....................................................................... 84 1.1.1. Pay Piyasası ve Gelişen İşletmeler Hisse Senetleri Piyasası’nda Teminat ............ 86 4.6.2. Hisse Senetleri Piyasası’nda Pazarlar ve İşlem Kuralları ................................... 89 4.6.3. İşlem Yöntemleri ....................................................................................... 90 4.6.3.1. Sürekli Müzayede-Çok Fiyat yöntemi ............................................................ 90 4.6.3.2. Açılış Seansı ............................................................................................. 92 4.6.3.3. İşlem Sisteminin Genel Yapısı ve Emir İletiminde Kullanılan Yöntemler ............. 106 4.6.3.3.1. İMKB Express API (ExAPI) Kanalıyla Emir İletimi ..................................... 106 4.6.4. Ulusal Pazar ............................................................................................ 108 4.6.5. Kurumsal Ürünler Pazarı ............................................................................ 108 4.6.5.1. Yeni Düzenlemeler.................................................................................... 108 4.6.5.1.1. Aracı Kuruluş Varantları ve Varant Pazarı ............................................... 108 4.6.5.2. Pazarın İşleyişi ......................................................................................... 109 4.6.5.2.1. İşlem Yöntemi ................................................................................... 109 4.6.5.2.2. Baz Fiyat ve Fiyat Değişim Sınırları ....................................................... 109 4.6.5.2.3. Fiyat Adımı ........................................................................................ 109 4.6.5.2.4. Varant Piyasa Yapıcılığı Genel Kuralları .................................................. 110 4.6.5.2.5. Fiyat Oluşumu ................................................................................... 111 4.6.5.3. Emirler ................................................................................................... 112 4.6.5.3.1. Emir Girişi ve Emir Türleri.................................................................... 112 4.6.5.4. İşlem Kodu.............................................................................................. 113 4.6.5.5. Varantların Takası, Dönüşümü ve Temerrüt İşlemleri ..................................... 115 4.6.5.5.1. Takas İşlemleri .................................................................................. 115 4.6.5.5.2. Varant Dönüşümü (Varanttan Kaynaklanan Hakkın Kullanılması) ............... 115 4.6.5.6. Yeni İşlem Yöntemleri ............................................................................... 116 4.6.5.7. Hisse Senetleri Piyasası Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede İşlem Yöntemi
Uygulama Esasları ................................................................................................ 116 4.6.5.7.1. Tanımlar ........................................................................................... 116 4.6.5.8. Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede İşlem Yöntemi Uygulaması ........................... 117 4.6.5.8.1. Uygulanacak Pazarlar ve Menkul Kıymetler............................................. 117 4.6.5.8.2. Alternatif İşlem Yöntemi Olarak “Tek Fiyat Uygulaması” ........................... 117 4.6.5.8.3. KÜP’te Sürekli Müzayede ve İsteğe Bağlı Piyasa Yapıcılık .......................... 117 4.6.5.8.4. Piyasa Yapıcılık İçin Temel Ölçütler ....................................................... 118 6
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.6.5.9. Piyasa Yapıcılığına Atanma ......................................................................... 119 4.6.5.9.1. Piyasa Yapıcılığına Atanmada Genel Kurallar ........................................... 119 4.6.5.9.2. Piyasa Yapıcılığına Atanmada Öncelikler ................................................. 120 4.6.5.10. Yedek Piyasa Yapıcılık ......................................................................... 121 4.6.5.10.1. Yedek Piyasa Yapıcı Üye Olma ........................................................... 121 4.6.5.10.2. Piyasa Yapıcılığı İsteğe Bağlı Olan Menkul Kıymetlerde Yedek Piyasa
Yapıcılık
.................................................................................................... 122 4.6.5.11. Piyasa Yapıcının Sahip Olacağı Haklar .................................................... 122 4.6.5.12. Performans Değerlendirmesi ................................................................ 123 4.6.5.13. Piyasa Yapıcılığı Faaliyetinin Sona Ermesi ............................................... 123 4.6.5.13.1. Üyenin piyasa yapıcılığından kendi isteği ile ayrılması ........................... 124 4.6.5.13.2. Üyenin piyasa yapıcılığı temel kriterlerini kaybetmiş olması nedeniyle
faaliyeti bırakması ................................................................................................ 124 4.6.5.13.3. Üyenin piyasa yapıcılığında gösterdiği yetersiz performans nedeniyle bu
faaliyetinin durdurulması ....................................................................................... 124 4.6.5.13.4. Üyenin aracılık faaliyetlerinin durdurulması nedeniyle piyasa yapıcılığı
faaliyetinin sona ermesi......................................................................................... 125 4.6.5.13.5. Üyenin menkul kıymetin işlem yönteminin/pazarının değişmesi nedeniyle
piyasa yapıcılık faaliyetinin durdurulması ................................................................. 125 4.6.5.14. Kotasyon Girme Yetkisi ....................................................................... 125 4.6.5.15. Genel Kurallar.................................................................................... 126 4.6.5.16. İlk Kotasyon ...................................................................................... 126 4.6.5.17. Otomatik İlk Kotasyon Atama Kuralları .................................................. 127 4.6.5.18. Kotasyon Fiyatı .................................................................................. 128 4.6.5.19. Kotasyon Miktarı ................................................................................ 130 4.6.5.20. Olağandışı Durumlarda Piyasa Yapıcılık Uygulaması ................................. 131 4.6.5.20.1. İşlemleri Geçici Durdurulan Menkul Kıymetlerde Kotasyon Giriş ve
Değişiklik Kuralları ................................................................................................ 131 4.6.5.20.2. Açılış Modundaki Menkul Kıymetlerin İşlemlerinin Durdurulması Halinde
Kotasyon Kuralları ................................................................................................ 131 4.6.5.20.3. Açılış Modu Sonrasında (Sürekli Müzayede Sürecinde) Menkul Kıymetlerin
İşlemlerinin Durdurulması Halinde Kotasyon Girişi ve Değişikliği Kuralları ..................... 132 4.6.5.20.4. İşlemleri Geçici Durdurulan Menkul Kıymete İşlem Gerçekleşmesini
Sağlayacak Fiyattan Kotasyon Girişi veya Değişikliği .................................................. 132 4.6.5.20.5. Seansın Durdurulması veya Kesintiye Uğraması Durumunda Kotasyon
Giriş veya Değişiklik Kuralları ................................................................................. 132 4.6.5.21. Diğer Hususlar ................................................................................... 133 4.6.5.22. Piyasa Yapıcı Değerlendirme Komitesi ................................................... 133 4.6.5.22.1. Piyasa Yapıcı Değerlendirme Komitesinin Görevleri .............................. 133 4.6.5.23. Piyasa Yapıcılığı Temsilci Eğitimi ........................................................... 134 4.6.5.24. Diğer Hükümler ................................................................................. 134 4.6.6. İkinci Ulusal Pazar .................................................................................... 140 4.6.7. Gözaltı Pazarı .......................................................................................... 140 4.6.7.1. Amaç...................................................................................................... 140 4.6.7.2. Teknik Esaslar ......................................................................................... 141 4.6.8. Toptan Satışlar Pazarı ............................................................................... 141 4.6.8.1. Amaç...................................................................................................... 141 4.6.8.2. Asgari İşlem Miktarı .................................................................................. 141 4.6.8.3. İşlem Esasları .......................................................................................... 141 4.6.8.4. İşlem Fiyatı ............................................................................................. 142 4.6.9. Rüçhan Hakkı (Yeni Pay Alma Hakkı) Kupon Pazarı İşlemleri ........................... 143 1.1.1. Hisse Senetleri Piyasası’nda “Eski-YeniUygulaması” ve “Yeni” Hisse Senetlerine
İşlem Sırası Açma Kriterleri.................................................................................... 145 1.1.1.1. “Yeni” Paylara İşlem Sırası Açma Kriterleri ................................................... 145 1.1.1.2. “Yeni” Payların “Eski” Paylara Dönüşmesi ..................................................... 147 7
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.6.10. Yeni Hisse Senetleri İçin Fiyat Marjları ve İşlemlerde Dikkat Edilecek Hususlar .. 147 4.6.10.1. Oydan Yoksun Paylar (OYP) ................................................................. 147 4.6.11. Fon Pazarı ve Borsa Yatırım Fonları ............................................................. 149 4.6.11.1. Fon Pazarı ......................................................................................... 149 4.6.11.2. Borsa Yatırım Fonları .......................................................................... 150 4.6.11.3. BYF Katılma Belgelerinin Borsa’da Alım Satımı ve İşlem Kuralları ............... 150 4.6.11.4. Fon Birim Pay Değeri .......................................................................... 151 4.6.11.5. Net Aktif Değer İlanı ........................................................................... 151 4.6.12. Sermaye Piyasası Kurulu Kaydında Olup Hisse Senetleri Borsa’da İşlem
Görmeyen Şirketlerin Hisse Senetlerinin Halka Arz Edilmeksizin Borsa’da İşlem Görmeye
Başlamasına İlişkin Esaslar .................................................................................... 151 4.6.12.1. Amaç................................................................................................ 151 4.6.12.2. Hisse Senetlerinin İşlem Görebileceği Pazar............................................ 151 4.6.12.3. Başvuru, Borsa’ya Verilecek Bilgi ve Belgeler .......................................... 152 4.6.12.4. Borsa’da İşlem Görme Esasları ............................................................. 153 4.6.12.5. Başvurunun İncelenmesi ..................................................................... 154 4.6.12.6. Borsa Tarafından Kurul’dan Görüş İstenmesi .......................................... 154 4.6.12.7. Borsa Yönetim Kurulu’nca Şirket Başvurusunun Değerlendirilmesi ............. 154 4.6.12.8. İMKB’de İşlem Görme Bilgi Formunun Tescil ve İlanı................................ 155 4.6.12.9. İMKB’de İşlem Görme Duyurusunun İlanı ............................................... 155 4.6.12.10. İlk Gün Uygulanacak Baz Fiyat ............................................................. 155 4.6.12.11. İşleme Başlama Tarihi ......................................................................... 156 4.6.12.12. Borsa’da İşlem Görmesi Amacıyla İlk Aşamada Aracı Kuruluşa Tevdi Edilen
Hisse Senetlerinin Dışında Kalanların Borsa’da Satılması ............................................ 156 4.6.12.13. Borsa’ya Ödenecek Ücret ..................................................................... 156 4.6.12.14. Sermaye Piyasasi Kurulu’na Ödenecek Ücret .......................................... 157 4.6.12.15. Hisse Senetlerinin Belirli Bir Süre İşlem Görmemesi Durumunda Yapılacak
İşlemler
....................................................................................................... 157 4.6.12.16. İkinci Ulusal Pazar’dan Çıkarma ............................................................ 157 4.6.12.17. Diğer Hükümler ................................................................................. 158 4.6.12.18. Yürütme ........................................................................................... 158 4.7. Hisse Senetleri Piyasasında İşlem Kuralları ................................................... 158 4.7.1. Borsa Kaydına Alınan Fiyatlar ..................................................................... 158 4.7.2. Gerçekleşen İşlemlerin Belirlenmesi ............................................................ 158 4.7.3. Bir Hisse Senedinde İşlemlerin Geçici Olarak Durdurulması ............................. 158 4.7.4. İMKB'de Kredili Menkul Kıymet ve Açığa Satış İşlemleri Süreci ........................ 159 4.7.4.1. Kredili Menkul Kıymet İşlemleri Ve Açığa Satış İşlemlerini Konu Alan Menkul
Kıymet Listeleri .................................................................................................... 159 4.7.4.2. Açığa Satış İşlemleri ................................................................................. 160 4.7.4.2.1. Fiyat Sınırı ........................................................................................ 160 4.7.4.2.2. Emir Girişi ......................................................................................... 161 4.7.4.2.3. Açığa Satış İşlemlerinin Bültende İlanı ................................................... 161 1.2. Pay Piyasasında Endeksler ve İMKB Pay Endeksleri ........................................ 161 1.2.1. Genel Tanım ............................................................................................ 161 1.2.2. Pay Endeksleri ......................................................................................... 162 1.2.3. İMKB Pay Endeksleri ................................................................................. 162 4.8. Sermaye Piyasası Araçlarının Kredili Alım, Açığa Satış ve Ödünç Alma ve Verme
İşlemleri ............................................................................................................. 164 4.8.1. İşlem Yapabilecek Kuruluşlar ..................................................................... 164 4.8.2. Sermaye Piyasası Araçlarının Kredili Alım İşlemi ............................................ 164 4.8.3. Sermaye Piyasası Araçlarının Kredili Alım İşlemlerinde Özkaynak ve Özkaynağın
Korunması........................................................................................................... 165 4.8.3.1. Özkaynak Tamamlama Bildirimi .................................................................. 166 4.8.4. Açığa Satış İşlemleri ................................................................................. 167 4.8.4.1. Açığa Satış İşlemlerinde Özkaynak Ve Özkaynağın Korunması ......................... 168 8
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.8.4.2. Sermaye Piyasası Araçlarının Ödünç Alma ve Verme İşlemi............................. 168 4.9. İçerden Öğrenenlerin Ticareti (Insider Trading) Ve Manipülasyon .................... 169 4.9.1. İçerden Öğrenenlerin Ticareti (Insider Trading)............................................. 169 4.9.2. Manipülasyon .......................................................................................... 171 4.10. Hisse Senetleri Piyasası İle İlgili Diğer Düzenlemeler ..................................... 173 4.10.1. Borsa İçi Küsurat İşlemleri ......................................................................... 173 4.10.2. Borsa Dışı Küsurat (Lot Altı) İşlemler........................................................... 174 4.11. Verasete Konu Olan Menkul Kıymetler ......................................................... 176 4.12. Bilgi Verme Yükümlülüğü Olan Hisse Senedi Alış ve Satış İşlemleri .................. 176 5. GELİŞEN İŞLETMELER PİYASASI ....................................................................... 178 5.1. Gelişen İşletmeler Piyasası’nın Yapısı .............................................................. 178 5.1.1. GİP Listesi’ne Kabul Kriterleri ve Payların GİP Listesi’ne Kabulü .......................... 178 5.1.2. GİP Listesi’ne Kabul Başvurusu ve İşlem Görmeye Başlama ............................ 179 5.1.3. GİP Listesi’ne İlave Kabul Başvurusu Zorunluluğu ......................................... 180 5.1.4. İMKB Hisse Senetleri Piyasası Pazarlarına Başvuru Zorunluluğu ....................... 180 5.1.5. Payları GİP’te İşlem Gören Şirketlerin İkinci Ulusal Pazar’a Geçişi .................... 181 5.1.6. GİP Listesi’nden Çıkarılma ............................................................................ 182 5.2. Piyasa Danışmanlığı Görevi ........................................................................... 182 5.3. Kamuyu Aydınlatma Yükümlülükleri ............................................................... 183 5.3.1. Finansal Raporlar ..................................................................................... 183 5.3.2. Şirketin Kamuyu Aydınlatma Yükümlülüklerini Yerine Getirmesinde Piyasa
Danışmanının Rolü................................................................................................ 184 5.3.3. Özel Durumların Kamuya Açıklanması ......................................................... 184 5.3.4. İşlem Yöntemleri ve İşlem Esasları.............................................................. 184 5.3.5. GİP’te Birincil Piyasa İşlemleri .................................................................... 185 5.3.6. Toptan Satışlar Pazarı’nda (TSP) Gerçekleşecek GİP ile İlgili İşlemler ............... 186 5.3.7. GİP’te Kredili Menkul Kıymet ve Açığa Satış İşlemleri ..................................... 186 5.4. GİP’e Başvuru ve GİP’te İşlem Görme Maliyetleri ............................................. 187 5.5. HSP ile GİP Arasındaki Temel Farklar.............................................................. 188 5.6. KOSGEB Teşviği .......................................................................................... 189 6. İMKB BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI............................................................. 191 Temel Kavramlar .................................................................................................. 191 6.1. Borçlanma Araçları Piyasası Başvuru Prosedürü ............................................... 194 6.1.1. Kesin Alım-Satım Pazarı ............................................................................ 194 6.1.2. Repo-Ters Repo Pazarı .............................................................................. 195 6.1.3. Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı ............................................................. 195 6.1.4. Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı ........................................................... 195 6.2. Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limitlerine ve İşlem Limiti Karşılıklarına İlişkin
Genel Esaslar....................................................................................................... 195 6.2.1. Genel Esaslar........................................................................................... 195 6.2.2. İşlem Limiti Karşılıkları, Çeşitleri ve Bunların Aynı Bazda Değerlendirilme
Esasları ............................................................................................................. 196 Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla Oranlar
ile Vadeye Kalan Minimum Gün Sayısı ..................................................................... 198 6.3. Genel İşleyiş Esasları ................................................................................... 199 6.3.1. İşlem Görebilecek Sermaye Piyasası Araçları ................................................ 199 6.3.2. İşlem Saatleri .......................................................................................... 199 6.3.3. Emirlerin Borsaya İletilmesi ....................................................................... 200 6.3.4. Emirlerin İşleme Sokulması........................................................................ 200 6.3.5. Emirlerin Geçerliliği .................................................................................. 200 6.3.6. Emirlerin Gerçekleştirilmesi........................................................................ 200 6.3.7. İşlemlerin Bildirimi ................................................................................... 201 6.3.8. Teşekkül Eden Fiyatların İlanı ..................................................................... 201 6.3.9. Yetki Seviyeleri ........................................................................................ 201 6.3.10. Tek Üyenin Taraf Olduğu İşlemler ............................................................ 201 9
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
6.4. İşlemlerin İptali veya Düzeltilmesi ................................................................. 202 6.4.1. Üye Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali ........................................... 202 6.4.2. Piyasa Uzmanı Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali ............................ 202 6.4.3. Mağduriyetin Oluşması .............................................................................. 203 6.4.4. Tazmin Edilecek Tutar ............................................................................... 203 6.4.5. Portföy/Müşteri Hesabına İlişkin Düzeltmeler ................................................ 203 6.4.6. Repo İşlemi Karşılığı Bildirilen Menkul Kıymetlerin Değiştirilmesi ..................... 204 6.5. Piyasa İzleme Bilgileri .................................................................................. 204 6.6. Pazarların İşleyişi ........................................................................................ 206 6.6.1. İkinci El İşlemler ...................................................................................... 206 6.6.1.1. Kesin Alım Satım Pazarı.......................................................................... 206 6.6.1.1.1. Amaç................................................................................................ 206 6.6.1.1.2. Pazarın İşleyişi ................................................................................... 206 6.6.1.1.3. Pazarda İşlem Görebilecek Sermaye Piyasası Araçları .............................. 207 6.6.1.1.4. Emir Tipleri ....................................................................................... 207 6.6.1.1.5. Emir Geçerlilik Süreleri ........................................................................ 208 6.6.1.1.6. Emir Büyüklükleri ............................................................................... 208 6.6.1.1.7. Valör ................................................................................................ 208 6.6.1.1.8. Fiyat Tabanı ...................................................................................... 208 6.6.1.1.9. Fiyat Tipleri ....................................................................................... 208 6.6.1.1.10. Emir Giriş Yöntemleri ....................................................................... 208 6.6.1.1.11. Fiyat ve Getiri Adımları..................................................................... 209 6.6.1.1.12. Emir Değişikliği ............................................................................... 209 6.6.1.1.13. Emir İptali ...................................................................................... 209 6.6.1.1.14. Emir Eşleşme Kuralları ..................................................................... 209 6.6.1.1.15. Döviz Ödemeli Sermaye Piyasası Araçları İşlemlerine İlişkin Özel
Hükümler
.................................................................................................... 210 6.6.1.1.16. İşlem Valörü ................................................................................... 210 6.6.1.1.17. Para Birimi ..................................................................................... 210 6.6.1.2. Repo Ters Repo Pazarı ........................................................................... 210 6.6.1.2.1. Amaç................................................................................................ 210 6.6.1.2.2. Pazarın İşleyişi ................................................................................... 210 6.6.1.2.3. Pazarda İşlem Gören Menkul Kıymetler.................................................. 211 6.6.1.2.4. Emir Tipleri ....................................................................................... 211 6.6.1.2.5. Emir Geçerlilik Süreleri ....................................................................... 212 6.6.1.2.6. Emir Büyüklükleri ............................................................................... 212 6.6.1.2.7. Valör ................................................................................................ 212 6.6.1.2.8. Oran Adımı ........................................................................................ 212 6.6.1.2.9. Emirlerin Değiştirilmesi ....................................................................... 212 6.6.1.2.10. Emir İptali ...................................................................................... 212 6.6.1.2.11. Emirlerin Eşleşme Kuralları ............................................................... 213 6.6.1.3. Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı .......................................................... 213 6.6.1.3.1. Amaç................................................................................................ 213 6.6.1.3.2. Pazarın İşleyişi ................................................................................... 213 6.6.1.3.3. Pazarda İşlem Gören Menkul Kıymetler.................................................. 214 6.6.1.3.4. Emir Tipleri ....................................................................................... 214 6.6.1.3.5. Özel Koşullu Emirler ........................................................................... 214 6.6.1.3.6. Emir Geçerlilik Süreleri ....................................................................... 214 6.6.1.3.7. Emir Büyüklükleri ............................................................................... 215 6.6.1.3.8. Valör ................................................................................................ 215 6.6.1.3.9. Emir Giriş Yöntemleri .......................................................................... 215 6.6.1.3.10. Oran ve Fiyat Adımları ..................................................................... 215 6.6.1.3.11. Emirlerin Değiştirilmesi .................................................................... 215 6.6.1.3.12. Emir İptali ...................................................................................... 216 6.6.1.3.13. Emirlerin Eşleşme Kuralları ............................................................... 216 10
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
6.6.1.4. Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı ........................................................ 216 6.6.1.4.1. Amaç................................................................................................ 216 6.6.1.4.2. Pazarın İşleyişi ................................................................................... 216 6.6.1.4.3. Emir Büyüklükleri ............................................................................... 217 6.6.2. Birinci El İşlemler ..................................................................................... 217 6.6.2.1. Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı............................................................... 217 6.6.2.1.1. Amaç................................................................................................ 217 6.6.2.1.2. İhraç Edilebilecek Borçlanma Araçları .................................................... 217 6.6.2.1.3. İhracı Tamamlanan Borçlanma Araçlarının İşlem Görmesi......................... 217 6.6.2.1.4. Borsa Dışı İşlemler ............................................................................. 217 6.6.2.1.5. İhraç Süresi ...................................................................................... 217 6.6.2.1.6. İşlem Saatleri .................................................................................... 217 6.6.2.1.7. Emirlerin Borsaya İletilmesi ................................................................. 217 6.6.2.1.8. Emirlerin Geçerliliği ............................................................................ 218 6.6.2.1.9. İhraç Fiyatı ........................................................................................ 218 6.6.2.1.10. Emir Eşleşme Kuralları ..................................................................... 218 6.6.2.1.11. Emir Büyüklükleri ............................................................................ 218 6.6.2.1.12. İşlem Limitleri................................................................................. 218 6.6.2.1.13. Valör ............................................................................................. 218 6.6.2.1.14. Emir Giriş Yöntemleri ....................................................................... 218 6.6.2.1.15. Fiyat Tabanı ................................................................................... 218 6.6.2.1.16. Fiyat ve Getiri Adımı ........................................................................ 218 6.6.2.1.17. İşlem İptali .................................................................................... 219 6.6.2.1.18. İşlemlerin İlanı................................................................................ 219 6.6.2.1.19. Takas ve Temerrüt .......................................................................... 219 6.7. Yatırım Fonları ve Yatırım Ortaklıklarının İşlemlerine İlişkin Esaslar ..................... 219 6.7.1. Genel Esaslar........................................................................................... 219 6.7.2. 14:00-17:00 Arasında Yapılan Aynı Gün Valörlü Yatırım Fonu İşlemlerine İlişkin
Esaslar ............................................................................................................. 220 6.8. Piyasa Yapıcılığı........................................................................................... 220 6.9. Tahvil ve Bono Piyasası’nda Fiyat-Getiri Hesaplamaları ve Emir Giriş Yöntemleri ... 221 6.9.1. Tanımlar ................................................................................................. 221 6.9.2. Formüller ................................................................................................ 222 6.9.3. Menkul Kıymet Türü Bazında Emir Giriş Yöntemleri ve Kullanılan Formüller ....... 223 6.10. Menkul Kıymet Tanımlama Yöntemi............................................................. 224 6.10.1. Devlet İç Borçlanma Senetleri İçin ISIN Kodunun Oluşumu .......................... 224 6.10.2. Diğer Menkul Kıymetler İçin ISIN Kodunun Oluşumu .................................. 225 6.11. Takas Esasları .......................................................................................... 226 6.11.1. Genel Esaslar........................................................................................ 226 6.11.2. Özel Hükümler ...................................................................................... 227 6.11.2.1. Döviz Ödemeli Menkul Kıymet İşlemlerinin Takasına İlişkin Özel Hükümler.. 227 6.11.2.2. Repo-Ters Repo Pazarı ile Bankalararası Repo-Ters Repo Pazarı İşlemlerinin
Takasına İlişkin Özel Hükümler ............................................................................... 228 6.11.2.3. Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı İşlemlerinin Takasına İlişkin Özel
Hükümler
....................................................................................................... 229 6.12. Risk Yönetim Esasları ................................................................................ 229 6.12.1. Genel Esaslar........................................................................................ 229 6.12.2. Özel Hükümler ...................................................................................... 230 6.12.2.1. Repo Ters Repo Pazarı ile Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı İşlemlerinin
Risk Yönetimine İlişkin Özel Hükümler ..................................................................... 230 6.12.2.1.1. Teslim Edilecek Menkul Kıymetlerin Nominal Miktarının Hesaplanması ..... 230 6.12.2.1.2. Menkul Kıymetlerde Değer Düşüşü ..................................................... 230 6.12.2.1.3. Günlük Değerleme ve Blokaj Tespiti ................................................... 230 6.12.2.1.4. Zincirleme Repo .............................................................................. 231 6.12.2.1.5. Repo İşlemlerinde Limit Aşım Uygulaması ........................................... 231 11
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
6.12.2.2. Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı İşlemlerinin Risk Yönetimine İlişkin Özel
Hükümler
....................................................................................................... 231 6.12.2.2.1. Teslim Edilecek Menkul Kıymetin Nominal Tutarının Hesaplanması .......... 231 6.12.2.2.2. Günlük Değerleme Esasları ............................................................... 231 6.12.2.2.3. Aracı Kuruluş Tarafından İhraç Edilen Menkul Kıymetlerin Repoya Konu
Edilmesi
.................................................................................................... 232 6.12.2.2.4. İleri Valörlü Kesin Alım-Satım İşlemlerinin Risk Yönetimine İlişkin Özel
Hükümler
.................................................................................................... 232 6.12.2.3. Menkul Kıymet Bazında Risk Yönetimi.................................................... 233 6.12.2.4. Menkul Kıymetlerin Değerlemesine Esas Olan Cari Fiyatların Belirlenmesi ... 233 6.12.2.4.1. Devlet İç Borçlanma Senetleri’nin (DİBS) Cari Fiyatlarının Belirlenmesi ... 233 6.12.2.4.2. Özel Sektör Borçlanma Araçlarının Cari Fiyatlarının Belirlenmesi ............. 233 6.13. Temerrüt ve Disiplin Esasları ...................................................................... 234 6.13.1. Temerrüt Esasları .................................................................................. 234 6.13.2. Disiplin Esasları ..................................................................................... 237 6.14. İMKB Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) Endeksleri .................................. 237 6.14.1. Portföy Performans Endeksleri .................................................................... 238 6.15. Borç Yönetimi, Borçlanmanın Kanuni Dayanağı ve İç Borçlanma Mekanizması ... 239 6.15.1. Borç Yönetimi .......................................................................................... 239 6.15.2. Borçlanmaya ilişkin Mevzuat ...................................................................... 240 6.15.3. İç Borçlanma Mekanizması......................................................................... 242 6.15.3.1. Hazine Tarafından İhraç Edilen Devlet İç Borçlanma Senetleri ve Kira
Sertifikaları ....................................................................................................... 242 6.15.3.1.1. DİBS Türleri ................................................................................... 242 6.15.3.1.2. Kira Sertifikalarının Özellikleri ........................................................... 244 6.15.4. Hazinece Yapılan DİBS ve Kira Sertifikası İhraç Yöntemleri ............................. 244 6.15.5. Piyasa Yapıcılığı Uygulaması ....................................................................... 247 6.16. Kamu Açıklarının Ve Kamu Borçlanmasının Mali Piyasalar Ve Genel Ekonomi
Üzerindeki Etkisi .................................................................................................. 250 6.16.1. Mali Piyasalar Üzerindeki Etkiler ................................................................. 250 6.16.2. Genel Ekonomi Üzerindeki Etkiler ............................................................... 250 6.17. Borsa Dışı Tahvil Ve Bono Piyasası .............................................................. 252 6.17.1. Bankalararası TL Piyasası .......................................................................... 252 6.17.2. Bankalararası Repo Piyasası ....................................................................... 252 6.17.3. Bankalararası Tahvil Piyasası ..................................................................... 252 6.17.4. Tescil İşlemleri ......................................................................................... 253 6.18. Borsa Payı ve Tescil Ücretleri ..................................................................... 253 6.18.1. Borsa Payı ............................................................................................... 253 6.18.1.1. İstisnalar .......................................................................................... 254 7. İMKB YURT DIŞI SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI PİYASASI EUROTAHVİL PAZARLARI255 7.1. Genel Esaslar.............................................................................................. 255 7.1.1. İşlem Yapacak Aracı Kurumlar .................................................................. 255 7.1.2. İşlem Görecek Menkul Kıymetler ............................................................... 255 7.1.3. İşlem Saatleri......................................................................................... 255 7.1.4. Para Birimi............................................................................................. 255 7.1.5. İşlem Valörü .......................................................................................... 255 7.1.6. Fiyat Tabanı ........................................................................................... 255 7.1.7. Fiyat ve Fiyat Adımı ................................................................................ 255 7.1.8. İşlemiş Faiz ........................................................................................... 255 7.1.8.1. Tanımlar................................................................................................ 255 7.1.8.2. İşlemiş Faiz Hesabı ................................................................................. 256 7.1.9. Menkul Kıymet Tanımı ............................................................................. 257 7.1.10. İşlemlerin İptali ...................................................................................... 257 7.1.10.1. Üye Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali ......................................... 257 7.1.10.2. Eksper Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali ..................................... 258 12
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
7.1.10.2.1. Genel Esaslar..................................................................................... 258 7.1.10.2.2. Mağduriyetin Oluşması ........................................................................ 258 7.1.10.2.3. Tazmin Edilecek Tutar ......................................................................... 259 7.1.11. Teminat ................................................................................................ 259 7.1.11.1. Teminat Tutarı ve İlgili Hesaplar ............................................................... 259 7.1.11.2. Teminat Türleri....................................................................................... 259 7.1.11.3. Borsa Payı ............................................................................................. 259 7.1.12. Pazarların İşleyişi.................................................................................... 260 7.1.12.1. Uluslararası Tahvil Pazarı (UTP) ................................................................ 260 7.1.12.2. Emir Tipleri ............................................................................................ 260 7.1.12.3. Özel Koşullu Emirler ................................................................................ 260 7.1.12.4. Emirlerin Geçerlilik Süreleri ...................................................................... 260 7.1.12.5. Emir Büyüklükleri ................................................................................... 261 7.1.12.6. Emirlerin Borsaya İletilmesi ...................................................................... 261 7.1.12.7. Emirlerin İşleme Sokulması ...................................................................... 261 7.1.12.8. Emir Eşleşme Kuralları ............................................................................. 262 7.1.12.9. Emirlerin Gerçekleştiğinin Bildirimi ............................................................ 262 7.1.12.10. Teşekkül Eden Fiyatların İlanı ............................................................... 262 7.1.12.11. Tek Üyenin Taraf Olduğu İşlemler ......................................................... 262 7.1.12.12. Emir Değişikliği .................................................................................. 262 7.1.12.13. Emir İptali ......................................................................................... 263 7.1.13. Eurotahvil Pazarlıklı İşlemler Platformu (EPİP) ............................................. 263 7.1.13.1. Genel .................................................................................................... 263 7.1.13.2. Duyuru Emirleri Ekranı ............................................................................ 263 7.1.13.3. Pazarlıklı İşlemler Ekranı .......................................................................... 263 7.1.13.4. Emir Tipleri ............................................................................................ 263 7.1.13.5. Emir Büyüklükleri ................................................................................... 263 7.1.13.6. Emirlerin Geçerlilik Süreleri ...................................................................... 264 7.1.13.7. Emirlerin Borsaya İletilmesi ...................................................................... 264 7.1.13.8. Emirlerin Gerçekleşmesi .......................................................................... 264 7.1.13.9. Teşekkül Eden Fiyatların İlanı ................................................................... 264 7.1.13.10. Emir Değişikliği ve Emir İptali .............................................................. 264 7.1.14. Piyasa İzleme Bilgileri.............................................................................. 264 7.1.15. Duyuru Emirleri Bilgileri ........................................................................... 266 7.1.16. Pazarlıklı İşlemler Bilgileri ........................................................................ 266 7.2. Yatırım Fonları ve Ortaklıklarının İşlemlerine İlişkin Esaslar ................................ 267 7.3. Takas Esasları ............................................................................................. 268 7.3.1. Genel Esaslar........................................................................................... 268 7.3.2. Yükümlülüklerin Yerine Getirilmesi .............................................................. 268 7.3.3. Alacakların Ödenmesi................................................................................ 269 7.4. Temerrüt ve Disiplin Esasları ......................................................................... 269 7.4.1. Temerrüt Esasları ..................................................................................... 269 7.4.1.1. Temerrüt Matrahı .................................................................................. 269 7.4.1.2. Temerrüt Faizi ...................................................................................... 269 7.4.1.3. Temerrüt Sonuçlandırma İşlemleri ........................................................... 270 7.4.1.4. Disiplin Cezaları .................................................................................... 270 7.5. İşlem Yapacak Aracı Kuruluşlar ..................................................................... 271 8. VADELİ İŞLEM VE OPSİYON BORSASI................................................................ 272 8.1. Amaç ve Hukuki Dayanak ............................................................................. 272 8.2. İşlem Esasları ............................................................................................. 272 8.2.1. İşlem Sistemi .......................................................................................... 272 8.2.2. Pazarlar .................................................................................................. 273 8.2.2.1. Ana Pazar ............................................................................................ 273 8.2.2.2. Özel Emirler Pazarı ve Özel Emir İlan Pazarı .............................................. 273 8.2.3. İşlem Yöntemleri ...................................................................................... 274 13
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
8.2.3.1. Sürekli Müzayede Yöntemi ...................................................................... 274 8.2.3.2. Tek Fiyat Yöntemi ................................................................................. 274 8.2.4. İşlemlerin Durdurulması ............................................................................ 274 8.2.5. Emirler ................................................................................................... 275 8.2.5.1. Emirlerin Borsaya İletilmesi .................................................................... 275 8.2.5.2. Emirlerin Eşleşmesi ............................................................................... 275 8.2.5.3. Emir Yöntemleri .................................................................................... 275 8.2.5.4. Emir Türleri .......................................................................................... 276 8.2.5.5. Emir Süreleri ........................................................................................ 277 8.3. Takas ve Temerrüt Esasları ........................................................................... 277 8.3.1. Takas Esasları .......................................................................................... 277 8.3.1.1. Genel Takas Esasları .............................................................................. 277 8.3.1.2. Fiziki Teslimat Esasları ........................................................................... 278 8.3.1.2.1. Fiziki Teslimata Konu Döviz Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Takas Esasları ..... 279 8.3.1.2.2. Fiziki Teslimata Konu Canlı Hayvan Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Takas
Esasları
....................................................................................................... 279 8.3.2. Teminat Yatırma/Çekme İşlemleri ............................................................... 281 8.3.3. Temerrüt Esasları ..................................................................................... 281 8.3.3.1. Genel Temerrüt Esasları ......................................................................... 281 8.4. Teminatlandırma ve Diğer Esaslar .................................................................. 282 8.4.1. İşlem Teminatları.................................................................................... 282 8.4.2. Teminatlandırma Yöntemi ........................................................................ 282 8.4.3. Teminat ve Kâr/Zarar Çarpanı .................................................................. 283 8.4.4. İşlem Teminatı Olarak Kabul Edilebilecek Kıymetler ..................................... 283 8.4.5. Kâr/Zarar Hesaplamaları .......................................................................... 284 8.4.6. Riskli Hesap ........................................................................................... 284 8.4.7. Teminat Tamamlama Çağrısının Yapılma Şekli ............................................. 285 8.4.8. Pozisyon Limitleri .................................................................................... 285 8.4.8.1. Mutlak Pozisyon Limiti ............................................................................. 285 8.4.8.2. Oransal Pozisyon Limiti ............................................................................ 285 8.5. Garanti Fonu Esasları ................................................................................... 286 8.5.1. Garanti Fonu ........................................................................................... 286 8.5.2. Garanti Fonu Katkı Payları ......................................................................... 287 8.6. Üyelik Esasları ............................................................................................ 288 8.6.1. Borsaya Üye Olabilecekler ......................................................................... 288 8.6.2. Piyasalar ................................................................................................. 288 8.6.3. Borsa Payı Tarifesi .................................................................................... 288 8.6.4. Üyelerin Müşterilerine Uygulayacakları Kurtaj Tarifesi .................................... 289 8.6.5. Üyelerin Pozisyon Limitleri ......................................................................... 289 8.6.6. Üyelerle İlişkiler Komitesi .......................................................................... 290 8.7. VOB’da İşlem Gören Sözleşmeler ................................................................... 290 8.7.1. Sözleşme Detay Örneği ............................................................................. 291 9. TAKASBANK PARA PİYASASI ............................................................................ 293 9.1. Dayanak .................................................................................................... 293 9.2. İşlem Yapabilecek Kuruluşlar ........................................................................ 293 9.3. Başvuru Prosedürü ...................................................................................... 293 9.3.1. Taahhütname .......................................................................................... 293 9.3.2. Aracı Kuruluş Temsilcilerine İlişkin Esaslar ................................................... 293 9.4. Takasbank’ın Konumu .................................................................................. 294 9.5. Limitler ...................................................................................................... 294 9.5.1. Teminatlara İlişkin Esaslar ....................................................................... 294 9.5.2. Teminat Türleri....................................................................................... 294 9.5.3. Teminat Değerleme ve Katsayılar .............................................................. 294 9.5.4. Teminat Tamamlama Çağrısı .................................................................... 296 9.5.5. Teminatlardan Doğan Haklar .................................................................... 296 14
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
9.6. Çalışma Esasları .......................................................................................... 296 9.6.1. İşlem Saatleri......................................................................................... 296 9.6.2. Vade ..................................................................................................... 296 9.6.3. Tutar .................................................................................................... 296 9.6.4. Emir Türleri ........................................................................................... 296 9.6.5. Emirlerin İletilmesi .................................................................................. 297 9.6.6. Emirlerin Yayımlanması ........................................................................... 298 9.6.7. Emirlerin Gerçekleşmesi .......................................................................... 299 9.6.8. İşlemlerin Bildirimi .................................................................................. 299 9.6.9. İşlemlerin İptali ...................................................................................... 300 9.6.10. Ödemelere İlişkin Esaslar ......................................................................... 300 9.6.11. Temerrüt ............................................................................................... 300 9.6.12. Taraflararası İlişki ................................................................................... 302 9.6.13. Bilgi Dağıtım Ekranı Sayfa Düzeni.............................................................. 302 9.6.14. Takasbank Para Piyasasında Aracı Kurum Müştelerine ait Geçici Fonların
Nemalandırılması ................................................................................................. 303 9.6.15. Yatırım Fonları, Yatırım Ortaklıkları ve Emeklilik Yatırım Fonlarına ait Nakdin
Takasbank Para Piyasasında Değerlendirilmesi .......................................................... 303 10. TEZGÂHÜSTÜ PİYASALAR ............................................................................. 304 10.1. Tezgâhüstü Hisse Senedi Piyasaları ............................................................. 305 10.1.1. Amerika Birleşik Devletleri ...................................................................... 305 10.1.2. İngiltere............................................................................................... 306 10.1.3. Japonya ............................................................................................... 306 10.1.4. Almanya .............................................................................................. 307 10.1.5. Güney Kore .......................................................................................... 308 10.1.6. Türkiye ................................................................................................ 309 10.2. Bankalararası TL Piyasası .......................................................................... 310 10.3. Bankalararası Repo Piyasası ....................................................................... 311 10.4. Bankalararası Tahvil Piyasası ..................................................................... 311 10.5. Bankalararası Döviz Piyasası ...................................................................... 311 10.6. Serbest Döviz Piyasası .............................................................................. 313 10.6.1. Kapalıçarşı Efektif Piyasası ....................................................................... 314 10.7. Serbest Altın Piyasası ................................................................................ 315 11. ULUSLARARASI MENKUL KIYMET İŞLEM KURALLARI ......................................... 318 12. YURT DIŞI PAZARLARDA HİSSE SENEDİ İHRACI VE DEPO SERTİFİKALARI ........... 319 12.1. Tanımlar ................................................................................................. 319 12.2. Depo Sertifikası ....................................................................................... 319 12.2.1. Depo Sertifikası Programlarının Oluşturulması ............................................. 320 12.2.1.1. Depo Sertifikası İhracı ............................................................................. 320 12.2.1.2. Bilgi ve Belge Hazırlama Süreci ................................................................. 321 12.2.1.3. Depocu Banka ........................................................................................ 321 12.2.1.4. Depo Anlaşması ...................................................................................... 323 12.2.1.5. Yerel Saklama Kuruluşu ........................................................................... 324 12.3. Depo Sertifikası Programlarının Avantajları................................................... 324 12.4. Depo Sertifikası Türleri .............................................................................. 325 12.4.1. Amerikan Depo Sertifikası ...................................................................... 325 12.4.2. Avrupa ve Global Depo Sertifikaları .......................................................... 330 13. YABANCI SERMAYE PİYASASI ARAÇLARININ SATIŞI ......................................... 332 13.1. Halka Arz için Ön Şartlar ........................................................................... 333 13.2. Temsilci Atanması .................................................................................... 334 13.3. Kurul Kaydına Alınma ve Halka Arz Yoluyla Satış İşlemleri .............................. 334 13.4. Kamuyu Aydınlatma ................................................................................. 335 13.5. Temsilci Kuruluşun Yükümlülükleri .............................................................. 335 13.6. Depo Sertifikalarına İlişkin Esaslar .............................................................. 336 13.6.1. Depo Sertifikaları .................................................................................. 336 15
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
13.6.2. Depo Sertifikalarının Yabancı Menkul Kıymetler ile Değiştirilmesi .................. 336 13.6.2.1. Hakların Kullanımına İlişkin Özel Hükümler ............................................ 336 13.6.2.2. Tahsisli veya Nitelikli Yatırımcılara Satış İşlemleri .................................... 337 13.6.2.3. Kurul’a ve İMKB’ye Sunulacak Bilgi ve Belgelerin Dili ............................... 337 14. ULUSLARARASI FİNANSAL PİYASALAR (EURO – PİYASALAR) ............................. 338 14.1. Eurocurrency Piyasaları ............................................................................. 338 14.1.1. Piyasanın Yapısı ve İşleyişi ...................................................................... 339 14.1.2. Bankalararası Piyasa ve Euromerkezler..................................................... 341 14.1.3. Euromerkezler ...................................................................................... 341 14.2. Eurobond Piyasaları .................................................................................. 343 14.2.1. Uluslararası Tahviller ve Türkiye’nin Uluslararası Tahvil İhraçları................... 343 14.2.1.1. Uluslararası Tahvil Piyasasının Gelişimi .................................................. 343 14.2.1.2. Derecelendirme.................................................................................. 346 14.2.1.3. Tahvil Türleri ..................................................................................... 347 14.2.1.4. Uluslararası Tahvillerin Birinci El Piyasaları ............................................. 348 14.2.1.5. Uluslararası Tahvillerin İkinci El Piyasaları .............................................. 350 14.2.2. T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı Tarafından Yapılan Uluslararası Tahvil
İhraçları
.......................................................................................................... 350 14.2.2.1. İhraç Prosedürü ................................................................................. 350 14.2.2.2. İkincil Piyasaların İşleyişi ..................................................................... 351 14.2.2.3. İkincil Piyasa Katılımcılarının Dağılımı .................................................... 352 14.2.3. Euroequity Piyasaları ............................................................................. 352 14.2.4. Euro-Commercial Papers Piyasaları .......................................................... 353 15. VADELİ İŞLEM VE OPSİYON PİYASALARININ İŞLEYİŞİ ...................................... 354 15.1. Vadeli İşlem Piyasalarının Tarihçesi ............................................................. 354 15.1.1. Vadeli İşlem Sözleşmeleri ve Opsiyonlar ................................................... 354 15.1.2. Finansal Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Ortaya Çıkışı .................................... 355 15.2. Vadeli Piyasalar Yatırımcılara Neler Sağlar? .................................................. 357 15.3. Vadeli İşlem Sözleşmesinin (Futures) Özellikleri ............................................ 357 15.3.1. Vadeli İşlem Sözleşmesi - Piyasaya Göre Ayarlama - Örnek .......................... 359 15.4. Vadeli İşlem Sözleşmesinde Nasıl Pozisyon Alınır? ......................................... 361 15.4.1. Açık Pozisyon ......................................................................................... 363 15.5. Vadeli İşlem Sözleşmesinin Fiyatını Etkileyen Temel Faktörler ......................... 364 15.5.1. Endeks Vadeli İşlem Sözleşmesi ................................................................ 364 15.5.2. Döviz Vadeli İşlem Sözleşmesi .................................................................. 364 15.5.3. Faiz Vadeli İşlem Sözleşmesi .................................................................... 365 15.5.4. Emtia Vadeli İşlem Sözleşmeleri................................................................ 365 15.6. Vadeli İşlem Sözleşmelerinde İşlem Yapan Yatırımcı Tipleri ............................. 366 15.6.1. Vadeli İşlem Sözleşmesinde Korunma (Hedge) Amaçlı İşlemler ...................... 367 15.6.1.1. Vadeli İşlem Sözleşmesinde Alıcı Taraf Olarak Korunma (Long Hedge) ............ 367 15.6.1.2. Vadeli İşlem Sözleşmesinde Satıcı Taraf Olarak Korunma (Short Hedge) ......... 368 15.6.1.3. Çapraz Korunma ..................................................................................... 369 15.6.2. Vadeli İşlem Piyasalarında Spekülasyon ..................................................... 369 15.6.2.1. Düz Pozisyon Spekülasyonu ..................................................................... 369 15.6.2.2. Takvim Yayılma Pozisyonu “Spekülasyonu” ................................................. 370 15.6.3. Arbitraj İşlemleri .................................................................................... 371 15.7. Opsiyon Sözleşmesi Nedir? ........................................................................ 373 15.7.1. Opsiyon Terimleri ................................................................................... 373 15.7.2. Opsiyon Piyasası İşlemleri ........................................................................ 374 15.7.3. Opsiyon Fiyatının (Opsiyon Primi) Belirlenmesi: ........................................... 374 15.8. Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmelerine Konu Ürünlerde Aranan Temel
Özellikler............................................................................................................. 375 15.8.1. Vadeli İşlem Sözleşmelerine Konu Teşkil Eden Ürünler ................................. 375 16
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
1. TÜRKİYE
CUMHURİYET
PİYASALARI
MERKEZ
BANKASI
Genel olarak bir ekonomide dört temel hedef vardır. Bunlar;




Kaynakların tam olarak istihdamı,
Sürdürülebilir bir ekonomik büyüme,
Fiyat istikrarının sağlanması ve sürdürülmesi,
Ödemeler dengesindeki istikrarın sağlanması.
Bu temel ekonomik hedefler için maliye ve para politikaları koordineli olarak uygulanır.
Sadece maliye politikası ya da para politikası ile bu hedeflerin sağlanması mümkün
değildir. Çünkü, bu hedefler birbirleri ile çatışan, çelişen hedeflerdir. Örneğin, Merkez
Bankası düşük enflasyon oranı veya güçlü bir TL'yi hedeflediği anda bunun kısa dönem
maliyeti işsizlik oranının artması ve ekonomik büyüme hızının düşmesi olabilmektedir.
Hedeflerin birbiri ile çatışması, para ve maliye politikası uygulamaları konusunda zamanla
yeni oluşumların doğmasına neden olmuştur. Para politikası uygulamalarının Merkez
Bankacılığı anlamında gelişimine bakıldığında, kabaca 1970 öncesi, 1970-80 dönemi ve
1990 sonrası olarak üç döneme ayrılabilir. 1970 öncesi dönemde, ekonomi politikalarının
asıl olarak maliye politikaları çerçevesinde oluşturulduğu, para politikalarının ise yukarıda
sayılan temel hedeflere ulaşılmasında maliye politikalarını destekleyici bir unsur olarak
görüldüğü gözlemlenmektedir. Ancak, özellikle 1970’li yılların başında petrol krizinin
etkisiyle petrol fiyatlarının aşırı yükselmesi ve Merkez Bankalarının bu dışsal şokun ülke
ekonomileri üzerindeki olumsuz etkilerini gidermek amacıyla gevşek para politikaları
izlemeleri sonucu birçok ülkede enflasyonist bir sürecin yaşanması ve bu sürecin olumsuz
etkilerinin birçok alanda hissedilmesi nedeniyle, Merkez Bankalarından beklentiler
değişmeye başlamıştır. Bu süreçte, para politikalarının yukarıda sayılan hedeflerin hepsini
dikkate alarak düzenlenmesinin para politikasının etkinliğini zayıflattığı, üstelik özellikle
ekonomik kalkınmaya destek olması amacıyla oluşturulan para politikalarının uzun
dönemde hem ekonomik kalkınmaya beklenen desteği sağlamadığı, hem de enflasyonist
bir sürece yol açtığı genel kabul görmeye başlamıştır. Literatürdeki çeşitli çalışmalar, bir
ülkedeki üretim düzeyinin, o ülkenin potansiyel üretim düzeyine ulaşması halinde, gevşek
para politikalarının, diğer bir deyişle faizlerin yapısal göstergelerin gerektirdiği seviyelerin
altında kalmasının üretim ve istihdam üzerindeki olumlu etkilerinin çok kısa süreli
olduğunu, bu politikaların orta ve uzun vadede üretim ve istihdam üzerinde fazla etkili
olamadığını ve sadece enflasyona yol açtığını göstermektedir.1 Bu çalışmalarla, 1970’ler
ve 1980’lerde yaşanan gelişmeler, Merkez Bankalarının üretim ve istihdama katkılarının
ancak ve ancak fiyat istikrarını gözeten politikalarla olabileceğini göstermiştir. Özellikle
1980’lerden itibaren Merkez Bankası politikaları açısından fiyat istikrarı asıl hedef olarak
ön plana çıkmıştır. Bu çerçevede, Merkez Bankaları kanunları değiştirilerek, genel olarak
1 Miktar teorisi yaklaşımına göre, paranın dolaşım hızının kısa ve orta vadede değişmeyeceği
varsayımı altında, para arzındaki genişlemenin reel büyümeden (GSYİH) daha fazla olması halinde,
enflasyonist bir gelişme gözlenebilecektir.
17
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Merkez Bankalarının asıl ve çoğu kez tek görevinin fiyat istikrarının sağlanması ve
sürdürülmesi olduğu kabul edilmiştir.
Modern Merkez Bankacılığı anlayışındaki
değişmelerin bir uzantısı olarak, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’ndan (TCMB)
beklentiler de zaman içinde değişmiş, 14 Ocak 1970 tarih, 1211 sayılı Türkiye
Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu muhtelif tarihlerdeki düzenlemelerin ardından son
olarak 25 Nisan 2001 tarih, 4651 sayılı Kanun ile yeniden düzenlenerek, TCMB’nin temel
amacının fiyat istikrarını sağlamak olduğu ve bu amaca ulaşmak için uygulayacağı para
politikasını ve kullanacağı para politikası araçlarını doğrudan kendisinin belirleyeceği
hususları hüküm altına alınmıştır. Ayrıca, TCMB fiyat istikrarı temel amacına ilave olarak
finansal sistemde istikrarı sağlayıcı tedbirleri almakla görevlendirilmiştir.
Buraya kadar özet olarak yer verilen Merkez Bankacılığı’nın genel seyri ve Fiyat
İstikrarı’na odaklı para politikası anlayışı, 2008 yılında başlayan küresel finans krizle
birlikte tekrar gözden geçirilmeye başlanmıştır. Bu gelişmenin temel nedeni Merkez
Bankalarının fiyat istikrarını sağlamalarının finansal istikrarı sağlamak için yeterli
olmadığının anlaşılması olmuştur. Kriz sonrası politik ve akademik çevrelerde yapılan
analizler Merkez Bankalarının finansal istikrarın temininde aktif olarak rol oynaması
hususunda birleşmektedirler. Bu yaklaşımla birlikte birçok ülke merkez bankaları
tarafından geleneksel para politikası araçlarına ilave olarak makro riskleri azaltıcı araçları
da yaygın şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Bu doğrultuda, TCMB, küresel
dengesizliklerin bir yansıması olarak ortaya çıkan makro finansal riskleri kontrol altında
tutabilmek amacıyla, enflasyon hedeflemesi rejimini geliştirerek yeni bir para politikası
stratejisi oluşturmuştur. Bu çerçevede, fiyat istikrarını sağlamayı temel amaç olarak
muhafaza ederken, makro finansal istikrarı da koşulların elverdiği ölçüde dikkate almaya
başlamıştır.
1.1. Para Politikası Uygulamaları
Genel olarak, iki tür para politikası stratejisi vardır:
1) Ara Hedefleme,
2) Doğrudan Enflasyon Hedeflemesi
Ara hedefleme stratejisinde Merkez Bankası kamuoyuna enflasyonla mücadele için
belirlediği ara hedefi ilan eder ve araçlarını ara hedefi tutturmaya yönelik olarak
oluşturur. Enflasyonun doğrudan kontrol edilebilir bir olgu olmaması nedeniyle,
enflasyon üzerinde etkide bulunabilmek için enflasyonu etkileyen, ara hedef niteliğinde
değişkenleri kontrol etmek gerekmektedir. Ara hedefler, nihai hedefle istikrarlı ilişkisi
olan, aktarım mekanizmasında belirleyiciliği tespit edilen ve Merkez Bankasının kontrol
edebildiği değişkenlerden oluşmaktadır.
Üç çeşit ara hedefleme stratejisi vardır. Bunlar, parasal hedefleme, kur çapası ve Merkez
Bankası bilanço hedeflemesidir. Parasal hedefleme, 1990’lı yıllara değin yaygın olarak
kullanılan bir stratejidir ve çok basit haliyle miktar teorisine dayanır. 1980’li yılların ikinci
yarısından itibaren repo, yatırım fonları gibi yeni finansal araçların gelişmesi, kredi kartı
ve ATM gibi yeni ödeme araçları ve teknolojilerinin yaygınlaşması para talebi tahminini
oldukça zorlaştırmış ve para arzı tanımlarının enflasyon üzerindeki belirleyiciliği
18
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
azalmıştır. Kur çapası, uzun süre enflasyonla yaşayan ekonomilerde oluşan geriye dönük
endeksleme alışkanlığının kırılabilmesi için kullanılan bir diğer ara hedefleme
stratejisidir. Bu stratejide kurlar önceden ilan edilerek ekonomik birimlerin fiyat
artırımlarını kurlardaki artışa göre yapmaları beklenir. Kur çapası uygulamasında Merkez
Bankasının likidite ve faizler üzerindeki kontrolü kaybolurken, likidite ve faizler ödemeler
dengesi gelişmelerine göre belirlenir. Ara hedefleme stratejileri arasında yer alan Merkez
Bankası bilanço hedeflemesi, klasik İMF program hedefi olarak da bilinmektedir. Bu
uygulamada net uluslararası rezervlere (NUR) taban, net iç varlıklara (NİV) tavan
hedefler konulur, performans kriteri olarak belirlenir. NUR’a taban hedef konulması ile
net döviz rezervinin korunması, NİV’e tavan hedef konulması ile parasal genişlemenin
önüne geçilmesi amaçlanılır.
Doğrudan enflasyon hedeflemesi stratejisine göre belirlenen enflasyon hedefi,
Merkez Bankasının temel politika hedefidir. Bu stratejide Merkez Bankası herhangi bir
ara hedef ilan etmez. Para politikası, enflasyon tahminlerinin ve beklentilerin hedeflenen
enflasyondan sapmasına göre yönlenir. Enflasyon hedeflemesi yalnızca bir enflasyon
öngörüsü açıklamak değil, Merkez Bankasının para politikası araçlarını sadece enflasyon
hedefine yönelik olarak kullanacağını taahhüt ettiği bir para politikası uygulama
biçimidir. Hedeflenen enflasyonun beklentileri etkileyebildiği ölçüde nominal çapa
görevini üstlenmesi, hanehalkları ve firmaların gelecek döneme ilişkin fiyatlama
davranışları ve bütçe planlarını enflasyon hedefini dikkate alarak belirlemeleri öngörülür.
Para politikası tasarımlarında temel kısıt, sermaye hareketleri serbest iken hem faiz
oranları hem de döviz kurunun kontrol edilemeyeceğini vurgulayan “İmkansız Üçlü”
prensibine dayanmaktadır. Bu anlamda, faizlerin kontrol edilmeye çalışıldığı bir
stratejide kurlar piyasa koşulları tarafından belirlenirken, kurların kontrol edilmeye
çalışıldığı stratejilerde de Merkez Bankasının faizler üzerindeki belirleyiciliği
buharlaşmaktadır.
Mevcut durumda, TCMB aktif bir para politikası stratejisi izlemektedir. TCMB 2002 yılı
başında para politikasının genel çerçevesine ilişkin yaptığı duyuruda, para politikasında
nihai hedefin enflasyon hedeflemesine geçmek olduğunu, ancak gerekli ön koşullar
tamamlanmadan enflasyon hedeflemesine geçilmeyeceğini duyurmuştur. 2002-2005
döneminde TCMB tarafından ‘Örtük Enflasyon Hedeflemesi’ uygulanmıştır. Bu süre
zarfında, dalgalı kur rejimine uyum artmış ve enflasyon hedeflemesi rejimine geçiş için
elverişli bir ortam oluşmasına yönelik önemli mesafeler alınmıştır. TCMB, 2006 yılı
başından itibaren para politikasının kurumsallaşması süreci çerçevesinde, enflasyon
hedeflemesi rejiminin uygulamasına geçmiştir.
Enflasyon hedeflemesinin ilk aşamasında, üç yıllık bütçe uygulaması ile uyumlu bir
şekilde, üç yıllık enflasyon hedef patikası oluşturulmuş olup, bu uygulamaya devam
edilmektedir. TCMB, gerçekleşen enflasyonun “nokta hedef” olarak belirlenen enflasyon
hedefinin iki puan altında ya da üzerinde çıkması durumunda, şeffaflık ve hesap
verebilirlik çerçevesinde bu durumun nedenlerini ve alınması gereken önlemleri ayrı bir
raporla Hükümete sunmakta ve bu raporu kamuoyu ile paylaşmaktadır.
19
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
2006 yılı başında enflasyon hedeflemesi rejimine geçilmesiyle birlikte, ‘IMF program
şartlılığı’ kapsamında; Net Uluslararası Rezevler performans kriteri olmayı sürdürmüş,
ancak Para Tabanı performans kriterinin ve Net İç Varlıklar gösterge hedefinin yerlerini
‘enflasyon gözden geçirme kriterleri’ almıştır. Bu doğrultuda, 2006 yılından itibaren,
stand-by programı çerçevesinde IMF ile gözden geçirmelerde kullanılmak üzere her yılın
başında yıl sonu hedefi ile tutarlı bir politika oluşturulmaya başlanmıştır.
Enflasyon hedeflemesi rejimine geçilmesiyle beraber, Para Politikası Kurulu para
politikası kararlarında “tavsiye veren” konumdan “karar alıcı” konuma geçmiştir. Diğer
taraftan, para ve kur politikası yıllık raporunun yanısıra, 2006 yılında üç ayda bir
yayımlanmaya başlanan Enflasyon Raporu, para politikasının temel iletişim aracı
olmuştur.
TCMB, enflasyon hedeflemesi rejiminde temel para politikası aracı olarak kısa vadeli faiz
oranlarını kullanmakta, bu anlamda gecelik faiz oranlarını belirlemektedir. Kısa vadeli
faiz kararlarının temelinde sinyal etkisi vardır. Merkez Bankaları bu sinyal etkisi ile
aktarım mekanizması üzerinden toplam talebi kontrol etmeyi, beklentileri yönlendirerek
enflasyon hedeflerine ulaşmayı amaçlamaktadırlar. Sinyal etkisinin aktarım mekanizması
kanalları üzerindeki gücü, politikalardan arzu edilen sonuçların öngörüldüğü şekilde ve
öngörülen sürede alınabilmesini sağlar. Çok genel bir çerçevede, ekonominin yapısal
özellikleri, mali piyasaların etkinliği ve belirsizlik alanları bu ilişkinin gücünü belirler.
Faiz oranları belirlenirken, sadece enflasyon hedefleri gözetilmektedir. 2002 yılından
bugüne politika faizleri, sadece ve sadece enflasyonla mücadele ve fiyat istikrarını
sağlamak amacına yönelik olarak, ileriye dönük bir bakış açısı ile kullanılmıştır.
Enflasyonla mücadele konusundaki kararlılık enflasyonla ilgili beklentileri iyileştirirken,
politikalara olan güvenin artması sonucunda faizler düşer. Borçlanma vadeleri uzarken,
Hazine daha düşük faizlerle borçlanır ve risk primi azalır. Bu gelişmelerin bir sonucu
olarak, kamu maliyesi ve bütçe dengesinde görülen iyileşme ile makro dengeler
güçlenir, ekonominin şoklara karşı direnci artar. Buna karşılık, TCMB’nin politika
faizlerini belirlerken enflasyonla mücadele ve fiyat istikrarını sağlamak dışında bir
amacının bulunması veya piyasalarda enflasyonla mücadele dışında bir amacın olduğuna
dair bir “algılamanın” oluşması, ciddi bir güven kaybına neden olur. Oluşan güven kaybı,
enflasyon beklentilerinin bozulması ve risk priminin artması ile başlayan bir zincirleme
reaksiyon sonucunda makro dengelerin bozulması, ekonomide kırılganlıkların arması ile
sonuçlanır.
Bununla birlikte, 2008 yılında başlayan küresel finans krizi ve sonrasındaki gelişmeler
araçların uygulanma yöntemleri ve araç seti konusunda yeni yaklaşımların ortaya
çıkmasına neden olmuştur. Bu doğrultuda, TCMB, 2010 yılının son çeyreğinden itibaren
yeni para politikası strateji çerçevesinde, o dönemde enflasyon görünümünün olumlu
seyretmesinin de sağladığı imkan ile fiyat istikrarına ek olarak finansal istikrara ulaşmak
amacıyla geleneksel para politikası aracı olan bir hafta vadeli repo ihalelerine ek olarak
zorunlu karşılıkları, faiz koridorunu ve diğer likidite politikalarını aktif bir şekilde
kullanmaya başlamıştır. İki amaç, üç araç olarak özetlenebilen yeni para uygulamasıyla,
20
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
TCMB aşağıda yer alan grafikte özetlenen mekanizmayla iki amacına birlikte ulaşmayı
amaçlamaktadır.
Faiz kararı alınırken, ekonomideki tüm gelişmelere orta vadeli bir perspektif içerisinde
bakılmakta, enflasyonu etkilemesi olası temel eğilimler ve kalıcı etkiler dikkate
alınmaktadır. Gelecekteki enflasyonu öngörebilmek için:

Toplam arz ve talep gelişmeleri, parasal göstergeler, kredi büyüklükleri, kamu
maliyesi gelişmeleri,
 İçsel (TCMB) enflasyon tahminleri,
 Beklentiler,
 Fiyatlama Davranışları,
 Döviz kurları, ödemeler dengesi gelişmeleri,
 Verimlilik, istihdam ve ücretler,
 Dış ekonomik gelişmeler
gibi pek çok parametreye bakılmaktadır.
1.2. Araçlar ve Bünyesindeki Piyasalar
Merkez Bankasının hedefe ulaşmak için kullanabileceği para politikası araçları ve araçları
uygulama yöntemleri aşağıda özet olarak yer almaktadır. Bu araçlar özetle:
1) Açık Piyasa İşlemleri (Open Market Operations)
2) Döviz Müdahaleleri, Alım-Satımları (İhale)
3) Reeskont Penceresi İşlemleri
4) Zorunlu Karşılıklar
Bu araçlardan ilk üç araç para tabanını, son araç ise parasal çarpanı etkilemek için
kullanılır.
21
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
1.2.1. Açık Piyasa İşlemleri
1211 sayılı TCMB Kanunu’nun 52’nci maddesi açık piyasa işlemlerine ilişkin düzenlemeleri
içermektedir :
“Madde 52: Banka (TCMB), para politikasının hedefleri çerçevesinde, para arzının ve
ekonominin likiditesinin etkin bir şekilde düzenlenmesi amacıyla, Türk Lirası karşılığında
menkul kıymet kesin alım satımı, geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım
işlemleri, menkul kıymetlerin ödünç alınıp verilmesi, Türk Lirası depo alınması ve verilmesi
gibi açık piyasa işlemlerini yapabilir ve bu işlemlere aracılık edebilir. Bankaca başvurulacak
açık piyasa işlemleri ile bu işlemlerle ilgili usul ve esaslar, açık piyasa işlemlerine konu
olacak yüksek likiditeye sahip ve az riskli araçlar Bankaca belirlenir.
Banka, açık piyasa işlemleri çerçevesinde kendi nam ve hesabına vadesi 91 günü aşmayan,
ikincil piyasada alınıp satılabilen likidite senetleri ihraç edebilir. Ancak, likidite senetlerinin
devamlı bir alternatif yatırım aracı olma niteliği kazanmasının engellenmesi, ihraçlarının
sadece açık piyasa işlemlerinin etkinliğinin artırılması amacıyla sınırlı tutulması hususları
göz önünde bulundurulur. Bankanın geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım
işlemleri ile Türk Lirası depo işlemlerinin anlaşma süresi 91 günü aşamaz, sürenin
başlangıcı işlemlerin valör tarihidir.
Banka, bu madde kapsamına giren işlemlerle ilgili kurum ve kuruluşları; bankalar ve 2499
sayılı Sermaye Piyasası Kanununa göre belirlenen aracı kurumlar arasından işlemin
özelliğini göz önünde bulundurarak tespit etmeye yetkilidir.
Açık piyasa işlemleri, yalnızca para politikası amaçları için yürütülür ve Hazineye, kamu
kurum ve kuruluşları ile diğer kurum ve kuruluşlara kredi amacıyla yapılamaz.”
Merkez Bankaları, para politikasının hedefleri çerçevesinde, para arzının ve ekonomideki
likiditenin etkin bir şekilde düzenlenmesini sağlamak amacıyla açık piyasa işlemleri (APİ)
yapmaktadır. Açık piyasa işlemleri, günümüz Merkez Bankacılığının en etkin para politikası
aracıdır. Bu uygulamada faiz oranları ve işlem miktarı Merkez Bankasının insiyatifindedir.
Uygulama başarısı için finansal piyasaların gelişmiş, ikincil piyasanın derinleşmiş olması
gerekir.
TCMB açık piyasa işlemlerini iki birim aracılığı ile gerçekleştirir. Bunlar; Açık Piyasa
İşlemleri Müdürlüğü ile Para Piyasaları Müdürlüğüdür.

Açık Piyasa İşlemleri Müdürlüğü (APİ):
Açık piyasa işlemleri çeşitleri ve kullanılan yöntemler özet olarak aşağıdadır:
APİ İşlem Çeşitleri:
 Likidite açığı ya da fazlalığının geçici olduğu koşullarda:
 Repo: Likidite sıkışıklığında piyasanın kısa vadede, geçici süre için fonlanmasıdır.
Merkez Bankası, repoya konu olan menkul kıymetleri (DİBS’leri) işlemin
o
22
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR




vadesinde geri satmak üzere, belirli bir süre için satın alır, piyasaya likidite
enjekte eder. İşlemin vadesinde ters işlem gerçekleşir. (Literatürdeki tanımı ile
karışıklığa sebep vermemek için, Merkez Bankası Repo işlemi yaptığında
katılımcılara “repo yapma” imkanı, bir başka deyişle Merkez Bankasından borç
alma imkanı tanıdığını düşünmek gerekmektedir.)
Ters Repo: Piyasadaki likidite fazlalığının geçici süre için piyasadan çekilmesidir.
Merkez Bankası, portföyündeki menkul kıymetleri (DİBS’leri) işlemin vadesinde
geri almak üzere, belirli bir süre için satarak piyasadaki likidite fazlalığını çeker.
İşlemin vadesinde ters işlem gerçekleşir. (Literatürdeki tanımı ile karışıklığa
sebep vermemek için Merkez Bankasının Ters Repo işlemi yaptığında katılımcılara
“ters repo yapma” imkanı, bir başka deyişle Merkez Bankasına borç verme
imkanı tanıdığını düşünmek gerekmektedir.)
 Likidite açığı ya da fazlalığının kalıcı olduğu koşullarda:
Doğrudan Alım: Piyasada kalıcı bir likidite sıkışıklığı varsa, Merkez Bankası eksik
olan likidite tutarınca menkul kıymet (DİBS) satın alarak, piyasaya likidite sağlar.
Doğrudan Satım: Piyasada kalıcı olarak likidite fazlası varsa, Merkez Bankası
fazla olan likidite tutarınca menkul kıymet (DİBS) satarak piyasadaki likidite
fazlasını çeker.
Likidite Senetleri İhracı: Likidite senetleri, piyasadaki likiditenin düzenlenmesi
ve açık piyasa işlemlerinin etkinliğinin artırılması amacıyla, Merkez Bankası
tarafından kendi nam ve hesabına, 91 günü aşmayan vadelerde, iskontolu olarak
ihraç edilen, kıymetli evrak niteliğini haiz senetlerdir. 1211 sayılı TCMB
Kanunu’nun 52’nci maddesi (25.4.2001 tarih, 4651 sayılı Kanun ile değiştirilen
şekli) esas alınarak hazırlanan ve 5 Ekim 2006 tarih, 26310 sayılı Resmi
Gazete’de
yayımlanan
“Likidite
Senetleri
Hakkında
Tebliğ”,
(www.tcmb.gov.tr/yeni/mevzuat/piyasalar/likidite.pdf) konuya ilişkin ayrıntılı
düzenleme içermektedir.
Mevcut uygulamada, likidite senetleri ihraç ve erken itfa işlemleri dışındaki açık
piyasa işlemleri sadece DİBS karşılığında gerçekleştirilmektedir. Diğer taraftan, Açık
piyasa işlemleri için teminat olarak kabul edilecek menkul kıymetler ile teminatlara
ilişkin düzenlemeler, TCMB internet sitesinde bulunan “Açık Piyasa İşlemleri
Uygulama Talimatı”nda (www.tcmb.gov.tr/yeni/mevzuat/piyasalar/genelge.pdf)
ayrıntılı bir şekilde yer almaktadır.
o
Kullanılan Yöntemler:

İhale Yöntemi:
 Geleneksel yöntem: Kazanan her teklif kendi faizinden/fiyatından işlem
görür.
 Miktar yöntemi: İhale faizi/fiyatı ve miktarı TCMB tarafından belirlenir.
İhale tutarı kuruluşlara tekliflerinin toplam teklif miktarına oranına göre
dağıtılır.
 Son fiyat yöntemi: İhale teklifleri sıralanır. İhalede satılmak istenen
tutara ulaşılana kadar tüm tekliflere ihaleyi kazanan en son teklifin
fiyatı/faiz oranı uygulanır.
23
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR

 İhale bilgileri piyasaya Reuters servisi veya Merkez Bankası Ödeme
Sistemleri İhale Sistemi (İHS) aracılığıyla duyurulur.
 Teklifler İHS aracılığı ile alınır.
 Standart repo, ters repo ihale saati genelde 11:00’dir. Ayrıca, gün içi
likidite gelişmelerine göre Gün İçi Repo İhaleleri herhangi bir saatte
açılabilir.
Kotasyon Yöntemi:
 Kotasyon yönteminde faiz ya da fiyat TCMB tarafından belirlenir.
 TCMB’nin İMKB Tahvil-Bono Piyasası, Repo-Ters Repo Pazarında yaptığı
işlemler kotasyon yöntemi ile gerçekleştirilir. Bu piyasada TCMB, alış ve
satış kotasyonlarını girerek işlem yapmaktadır.
 TCMB, piyasa yapıcılığı sistemini desteklemek amacıyla piyasa yapıcısı
bankalara
açık
piyasa
işlemleri
çerçevesinde
likidite
imkanı
sağlamaktadır. Söz konusu likidite imkanı, piyasa yapıcısı bankaların,
22.07.2002
tarihinden
itibaren
Hazine’nin
DİBS
ihraçlarından
aldıkları/alacakları ve itfa edilmemiş olanların ihraç değerlerinin %7’si ile
sınırlıdır.
 Piyasa yapıcısı bankalar, sağlanan %7’lik likidite imkanının tamamını
kotasyon yolu ile yapılacak repo işlemleri için kullanabildikleri gibi, söz
konusu likidite imkanının en fazla %40’ını Hazine Müsteşarlığınca ölçüt
kabul
edilen
DİBS’leri
TCMB’ye
satmak
için
de
kıymet
kullanabilmektedirler.
o
Katılımcılar:
 Tüm bankalar ve belirlenen kriterlere göre seçilmiş bazı aracı kurumlar.
(bakınız: Açık Piyasa İşlemleri Uygulama Talimatı)
o
Aracı Kurumlar İçin Üyelik Şartları:
 Sermaye Piyasası Kurulundan halka arza aracılık, potföy yöneticiliği,
yatırım danışmanlığı, repo ve ters repo yapma ile alım ve satıma aracılık
etme konularında yetki belgesi almak,
 Asgari 6 milyon TL ödenmiş sermayesi olmak,
 TCMB tarafından istenen diğer belgeleri tamamlamak,
 Merkez Bankası nezdindeki DİBS bloke deposunda Resmi Gazete fiyatları
ile değerlenmiş, ödenmiş sermayelerinin en az %10’unu karşılayacak
tutarda DİBS bulundurmak,:
 TCMB nezdinde (üyeliğe kabul edildikten sonra, işlem yapabilmek için)
teminat bulundurmak.

Teminatlar:
 Açık piyasa işlemi yapmaya yetkili kuruluşlar, Merkez Bankası ile repo
işlemi yapabilmek için açık piyasa işlemleri teminatı bulundurmakla yükümlüdürler.

Teminat Olarak Kabul Edilen Değerler:
 DİBS,
 Döviz deposu, efektif deposu,
24
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
 Yabancı devletler ve hazinelerince ihraç edilmiş bono/tahvil,
 Likidite Senedi,
 Eurobond.
Açık piyasa işlemleri için teminat olarak kabul edilecek menkul kıymetler ile
teminatlara ilişkin düzenlemeler, TCMB internet sitesinde bulunan “Açık Piyasa
İşlemleri
Uygulama
Talimatı”nda
(www.tcmb.gov.tr/yeni/mevzuat/piyasalar/genelge.pdf) ayrıntılı bir şekilde yer
almaktadır.
o
Bazı Önemli Bilgiler:
 Repo ve ters repo işlem vadesi 91 günü aşamaz.
 İşlemlerden komisyon ya da masraf alınmaz.
 Repo ve ters repo işlemlerinde Resmi Gazete fiyatları kullanılır.
 Repo işlemlerine kabul edilen kıymetler ile teminat olarak kabul edilecek
kıymetlerin piyasa değerlerinin (DİBS ve likidite senetleri için Resmi
Gazete değerleri) belirlenmiş oranlar ile iskonto edilmiş toplam değerleri,
repo işlemleri tutarı ile faizleri toplamından az olamaz.
 Doğrudan satın alınacak kıymetlerde vade sınırı yoktur.
 Kamunun ihraç ettiği kıymetler birincil piyasadan alınamaz.
 Likidite senetleri ihraç ve erken itfa işlemleri dışındaki açık piyasa
işlemleri sadece DİBS karşılığında gerçekleştirilmektedir.
1.2.2. Para Piyasaları Müdürlüğü
Bankalararası Para Piyasası, TCMB Para Piyasaları Müdürlüğü bünyesinde faaliyet
gösteren bir piyasadır. Bu piyasa, bankalararası rezerv hareketlerini teşvik etmek,
bankacılık sisteminde kaynakların daha verimli kullanılmasını sağlamak ve likiditenin
bankalar arasında dengeli dağılımına yardımcı olmak, bu çerçevede bankalararası
işlemlere garantör sıfatıyla aracılık etmek (blind-broker) ve TCMB’nin açık piyasa
işlemleri çerçevesinde Türk Lirası depo işlemlerini gerçekleştirmek amaçları ile 2 Nisan
1986’da kurulmuştur. Ancak, 2002 yılı Aralık ayından itibaren TCMB, bankalararası
piyasaların daha sağlıklı gelişmesini teşvik etmek amacıyla, bu piyasadaki aracılık
faaliyetine son vermiştir. Söz konusu tarihten itibaren bu piyasada Türk Lirası depo
işlemleri sadece TCMB adına gerçekleştirilmektedir.
Mevcut durumda, Bankalararası Para Piyasasında, para politikası hedefleri doğrultusunda
para arzının ve ekonominin likiditesinin etkin bir şekilde düzenlenmesi amacıyla, açık
piyasa işlemleri çerçevesinde Türk Lirası depo işlemleri ile Merkez Bankasının nihai kredi
mercii fonksiyonu çerçevesinde sisteme gün içi ve gün sonu kredi verilmesi işlemleri
gerçekleştirilmektedir.
Bankalararası Para Piyasasındaki işlemlere ilişkin temel bilgiler aşağıdadır:

Katılımcılar:
 Sadece bankalar
25
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
İşlem Çeşitleri

Gün İçi Likidite (GİL) İmkanı:
 Gün içinde likidite ihtiyacı olan bankalar, gün sonuna kadar ödemek
üzere, faiz ödemeden, teminatları karşılığında, limitleri dahilinde
TCMB’den borçlanabilirler.
 Sadece GİL işlemlerinde komisyon söz konusu olup, komisyon oranı
anaparanın milyonda 48’idir.

TL Depo İşlemleri:
 Mevcut durumda, TCMB, bu piyasada gecelik (O/N) vadede TL borç
alma ve borç verme faizlerini ilan eder. Söz konusu kotasyonlardan
depo alımı yapmak isteyen veya depo vermek isteyen bankalar, bu
piyasaya başvurarak teminatları karşılığında ve limitleri dahilinde borç
alabilir ya da limitsiz olarak borç verebilirler.
Dolayısıyla, TL depo işlemleri de açık piyasa işlemleri çerçevesinde bir
tür likidite kontrol aracıdır ve aktif olarak gecelik faizlerin aşırı
dalgalanmasının önüne geçilmesi amacı ile kullanılır.

TL Depo Alım İhalesi İşlemleri:
 TCMB, O/N depo işlemlerine ilave olarak, vadeli TL depo alım ihaleleri
ile de likidite çekebilmektedir.
 TL depo alım ihalelerinde faiz teklifleri 1 baz puan ve katları şeklinde
verilir. %13.01, %13.07, %13.15 gibi.

Geç Likidite Penceresi İşlemleri:
 Likiditenin Son Mercii Fonksiyonu çerçevesinde ihtiyacı olan bankalar,
saat 16:00–17:00 arasında gecelik vadede teminatları karşılığında
limitsiz olarak TCMB’den borçlanabilirler. Aynı şekilde TCMB alış
kotasyonundan da borç verebilirler. Ancak, faiz oranları gün içinde ilan
edilen kotasyonlardan alışta daha düşük, satışta daha yüksektir.
GLP işlemleri, zorunlu karşılıkların tesis süresinin son iş gününde ise
16:00-17:15 saatleri arasında gerçekleştirilir.

Teminatlar:
 Bu piyasada bankalar işlem yapmak için teminat yatırmak
zorundadırlar.
 Borçlanma tutarının üzerinde teminat getirilmesi zorunludur.

Teminat Olarak Kabul Edilen Değerler:
 DİBS,
26
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR




Döviz deposu, efektif deposu,
Yabancı bono/tahvil,
Likidite Senedi,
Eurobond.
Bankalararası Para Piyasası’nda gerçekleştirilen işlemlerin yanısıra, Merkez Bankası
Yasası’nın 40’ıncı maddesinin (I) numaralı fıkrasının (c) bendi kapsamında Bankacılık
sisteminde belirsizlik ve güvensizlik oluşması ve fon çekilişlerinin hızlanması halinde,
haklarında belirsizlik ve güvensizlik oluşan, ödeme kabiliyeti olan bankalara, TCMB
tarafından belirlenecek usul ve esaslara göre Likidite Desteği Kredisi kullandırılması
işlemleri de bu Müdürlük tarafından gerçekleştirilmektedir. Söz konusu kredi bankaların
öz kaynaklarının iki katı ile sınırlı olmak üzere, teminat karşılığında, avans şeklinde, birer
aylık vadelerde ve en fazla bir yıl süreyle kullandırılabilir.
Diğer yandan, olağanüstü hallerde Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu’nun (Fon)
kaynaklarının ihtiyacını karşılamaması durumunda Fon’a verilecek avans işlemlerini,
Fon’un görüşünü alarak TCMB tarafından belirlenecek usul ve esaslara göre
gerçekleştirmek bu Müdürlüğün görevleri arasında yer almaktadır.
1.2.3. Döviz ve Efektif İşlemleri
Döviz ve efektif işlemlerine ilişkin hükümler, TCMB Kanunu’nun temel görev ve yetkileri
düzenleyen 4’üncü maddesinde yer almaktadır:
“Madde 4-b: Hükümetle birlikte Türk Lirasının iç ve dış değerini korumak için gerekli
tedbirleri almak ve yabancı paralar ile altın karşısındaki muadeletini tespit etmeye yönelik
kur rejimini belirlemek, Türk Lirasının yabancı paralar karşısındaki değerinin belirlenmesi
için döviz ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alım ve satımı ile dövizlerin Türk Lirası ile
değişimi ve diğer türev işlemlerini yapmak.”
Diğer taraftan, Kanun’un 53’üncü maddesi altın ve döviz ile ilgili işlemleri düzenlemektedir:
“Madde 53-a: Banka, uyguladığı para politikası çerçevesinde, Türk Lirasının yabancı paralar
karşısındaki değerini belirlemek amacıyla, döviz ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alım ve
satımı ile şartları önceden belirlenmek suretiyle dövizlerin Türk Lirası ile değişimi ve diğer
türev işlemleri yapabilir.”
Yukarıdaki maddelere göre kur rejimi, TCMB ve Hükümet tarafından ortaklaşa belirlenirken,
kur rejimi çerçevesindeki kur politikası, diğer bir deyişle döviz alım ve satım kararları TCMB
yetkisindedir. Kur politikasına ilişkin operasyonlar, Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğünce
yürütülmektedir. Yasasındaki yetkiye dayanarak, Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğü,
döviz ve efektif karşılığında işlem yapmaktadır.
Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğünün işlemlerine ilişkin özet bilgiler aşağıdadır:

Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğünün Görevleri:
 Döviz piyasasını yakından takip etmek,para politikası ve
piyasaların gerektirdiği durumlarda döviz piyasalarına müdahale etmek,
27
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
 TCMB tarafından günlük olarak ilan edilen gösterge kurlarını
ve alım satıma konu olmayan dövizlere ilişkin bilgi amaçlı kurları
belirlemek,
 TL’nin yurtdışı piyasalarda döviz karşılığında işlem görmesini
sağlamak amacıyla TL banknot göndermek,
 Bankaların TCMB nezdinde açtırmış oldukları İki Gün İhbarlı
DTH hesaplarına ait döviz ve efektif yatırma ve döviz çekme işlerini takip
etmek,
 Piyasa katılımcılarıyla döviz karşılığı efektif alım-satım
işlemleri yapmak.
 Döviz depo piyasasındaki bankalararasında gerçekleştirilen
işlemlere aracılık etmek.


Piyasa Katılımcıları:

Bankalar
Gösterge Niteliğindeki Kurların Belirlenmesi:
 1 Nisan 2002 tarihinden itibaren Bankamızca her iş günü saat 10:3015:30 arasında her bir saatte (10:30,11:30,12:30,13:30,14:30,15:30)
bankalararası döviz piyasasında 1 milyon ABD doları karşılığında Türk
Lirası kotasyon veren bankaların alım ve satım fiyatlarının ortalamalarının
ortalaması tespit edilmekte ve bu 6 ortalamanın aritmetik ortalaması
Merkez Bankasınca saat 15:30 itibarıyla belirlenen gösterge niteliğindeki 1
ABD doları döviz satış kuru olmaktadır.
 Uluslararası piyasalardaki çapraz kurlar da benzer şekilde yukarıda
tabloda belirtilen saatlerde tespit edilmekte ve ABD doları dışında Merkez
Bankasınca ilan edilmekte olan diğer döviz kurları söz konusu çapraz
kurların aritmetik ortalamaları esas alınarak hesaplanmaktadır.
 Reuters sisteminin “CBTR” sayfasında saat 15:30’da USD/TL, EUR/TL
döviz alım/satım kuru ve EUR/USD çapraz kuru ilan edilmektedir.
TCMB, Şubat 2001 tarihinden itibaren dalgalı kur rejimi çerçevesinde kur politikasını
uygulamakta ve kurlara, aşırı dalgalanma dışında, müdahale etmemektedir. Dalgalı kur
rejimi, enflasyon hedeflemesi rejiminin ve mevcut para politikası tasarımının temel
dayanak noktalarından biridir. Dalgalı kur politikası uygulamasında TCMB tarafından
belirlenen herhangi bir kur hedefi bulunmadığı için, döviz müdahaleleri, alım ve satımları
seviyeye değil, aşırı oynaklığa yönelik olmakta, para politikası aracı olarak
kullanılmamaktadır.
Bununla birlikte, TCMB, yüksek düzeydeki kamu borç servisi, maliyeti yüksek döviz
yükümlülükleri ve güven tesisi için rezerv biriktirme yoluna gitmekte, döviz arzının
arttığı dönemlerde döviz rezervlerini ılımlı bir biçimde arttırmak için günlük döviz alım
ihaleleri düzenlenmektedir. Döviz alım ihalelerinin yanısıra, döviz piyasasında derinliğin
kaybolmasına bağlı olarak sağlıksız fiyat oluşumları gözlenmesi durumunda döviz
likiditesini destekleyerek döviz piyasasının sağlıklı çalışmasını sağlamak amacıyla döviz
satım ihaleleri yoluyla piyasaya döviz likiditesi sağlanabilmektedir.
28
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Mevcut uygulama çerçevesinde kurlar ekonominin kendi dengelerine göre oluşmaya
başlamıştır. Dalgalı kur rejiminde kurlar ekonominin barometresi görevini üstlenmekte;
 Ekonomik politikalardaki tutarsızlığı,
 Yapısal reformlardaki aksamaları,
daha net bir şekilde yansıtmaktadır. Gelişen ve değişen koşullar çerçevesinde, dalgalı
kur rejimi uygulamasının global bazda kabul gördüğü söylenebilmektedir.

Dalgalı kur rejiminde, kurların düzeyini ne belirler ?
Ekonominin temelleri, uygulanan ekonomik program ve bekleyişler dalgalı kur rejiminde
kurların düzeyini belirlemektedir. Örneğin;

Ülkelerarası faiz oranı farklılıkları:
Uluslararası sermayenin, faiz oranlarının göreli olarak daha yüksek olduğu
ülkelere yönelmesi, o ülkelerin para biriminin değer kazanmasına, tersi
hareket ise değer kaybetmesine yol açmaktadır.

Ülkelerarası büyüme oranı farklılıkları:
Daha hızlı büyüyen ülkelerin daha çok yabancı sermaye çekmesi veya hızlı
büyüme sonrasında enflasyonu kontrol etmek için faizlerin yükselmesi
beklentisi döviz kurlarının seviyesini etkilemektedir.

Göreli fiyat seviyesi:
Yurtiçi fiyatların yurtdışı fiyatlara göreli olarak artması, yerel paranın
değer kaybetmesine, azalması ise yerel paranın değer kazanmasına yol
açmaktadır.

Ödemeler dengesi:
Ödemeler dengesi açık veren ülkenin parası değer kaybederken, fazla
veren ülkenin parası değer kazanmaktadır.
Ancak, orta ve uzun vadede yukarıda örneklendirilen makro ekonomik temellerle uyumlu
hareket eden döviz kurlarının, kısa vadede bu temellerden bağımsız hareket etmesi de
söz konusu olabilmektedir. Bunun temel nedeni, literatürde gürültücü işlemci, “noisy
traders” adı verilen, çok kısa vadede işlem yapan ve ekonomik göstergelerden ziyade
piyasa psikolojisine, teknik analize, siyasetçilerin açıklamalarına, likidite analizine ve
tavsiye üzerine hareket eden, hareketleri birbirini etkileyen işlemcilerin varlığıdır. Makro
ekonomik temellerden bağımsız hareket eden işlemler zaman zaman toplam piyasa
hacminin %90’ına ulaşmaktadır. Dolayısıyla, kurların düzeyini sistematik olarak önceden
doğru tahmin edebilmek mümkün değildir.
1.2.4. Reeskont Penceresi
Reeskont penceresine ilişkin düzenleme, TCMB Kanunu’nun 5’inci kısım, 1’inci bölümde yer
alan “Kredi müesseseleriyle işlemler”de, “Senet ve vesikaların reeskonta ve avansa kabulü”
başlıklı 45’inci maddesinde yer almaktadır:
29
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
“Madde 45: Banka, muteber saydığı asgari üç imzayı taşımak ve vadelerine en çok 120 gün
kalmış olmak şartıyla ve kendi belirleyeceği esaslar dahilinde bankalar tarafından verilecek
ticari senet ve vesikaları reeskonta kabul edebilir. Reeskonta kabul edilecek ticari senet
türleri ve diğer koşullar Bankaca belirlenir. Bu madde gereğince verilecek kredilerin en
yüksek sınırı ve kredi türlerine göre limitleri, para politikası ilkeleri göz önünde tutulmak
suretiyle Bankaca belirlenir.
Banka reeskonta kabul edebileceği senetler karşılığında avans da verebilir.”
TCMB, 1990’lı yılların başına kadar, ekonominin üretim kapasitesinin artırılabilmesi için
birçok sektöre yatırım, tevsii (varolan fabrikaları genişletme, geliştirme) ve işletme
kredileri ile ihracatı teşvik kredileri vermiştir. Ancak, son yıllarda modern Merkez
Bankacılığı anlayışı çerçevesinde, uzun bir süredir bankacılık sisteminin açık piyasa
işlemleri ile fonlanması nedeniyle, reeskont kredisi kullandırılmamaktadır.
1.2.5. Zorunlu Karşılıklar
Zorunlu karşılıklara ilişkin yetki TCMB Kanunu’nun “Para-kredi konusunda Bankanın görev
ve yetkileri” başlıklı 40’ıncı maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre;
“Madde 40 II: Bankalar ve elektronik ödeme araçlarını çıkaran kuruluşlar da dahil olmak
üzere Bankaca uygun görülecek diğer mali kuruluşlar, Banka nezdinde açılacak hesaplarda
yükümlülükleri esas alınarak, nakden zorunlu karşılık tesis ederler. Zorunlu karşılığa tabi
yükümlülüklerin kapsamı, zorunlu karşılıkların oranı, tesis süresi ve bu yükümlülükler için
tesis edilen karşılıklara gerektiğinde ödenecek faiz oranı, mevduat veya katılım fonlarından
olağanüstü çekilişler ile birleşme, devir ve bölünme hallerinde yapılacak işlemler de dahil
olmak üzere uygulamaya yönelik her türlü usul ve esaslar Bankaca belirlenir.
Yukarıda belirtilen kuruluşların taahhütlerine karşı bulunduracakları umumi disponibilitenin
nitelik ve oranı gerektiğinde Bankaca tespit edilir.
Bankaca yapılacak düzenlemeye göre zorunlu karşılıkların Banka nezdindeki hesaplarda
bloke olarak tutulmasının istenmesi halinde, bloke hesaplarda tutulan zorunlu karşılıklar,
hiçbir amaç ve konunun finansmanı için kullanılamaz, temlik ve haciz edilemez.
Zorunlu karşılıkların ve umumi disponibilitenin süresinde tesis edilmemesi veya eksik tesis
edilmesi halinde Banka, belirleyeceği usul ve esaslara göre, eksik kısım için; Banka
nezdindeki hesaplarda faizsiz mevduat tutulmasını istemeye veya cezai faiz tahakkuk
ettirmeye yetkilidir. Tahakkuk ettirilen cezai faiz alacakları, 6183 sayılı Amme Alacaklarının
Tahsil Usulü Hakkında Kanun hükümleri gereğince tahsil edilir. Tahsil edilen cezai faizler
Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna gelir kaydedilir.
Mevcut zorunlu karşılık uygulamasının genel çerçevesi aşağıdadır:
30
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Zorunlu Karşılıklar (TL) :
- Zorunlu karşılık oranları bankacılık sisteminde kaynakların vadesinin uzatılması
yoluyla vade uyumsuzluğunun azaltılmasına ve finansal istikrara katkı
sağlaması için mevduatların vade yapısına göre farklılaştırılmıştır.
- Bankaların TCMB ve birbirleriyle gerçekleştirdikleri repo işlemlerinden sağlanan
fonlar dışında kalan yurtiçi ve yurt dışı tüm repo işlemlerinden sağladıkları
fonlar zorunlu karşılığa tabi tutularak zorunlu karşılık tabanı genişletilmiştir.
- Serbest mevduatta tutulan kısım 14 günlük dönemin ortalaması olarak
hesaplanır. Dönem Cuma günü başlar ve takip eden ikinci Perşembe günü biter.
- Zorunlu karşılık tutarları karşılık bulundurma döneminden 2 hafta önceki
bilançoya göre hesaplanır.
- Zorunlu karşılıklara faiz ödenmemektedir.
- Türk lirası yükümlülükler için tutulması gereken zorunlu karşılıkların ABD doları
ve/veya euro olarak yabancı para ve standart altın cinsinden tesis edilebilme
imkanı bulunmaktadır.
- Gerek bankacılık sisteminin Türk lirası likidite ihtiyacının daha kalıcı bir
yöntemle ve daha düşük bir maliyetle karşılanması, gerek Merkez Bankasının
döviz rezervlerinin desteklenerek zamanında, kontrollü ve etkili bir şekilde
kullanılması amaçlarıyla 30 Eylül 2011 tarihinden itibaren Türk lirası
yükümlülükler için tesis edilmesi gereken zorunlu karşılıkların belirli bir kısmının
ABD doları ve/veya euro ve “standart altın” cinsinden cinsinden tesis edebilme
imkânı getirilmiştir.
- 31 Ağustos 2012 tarihinden itibaren Türk lirası yükümlülükler için tesis edilmesi
gereken zorunlu karşılıkların yabancı para olarak tutulabilecek kısmına ilişkin
üst sınır yüzde 60’tır.
- 14 Eylül 2012 tarihinden itibaren Türk lirası zorunlu karşılıkların altın olarak
tesis edilebilmesine ilişkin üst sınır yüzde 30’dur.
- 8 Ocak 2010 tarihinden itibaren Türk parası zorunlu karşılık yükümlülüklerinin
yerine getirilmesinde esneklik sağlanmış, bir tesis döneminde tutulması
gereken Türk parası zorunlu karşılıkların yüzde 10’unu aşmamak koşuluyla,
eksik tutulan karşılıkların bir sonraki dönemde tutulabilmesine, fazla tutulan
tutarların bir sonraki dönemde yükümlülüklerine sayılmasına imkan tanınmıştır.
Fakat, 31 Ağustos 2012 tarihinden itibaren geçerli olan değişiklikle dönemler
arasında taşınabilme limiti yüzde 5’e düşürülmüştür.
- Türk lirası zorunlu karşılıkların Türk lirası veya döviz cinsinden tesis
edilmesindeki maliyet farkının azaltılması ve bankaların yeni imkânı likidite
gereksinimleri doğrultusunda serbestçe kullanabilmeleri amaçlarıyla Rezerv
Opsiyon Katsayısı uygulamasına 22 Haziran 2012 tarihinden itibaren
başlanmıştır.
- Bankamız altın rezervlerinin güçlendirilmesi ve bankacılık sisteminin maliyet ve
likidite kanallarının olumlu etkilenmesi amacıyla Türk lirası zorunlu karşılıkların
altın olarak tesis edilebilmesinde 20 Temmuz 2012 tarihinden itibaren Rezerv
Opsiyon Katsayısı uygulanmaya başlanmıştır.
31
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
-
-
Bu uygulama ile Türk Lirası zorunlu karşılıkların yabancı para ve altın olarak
tutulacak kısımlar için dilimler ve her bir dilim için uygulanacak Rezerv Opsiyon
Katsayıları belirlenmiştir. Rezerv Opsiyon Katsayısı, her bir dilim içinde 1 TL’lik
TL cinsi zorunlu karşılık için kaç TL karşılığında Yabancı Para veya Altın tesis
edileceğini gösteren katsayıdır.
Türk Lirası Yükümlülüklerin 12 Ekim tarihinden geçerli olacak
Yabancı Para Tesis Oranı ( Rezerv Opsiyon ÜST SINIR= %60)
Türk Lirası zorunlu karşılılar için tesis
Katsayısı
edilecek yabancı para dilimleri ve
40%
1.3
ilgili Rezerv Opsiyon Katsayıları 1.Dilim
2.Dilim
5%
1.6
yandaki tabloda yer almaktadır.
3.Dilim
5%
1.9
4.Dilim
5.Dilim
-
-
14 Eylül 2012 tarihinden itibaren
geçerli olan Türk Lirası zorunlu
karşılılar için tesis edilecek altın
imkanı için belirlenen dilimler ve ilgili
Rezerv Opsiyon Katsayıları yandaki
tablodadır.
5%
5%
2.1
2.2
Türk Lirası Yükümlülüklerin Altın Tesis Oranı ( ÜST Rezerv Opsiyon SINIR= %30)
Katsayısı
1.Dilim
2.Dilim
3.Dilim
20%
5%
5%
1.0
1.5
2.0
28 Ekim 2011 tarihinden itibaren geçerli olan TL zorunlu karşılık oranları
aşağıdaki tabloda bulunmaktadır.
TL Yükümlülükler
Zorunlu Karşılık
Oranları (%)
1)Vadesiz, ihbarlı mevduatlar ve özel cari hesaplar
11
2)1 aya kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları(1 ay dâhil)
11
3)3 aya kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları (3 ay dâhil)
11
4)6 aya kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları (6 ay dâhil)
8
5)1 yıla kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları
6
6)1 yıl ve 1 yıldan uzun vadeli mevduatlar/katılma hesapları ile
5
birikimli mevduatlar/katılma hesapları
7) 1 yıla kadar (1 yıl dahil) vadeli diğer yükümlülükler
11
8) 3 yıla kadar (3 yıl dahil) vadeli diğer yükümlülükler
8
9) 3 yıldan uzun vadeli diğer yükümlülükler
5
Özel fon havuzlarında
Vadesine karşılık gelen
(3)-(6) bentlerinde
belirtilen oranlar
32
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Zorunlu Karşılıklar (FX) :
- FX yükümlülüklerinin (interbank yükümlülükleri vb. hariç) ;en fazla % 3’ü
serbest mevduatta tutulur. Serbest mevduatta tutulan kısım 14 günlük
dönemin ortalaması olarak hesaplanır. Dönem cuma günü başlamaktadır;, takip
eden ikinci perşembe günü bitmektedir.
- Karşılık bulundurma döneminden 2 hafta önceki bilançoya göre hesaplanır.
- Zorunlu karşılıklara faiz ödenmez.
- Bankalar, ABD doları yükümlülükleri için ABD doları döviz cinsinden, ABD doları
haricindeki yabancı para yükümlülükler için ABD doları veya euro döviz
cinsinden nakden zorunlu karşılık tesis ederler.
- Yabancı para yükümlülükler için tutulması gereken zorunlu karşılıkların;
kıymetli maden depo hesapları için tutulması gereken kısmının tamamı standart
altın cinsinden bloke hesaplarda tutulmaktadır.
- Kıymetli maden depo hesapları için tutulması gereken kısmın haricindeki
yabancı para yükümlülükler için altın tesis edilemez.
Yabancı Para Yükümlülükler
Zorunlu Karşılık Oranları
(%)
1) Vadesiz ve ihbarlı döviz tevdiat, yabancı para özel cari ve vadesiz kıymetli
11
maden depo hesapları ile 1 aya kadar, 3 aya kadar, 6 aya kadar ve 1 yıla kadar
vadeli döviz tevdiat, yabancı para katılma ve kıymetli maden depo hesapları
2)1yıl ve 1 yılda uzun vadeli döviz tevdiat,yabancı para katılma ve kıymetli
9
maen depo hesapları ve birikimli döviz tevdiat ile yabancı para katılma hesapları
3)Yabancı para özel fon havuzları
Vadesine karşılık gelen
oranlar
4)1 yıla kadar (1yıl dahil) vadeli diğer yükümlülükler
11
5)3 yıla kadar (3yıl dahil) vadeli diğer yükümlülükler
9
6)3yıldan uzun vadeli diğer yükümlülükler
6
33
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
2. BANKALARARASI PİYASALAR
2.1. Bankalararası TL Piyasası
Bankalar,
Türk
Lirası
alışverişlerini
TCMB
bünyesindeki
Bankalararası
Para
Piyasası’ndan yapabildikleri gibi ikincil piyasa olarak da adlandırılan piyasada özel bir
düzenlemeye tabi olmadan kendi aralarında da yapabilmektedirler. Bankaların organize
bir piyasa olan TCMB Bankalararası Para Piyasası’nda işlem yapmak yerine piyasa
dışında kendi aralarında işlem yapmaları daha çok TCMB'nin kendilerine tanıdıkları
limitlerin yetersiz gelmesi ve TCMB bünyesinde işlem yapmanın maliyetinin daha yüksek
olmasıdır. TCMB bünyesinde yapılan her işlem için teminat alınmasına rağmen
bankaların kendi aralarında fon alışverişinde herhangi bir teminat istenmemektedir.
İşlemlerin teminatsız yapılmasından dolayı bankalar işlem yapabilecekleri bankalara ve
işlem miktarına sınırlama getirmişlerdir. Buna piyasada kısaca "line" denilmektedir. Her
banka ancak "line"ı olan bir bankayla ve "line" limitleri dahilinde işlem yapabilmektedir.
Bankaların kendi aralarında yaptıkları işlemlerin hacmi konusunda istatistiki bilgi
toplanmadığı için tahmin yapabilmek zordur. İşlemler telefonla pazarlık usuluyle
yapılabildiği gibi bilgi dağıtım firmalarının dealing imkanlarından faydalanarak da
yapılabilmektedir. Piyasa bilgileri bilgi dağıtım firmalarından Reuters'in TLDEPO
sayfasından izlenebilmektedir. Bu piyasada işlem oranları piyasadaki likidite ve
bankaların nakit akışına göre belirlenmekte olup piyasadaki likiditenin artması ve
bankaların nakit ihtiyaçlarının azalması borç verme oranlarını düşürmekte likiditenin
azalması ve bankaların borç ihtiyacının artması oranları arttırmaktadır.
2.2. Bankalararası Repo Piyasası
Aracı kuruluşlar repo işlemlerini IMKB bünyesindeki Repo-Ters Repo Pazarı'nda
yapabildikleri gibi kendi aralarında özel bir düzenlemeye tabi olmadan da
yapabilmektedir. Aracı kuruluşlar repo işlemlerini daha çok IMKB bünyesindeki RepoTers Repo Pazarı'nda yapmalarına rağmen IMKB'nin kendilerine tanınan limitleri yetersiz
geldiğinde işlemleri kendi aralarında yapmayı tercih etmektedirler. Tüm ikincil
piyasalarda olduğu gibi bu piyasada da ancak "line"ı olan bankalarla ve "line" limitleri
dahilinde işlem yapılabilmektedir. Bu piyasada işlemler telefonla pazarlık yada bilgi
dağıtım firmalarının dealing imkanlarından faydalanılarak yapılmaktadır. Piyasada
oranlar daha çok IMKB Repo-Ters Repo Pazarı'nda gerçekleşen oranlar baz alınarak
tesbit edilmektedir.
2.3. Bankalararası Tahvil Piyasası
Aracı kuruluşlar tahvil ve bono doğrudan alım ve doğrudan satım işlemlerini IMKB
bünyesindeki Kesin Alım-Satım Pazarı'nda yapabildikleri gibi kendi aralarında özel bir
düzenlemeye tabi olmadan da yapabilmektedirler. Aracı kuruluşlar, tahvil doğrudan alım
ve doğrudan satım işlemlerini daha çok IMKB bünyesindeki Kesin Alım-Satım Pazarı'nda
yapmalarına rağmen IMKB'nin kendilerine tanıdığı limitlerin yetersiz geldiği durumlarda
34
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
özellikle ileri valörlü işlemlerini kendi aralarında yapmayı tercih etmektedirler. Tüm
ikincil piyasalarda olduğu gibi bu piyasada da işlemler ancak "line"ı olan bankalarla ve
"line" limitleri dahilinde yapılabilmektedir. Bu piyasada işlemler telefonla pazarlık yada
bilgi dağıtım firmalarının dealing imkanlarından faydalanılarak yapılmaktadır. Piyasada
oranlar daha çok işlemlerin büyük bölümünün gerçekleştiği IMKB Kesin Alım Satım
Pazarı'nda gerçekleşen oranlar baz alınarak tesbit edilmektedir.
2.4. Bankalararası Döviz Piyasası
Bankalararası döviz piyasasında gerçekleştirilecek işlem türlerini belirleyen herhangi bir
kısıt bulunmamaktadır. Katılımcılar dövize dayalı her türlü işlemi yapabilirler. İşlemlerin
vadeleri yönünden de bir kısıt bulunmamaktadır. İşlemler spot veya vadeli olarak
gerçekleştirilebilir. Öte yandan, gerek döviz ve efektif piyasalarında gerekse
bankalararası döviz piyasasında dövize dayalı türev işlemlerin yapılması veya
yapılmaması hususunda bir düzenleme bulunmamaktadır. Ancak, bankalararası döviz
piyasasında zaman zaman türev işlemlerin yapıldığı bilinmektedir.
Türkiye’de yerleşik ve yerleşik olmayan kişiler döviz ve Türk Lirası üzerinden işlem
yapabilirler. Kişilerin döviz bulundurmaları serbesttir ve dövizlerin kaynağı sorulamaz.
Dolayısı ile;
Gerçek kişiler,
Tüzel kişiler:
- Bankalar,
- Yetkili Müesseseler,
- Katılım Bankaları,
- Kıymetli Maden Aracı Kuruluşları,
- Şirketler,
- Türkiye Posta İdaresi
birbirleri ile serbestçe döviz üzerinden işlem yapabilirler.
-
Zaman içinde Türkiye’de faaliyet gösteren bankaların kendi aralarında yaptıkları alımsatım işlem hacmi giderek artmış, Reuters’da ilk olarak TLFX=) sayfasında 10 banka
ABD Doları için alış-satış kotasyonunu ilan etmeye başlamıştır. Bununla birlikte
bankalararası döviz piyasasında işlem yapan bankaların sayısı artmış, TLFX=) sayfasının
devamı oluşmuş TLFY=) ve TLFZ=) sayfalarında diğer bankalar da alış-satış
kotasyonlarını ilan ederek sistem içinde alış-satış yapmaya başlamışlardır. IYIX=)
sayfasında o anda kotasyon veren ilk 20 banka yer almaktadır. TRYBA=) sayfasında en
iyi alıcılar TRYBB=) sayfasında ise en iyi satıcılar görülebilmektedir.
Bankalararası döviz piyasası, tüm alıcı ve satıcıların bir araya gelip işlem yaptıkları
fiziksel bir mekan değildir. Bankalar yalnızca "line"ı olan bankalarla ve "line" limitleri
dahilinde işlemlerini yapmakta, işlemlerden dolayı herhangi bir teminat alınmamakta ve
fiyatlar ilan edilen kotasyonlar üzerinden yada pazarlık usuluyle telefon veya bilgi
dağıtım firmalarının imkanlarından faydalanmak yoluyla gerçekleşmektedir. Diğer
gelişmiş döviz piyasalarında olduğu gibi, Türkiye’de de bu piyasanın katılımcıları Reuters
35
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
ve Bloomberg gibi modern finansal iletişim araçları ile haberleşirler ve işlemlerini telefon
ve/veya direct dealing araçları ile ekran aracılığı ile gerçekleştirirler. Bu piyasada
bankalar ve diğer mali kuruluşlar kendi nam ve hesaplarına işlem yaparlar. TCMB, döviz
kurlarında aşırı oynaklık tesbit etmesi halinde ikincil piyasaya müdahale amaçlı alımsatım işlemleri yapabilmektedir.
Şirketler doğrudan bu piyasada işlem yapamazlar, onlar işlemlerini bankalar ile
gerçekleştirirler. Piyasada işlemler, uluslararası döviz piyasalarında kabul gören genel
kurullar çerçevesinde gerçekleştirilir. Bankalar kotasyonlarını bilgi dağıtım firmalarının
ekranlarına (Reuters sayfa kodu: TRY1=) girerek ilan etmekte girilen bu kotasyonlar
1.000,000 Amerikan doları için bağlayıcı nitelik taşımaktadır. Katılımcılar 1.000.000
Amerikan doları için çift yönlü kotasyon verirler. İşlemler genel olarak aynı gün veya
spot valör olarak gerçekleştirilir ve alım satım konusu fonlar uluslararası teamüllerine
göre “settle” eder. Ödeme emirleri ve alacak ihbarları SWIFT sistemi aracılığı ile
gönderilir.
Dünya’da spot döviz işlemleri genellikle FOREX denilen bankalararası tezgâhüstü
piyasalarda gerçekleştirilmektedir.
36
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
3. İMKB HİSSE SENETLERİ PİYASALARI
3.1. Temel Kavramlar
3.1.1. Hisse Senetleri Piyasası’nın İşleyişi İle İlgili Tanımlar
İşlem Miktarı
Bir piyasada, bir seansta ya da belli bir dönemde alınıp satılan (el değiştiren) menkul
kıymet adedidir. Borsa'da, her işlem günü, her iki seansın işlemleri için ayrı ayrı hisse
senedi bazında işlem miktarı yayınlanır. Farklı pazarlarda gerçekleşen işlem miktarları
toplandığında, IMKB'nin o günkü işlem miktarı ortaya çıkar.
İşlem Hacmi
Hisse senedinde gerçekleşen her sözleşmedeki hisse senedi sayıları ile işlem
fiyatlarının çarpılması sonucu bulunan miktardır. Tüm hisse senetlerinin işlem hacimleri
toplamı, Hisse Senetleri Piyasasının toplam işlem hacmini oluşturur.
İşlem Birimi
Bir sermaye piyasası aracının, kendisi ya da katları ile işlem yapılabilecek asgari sayısını
ya da değerini ifade eder. Hisse senetleri piyasası'nda işlem birimi olarak lot kullanılır. 1
lot 1 adet hisse senedi veya 1 TL nominal değerli hisse senedine denktir.
Örnek : 1 lotun 1 adet (1 TL nominal) olduğu hisse senetlerinde miktar bölümüne; 1
hisse, 1 lot olarak girilir.
Ağırlıklı Ortalama Fiyat
Bir sonraki seansta uygulanacak baz fiyatın hesaplanmasına esas teşkil eden, hisse
senedinin miktar ağırlıklı fiyatıdır. Her hisse senedi için her seans öncesinde bir önceki
seans işlemleri dikkate alınarak ağırlıklı ortalama fiyat hesaplanır.
Hisse senetlerinin ağırlıklı ortalama fiyatları hesaplanırken, değişik fiyattan ve
miktarlardan gerçekleşen ve fiyatı tescil edilen normal emirler dikkate alınır. (Fiyatın
tescil edilmesi için işlemin lot olması ve gerçekleşmiş işlemin özel emir şeklinde
olmaması gerekir.) İşlem günü sonunda, her hisse senedi için aşağıdaki formül
kullanılarak hesaplanır:
İ=1 (Mix Fi)
A.O.F. = --------------İ=1Mİ
Mİ = Gerçekleşen emrin içerdiği hisse senedi
miktarı
Fİ = Gerçekleşen emrin satış fiyatı
37
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Baz Fiyat
Bir hisse senedinin seans içinde işlem görebileceği üst ve alt fiyat limitlerinin ve fiyat
adımlarının belirlenmesine esas teşkil eden fiyattır. Bu fiyat, menkul kıymetin en son
işlem gördüğü seanstaki ağırlıklı ortalama fiyatının en yakın fiyat adımına yuvarlanması
ile elde edilir.
Temettü ödemeleri veya sermaye artırımlarında, baz fiyat Borsa tarafından belirlenerek
sisteme girilir. Baz fiyatın belirlenmesinde uygulanacak yöntem Borsa Yönetim
Kurulunca belirlenir ve Günlük Bültende yayınlanır.
ÖRNEK 1
CCC12.E hisse senedinin 2. Seans sonunda ağırlıklı ortalama fiyatı 10,11 TL’dir. Bir
sonraki günün ilk seansında hisse senedinin Baz Fiyatı ve uygulanacak fiyat adımı kaç
TL’dir?
Bu hesabın yapılmasında kullanılan yöntem şudur; ilk önce 10,11’nin Baz Fiyat – Fiyat
Adım Tablosu’nda(Fiyat Adımı Başlığı altında bulunmaktadır.) hangi aralığa düştüğüne
bakılır. 10,11 fiyatı bir Ağırlıklı Ortalama Fiyat olmasına ve tablonun ismi Baz Fiyat Adım
tablosu olmasına rağmen AOF’den baz fiyata dönüştürürken bu tabloya bakılarak karar
verilmektedir. Bu aralık 10,05-25,00 aralığıdır ve bu aralıkta fiyat adımı 0,05 TL’dir (5
Kr). Yani bu hisse senedinde 5 Kr ve katlarına uyan fiyatlarda emir girilebilir. (10,00,
10,05, 10,10, 10,15...)
10,11 adım kuralına uymadığı için, 10,11’e alttan ve üstten en yakın, adıma uygun
fiyatlar belirlenir. Bu fiyatlar 10,10 ve 10,15’dir. 10,11 rakamı olası rakamlardan 10,10’a
daha yakın olduğu için aşağı yuvarlanır ve Baz fiyat 10,10 olarak belirlenir.
ÖRNEK 2
AAA11.E hisse senedinin 1. Seans sonunda ağırlıklı ortalama fiyatı 5,35 TL’dir. Bir sonraki
seans hisse senedinin Baz Fiyatı ve uygulanacak fiyat adımı kaç TL’dir?
İlk önce 5,35’in Baz Fiyat Adım Tablosu’nda hangi aralığa düştüğüne bakılır. Bu aralık
5,02-10,00 aralığıdır ve bu aralıkta fiyat adımı 0,02 TL’dir (2 kr). Yani bu aralıkta emir
girişinde 2 Kr ve katlarına uyan fiyatlarda emir girilebilir.(5,02, 5,04, 5,06, 5,08...). 5,35
bu kurala uymamaktadır. Dolayısıyla yuvarlanması gerekmektedir. Olası fiyat
seviyelerinden 5,35’e alttan ve üstten en yakın, adıma uygun iki fiyat seviyesi 5,34 ve
5,36’dır. 5,35 bu iki fiyata eşit uzaklıkta tam ortada olduğu için, AOF olan 5,35 yukarı
doğru yuvarlanmış ve baz fiyat 5,36 olarak belirlenmiştir.
ÖRNEK 3
BBB55.E hisse senedinin 2. Seans sonunda ağırlıklı ortalama fiyatı 22,36 TL’dir. Bir
sonraki seans hisse senedinin Baz Fiyatı ve uygulanacak fiyat adımı kaç TL’dir?
10.05-25.00 fiyat aralığında fiyat adımı 0,05 TL (5 kuruş) olduğu için, bu hisse senedinin
sonraki işgünü 1. Seans baz fiyatı 22,35 TL’dir.
ÖRNEK 4
DDDDD.Y hisse senedinin 2. Seans sonunda ağırlıklı ortalama fiyatı 10,03 TL’dir. Bir
sonraki seans hisse senedinin Baz Fiyatı ve uygulanacak fiyat adımı kaç TL’dir?
38
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Bu örnekte özellikli bir durum bulunmaktadır. Baz Fiyat-Adım Tablosu’na bakıldığında
5,02-10,00 ve 10,05-25,00 aralıklarında fiyat adımları tanımlandığı, fakat 10,03’ün
düştüğü bir aralık olmadığı görülmektedir. Bu tabloda bunun gibi adımlar arası geçişlerde
boşlukların olduğu görülmektedir. Yani 10,01 , 10,02 , 10,03 ve 10,04 gibi baz fiyatlar
mümkün değildir.
Bu hisse senedinin sonraki işgünü 1. Seans baz fiyatı 10,05 olur. Uygulanacak adım da
0,05 TL’dir (5 Kr).
Bu hesabın yapılmasında kullanılan yöntem şudur; 10,03 ‘e alttan ve üstten en yakın,
olası baz fiyatlar 10,00 ve 10,05’dir. Daha yakın olduğu için 10,03 yukarı 10,05’e
yuvarlanmıştır. Baz fiyat 10,05 TL’dir. 10,05-25,00 arasındaki baz fiyat aralığında da
adım 0,05 TL’dir.
ÖRNEK 5
XAAAX.F işlem kodlu Borsa yatırım fonunun işlem sırasında 2. Seans sonunda ağırlıklı
ortalama fiyatı 14,11 TL’dir. Bir sonraki seans hisse senedinin Baz Fiyatı ve uygulanacak
fiyat adımı kaç TL’dir?
10,02-25,00 fiyat aralığında fiyat adımı 0,02 TL (2 kuruş, (Bkz. Fon Pazarı başlığı
altındaki Baz Fiyat Adım Tablosu)) olduğu için, bu hisse senedinin sonraki işgünü 1.
Seans baz fiyatı 14,12 olur.
Referans Fiyat
İşlem görülebilecek en üst ve en alt fiyat limitlerinin belirlenmesinde esas teşkil
etmeyen, rüçhan hakkı kuponlarının ilk işlem gördüğü seansta işleme baz fiyatla
açılmaması nedeniyle, yatırımcılar açısından kuponun yaklaşık değerine ilişkin olarak bir
referans olarak kullanılmak üzere, eski hisse senedinin bölünmeden önceki en son işlem
gördüğü seanstaki ağırlıklı ortalama fiyatı ve bedelli artırım oranı kullanılarak bulunan bir
fiyat türüdür.
Fiyat Adımları
Fiyat adımı, her hisse senedi fiyatı için bir defada gerçekleşebilecek en küçük fiyat
değişimidir. Hisse senetlerinin fiyat adımları, baz fiyatlarına göre belirlenir. Baz Fiyat
Aralığı – Fiyat Adımı Tablosu adı verilebilecek aşağıdaki tabloda çeşitli baz fiyat aralıkları
ve bu aralıkların her biri için, belirli seviyelerdeki baz fiyat artışına paralel olarak artan bir
biçimde, adımlar tanımlanmıştır. Emir girilirken bu fiyat adımlarına uymak zorunludur. Bu
Baz Fiyat – Fiyat Adımı Tablosu Hisse Senetleri ve Rüçhan Hakkı Kuponları için
geçerlidir. Borsa Yatırım Fonu hisse senetlerinin için ayrı bir Tablo
bulunmaktadır.
39
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
BAZ FİYAT ARALIĞI – TL
A
B
C
D
E
F
G
H
I
0,01 – 5,00
5,02 – 10,00
10,05 – 25,00
25,10 – 50,00
50,25 – 100,00
100,50 – 250,00
251,00 – 500,00
502,50 – 1.000,00
1.005,00 ve üzeri
FİYAT ADIMI - TL
0,01
0,02
0,05
0,10
0,25
0,50
1,00
2,50
5,00
Örnek 1 : RRRRR.E hisse senedinin en son seans ağırlıklı ortalama fiyatı 43,89 TL ise,
yeni seans baz fiyatı 0,10 TL'lik fiyat adımına göre 43,90 TL olarak bulunur.
Örnek 2 : NNNN.E hisse senedinin önceki seans ağırlıklı ortalama fiyatı 52,45 TL dir. Bu
durumda ağırlıklı ortalama fiyat fiyat adımına uygun en yakın fiyata yuvarlandığında baz
fiyatın 52,50 TL olduğu ortaya çıkacaktır. Bu baz fiyat 50,25 – 100,00 TL’lik baz fiyat
aralığına girdiği için, fiyat adımı 0,25 TL (25 kuruş) olacaktır.
Fiyat Değişme Sınırları
Borsada işlem gören menkul kıymetler için teşekkül ettirilen pazarlarda arz ve talebin
karşılaştırılması, ancak Borsa Yönetimi tarafından belirlenen yöntemle tesbit edilen fiyat
aralıkları içinde yapılır.
Her hisse senedi için, seans içinde işlem görebileceği en düşük (taban) ve en yüksek
(tavan) fiyatlar, o hisse senedi için "Fiyat Aralığı"’nı oluşturur. Bu sınırlar, o seansın baz
fiyatı temel alınarak hesaplanır.
Hisse senetleri piyasasında (lot ve özel emirler için), fiyat aralıkları, baz fiyatın %10 altı
ve üstü ile sınırlıdır. Fiyat adımı kuralına uygun değilse, bu usulde hesaplanan üst sınır
yukarıya, alt sınır ise aşağıya, ilgili “adıma uygun fiyat seviyesine” yuvarlanır. Alt ve üst
sınırlar, dışarıya doğru ve fiyat adımlarının katlarına yuvarlandığı için, fiyat değişimi
ağırlıklı ortalama fiyata göre öngörülen yüzdeyi geçebilmektedir. Özel Emirlerin fiyat
aralığı standart fiyat aralıklarından farklı olarak Borsa Yönetim Kurulu'nca belirlenebilir.
İlk işlem gördüğü ve baz fiyatın oluştuğu seans sonuna kadar serbest marjla işlem
yapılan Rüçhan Hakkı Kupon Pazarı'nda ise bu oran, baz fiyat +/- %25'tir.
Genelde büyük miktarlı ve zaman zaman yönetim değişikliğine dahi sebep olan ve bu
yüzden çeşitli ön incelemelere ve izne bağlı olan Toptan Satışlar Pazarı işlemleri de bu
%10’luk sınırlamaya tabi değildir.
Ayrıca daha önceleri serbest fiyatla emir girilebilen T. İş Bankası Kurucu hisse senedi
sırasında, temsilcilerin sık sık karşılaştıkları hatalı emir girişini azaltarak üyelerin olası
zararlarının önlenmesi amacıyla +/- %25 oranında fiyat marjı uygulanmaktadır.
40
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
ÖRNEK 1
TTTTT.E Hisse senedi işlem sırasında bir önceki seans AOF’si 7,99 TL’dir. Bu durumda bir
sonraki seans işlem sırasında uygulanacak baz fiyat, fiyat adımı ve alt ve üst işlem fiyatı
sınırları kaç TL’dir?
Baz Fiyat : İlk önce baz fiyat - fiyat adımı tablosunda AOF’nin hangi aralığa düştüğüne
bakıyoruz. Bu aralık 5,02-10,00 aralığı bu aralıkta adım 0,02 TL olduğu için 7,99’a altan ve
üstten en yakın adıma uygun fiyatları saptıyoruz. Bu fiyatlar 7,98 ve 8,00’dür. 7,99 tam
ortada olduğu için yukarı yuvarlanır ve 8,00 baz fiyat olur.
Fiyat Adımı : 0,02 TL
Fiyat Marjı (%) : %10
Alt sınır (Taban Fiyat) : 8,00 – 0,80 (8,00*0,10) = 7,20 (0,02 TL’lik adıma uygun,
herhangi bir yuvarlama yapılmaz.)  7,20 gelecek seans olası en düşük işlem fiyatıdır.
Üst sınır (Tavan Fiyat) : 8,00 + 0,80 (8,00*0,10) = 8,80 (0,02’lik adıma uygun
dolayısıyla herhangi bir yuvarlama yapılmaz.)  8,80 gelecek seans olası en yüksek işlem
fiyatıdır.
Fiyat Değişme Sınırları : 7,20 – 8,80
ÖRNEK 2
TTTTT.Y Hisse senedi işlem sırasında bir önceki seans sonunda AOF 50,86 TL’dir. Bu
durumda bir sonraki seans işlem sırasında uygulanacak baz fiyat, fiyat adımı ve alt ve üst
işlem fiyatı sınırları kaç TL’dir?
Baz Fiyat : İlk önce baz fiyat – fiyat adımı tablosunda AOF’nin hangi aralığa düştüğüne
bakıyoruz. Bu aralık 50,25-100,00 aralığı bu aralıkta adım 0,25 TL olduğu için 50,86’ye
altan ve üstten en yakın adıma uygun fiyatları saptıyoruz. Bu fiyatlar 50,75 ve 51,00’dir.
50,86 yakın olan 50,75,’e yuvarlanır ve 50,75, baz fiyat olur.
Fiyat Adımı : 0,25 TL
Fiyat Marjı (%) : %10
Alt sınır (Taban Fiyat): 50,75 – 5,075 (50,75,*0,10) =45,675 (0,25 TL’lik adıma uygun
olmadığı için yuvarlama yapılarak aşağı yuvarlanır.  45,50 gelecek seans olası en düşük
işlem fiyatıdır
Üst sınır (Tavan Fiyat) 50,75 +5,075 (50,75*0,10) = 55,825 (0,25 TL’lik adıma uygun
olmadığı için yukarı yuvarlama yapılır..  56,00 gelecek seans olası en yüksek işlem
fiyatıdır.
Fiyat Değişme Sınırları : 45,50-56,00
ÖRNEK 3
PPPPP.E Hisse senedi işlem sırasında bir önceki seans AOF’si 16,72 TL’dir. Bu durumda bir
sonraki seans işlem sırasında uygulanacak baz fiyat, fiyat adımı ve alt ve üst işlem fiyatı
sınırları kaç TL’dir?
Baz Fiyat : İlk önce baz fiyat – fiyat adımı tablosunda AOF’nin hangi aralığa düştüğüne
bakıyoruz. Bu aralık 10,05-25,00 aralığı ,bu aralıkta adım 0,05 TL olduğu için 16,72’ye altan
ve üstten en yakın adıma uygun fiyatları saptıyoruz. Bu fiyatlar 16,70 ve 16,75’dir. 16,72
yakın olan 16,70’e yuvarlanır ve 16,70 baz fiyat olur.
Fiyat Adımı : 0,05 TL
Fiyat Marjı (%) : %10
41
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Alt sınır (Taban Fiyat) : 16,70 – 1,67 (16,70*0,10) = 15,03 (0,05 TL’lik adıma uygun
değil, alt sınır olduğu için aşağı 15,00 TL seviyesine yuvarlanır. Burada dikkat edilmesi
gereken nokta 15,03’ün 15,05’e 15,00’a göre daha yakın olmasına rağmen rakamın aşağı
yuvarlanmasıdır.)  15,00 gelecek seans olası en düşük işlem fiyatıdır.
Üst sınır (Tavan Fiyat) : 16,70 + 1,67 (16,70*0,10) = 18,37 (0,05’lik adıma uygun
değil, yukarı adım hesabı olduğu için yukarı doğru 18,40’a yuvarlanır. Burada dikkat
edilmesi gereken nokta 18,37’nin 18,35’e 18,40’a göre daha yakın olmasına rağmen
rakamın yukarı yuvarlanmasıdır.)  18,40 gelecek seans olası en yüksek işlem fiyatıdır.
Fiyat Değişme Sınırları : 15,00-18,40
 Fiyat sınırlarını belirlerken yapılan aşağı ve yukarı yuvarlamalarda en çok
dikkat edilmesi gereken noktalardan biri de, yuvarlama yapılırken kullanılan
adımın yuvarlanacak olan fiyatın adım tablosundaki düştüğü bölgeye göre değil,
hisse senedinin baz fiyatının bulunduğu bölgeye göre belirlenmesi gerektiğidir
(Örnek 4).
ÖRNEK 4
ÖRNEK : AA2AA Hisse senedi işlem sırasında bir önceki seans AOF’si 249,46 TL’dir. Bu
durumda bir sonraki seans işlem sırasında uygulanacak baz fiyat, fiyat adımı ve alt ve üst
işlem fiyatı sınırları kaç YTL’dir?
Baz Fiyat: İlk önce baz fiyat adım tablosunda AOF’nin hangi aralığa düştüğüne
bakıyoruz. Bu aralık 100,50-250,00 aralığı. Bu aralıkta adım 0,50 TL olduğu için 249,46’
ya altan ve üstten en yakın “adıma uygun” fiyatlar 249,00 ve 249,50’dir. 249,46 fiyatı ;
249,50’ye daha yakın olduğu için 249,50’ye yuvarlanır.
Fiyat Adımı: 0,50 TL
Fiyat Marjı (%): %10
Alt sınır (Taban Fiyat): 249,50 – 24,95(249,50*0,10) = 224,55 (0,50’lik adıma
uygun değil, alt sınır belirleneceği için aşağı doğru yuvarlanması lazım)
224,50
Üst sınır (Tavan Fiyat): 249,50 + 24,95 (249,50*0,10) = 274,45 (0,50’lik adıma
uygun değil, üst sınır belirleneceği için yukarı doğru yuvarlanması lazım)
274,50
Burada dikkat edilmesi gereken nokta şudur; Baz fiyatta %10 eklendikten sonra
oluşan 274,45 rakamın baz fiyat-adım tablosunda hangi aralığa düştüğüne bakılarak adım
1,00 denilip bu adıma göre yuvarlama yapılmamasıdır. Yuvarlama yapılırken kulanılacak
adım baz fiyatın bulunduğu aralığa göre belirlenir. Burada baz fiyat 249,50 olduğuna göre
adım 0,50 TL’dir. Dolayısıyla 0,50 adımına göre yuvarlanması gerekmektedir.
Fiyat Değişme Sınırları: 224,50 – 274,50
Fiyat marjları aşağıdaki durumlarda serbest bırakılır;
1. Temettünün tamamının nakit olarak dağıtılması ve tedavülde yeni hisse senedi de
bulunması durumunda baz fiyat hesaplanmayarak hisse senedinin fiyatı serbest bırakılır.
2. Tedavülde “Yeni” hisse senedi bulunan bir şirketin genel kurul toplantısında temettü
dağıtılmamasının kararlaştırılması halinde; söz konusu genel kurul toplantı sonucunun
Borsa’ya bildirildiği tarihi izleyen iş günü, baz fiyat hesaplanmayarak hisse senedinin
fiyatı serbest bırakılır.
3. Sermaye artırımı sırasında;
42
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
a.) Kayıtlı Sermaye Sisteminde Olan Şirketlerde;
Bedelsiz ve/veya nakit sermaye artırım işlemlerinin başladığı gün, mevcut hisse
senetlerine ödenecek brüt temettü oranı belli değil ve ileri bir tarihte ödenecekse
veya mevcut hisse senetlerine temettü ödenip ödenmeyeceği belirlenmemiş ise;
eski, yeni hisse senetleri ve yeni pay alma kuponlarının fiyatı, fiyat oluşuncaya
kadar serbest bırakılır.
b.) Esas Sermaye Sisteminde Olan Şirketlerde;
i.) Bedelli ve bedelsiz sermaye artırımı yapılması, rüçhan haklarının kullanılıp,
bedelsiz hakların ileri bir tarihte kullanılacak olması ve rüçhan hakkı kullanımının
başladığı gün mevcut hisse senetlerine ödenecek brüt temettü oranı belli değil ve
ileri bir tarihte ödenecekse veya mevcut hisse senetlerine temettü ödenip
ödenmeyeceği belirlenmemiş ise; rüçhan hakkı kullanımının başladığı gün, mevcut
hisse senedinin “bedelsiz hakları üzerinde” fiyatı ve yeni pay alma kuponlarının
fiyatı, fiyat oluşuncaya kadar serbest bırakılır.
ii.) Sermaye artırımı nedeniyle bastırılan hisse senetlerinin dağıtılmasına
başlandığı gün mevcut hisse senetlerine ödenecek brüt temettü oranı belli değil ve
ileri bir tarihte ödenecekse veya mevcut hisse senetlerine temettü ödenip
ödenmeyeceği belirlenmemiş ise; eski ve yeni hisse senetlerinin fiyatları, fiyat
oluşuncaya kadar serbest bırakılır.
4. Şirket devralma ve devrolma durumlarının bazılarında marj serbest bırakılabilmektedir;
a.) Hisse senetleri Borsa’da işlem gören bir şirketin, hisse senetleri Borsa’da işlem
gören bir şirketi/şirketleri devralması durumunda devralma nedeniyle artırılan
sermayeyi temsil eden hisse senetlerinin dağıtımına başlandığı gün, hisse senetleri
serbest marjla işlem görür.
b.) Hisse senetleri Borsa’da işlem gören bir şirketin, hisse senetleri Borsa’da işlem
görmeyen bir başka şirkete devrolması ve devir sonrası devralan şirket hisse
senetlerinin Borsa’da işlem görmeye başlayacak olması durumunda devrolma
nedeniyle artırılan sermayeyi temsil eden hisse senetlerinin devrolan şirket
ortaklarına dağıtılmasına başlandığı gün, devralan şirketin hisse senetleri serbest
marjla işlem görür.
5. Sırası beş işgünü ve üzerinde süre ile kapatılan hisselerde, Borsa Yönetim Kurulu
tarafından aksine karar alınmadıkça, hisse senedinin sırası serbest marj ile açılır.
6. Bir aylık süre içinde işlem görmeyen hisse senedinin, bir ayı takip eden ilk seansta
fiyat marjları serbest bırakılıp, Bültende ilan edilir. Fiyat marjlarının serbest bırakılmasını,
takip eden beş işgünü süresince işlem gerçekleşmemesi halinde hisse senedi ilgili
pazarlardan Yönetim Kurulu Kararına kadar Başkanlıkça geçici olarak çıkarılır.
43
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
3.2. İMKB Hisse Senetleri Piyasası’nın İşleyişi
3.2.1. Müşteri ve Borsa Emirleri
3.2.1.1.
Müşteri Emirleri
Borsa üyelerine müşterileri tarafından verilen alım satım emirleri "Müşteri Emri" olarak
adlandırılır. Müşteri emirleri limitli veya serbest fiyatlı olabilir. Limitli müşteri emrinde,
emri veren alıcı, işlemin gerçekleşmesi için kabul ettiği en yüksek fiyatı; satıcı ise
satmaya razı olduğu en düşük fiyatı belli eder. Müşteri, verdiği emirdeki fiyatı belirleme
konusunda üyeyi serbest bırakmak istediğinde, "Serbest Fiyatlı" ibaresini taşıyan emir
verir.
3.2.1.2.
Borsa Emirleri
Müşteri emirleri, üye temsilcileri tarafından seans içinde Borsa bilgisayar sistemine
aktarıldığında “Borsa Emri”’ne dönüşür.
3.2.2. Hisse
Yöntemi
Senetleri
Piyasası’nda
Fiyatların
Oluşum
Verilen bir emrin karşı bir emir tarafından karşılanması sırasında, sistemin uyguladığı bir
takım işlem kuralları vardır. Hisse senedi almak veya satmak isteyen üye temsilcisi, bir
emrin içermesi gereken tüm bilgileri bilgisayar aracılığıyla sisteme aktarır. İşlemler hisse
senetleri piyasası için belirlenen öncelik kurallarına uygun şekilde sistem tarafından
otomatik olarak gerçekleştirilir. Bu kurallar, fiyat ve zaman önceliği kurallarıdır. Emirlerin
işlem görme sıralamasında ilk önce fiyat, fiyatın aynı olması durumunda zaman önceliğine
bakılmaktadır.
3.2.2.1.
Fiyat Önceliği
Daha düşük fiyatlı satış emirlerinin, yüksek fiyatlı satış emirlerinden; daha yüksek fiyatlı
alım emirlerinin, düşük fiyatlı alım emirlerinden önce işlem görmesini sağlayan öncelik
kuralıdır.
3.2.2.2.
Zaman Önceliği
Girilen emirlerde fiyat eşitliği olması halinde, sisteme zaman açısından daha önce
kaydedilen emrin daha önce işlem görmesini sağlayan öncelik kuralıdır.
3.2.3. Emir Girişinde Sınırlamalar
Hisse Senetleri Piyasasında üye temsilcileri sisteme emirlerini aktarırken başlıca iki
sınırlamaya uymak zorundadırlar.
44
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
3.2.3.1.
Maksimum Lot Miktarı
Limit Fiyatlı normal emirler, her hisse senedi için belirlenen bir defada sisteme
girilebilecek maksimum lot miktarı ile sınırlandırılmıştır. Hisse senetleri 250, 500, 1.000,
2.500, 5.000, 10.000, 25.000, 50.000, 75.000 ve 100.000 lot olarak belirlenen
maksimum lot sınırından birine tabidir. Özel Emirler, Kalanı İptal Et, Özel Limit Fiyatlı
Emir, Özel Limit Değerli Emir bu sınırlamaya tabi değildir.
3.2.3.1.1.
Maksimum Lot Miktarı
Maksimum Lot Miktarlarının Belirlenmesine Baz Teşkil Eden Kriterler

Hisse senetlerine emir girişinde uygulanan “maksimum lot miktarları” aşağıdaki
tabloda belirtilen “sözleşme başına düşen ortalama lot miktarları”na göre
belirlenmektedir.

Sözleşme Başına
Ortalama Lot

10001 ve üzeri


Maksimum Lot
Miktarı

100000
5001 - 10000

75000

2501 - 5000

50000

1001 - 2500

25.000

501 – 1000

10.000

251 – 500

5.000

101 – 250

2.500
51 – 100

1.000



26 – 50

500
0 – 25

250

Maksimum lot miktarı, aylık sözleşme başına düşen ortalama lot miktarı 0-25 lot
arasında olan hisse senetlerinde 250 lot; 26-50 lot arasında 500 lot; 51-100 lot
arasında 1.000 lot; 101-250 lot arasında 2.500 lot; 251-500 arasında 5.000;
501-1000 arasında 10.000; 1001-2500 arasında 25000; 2501-5000 arasında
50000; 5001-10000 arasında 75000; 10001 ve üzerindeki hisse senetlerinde
100.000 lot olarak uygulanmaktadır.

Maksimum lot miktarlarının artış ve azalış hesaplamaları her ay başında, geçmiş
ayın verileri değerlendirilerek ve eksperlerin görüşü alınarak piyasadaki
gelişmelere uygun olarak yeniden belirlenmektedir.

Piyasanın hızla gelişen ihtiyaçlarına cevap verebilmek için, hisse senetlerinin
(Eski-Yeni-Rüçhan, Birincil Piyasa, Temerrüt-Resmi Müzayede sıralarında)
maksimum lot miktarlarının gerek hissenin ilk pazar açılışında belirlenmesi,
gerekse piyasasının gerektirdiği koşullarda ihtiyaca göre artırılıp/azaltılması
45
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
yetkisi yukarıda belirlenen çerçeve dahilinde olmak üzere, uygulama kolaylığı
sağlamak açısından Hisse Senetleri Piyasası Müdürlüğü’ne aittir.

Hisselerin maksimum lot miktarlarındaki değişiklikler, bülten duyurusu ile her
ayın en geç 5’inci işlem gününde uygulamaya konulmaktadır.
3.2.3.2.
İşlem Değeri Sınırı
Bir defada sisteme girilebilecek her lot emri 1,5 milyon TL işlem değeri ile
sınırlandırılmıştır.
3.2.4. Emir Çeşitleri


Normal Emir
Özel Emir
Normal emirler farklı şekillerde sisteme iletilebilmektedir. Normal emirler, sisteme, limit
fiyatlı, limit fiyatlı aktif işlem koşullu, özel limit fiyatlı ve limit değerli olarak
iletilebilmektedir.
3.2.4.1.
Normal Emirler
İşlem birimi halinde verilmiş, küsuratsız, tam olarak 1 lot (1 adet ya da 1 TL nominal) ve
katlarından oluşan emirlerdir.
Normal Emirleri, dört ayrı gruba ayırmak mümkündür. Ancak tüm çeşitlerde bir fiyat
limiti söz konusudur.
3.2.4.1.1.
Limit Fiyatlı Emirler
Fiyat ve miktarın girildiği emirlerdir. İşlem kısmen
gerçekleşmeyen kısım ekranda pasif olarak görünür.
veya
tamamen
olmazsa,
Piyasadaki alış veya satış tarafındaki en iyi fiyattan daha kötü fiyatlarla bu emirlerin
karşılanmak istenmesi durumunda (girilen satış emrinin fiyatının bekleyen en iyi alış
fiyatından daha düşük, girilen alış emrinin fiyatının bekleyen en iyi satış fiyatından daha
yüksek olması durumu) emir, yettiği oranda, fiyat ve zaman önceliğine göre emir
dosyasında bekleyen iyi fiyatlı emir veya emirlerin fiyatından karşılanacak, miktar
karşılanamadığı takdirde orijinal fiyata kadar işlem yapılacaktır.
Yeni girilen bir emrin miktarı, emir dosyasında bekleyen emirlerin miktarından büyükse,
bütün emirler karşılanana kadar, yeni emrin limit fiyatına eşit veya daha iyi fiyatlı olan
bütün emirlerle eşleşecektir. Karşılanmayan miktar ise emir dosyasında, emir girişinde
belirtilen fiyattan, yerini alacaktır. Yeni girilen bir emrin miktarı, emir dosyasındaki tek
bir emrin miktarından düşük ise, yeni emrin tamamı karşılanacak ve emir dosyasında
mevcut bulunan emrin karşılanmayan kısmı yine dosyada kalmaya devam edecektir.
46
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
3.2.4.1.2.
Kalanı İptal Et Emirleri (KİE)
Fiyat ve miktarın girildiği, ancak işlem olmazsa tamamı, kısmen işlem gördüğü durumda
görmeyen kısmın emir dosyasına pasif olarak yazılmayarak, sistem tarafından otomatik
olarak iptal edildiği emir türüdür.
Sistem en iyi fiyat seviyesindeki emirlerden başlayarak girilen fiyat seviyesi sınır olmak
üzere, yazılan miktar tamamıyla karşılanıncaya kadar işlem yapar. Ancak girilen fiyatın
dışında diğer fiyat seviyeleri ile işlem yapılmaz. Emir miktarının tümü verilen fiyat
sınırına kadar yapılan işlemlerle karşılanamadığı taktirde, kalan miktar sistem tarafından
otomatik olarak iptal edilir.
3.2.4.1.3.
Özel Limit Fiyatlı (OLFE) Emir
Emir miktarının "sıfır-0" olarak girildiği, sadece fiyat verilerek sisteme aktarılan
emirlerdir. Belirli bir fiyata kadar olan bütün emirleri karşılamak amacı ile girilir. Bu
emirler, belirtilen fiyat seviyesine kadar tüm fiyat seviyelerindeki emirleri karşılar.
3.2.4.1.4.
Limit Değerli Emirler
Özel limit fiyatlı emirlerin belirli bir tutar sınırı konmuş şeklidir.
1. Miktar "Sıfır-0" olarak girilir.
2. "Fiyat" girilir.
3. Emre maksimum işlem değeri "TL" olarak yazılır.
4. Bu tür emirler için "Maksimum Değer" kısıtı (limit) emir miktarıdır.
5. Eğer üyenin kendisine ait emirleri daha fazlaysa girilen emir iptal edilir.
Sistem, belirtilen tutardan fazla olmamak şartıyla, girilen limit fiyat seviyesini de dikkate
alıp, en iyi fiyatlı emirlerden itibaren işlem gerçekleşmesine olanak sağlayacaktır. Eğer
belirtilen fiyat seviyesine ulaşmadan, girilen tutar karşılandıysa, daha fazla işlem
olmasına sistem izin vermeyecektir.
3.2.4.2.
Özel Emirler
Borsa Yönetim Kurulu tarafından, menkul kıymet bazında belirlenen hisse sayısını aşan
ve başka bir özel emir ile eşlendiğinde eksper onayıyla gerçekleştirilen, bölünmez bir
bütün olarak işlem gören emirlerdir.
Özel emir miktarının alt sınırı, hisse bazında geçerli olan maksimum lot sayısı ve baz
fiyatı ile aşağıdaki şekilde ilişkilendirilmiştir.
Baz Fiyat Aralığı
0 - 25,00
25,25 - 50,00
50,50 - 100,00
101,00 ve üzeri
Minimum Özel Emir Miktarı
maksimum
maksimum
maksimum
maksimum
lot
lot
lot
lot
miktarının 10 katı
miktarının 6 katı
miktarının 3 katı
miktarının 1 katı
47
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Özel emirlerde bir seferde üye adına sisteme girilebilecek hisse miktarında üst sınır
(azami miktar), şirket sermayesinin %10'u olarak belirlenmiştir. Kurucu ve imtiyazlı
hisse senetleri de özel emir olarak yazılırlar. Özel emirler bir bütün olarak alınıp
satılabilir, kısmen alınıp satılamazlar.
Özel emir işlemleri, sistemde bekleyen özel emrin diğer bir özel emir ile eşleştirilip
Kontrol tarafından onaylanmasıyla gerçekleşir. Özel emir sisteme girildiğinde,
değiştirildiğinde, eşlendiğinde veya iptal edildiğinde tüm temsilcilere bilgi içerikli
mesajlar geçilir. Eşleşen özel emirlere ait bilgiler Hisse Senetleri Piyasası Müdürlüğünce
incelendikten sonra, kurallara uymayan bir durumun olmaması halinde Kontrol
tarafından onaylanır.
Bir özel emrin zaman önceliği kazanabilmesi için diğerleri ile fiyatının ve ihtiva ettiği
hisse senedi sayısının aynı olması gereklidir. Zira her özel emir, bölünemez oluşu nedeni
ile ayrı bir bütündür.
Miktarları farklı olmak kaydı ile en iyi fiyatlı özel emrin diğerlerine kıyasla önceliği
yoktur. Bir üye, daha az veya daha çok hisse sayısı ihtiva eden bir emri en uygun fiyatlı
emre tercih edebilir. Özel emri giren üye, yazdığı emir henüz işlem görmeden iptal
edebilir. Özel emir eşleme işlemi seans bitiminden en geç 10 dakika önce
gerçekleştirilmelidir. Bu süreden sonra eşlenen özel emirler Kontrol tarafından iptal
edilir.
Özel emir dosyasında, girilen özel emirle aynı miktarda ve aynı veya daha iyi fiyat
seviyesinde karşıt bir emir varsa eşleştirme bu emirle yapılmak zorundadır. Lot
piyasasında, özel emir fiyatı ve/veya daha iyi fiyatlardaki emirlerin toplamı, girilmek
istenen özel emrin miktarına eşit veya daha büyükse, özel emir eşleşmesi sistem
tarafından iptal edilerek, satılacak veya alınacak miktarın piyasadan karşılanması istenir.
Yeni bir özel emir sisteme girildiği anda veya bekleyen bir özel emir eşlenmeye çalışıldığı
anda, normal emir dosyasında onu karşılayacak tutarda emir bulunması durumunda,
sistem otomatik eşleme yerine, girilen veya eşleyen özel emri otomatik olarak iptal
edecektir. Böylece girdiği özel emri iptal edilen üye, normal emir dosyasında özel emrini
karşılayabilecek kadar normal emir olduğunu anlayacak ve gerekirse işlemini normal
emirleri karşılayarak gerçekleştirebilecek ya da özel emir işlemini piyasanın uygun
duruma gelmesine kadar bekletebilecektir.
Özel emir işlemleri, tescil edilmez, fakat miktar ve hacim hesaplamasına dahil edilirler.
Gerçekleşen özel emir işlemleri Günlük Bültende toplu olarak ilan edilir.
3.2.4.2.1.
Borsa İçi Küsurat İşlemleri
01.01.2005 tarihinden itibaren İMKB Hisse Senetleri Piyasasında küsürat işlemleri
yapılmamaktadır.
48
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
3.2.4.2.2.
Borsa Dışı Küsurat (Lot Altı) İşlemler
Borsa dışı küsurat işlemleri, yalnızca Borsa dışında, Borsa işlem birimi olan 1 lotun
altında kalan miktarlarda yapılan, lot altı alım-satım işlemleri olarak da anılan küsurat
işlemleridir. Ancak, lot altı alım-satımlarda, gerek üye gerekse müşterinin, tam bir lota
tekabül eden tek kupürle yaptıkları alım-satımlar lot altı işlemi olarak kabul edilir.
Sermaye Piyasası Kurulu tarafından teknik ve bilgisayar altyapısı ile merkez dışı örgüt
yaygınlığı değerlendirilerek yetki verilen, Borsa Yönetim Kurulunun kararıyla kendi nam
ve hesaplarına Borsa dışı küsurat işlemleri yapmaya kabul edilen ve yetkileri Borsa
Bülteni’nde yayınlanan Borsa üyeleridir. Yetkili Borsa üyelerine onay verilirken, üyelerin
merkez dışında hangi şubelerde küsurat işlemi yapabilecekleri de gösterilir. Yetki alan
üyelerin işlem yapacakları merkez ve şubeleri Borsa Bülteni’nde yayınlanır.
Borsa dışı küsurat işlemleri İMKB’deki pazarlarda işlem gören tüm Eski (E) ve Yeni (Y)
özellik kodlu hisse senetleri üzerinde yapılabilir. Üyeler işlem yapacakları hisse
senetlerini Borsa’ya bildirirler. Bildirilen hisse senetleri bir aydan kısa bir süre içinde
değiştirilemez.
Bir hisse senedinin İMKB’de Yeni (Y) sırasının açık olduğu süre boyunca, bu hisse
senedini Borsa dışı küsurat işlemleri kapsamında bulunduran üyenin de o şirkete ait Yeni
(Y) özellik kodlu hisse senetlerinde işlem yapması zorunludur.
Lot altında işlem görecek Yeni Hisse Pazarı sırası, ayrıca bildirimde bulunmaya gerek
olmaksızın, İMKB’deki pazara paralel olarak açılır ve kapanır.
Üyeler Borsa dışı küsurat işlemlerini yalnızca müşterileri için gerçekleştirebilirler.
Müşterinin talep etmesi halinde, karşılanmayan her emir için, müteselsil numaralı, emrin
verildiği saat, dakika bilgilerini içeren ve hisse senedi adı, alış satış, fiyat ve miktar
bilgilerinin yer aldığı “Müşteri Emir Formu” müşteriye verilir. İşlem olması durumunda,
üye aynı bilgileri içeren alım satım bordrosu düzenler. İşlem tutarının yuvarlanmak
suretiyle sıfır (0) olmasına neden olacak miktarlardan emir girilemez. Yetkili üyeler,
işlem tutarlarında yuvarlamalara yol açan emir girişlerine hisse senedi ve/veya hesap
bazında sınırlama getirebilirler.
Borsa dışı küsurat işlemlerinde bir hisse senedinin işlem görebileceği en yüksek ve en
düşük fiyat, birinci seans sonundan ikinci seans sonuna kadar yapılan işlemlerde o
günkü ikinci seans için Borsa’da oluşan fiyat marjı, ikinci seans sonundan ertesi seans
sonuna kadar yapılan işlemlerde ise, bir sonraki ilk seans için oluşan fiyat marjı
dahilinde olmalıdır.
Gözaltı Pazarı’nda ise bir hisse senedinin işlem görebileceği en yüksek ve en düşük fiyat,
her gün seans bitiminde oluşacak ağırlıklı ortalama fiyata göre, bir sonraki seans için
oluşan fiyat marjı dahilinde olmalıdır.
49
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Alış satış fiyatları arasındaki maksimum fark, tüm hisseler için % 5’tir. Ancak, Borsa’da
0,01 TL fiyat adımının geçerli olduğu hisse senetlerinde, Borsa’da oluşmuş marj
dahilinde kalmak kaydıyla, alış-satış fiyat farkı % 10’a kadar genişletilebilir.
Bir hisse senedinin çeşitli nedenlerle fiyat marjının serbest bırakılması durumunda, o
hisse senedinde marj oluşuncaya kadar borsa dışı işlem yapılmaz.
Günlük olarak uygulanmak üzere, üyeler, müşteri emri bulunması koşuluyla, her hissede
alış ve satışta Borsa Hisse Senetleri Piyasası’nda maksimum lot miktarı 250, 500, 1.000
ve 2.500 olarak belirlenen hisse senetlerinde 100 lotluk, maksimum lot miktarı 5.000 ve
üzerinde belirlenen hisse senetlerinde ise 250 lotluk tavan içinde, minimum alış yaptığı
miktar kadar satış, satış yaptığı miktar kadar alış yapmak zorundadır.
Lot altı işlemi yapmaya yetkili üyelerin nezdlerinde bulunan her bir hesap adına
yapılacak alım satım toplamı, günlük bazda 5.000 TL ile sınırlandırılmıştır. Bu sınır,
gerektiğinde İMKB Yönetim Kurulunun teklifi ve Sermaye Piyasası Kurulunun onayı ile
yeniden belirlenebilir.
Borsa dışı küsurat işlemlerde, hisse senetlerinin teslimi ve bedellerinin ödenmesi aynı
anda yapılır. Ancak (Y) özellik kodlu Yeni hisse senetlerinin fiziki teslimatı ya da virmanı
talep edildiğinde bu talep üye tarafından İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş.
(Takasbank) imkanları dahilinde karşılanabilecektir.
Yetkili üyeler, Borsa dışı küsurat işlemlerinden dolayı müşterilerinden kurtaj talep
edemezler. Üyeler bu işlemler üzerinden, hisse senedi kurtaj tarifesi esas alınarak
hesaplanacak Borsa payını diğer Borsa payları ile birlikte öderler.
Borsa dışı küsurat işlemleri için gerekli ek teminat tutarı 50.000 TL’dir. Borsa dışı
küsurat işlemi yapma yetkisi alan üyeler, işleme başlama tarihinden en az beş işgünü
önce ek teminat tutarının tamamını TC Merkez Bankası nezdinde bulunan Borsa
Başkanlığı hesabına yatırmak zorundadırlar.
İşlemler, yetkili Borsa üyeleri tarafından işlemi takip eden gün saat 10:00’a kadar tescil
ettirilmek üzere disketle Borsa’ya gönderilir. Borsa yönetimi, hisse bazında gerçekleşen
işlemlere ait bilgileri, işlem gününü izleyen ilk işgünü Borsa bülteninde yayınlar.
Borsa dışı küsurat işlemlerinde alınıp satılan hisse senetlerinin SPK ve İMKB mevzuatının
ilgili maddelerinde belirtilen nitelikleri taşımasından ya da eksik veya sahte olmasından
satan yetkili üye sorumludur.
3.2.5. Emirlerde Geçerlilik Süresi
3.2.5.1.
Günlük Emir
“Günlük Emir” olarak adlandırılmasına ve günde iki seans olmasına rağmen, yalnızca
verildiği seans sonuna kadar sistemde işlem görmek üzere bekleyebilen emir türüdür,
50
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Seans sonuna kadar işlem görmezse, iptal edilecektir. Sistem, aksi belirtilmedikçe,
bütün emirleri günlük emir olarak kabul edecektir. Emrin kısmen karşılanması
durumunda, geriye kalan karşılanmamış miktar seans sonuna kadar bekletilecek ve yine
karşılanmamışsa, sistem tarafından iptal edilecektir.
3.2.5.2.
Kalanı İptal Et
Emre iliştirilen bu koşul, emrin mümkün olan miktarının karşılanması ve kalan kısmın da
iptal edilmesi anlamına gelmektedir. Karşı emir, aynı üye tarafından verilmişse veya
emir bulunmuyorsa, söz konusu emir iptal edilecektir. Limit fiyatlı bir emir, temsilci
tarafından KİE (Kalanı İptal Et) tuşuna basıldığında, Kalanı İptal Et emri haline gelir.
Ayrıca bu tür emirlere fiyat sınırı da verilebilir, o zaman verilen fiyat seviyesine kadar, o
fiyat dahil olmak üzere, mümkün olduğu kadar işlem görecektir. Miktarın tamamı
karşılanmamışsa kalan miktar iptal edilecektir. Bu emir türü de özel limit fiyatlı emir
olarak adlandırılmıştır.
3.2.5.3.
Tarihli Emir
Emrin, karşılanmak üzere belirli bir tarihe kadar sistemde durmasını sağlar. İlk seans
TAR olarak "1" (bir) girildiği takdirde emir (marj ya da adım dışı kalmamış, işlem
görmemiş veya kısmen işlem görmüşse) ikinci seansta da geçerli olacaktır. Ancak ikinci
seansta da eşleşmez ise gün sonunda iptal edilecektir. 2’nci Seans içinde verilecek 1
günlük emir sadece 2’nci Seans için geçerli olacak ve gün sonunda iptal edilecektir.
Mevcut uygulamada; 16 Kasım 1998 tarihinden itibaren emrin maksimum geçerlilik
süresi 1 işgünüdür. Verilen tarihli emrin fiyatı, geçerlilik süresi içinde, ikinci seansta marj
dışında kalırsa emir sistem tarafından iptal edilir.
Tarihli bir emir, bölündüğü veya iyileştirildiği zaman verilen tarih geçerli olur. Tarihli bir
emrin miktarı artırılamaz. Tarihli emirlerde, süre azaltılabilir ancak artırılamaz. Günlük
bir emir tarihli bir emre dönüştürülemez ancak, tarihli bir emir günlük emre çevrilebilir.
3.3. Emirlerde Düzeltme, Bölme ve İptal (Sürekli
Müzayede Seansı İçin)
Emir Düzeltme: Hisse Senetleri Piyasası Alım-Satım Sistemi’ne girilen emirler miktar
azaltılmaksızın mevcut emrin fiyatı iyileştirilerek düzeltilebilir. Bu şekilde iyileştirilen
emir daha önce girilmiş aynı fiyatlı emirlerden sonra yer alır. Emir iyileştirilmesi, alış
emri için fiyatı yükseltmek, satış emri için fiyatı düşürmek anlamındadır.
Emir Bölme: Bir emir bölünerek farklı fiyat düzeyinden, her biri maksimum lot sınırına
eşit üç ayrı emir bir defada sisteme girilebilmektedir. Farklı fiyat düzeylerinde bölünen
yeni emirlerin her birinin miktarı, o hisse için tanımlanmış “bir defada girilebilecek
maksimum lot miktarı” kadardır. Aynı fiyat düzeyinde bölünen emirlerin miktarlarının
toplamı ise, o hisse için tanımlanmış “bir defada girilebilecek maksimum lot miktarı” ile
51
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
sınırlı kalacaktır. Bu emirlerin, fiyat ve zaman önceliği açısından herhangi bir avantajı
bulunmamaktadır.
Örnek :
Hisse
Orjinal Emir
: XYZ.E,
Maksimum Lot Miktarı : 1.000 lot
: 200 lot – 8,00 TL (ALIŞ)
Olası Durumlar
Orjinal Emir
199 lot - 8,00 TL
199 lot - 8,00 TL
1. Bölünen Emir
1.000 lot - 8,05 TL
500 lot - 8,15 TL
2. Bölünen Emir
1.000 lot - 8,10 TL
300 lot - 8,15 TL
3. Bölünen Emir
1.000 lot - 8,15 TL
200 lot - 8,15 TL
Notlar
Farklı
fiyat
1.000 lotluk
girilebilir.
düzeylerinden
3 ayrı emir
Aynı
fiyat
düzeyinden
girilebilecek emir miktarı
1.000 lotla sınırlıdır.
Emir İptali: Seans içinde Borsa'ya şirket ile bilgi ulaşması ve bilginin ilanını takiben ilgili
hisse senedi üzerinde işlemlerin durdurulması ve aynı seans içinde hisse senedi
üzerindeki işlemlerin başlatılması halinde, sadece gerçekleşmemiş normal emirler
durdurma sırasında Borsa tarafından izin verildiği takdirde, üye tarafından iptal edilebilir.
Yukarıda belirtilen durum haricinde ise üye temsilcileri tarafından sisteme alış ve satış
tarafında girilen son emir; işlem görmediği ve ilgili hisse senedi için arkasından başka bir
temsilci tarafından herhangi bir emir girilmediği takdirde iptal edilebilir. Sadece özel
emirlerin iptali her zaman için mümkündür.
52
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4. KOTASYON, PAZAR AÇILMASI, HALKA ARZ VE
İMKB’DE İŞLEM GÖRME
4.1. Kotasyon Ve Halka Arz
4.1.1. Kotasyonun Tanımı
Kotasyon, menkul kıymetler borsalarındaki sürekli işlem görmesi talep edilen sermaye
piyasası araçlarının ilgili borsa yönetmeliklerindeki şartları taşımaları durumunda ilgili
Pazar listesine kayıt edilmesi ve işlem görmesinin kabul edilmesidir.
Menkul kıymetler borsalarında alım satıma konu olabilecek sermaye piyasası araçlarının,
ilgili borsa yönetmeliğinde işleyiş esasları belirlenen pazarlara kote edilmiş olması şarttır.
Bir ortaklığın borsa kotuna alınan sermaye piyasası aracı, kota alındığı ilgili pazarda
işlem görür.
Menkul kıymetler borsalarında, sahiplerine ortaklık veya alacaklılık hakkı veren menkul
kıymetler ve diğer sermaye piyasası araçları ilgili borsa pazarına kote edilip sürekli işlem
görebilir. Kote edilmeyen menkul kıymetler ise oluşturulan özel pazarlarda (Kot dışı
pazar) işlem görebilir.
Bir ortaklığın, borsanın bir pazarına kote edilecek sermaye piyasası araçlarının
sahiplerine eşit haklar vermesi gerekir. Yönetime katılma, yönetim kuruluna üye seçme,
oy kullanma, kardan pay alma, tasfiyeden pay alma bakımından farklı haklara sahip
ortaklık hakkı taşıyan menkul kıymetler aynı işlem bölümünde işlem göremez.
4.2. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nda Genel
Kotasyon Esasları
Menkul kıymetlerin borsa kotuna alınması ve menkul kıymetlerin Borsa’da işlem görmesi
ile ilgili yapılan başvuruların incelenmesi ile hisseleri işlem gören şirketlerin izlenmesi
başlıca kotasyon faaliyetleridir. Ayrıca İMKB’nda menkul kıymetlerin işlem göreceği
pazarların oluşturulması ve işlem gören menkul kıymetlerin sağlıklı bir piyasada alınıp
satılmasını sağlayacak ve fiyatlarını etkileyebilecek önemli bilgilerin ve gelişmelerin
takibi ve kamuya duyurulmasına ilişkin işlemler de kotasyon faaliyetlerine paralel olarak
yürütülmektedir.
Menkul kıymetlerin Istanbul Menkul Kıymetler Borsası kotuna alınması, kotta kalması,
kottan geçici ve sürekli çıkarılması, Borsa pazarlarında işlem görmesi ve işlemlerin
sürekli veya geçici olarak durdurulması esaslarını düzenlemek; menkul kıymetlerin
sağlıklı ve etkin bir piyasada açıklık ve dürüstlük içinde işlem görmesini sağlamak üzere
menkul kıymetleri Borsa kotunda bulunan ve/veya Borsa Pazarlarında işlem gören
ortaklıkların uyması gereken kurallar ile Borsa'ya verilmesi gereken bilgi ve belgeleri
belirlemek amacıyla çıkarılan Istanbul Menkul Kıymetler Borsası Kotasyon Yönetmeliği
53
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
24 Haziran 2004 tarih ve 25502 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe
girmiştir.
4.2.1. Tanımlar
4.2.1.1.
Ortaklık
Menkul kıymetleri Borsa kotuna alınmış veya alınacak ve/veya Borsa pazarlarında işlem
gören veya görecek anonim ortaklıkları,
4.2.1.2.
Mali Tablo
Hisse senetleri borsada işlem gören ortaklıklar için geçerli olan SPK’nın muhasebe
düzenlemeleri çerçevesinde hazırlanan ayrıntılı bilanço, gelir tablosu ve diğer tabloları,
4.2.1.3.
İlk Kotasyon
Ortaklık hisse senetlerinin ilk kez Borsa kotuna alınmasını, ortaklığın borçluluğu temsil
eden menkul kıymetlerinin Borsa kotuna alınmasını,
4.2.1.4.
İlave Kotasyon
Başvuru tarihinde Borsa kotunda hisse senetleri bulunan ortaklığın sermaye arttırımı
nedeniyle ihraç ettiği yeni hisse senetlerinin kotasyon işlemini,
4.2.1.5.
Halka Açıklık Oranı
Halka açık hisselerin nominal değerleri toplamının, tüm hisselerin toplam nominal
değerine olan oranını,
4.2.1.6.
Halka Açıklık
İMKB Kotasyon Yönetmeliği’nin uygulanması bakımından;
a) Ortaklık sermayesinin veya toplam oy haklarının en az %10'una sahip gerçek ve tüzel
kişi ortakların,
b) Ortaklık yönetim ve denetim organlarında görevli pay sahibi kişilerin,
c) Ortaklıkta genel müdür, genel müdür yardımcısı, bölüm müdürü ya da benzer yetki ve
sorumluluk veren diğer unvanlara sahip yöneticilerin,
d) (a), (b) ve (c) bentlerinde belirtilen hissedarlar ile birinci dereceden akrabalık ilişkisi
bulunan kişilerin,
e) Sermaye ya da toplam oy hakkı içinde % 10'dan az paya sahip olmakla birlikte, (a)
bendinde belirtilen tüzel kişi ortaklar ile aynı holding, grup ya da topluluk bünyesinde
bulunan tüzel kişi ortakların, sahip oldukları hisselerin dışında kalan hisseler halka açık
54
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
hisseleri ifade eder. Bu Yönetmeliğin uygulanması bakımından bir ortaklığın halka açık
olarak kabul edilebilmesi için halka açık hisselerin, hisse senetleri halka arz olunmuş
anonim ortaklık statüsü için Kanun’da belirtilen ortak sayısından az olmamak koşuluyla,
en az 250 ortağın elinde bulunması zorunludur. Yukarıdaki bendlerde sayılan gerçek ve
tüzel kişilerin sahip olduğu halka açık olmayan hisseler ve bu kişilerle birlikte hareket
ettiği anlaşılan diğer gerçek ve tüzel kişilerin sahip oldukları hisseler toplu olarak
değerlendirilir.
Tüzel kişi ortaklar içindeki, kurumsal yatırımcı olarak kabul edilen, Türkiye’de veya
dışarda yerleşik yatırım ortaklıkları, fonları, özel emeklilik kuruluşları ve SPK’ca kurumsal
yatırımcı olduğu kabul edilen diğer tüzel kişilerin sahip olduğu paylar halka açık hisse
kabul edilir.
4.2.1.7.
İMKB Saklama Merkezi
Merkezi Kayıt Kuruluşu A.Ş.’ni ve/veya Yönetim Kurulunca belirlenen ve Sermaye
Piyasası Kurulunca onaylanan diğer takas ve saklama kuruluşlarını ifade eder.
4.2.2. Kotasyona Konu Olacak ve Borsa'da İşlem Görecek
Menkul Kıymetler (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 6)
Borsa'da, ortaklık hakkı veya alacaklılık hakkı sağlayan ve SPK tarafından menkul
kıymet olarak kabul edilen sermaye piyasası araçları kote edilebilir.
Bu Yönetmelik ile kotasyon esasları düzenlenen menkul kıymetler dışında kalan diğer
menkul kıymetlerin kotasyonu ile ilgili esas ve usuller, SPK'nın onayı ile Yönetim Kurulu
tarafından belirlenir.
Menkul kıymetlerin Borsa'da işlem görmeleri esastır. Bir ortaklığın halka arz edilmiş
hisse senetleri, esas olarak aynı işlem sırasında işlem görür. Ancak, ortaklığın halka arz
edilmiş farklı haklara sahip hisse senetleri bulunuyor ise, Yönetim Kurulunun kararıyla
birden fazla işlem sırası açılabilir.
Bir menkul kıymetin ilgili pazara kabulüne, ihraçcı kuruluşun veya elinde sözkonusu
menkul kıymetten Yönetim Kurulunca tespit edilecek asgari miktarda bulunduran borsa
üyeleri ile ilgili menkul kıymetin halka arzına aracılık hizmeti veren aracı kuruluşun
başvurusu üzerine Yönetim Kurulu karar verebilir. Aracı kuruluşlarca kotasyon
başvurusu yapılmış ise ilgili ortaklık gerekli tüm bilgi ve belgeleri Borsa’ya vermekle ve
kotasyon ücretlerini zamanında ödemekle yükümlüdür.
4.2.3. Kota Alınmış Menkul Kıymetlerin
(İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 7)
İşlem
Görmesi
Borsa'da kota alınmış menkul kıymetler için Yönetim Kurulu kararı ile hisse senedi
pazarı, tahvil pazarı ve diğer menkul kıymet pazarları teşekkül ettirilebilir. Teşekkül
55
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
ettirilen pazarlar ve buralarda işlem görecek menkul kıymet türleri Borsa bülteninde ilân
edilir. Pazarlar teşekkül ettirildikleri usule göre kaldırılabilir.
Kot içi pazarda işlem gören menkul kıymetler, bu Yönetmelik'te düzenlenen, kottan
çıkarmayı gerektiren durumların oluşması halinde, Yönetim Kurulu kararı ile geçici veya
sürekli olarak işlem görmekten men edilebilir. Yönetim Kurulunun işlem gören menkul
kıymetlerin kottan geçici çıkarılmasına ilişkin kararında aksine hüküm yok ise, bu
menkul kıymetler kot dışı pazarda işlem görür. Kottan geçici çıkarma süresi dolduğunda,
sözkonusu menkul kıymetler tekrar kot içi pazarda işlem görmeye başlar.
4.2.4. Kota Alınmamış Menkul Kıymetlerin Borsa'da İşlem
Görmesi (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 27)
Borsa'da Yönetim Kurulunun kararı ile kota alınmamış veya kottan çıkarılmış menkul
kıymetlerin işlem göreceği pazarlar teşekkül ettirilebilir. Bu pazarlarda kottan çıkarılmış
menkul kıymetler ile SPK kaydına alınmış ancak kota alınmamış menkul kıymetler işlem
görürler.
Hisse senetleri kot dışı pazarda işlem gören ortaklıkların sermaye artırımları nedeniyle
ihraç edecekleri hisse senetlerinin kot dışı pazar kaydına alınmasında da bu Yönetmeliğin
ilave kotasyon zorunluluğu hükümleri uygulanır.
Kot dışı pazarda işlem gören menkul kıymetler, bu Yönetmeliğin 24’üncü maddesinin b,
c, d, e, f, h, i, j, k, m, n ve p bendi hükümleri dikkate alınarak Yönetim Kurulu kararı ile
geçici veya sürekli olarak işlem görmekten men edilebilirler.
4.2.5. İlave
Kotasyon
Zorunluluğu
Yönetmeliği Madde 11)
(İMKB
Kotasyon
Hisse senetleri Borsa kotunda bulunan ortaklıkların bedelli ve/veya bedelsiz sermaye
artırımları nedeniyle ihraç edecekleri hisse senetlerinin dağıtım tarihinin Borsa’ya
bildirilmesi, bu Yönetmeliğin uygulanması bakımından ilave kotasyon başvurusu olarak
kabul edilir. Bu ortaklıkların sermaye artırımı nedeniyle ihraç edecekleri hisse senetleri,
sermaye artırımının tamamlandığına ilişkin belgeler ile bilgi formu dışında, bu
Yönetmeliğin 9’uncu ve 10’uncu maddelerinde belirtilen bilgi ve belgelerin verilmesi
gerekmeksizin ve bu Yönetmelik’te yer alan kotasyon şartları aranmaksızın Borsa kotuna
alınır. Sermaye artırımının tamamlandığına ilişkin SPK’dan alınan belge veya Ticaret
Sicili tescil belgesi, alındıktan sonra bilgi formu ile birlikte 2 işgünü içerisinde Borsa’ya
gönderilir.
Hisse senetleri Borsa kotunda bulunan ortaklıkların sermaye artırımı nedeniyle ihraç
edecekleri hisse senetleri, ortaklara dağıtım tarihinden itibaren ilgili düzenlemeler
çerçevesinde Borsa’da işlem görmeye başlar.
56
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.2.6. Kotasyon Şartları
4.2.6.1.
Ortaklık Haklarını Temsil Eden Menkul Kıymetlerin
İlk Kotasyonu (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 13)
Ortaklık haklarını temsil eden menkul kıymetlerin ilk kotasyonunda aşağıdaki şartlar
aranır.
Ortaklık haklarını temsil eden menkul kıymetler, ilk kotasyon şeklinde kote ediliyor ise;
başvurunun, başvuru tarihine kadar ihraç edilmiş bu tür menkul kıymetlerin tamamını
kapsayacak şekilde yapılmış olması ve ortaklığın;
a) SPK düzenlemeleri çerçevesinde izahnamede yer alacak mali tablolar ile bağımsız
denetim raporlarının Borsa’ya sunulmuş olması,
b) Kuruluşundan itibaren en az 3 takvim yılı geçmiş olması,ve son 3 yıllık döneme ilişkin
mali tablolarının yayınlanması,
c) Ortaklığın aşağıda alternatif gruplarda yeralan koşullardan aynı grup içerisinde yer
alan koşulların tamamını sağlaması,
Halka arzedilen hisse senetlerinin
piyasa değeri
Vergi öncesi kar elde edilmiş olması
Halka arz edilen hisse senetlerinin
ödenmiş veya çıkarılmış sermayeye
oranı
Özsermaye
Grup 1
Asgari
110.000.000
TL
Son iki yıldan
en az birinde
-
Grup 2
Asgari
55.000.000
TL
Son iki yıldan
en az birinde
Asgari % 5
Grup 3
Asgari
27.500.000 TL
Asgari
27.500.000 TL
Asgari
17.600.000
TL
Asgari
11.000.000 TL
Son 2 yıl
Asgari % 25
d)...
e)...
f) Finansman yapısının faaliyetlerini sağlıklı bir biçimde yürütebilecek
olduğunun Borsa yönetimince tespit ettirilmiş ve kabul edilmiş olması,
düzeyde
g) Esas sözleşmenin Borsa’da işlem görecek menkul kıymetlerin devir ve tedavülünü
kısıtlayıcı veya senet sahibinin haklarını kullanmasına engel olacak kayıtlar içermemekte
olması,
h) Ortaklığın üretim
bulunmaması,
ve
faaliyetlerini
etkileyecek
önemli
hukuki
uyuşmazlıkların
i) Borsa yönetimince geçerli kabul edilebilecek durumlar dışındaki nedenlerle son 1 yıl
içinde ortaklığın faaliyetlerine 3 aydan fazla ara vermemiş olması, tasfiye veya
konkordato istenmemiş olması ve Borsaca belirlenen diğer benzeri durumların
yaşanmamış olması,”
57
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
j) Menkul kıymetlerin, piyasadaki mevcut ve muhtemel tedavül hacmi bakımından Borsa
yönetimince önceden belirlenecek kriterlere uygun olması,
k) Kuruluş ve faaliyet bakımından hukuki durumu ile hisse senetlerinin hukuki
durumunun tabi oldukları mevzuata uygun olduğunun belgelenmesi,
şarttır.
Oydan yoksun hisse senetleri ve imtiyazlı hisse senetleri gibi üzerinde taşıdığı haklar
bakımından özelliği bulunan ortaklık hakkı veren menkul kıymetler için Yönetim Kurulu
ilâve şartlar isteyebileceği gibi yukarıda belirtilen şartlardan bir kısmının aranmamasını
da kararlaştırabilir.
Bu maddenin birinci fıkrasının (c) bendinde belirtilen tutarlar, Türkiye İstatistik
Kurumunun yıllık üretici fiyatları genel endeksinde meydana gelen ortalama fiyat artışı
oranı dikkate alınarak Yönetim Kurulunca arttırılabilir.
4.2.6.2.
Borçluluğu
Temsil
Eden
Menkul
Kıymetlerin
Kotasyonu (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 16)
Borçluluğu temsil eden menkul kıymetlerin Borsa kotuna alınması için aşağıdaki şartlar
aranır.
Başvurunun tertibin tamamı için yapılmış olması,
b) İhracın nominal tutarının en az 1.100.000 TL olması,
c) İhracın tümünün halka arz yoluyla satışa sunulmuş olması,
d) Ortaklığın;
1) Kuruluşundan itibaren en az 3 takvim yılı (halka açık ortaklıklarda halka arz edilen
hisse senetlerinin nominal değerinin ödenmiş ya da çıkarılmış sermayesine oranı en az
% 25 ise 2 yıl) geçmiş olması,
2) SPK düzenlemeleri çerçevesinde izahnamede yer alacak mali tablolar ile bağımsız
denetim raporlarının Borsa’ya sunulmuş olması,
3) Başvuru tarihinden önceki son 2 yıla ilişkin mali tablolarına göre vergiden önce kâr
etmiş olması, (halka açık ortaklıklarda halka arz edilen hisse senetlerinin nominal
değerinin ödenmiş ya da çıkarılmış sermayesine oranı en az % 25 ise, en son yılda kâr
etmiş olması),
4) Bağımsız denetimden geçmiş son bilançosundaki özsermaye toplamının en az
1.760.000 TL olması,
5) Finansman yapısının faaliyetlerini sağlıklı bir biçimde yürütebilecek düzeyde
olduğunun Borsa yönetimince tespit ettirilmiş ve kabul edilmiş olması,
6)...
7) Kuruluş ve faaliyet bakımından hukuki durumu ile borçluluğu temsil eden menkul
kıymetlerinin hukuki durumunun tabi oldukları mevzuata uygun olduğunun
belgelenmesi,
8) Esas sözleşmenin Borsa’da işlem görecek menkul kıymetlerin devir ve tedavülünü
kısıtlayıcı veya senet sahibinin haklarını kullanmasına engel olacak kayıtlar içermemekte
olması.
Hisse senetleri ile değiştirilebilir tahvillerin kotasyonunda yukarıda sayılan şartlara ilave
olarak tahvillerle değiştirilecek hisse senetlerinin bir borsa veya teşkilatlanmış piyasaya
kote edilmiş olması şarttır. Ancak hisse senetlerinin değerine ilişkin bir fikir oluşturacak
yeterli bilgiye yatırımcıların sahip olduklarına Borsa yönetimince kanaat getirilmesi
halinde bu şart aranmayabilir.
Bu maddenin birinci fıkrasının (b) ve (d/4) bentlerinde belirtilen tutarlar, Türkiye
İstatistik Kurumunun yıllık üretici fiyatları genel endeksinde meydana gelen ortalama
fiyat artışı oranı dikkate alınarak Yönetim Kurulunca artırılabilir.
58
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.2.6.3.
Kota Alınmamış Borçlanma Araçlarının Tahvil ve
Bono Piyasası’nda İşlem Görmesine İlişkin Esaslar
Bu Genelge’nin amacı, Sermaye Piyasası mevzuatı kapsamında Kurul kaydına alınan ve
halka arz edilerek ya da halka arz edilmeksizin satılmak suretiyle ihraç edilen Borsa
kotuna alınmamış menkul kıymet niteliğindeki borçlanma araçlarından Borsa Yönetim
Kurulu'nca Borsa'da işlem görmek üzere
kot dışı pazar kaydına alınması uygun
görülenlere likidite sağlamak ve bu menkul kıymetlerin fiyatlarının düzenli ve şeffaf bir
piyasada, rekabet koşulları içinde oluşmasını temin etmektir.
4.2.6.3.1. İşlem Görecek Özel Sektör Tahvilleri ve Pazara Kabul
Şartı
Tahvil ve Bono Piyasası’nda işlem görecek kota alınmamış borçlanma araçlarını belirleme
yetkisi İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Yönetim Kurulu'na aittir.
İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Kotasyon Yönetmeliği'nde belirtilen kota alma
şartlarını taşımayan borçlanma araçları ile, Borsa Yönetim Kurulu'nca geçici veya sürekli
olarak kot dışında işlem görmesine karar verilen borçlanma araçları Tahvil ve Bono
Piyasası’nda işlem görebilirler.
Sermaye Piyasası Kurulu kaydına alınan ve ihraçcı ortaklık tarafından Borsa'da işlem
görmesi için başvuruda bulunan ancak İMKB Kotasyon Yönetmeliği’nin 16. maddesinde
yeralan kotasyon koşullarını sağlayamadığından Borsa kotuna alınmamış borçlanma
araçlarının Tahvil ve Bono Piyasası’nda işlem görmeye başlamasının kabul edilebilmesi
için;
a) Başvurunun ihraç edilecek borçlanma araçlarının tamamı için yapılmış olması,
b) İhracın tümünün halka arz yoluyla satışa sunulmuş olması,
c) Ortaklığın;
1) SPK düzenlemeleri çerçevesinde izahnamede yer alacak mali tablolar ile bağımsız
denetim raporlarının Borsaya sunulmuş olması,
2) Kuruluş ve faaliyet bakımından hukuki durumu ile borçluluğu temsil eden menkul
kıymetlerinin hukuki durumunun tabi oldukları mevzuata uygun olduğunun
belgelenmesi,
3) Esas sözleşmenin Borsada işlem görecek menkul kıymetlerin devir ve tedavülünü
kısıtlayıcı veya senet sahibinin haklarını kullanmasına engel olacak kayıtlar içermemekte
olması.
4) Yapılacak inceleme sonucunda mali, idari ve hukuki yapısının, borçlanma araçlarının
Tahvil ve Bono Piyasası’nda işlem görmesine engel olacak bir yapıda bulunmadığının
anlaşılması
gerekmektedir.
Ancak, halka arz edilmeksizin ihraç edilecek borçlanma araçlarının, Tahvil ve Bono
Piyasası’nda işlem görmesi konusunda yapılacak başvurularda, bu maddenin (b) bendi
ile (c) bendinin 1’inci ve 4’üncü fıkrasında yer alan şartlar aranmaz. Bu kapsamda, Borsa
kaydına alınan borçlanma araçları Tahvil ve Bono Piyasası’nda Sermaye Piyasası Kurulu
düzenlemelerinde yer alan esaslar çerçevesinde sadece nitelikli yatırımcılar arasında
alım satıma konu olabilirler.
Bu çerçevede Borsa’ya yapılacak işlem görme başvurularının şekil ve içeriği hakkında
Kotasyon Yönetmeliği’nin ilgili maddeleri uygulanır.
59
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.2.6.3.2.
Tahvil ve Bono Piyasası’ndan Çıkarma
Sermaye Piyasası ve Borsa Mevzuatının ilgili hükümleriyle belirlenen yükümlülükleri
yerine getirmeyen veya İMKB Kotasyon Yönetmeliği’nin 27. maddesinde yeralan
durumların oluştuğu şirketlerin ihraç ettiği ve Borsa’da işlem gören kota alınmamış
borçlanma araçları Yönetim Kurulu kararıyla geçici veya sürekli olarak işlem görmekten
men edilebilir.
Borsa Yönetim Kurulu, gerekli gördüğü hallerde, çıkarma kararından önce ihraçcı
kuruluşu durumu düzeltmesi için süre vererek uyarabilir.
4.2.7. Kottan Çıkarma
4.2.7.1.
Borsa Kotundan Çıkarmayı Gerektiren
(İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 24)
Durumlar
Aşağıdaki hallerde menkul kıymetler kotasyon komitesinin görüşü alınarak veya bu
komitenin Aşağıdaki hallerde menkul kıymetler kotasyon komitesinin görüşü alınarak
veya bu komitenin teklifi üzerine Yönetim Kurulu kararı ile sürekli veya geçici olarak
Borsa kotundan çıkarılabilir. Yönetim Kurulu, kottan çıkarma kararını vermeden önce
ilgili ortaklığı durumu düzeltmesi için uyarabilir ve süre verebilir.
a) Ortaklığın hesap dönemi sonuna ait bilançosunda yer alan dönem zararı ve
birikmiş zararlar toplamının, özsermayenin dönem zararı ve birikmiş zararlar dışında
kalan diğer kalemlerinin toplamına ulaşmış olması,
b) Bu Yönetmeliğin 9’uncu maddesinin birinci fıkrasının (p) bendinde belirtilen beyan
yazısına uyulmaması,
c) Kamunun aydınlatılmasında azami özenin gösterilmemesi ve yatırımcıların yatırım
kararı almasında etkili olacak ve menkul kıymetin piyasa değerinde değişiklik
yapabilecek her türlü bilgi ve belgenin derhal en seri haberleşme vasıtasıyla kamuya
açıklanmak üzere ilgili düzenlemeler çerçevesinde Borsa'ya bildirilmemesi ve benzeri
konularla ilgili olarak getirilen düzenlemelere uyulmaması,
d) Borsa yönetimince yapılacak düzenlemelere ve ilgili mevzuata uyulmaması,
e) Ortaklığın iflasına karar verilmiş olması veya Borsa yönetimince geçerli kabul
edilebilecek durumlar dışındaki nedenlerle faaliyetlerinin 3 aydan uzun bir süre için
durdurulmuş olması,
f) Ortaklığın, tasfiye veya süre dolma gibi herhangi bir nedenle sona ermesi,
g) Ortaklığın, borçlarını ödemekte güçlük içerisine girmiş veya finansman sıkıntısına
düşmüş ya da konkordato mühleti talep etmiş olması,
h) Ortaklığın Borsa'ya ödemekle yükümlü olduğu ücretleri ödememesi ya da
aleyhine yapılan icra takibinin sonuçsuz kalması,
i) Ortaklığın esas faaliyetini sürdürebilmesi için gerekli izin, lisans, yetki belgesinin
iptal edilmesi veya ortadan kalkması,
j) Türk Ticaret Kanunu kapsamında ortaklığın, aktiflerinin satış fiyatları esas olmak
üzere düzenlenen ara bilançosuna göre sermayesinin 2/3'ünü yitirmesi,
k) Borsa'ya sunulan ara dönemler de dahil olmak üzere son iki döneme ait bağımsız
denetim raporunun (sınırlı, sürekli, özel) olumsuz görüş içermesi veya görüş
bildirmekten kaçınılması,
60
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
l) Her türlü yangın, doğal afetler, harp hali, terör faaliyetleri üretim faktörlerinin
2/3'ünün faaliyetten çıkması ve benzeri nedenlerle ortaklık faaliyetlerini önemli
ölçüde etkileyecek gelişmelerin yaşanması,
m) Ortaklığı temsile yetkili kişilerin veya ortaklık yönetiminde söz sahibi kişilerin,
öncelikle Borsa'ya verilmesi gereken bilgi ve belgeleri, Borsa'ya vermeden önce
Borsa dışındaki üçüncü kişilere, basın-yayın kuruluşlarına ve diğer kişi, kurum veya
kuruluşlara vermiş olması,
n) Borsa kotunda bulunan borçlanma senetlerinin itfa edilmesi ya da bakiyesinin
talep edilmemiş kıymetlerden oluşması, ortaklığın vadesi dolan borçlanma
senetlerini ödeyememesi ya da faizlerini zamanında ödeyememesi veya borçlanma
senedi sahiplerinin haklarını kullanmalarına engel olabilecek işlemler yapması,
o) Menkul kıymetin piyasa değerinin, nominal değerinin çok altına düşmesi veya
işlem hacmi ya da işlem sıklığının genel ortalamaların çok altına inmesi veya işlem
görmesinin sürekli ya da geçici olarak durdurulması,
p) Borsa'ca veya Borsa tarafından görevlendirilenlerce istenecek bilgilerin
verilmemesi veya eksik veya gerçeğe aykırı bilgi ve/veya belge verilmesi, defter ve
belgelerin bu görevlilere ibraz edilmemesi, saklanması, yok edilmesi veya Borsa
görevlilerinin görevlerini yapmalarının engellenmesi.
4.2.7.2.
Ortaklığın Kendi İsteği İle Menkul Kıymetlerin Borsa
Kotundan Çıkarılması (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde
25)
Ortaklıklar, Borsa kotunda bulunan menkul kıymetlerinin kottan çıkarılması isteğiyle
başvuruda bulunabilirler.
Kottan çıkarılması talep edilen menkul kıymetler Borsa'da işlem görüyor ise; Borsa
Yönetim Kurulu kottan çıkarma kararı verirken ilgili ortaklıktan, yatırımcıların
mağduriyetlerinin önlenmesi amacıyla bir takım tedbirler almasını şart koşabilir.
Herhalûkarda, menkul kıymetlerin ihraçcı ortaklıkların isteği ile Borsa kotundan
çıkarılması için Borsa Yönetim Kurulu nihai karar merciidir.
4.2.7.3.
Geçici veya Sürekli Kottan
Kıymetlerin Tekrar Borsa Kotuna
Kotasyon Yönetmeliği Madde 26)
Çıkarılan Menkul
Alınmaları (İMKB
Sürekli olarak Borsa kotundan çıkarılmış menkul kıymetlerin Üçüncü Bölüm'de belirtilen
kotasyon şartları gözönüne alınarak tekrar Borsa kotuna alınmalarına Yönetim Kurulu
karar verebilir. Sürekli olarak Borsa kotundan çıkarılan menkul kıymetlerin tekrar Borsa
kotuna alınabilmesi için Yönetim Kurulunca, belli bir süre geçmiş olma şartı aranabilir.
Borsa kotundan geçici olarak çıkarılmış menkul kıymetlerin tekrar Borsa kotuna
alınabilmesi için, öncelikle kottan çıkarma kararına esas teşkil eden nedenlerin ortadan
kalkmış olması, Yönetim Kurulunun çıkarma kararında süre ve şartlar yer almış ise, bu
şartların yerine getirilmiş olması ve verilen sürenin dolmuş olması gerekir.
61
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Yönetim Kurulu, geçici kottan çıkarma kararını, süre sonunda tekrar inceleyerek geçici
kottan çıkarma süresini uzatmaya veya sürekli çıkarmaya dönüştürmeye karar verebilir.
Borsa'da işlem görmekte iken yeterli işlem hacmine sahip olmaması veya belli bir süre
işlem görmemesi nedeniyle kottan çıkarılan menkul kıymetlerin tekrar işlem görmesi ve
kote edilmesi için, yeterli pazar derinliği ile gerekli işlem hacmini doğurabileceği ve
tedavül kabiliyeti olabileceği hususunda Yönetim Kurulu, ortaklıkça kendisine sunulan
bilgi, belge ve gerekçelerin yeterli olduğuna karar vermiş olmalıdır.
Yönetim Kurulu, Borsa kotuna tekrar alınacak menkul kıymetlerin bu Yönetmeliğin
13’üncü maddesinin ikinci fıkrasının (e) bendinde belirtilen miktardan aşağı olmayacak
şekilde İMKB Saklama Merkezi'ne depo edilmesini şart koşabilir.
4.3. Halka Arz ve Borsa’da İşlem Görme
Bir şirketin hisse senetlerinin Borsa’da işlem görebilmesi için öncelikle hisse senetlerinin
halka arz edilmiş olması gereklidir. Bu bölümde sadece şirketler açısından Borsa’da
işlem görme başvurusundan önce hisselerini nasıl halka arz edecekleri özet olarak
verilmiştir.
4.3.1. Şirketler ve Halka Arz
Sermaye Piyasası Kanunu açısından, halka arz, sermaye piyasası araçlarının satın
alınması için her türlü yoldan halka çağrıda bulunulmasını; halkın bir anonim ortaklığa
katılmaya veya kurucu olmaya davet edilmesini; hisse senetlerinin borsalar veya
teşkilatlanmış diğer piyasalarda devamlı işlem görmesini; SPK’na göre halka açık anonim
ortaklıkların sermaye artırımları dolayısıyla paylarının veya hisse senetlerinin satışını
ifade eder.
Hisse senetlerini halka arz etmek suretiyle halka açılan ve hisse senetleri Borsa'da işlem
gören şirketler, halka arz yoluyla bir yandan sermayenin tabana yayılmasını sağlamakta,
diğer yandan alternatif finansman yöntemleri arasında en ucuz kaynak niteliğinde olan
fonlar ile yeni yatırımlara girebilme olanağına kavuşmakta, tasarrufçunun atıl fonlarını
aktif hale getirmekte, kısa vadeli fonların uzun vadeli fonlara dönüşmesini
sağlamaktadırlar. Halka açılan şirketlerin kurumlaşma süreci hızlanmakta ve modern
yönetim tekniklerine daha kısa süre içinde kavuşabilmektedirler.
Halka açık şirketlerin hisse senetlerinin Borsa'da işlem görmesi gerek şirkete gerekse
şirket ürünlerine yaygın tanınma ve prestij avantajı sağlamaktadır.
Borsa'da işlem görme ile birlikte şirket yabancılar tarafından tanınmış olacağından
şirketin ürünlerine yeni pazarlar açılarak ihracatında artış sağlanabilecektir. Ayrıca
yurtdışı kuruluşlarla ortak girişimlerde (Joint Venture vb.) bulunmada halka açıklık ve
Borsa'da işlem görme çok önemli bir referans teşkil etmektedir.
62
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Ayrıca, şirket hisse senetleri likidite imkanı kazandığından, hisse senetlerinin organize
pazarlarda istenilen zamanda, gerçek arz ve talebe göre oluşan fiyatlardan alınıp
satılabilmesi imkanı doğmaktadır.
Diğer yandan, hisse senetlerinin Borsa’da işlem görmesi ile birlikte şirketlerin hisse
senetleri bankalar ve benzeri kurumlarca teminat olarak kabul edilebildiğinden
bankacılık kesiminden daha fazla kaynak temini mümkün hale gelmektedir.
Halka açılacak şirketlerin izleyecekleri yasal prosedür ilerideki bölümlerde kısaca
açıklanmıştır.
4.3.2. Halka Arz Yöntemleri
Esas olarak, halka açılmada üç yöntem izlenebilir.
a) Mevcut Payların Halka Arzı
Pay sahiplerinin ortaklıkta sahip oldukları payları halka arz edebilmeleri için;
a) Ortaklık sermayesinin tamamının ödenmiş olması,
b) Paylarında rehin veya teminata verilmek suretiyle devir ve tedavülünün kısıtlayıcı ve
pay sahiplerinin haklarını kullanmasına engel teşkil edici kayıtların olmaması,
zorunludur.
Ortaklık yönetim kurulunun, esas sözleşmesinin Kurul düzenlemelerine ve SPKn’nun
amaç ve ilkelerine uygun hale getirilmesi için gerekli değişiklikleri içeren madde tadil
tasarılarını hazırlayarak gerekli belgelerle birlikte Kurula başvurması ve esas sözleşme
değişikliğine ilişkin Kurul onayının alınmasından sonra gerekli değişikliklerin yapılacak ilk
genel kurul toplantısında karara bağlanması gerekir.
Hissedarların paylarını satacak olan aracı kuruluş gerekli belgelerle birlikte payların Kurul
kaydına alınması için başvuru yapar.
Ortaklık yönetim kurulu, hissedar ve ilgili aracı kuruluşa, esas sözleşme değişikliği ve
Kurul kaydına alınma sırasında gerekli belgeleri sağlamak ve satış sırasında mevzuatta
öngörülen mükellefiyetleri yerine getirmek zorundadır.
Özelleştirme kapsamındaki ortaklıklar adına Kurula başvuru Özelleştirme İdaresi
Başkanlığı tarafından doğrudan yapılabilir.
b) Halka Açık Olmayan Ortaklıkların Paylarının Sermaye Artırımları Yoluyla
Halka Arz
Halka açık olmayan ortaklıklar, yapacakları sermaye artırımlarında, ortakların yeni pay
alma haklarını kısmen veya tamamen kısıtlayarak paylarını halka arz edebilirler. Bu
ortaklıkların sermayelerinin tamamının ödenmiş olması zorunludur.
Kurula başvuru öncesinde aşağıdaki işlemler yapılır.
63
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
a) Yönetim kurulu esas sözleşmenin Kurul düzenlemelerine ve Kanunun amaç ve
ilkelerine uygun hale getirilmesi için gerekli değişiklikleri ve sermaye maddesinin
değişikliğini içeren madde tadil tasarısını hazırlayarak gerekli belgelerle birlikte Kurula
baçvurur ve esas sözleşme değişikliği için Kurul onayını alır.
b) TTK hükümleri dahilinde genel kurulca sermayenin artırılmasına ve yeni pay alma
haklarının sınırlandırılmasına ilişkin kararlar alınır.
Bu işlemlerden sonra sermaye artırımı yoluyla halka arz için gerekli belgelerin eklendiği
bir dilekçe ile payların kayda alınması için ortaklık veya aracı kuruluş tarafından Kurula
başvurulur.
Payları GİP’te işlem görecek ortaklıklar tarafından da Tebliğ’de belirtilen belgelerin
eklendiği bir dilekçe ile payların kayda alınması için Kurula başvurulur.
c) Halka Açık Ortaklıkların Sermaye Artırımları Yoluyla Halka Arzı
Temel olarak anonim ortaklıklar iki tür sermaye sistemine tabi olabilirler.
•
•
Esas sermaye sistemi
Kayıtlı sermaye sistemi
Kayıtlı sermaye sisteminde, yönetim kurulu artırılacak sermaye miktarını ve satış
esaslarını belirleyen bir karar alır.
Esas sermaye sisteminde; yönetim kurulunca, esas sözleşmenin sermaye maddesinin
değişikliğini içeren madde tadil tasarısı hazırlanır ve madde değişikliği için Kurulun
onayını takiben TTK hükümleri dahilinde genel kurulca sermaye artırımı kararı alınır. Bu
genel kurulda, yeni pay alma haklarının kısmen ya da tamamen kısıtlanmasının toplantı
gündemine alınmış olması halinde yönetim kurulu tarafından yeni pay alma haklarının
kısıtlanma nedenlerinin ve satış için ortaklara teklif edilen fiyatın gerekçelerinin
açıklandığı bir raporun ortakların bilgisine sunulması zorunludur.
Yeni pay alma haklarının tamamen veya kısmen kısıtlanmak istenmesi durumunda; bu
hususun,
kayıtlı sermaye sisteminde esas sözleşme ile yetkili kılınmış yönetim kurulunun
alacağı sermaye artırımı kararında,
esas sermaye sisteminde ise genel kurulun alacağı sermaye artırımı kararında,
açıkça belirtilmesi gerekir.
Kayıtlı sermaye sisteminde, yönetim kurulunun yeni pay alma haklarını kısıtlama kararı,
Kurulun kayıtlı sermaye sistemine ilişkin düzenlemeleri çerçevesinde, alındığı tarihten
itibaren 5 iş günü içinde Ticaret Siciline tescil ve TTSG'nde ilan edilir.
Bu işlemlerden sonra gerekli belgelerin eklendiği bir dilekçe ile payların kayda alınması
için Kurula başvurulur.
64
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Payları GİP Listesi’nde bulunan şirketlerin bu kapsamda ihraç edecekleri payların kayda
alınması için gerekli belgelerin eklendiği bir dilekçe ile Kurula başvurulur.
4.3.3. Sermaye Piyasası Araçlarının Halka Arzında Satış
Yöntemleri
Sermaye piyasası araçlarının Sermaye Piyasası Kurulu'na kaydı yapılarak halka arz
yoluyla satışında uygulanacak yöntemlere ilişkin esaslar Seri:VIII, No:66 sayılı
“Sermaye Piyasası Araçlarının Halka Arzında Satış Yöntemlerine İlişkin Esaslar Hakkında
Tebliğ” ile düzenlenmiştir.
4.3.3.1.
Genel Esaslar
Sermaye piyasası araçlarının halka arzında fiyat, satış ve dağıtım esasları ihraçcı
ve/veya hissedar ile konsorsiyum lideri tarafından, niteliği belirlenmiş ortaklıkların
paylarının halka arzı dışında, serbestçe belirlenir. Söz konusu hususlara izahnamede
ayrıntılı olarak yer verilmesi zorunludur.
Halka arz edilecek sermaye piyasası araçları, izahnamede nitelikleri tanımlanan herhangi
bir yatırımcı grubuna satılmak üzere, her bir yatırımcı grubu için yapılacak tahsisat
oranlarına izahnamede ayrıntılı olarak yer verilmesi suretiyle, tahsis edilebilir. Satış
sırasında talep edilebilecek sermaye piyasası aracı miktarlarına ihraçcının yönetim
kurulunca veya hissedar tarafından izahnamede belirtilmesi suretiyle asgari veya azami
sınırlar konulabilir. Ancak getirilebilecek sınırlamalar ihraçcı, hissedar, aracı kuruluş ile
sermaye, yönetim, denetim ve benzeri şekillerde ilişkisi bulunan kişilere menfaat
sağlamak amacıyla kullanılamaz. Belirli bir yatırımcı grubuna tahsisat yapılmış olması
halinde, söz konusu gruptan başvuru yapacaklar aranan nitelikleri taşıdıklarına dair
izahnamede öngörülen bir belgeyi talep formuna eklerler.
Halka arz edilecek sermaye piyasası aracının ek satış hakkı hariç olmak üzere en az %
10’u yurtiçi bireysel yatırımcılara ve % 10’u ise yurtiçi kurumsal yatırımcılara tahsis
edilmek zorundadır. Söz konusu sınırlamalar borsada satış yöntemiyle halka arzlarda
uygulanmayacaktır.
Talep toplama yönteminde talep süresi sonunda belirli bir yatırımcı grubuna tahsis edilen
tutarı karşılayacak miktarda talep gelmemiş ise o gruba ait tahsisatın karşılanamayan
kısmı diğer gruplara aktarılabilir. Talep toplama süresinin sonunda her bir yatırımcı
grubuna tahsis edilen tutarı karşılayacak kadar talep gelmiş olsa dahi, izahnamede
esasları açıklanmış olmak koşuluyla tahsisat oranları gruplar arasında yurtiçi bireysel ve
yurtiçi kurumsal yatırımcıların asgari tahsisat oranlarını azaltmamak üzere
kaydırılabilecektir. Ancak herhangi bir yatırımcı grubu için izahnamede açıklanan tutarın
%20 sinden daha fazla azaltma yapılamayacaktır.
65
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.3.4. Halka Arza Aracılığa İlişkin Esaslar
Sermaye piyasası araçlarının halka arzı, halka arza aracılık yetki belgesi olan bir aracı
kuruluş veya aracı kuruluşlardan oluşan konsorsiyum aracılığıyla gerçekleştirilir. Aracılık
sözleşmesinde, aracı kuruluşlardan en az biri konsorsiyum lideri olarak belirlenir. Bu
şekilde birden fazla konsorsiyum üyesinin eş lider olarak belirlenmesi mümkündür. Bu
durumda her bir eş liderin görev ve sorumlulukları ile bunlardan Kurul nezdinde başvuru
işlemlerini yürütecek olan aracı kuruluş aracılık sözleşmesinde açıkça belirtilir. Halka
arza aracılığın, tek bir aracı kuruluş tarafından gerçekleştirilmesi halinde söz konusu
aracı kuruluş konsorsiyum lideri için belirtilen görev ve sorumlulukları haizdir.
4.3.5. Kamuyu Aydınlatmaya İlişkin Esaslar
İhraçcı ve/veya hissedar halka arz süreci boyunca ihraca ilişkin yayımlanan tüm
bilgilerin, tanıtım ve diğer toplantılarda yapılan açıklamaların gerçeği dürüst bir biçimde
yansıtmasından, izahnameyle kamuya açıklanmış veya kamuya açıklanacak hususları
içermesinden ve tüm yatırımcıların eşit olarak ulaşabileceği şekilde kamuya
duyurulmasından sorumludurlar. Ayrıca kendinden beklenen özeni göstermeyen aracı
kuruluşlar da söz konusu hususlardan hukuken sorumludurlar.
İhraçcı ve/veya hissedar ile aracı kuruluşlar sermaye piyasası aracının değerine ilişkin
olarak yatırımcıların yanlış yönlendirilmesine neden olabilecek herhangi bir işlem
yapılmaması ve yapay piyasa yaratılmaması için gereken önlemlerin alınmasından
sorumludurlar.
Halka arz süreci boyunca görevleri nedeniyle içsel bilgiye ulaşabilecek durumda olan
kişiler öğrendikleri içsel bilgilerin gizliliğinin sağlanmasından sorumludurlar.
Sadece nitelikli yatırımcılara yapılacak satışlarda ortaklık tarafından ilan ve reklam
yapılmak istenmesi durumunda satışın halka arz niteliğinde olmadığı ve sadece nitelikli
yatırımcıları kapsadığı hususu bu ilan ve reklamlarda açıkça yer almalıdır.
4.3.6. Dağtıma İlişkin Genel Esaslar
Dağıtım sırasında nitelikli yatırımcı kapsamına girmeyen diğer yatırımcı gruplarına kendi
dahil oldukları grup içerisinde eşit ve adil davranılması, taleplerin hangi aracı kuruluştan
geldiğine bakılmaksızın aynı şekilde değerlendirilmesi esastır. Çalışanlara yapılacak
tahsisatın dağıtım sırasında ayrı bir kategori olarak belirlenmesi ve bireysel yatırımcılarla
aynı dağıtım yöntemine tabi tutulmaları gerekmektedir. Dağıtımın izahnamede yer alan
esaslara uygun olarak yapılmasından ihraçcı ve/veya hissedar ile konsorsiyum lideri
sorumludur. Dağıtıma ilişkin kayıtların düzenli bir şekilde ve dağıtım işlemine ilişkin
ihtiyaç duyulabilecek detayları içerecek şekilde tutulmasından konsorsiyuma katılan tüm
aracı kuruluşlar sorumludur.
66
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.3.7. Talep Toplama Süresi
Talep toplama süresi, en erken sirküler ilanını izleyen ikinci işgünü başlayabilir. Talep
toplama süresi en az 2 işgünü, en fazla 30 gün olarak belirlenebilir.
4.3.8. Mükerrer Talepler
Talep toplama sonucunda sermaye piyasası araçlarının dağıtımı sırasında bir defadan
fazla talepte bulunan yatırımcıların en yüksek miktarlı talep tutarları hesaplamada
dikkate alınır ve diğer talepleri iptal edilir. Ancak, oransal dağıtım sisteminin
uygulanması durumunda bir defadan fazla talepte bulunan yatırımcılar olup olmadığına
ilişkin tespitin yapılması zorunlu değildir.
4.3.9. Bedellerin Yatırılması
Satışa sunulan sermaye piyasası araçlarından almak isteyen yatırımcılar almak
istedikleri miktara ilişkin bedelleri sirkülerde yer alan süre içinde, belirtilen banka
hesabına aktarılmak üzere yatırırlar ve halka arzı yürüten aracı kuruluşca düzenlenen
talep formunu doldurup imzalarlar. Sermaye piyasası araçlarının halka arzında tüm
hukuki sorumluluğun aracı kuruluş ile ihraçcı ve/veya hissedarda olması kaydıyla likit
fonlar, devlet iç borçlanma senetleri, döviz ve benzeri likiditesi yüksek varlıkların blokajı
yoluyla talepte bulunulabilir.
4.3.10. Dağıtım Listesinin Kesinleşmesi, Bedel İadesi ve
Teslim
Talep toplama süresinin bitimini izleyen 2 işgünü içerisinde konsorsiyum lideri, bedelini
ödeyerek sermaye piyasası aracı almak isteyen yatırımcıların adı/soyadını, T.C. Kimlik
numaralarını, ticaret unvanlarını, vergi numaralarını, talep ettikleri sermaye piyasası
aracı miktarını, teklif edilen fiyatı, miktar alt sınırlarını, talebin sisteme girildiği tarih ve
saat ile sermaye piyasası araçlarının yatırımcılar arasındaki dağıtımını gösterir bir liste
düzenleyerek ihraçcıya, mevcut payların halka arzında ise hissedarlara verir. İhraçcı
ve/veya hissedar dağıtım listesinin teslimini izleyen 2 işgünü içinde listeyi onaylayarak
aracı kuruluşa teslim eder. Karşılanamayan taleplere ilişkin bedel iadeleri aracı
kuruluşlar tarafından dağıtım listesinin teslim alınmasını izleyen iki işgünü içerisinde
yerine getirilir. Onaylanan dağıtım listesini alan aracı kuruluş ise karşılanan taleplere
ilişkin sermaye piyasası araçlarının teslimini yerine getirir.
Talep toplama yöntemi ile gerçekleştirilen halka arzlarda talep sahiplerinin edinmeye
hak kazandıkları sermaye piyasası araçlarının kendileri adına açılmış hesaplara
aktarılması zorunludur.
4.3.11.
Niteliği Belirlenmiş Ortaklıklar
Payları Borsa'da işlem gören ortaklıkların yeni pay alma haklarının kullandırılmasından
sonra kalan payların satışı ile GİP’te ilk defa işlem görmek üzere başvuruda bulunan
şirketlerin pay satışlarında "Borsa’da satış" yönteminin kullanılması zorunludur.
Payları Borsa'da işlem gören ortaklıkların, Borsa’da hiç işlem görmemiş belirli bir gruba
dahil paylarının olması durumunda, bu gruptaki paylara ilişkin yeni pay alma haklarının
67
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
kullandırılmasından sonra kalan payların satışında “Borsa’da satış” yönteminin
uygulanması zorunluluğu bulunmamaktadır. Ancak, “Borsa’da satış” yönteminin
uygulanmaması durumunda, yeni pay alma haklarının kullandırılmasından sonra kalan
payların en az, borsada işlem gören ortaklık paylarının, Borsa’da halka arz süresinin
sonundaki üç işlem gününde Borsa birincil piyasasında gerçekleşen günlük ağırlıklı
ortalama fiyatlarının aritmetik ortalaması üzerinden satılması zorunludur.
Payları Borsa’da işlem görmeyen halka açık anonim ortaklıkların sermaye artırımı yoluyla
paylarının satışında, Kurulca belirlenen standartlara uygun olarak hazırlanmış son yıla ait
bilançolarına göre, paylarının defter değeri nominal değerinin en az iki katı olan
ortaklıkların; aynı bilanço üzerinden net dönem kârı elde etmiş olmaları ve bilanço aktif
toplamının 10.770.000 TL'yi aşmış olmaları halinde, "Talep Toplama" yönteminin
uygulanması zorunludur. Ancak, yeni pay alma haklarının kullanılmasından sonra kalan
tutarın, nakit karşılığı artırılacak sermayeye oranının % 5 ve altında kalması durumunda,
yapılacak başvuru üzerine Kurulca uygun görülmesi halinde bu yöntem
uygulanmayabilir. Kurul gerekli görmesi halinde talep toplama yönteminin kullanılmasını
zorunlu tutabilir veya bu zorunluluğu kaldırabilir.
Düzenlemede yer alan ve aşağıda belirtilen, talep toplama yöntemine, sabit fiyatla veya
fiyat aralığı yoluyla talep toplama yönteminde dağıtım ilkelerine, fiyat teklifi alma
yoluyla talep toplama yönteminde dağıtım ilkelerine ve talep toplanmaksızın satış
yöntemine ilişkin hükümlerin sadece yukarıda niteliği belirlenmiş ortaklıklarca
uygulanması zorunludur.
4.3.12.
Talep Toplama Yöntemi
Talep toplama yönteminde, yatırımcıların satışa sunulan paylarına ilişkin talepleri
toplanır ve bu taleplerin izahnamede yer alan usule göre değerlendirilmesi ile satışa
sunulan paylar arasında dağıtıma tabi tutulur. Talep toplama yöntemiyle satış; "sabit
fiyat", "fiyat teklifi alma" ve “fiyat aralığı” yoluyla aşağıda belirtilen esaslar çerçevesinde
yürütülür.
Sabit fiyatla talep toplama yönteminde, satışa sunulan aracın pay olması durumunda
ihraçcı ve/veya hissedar tarafından sabit bir fiyat belirlenir. Fiyat teklifi alma yoluyla
talep toplama yönteminde, sabit fiyatla talep toplama yönteminden farklı olarak ihraçcı
ve/veya hissedar tarafından pay satışlarında asgari bir satış fiyatı belirlenir ve bunun
üzerindeki fiyat teklifleri toplanır. Paylar fiyat aralığı ile Kurul kaydına alınmışsa ve
sirküler fiyat aralığı ile ilan edilmişse fiyat aralığı yoluyla talep toplanabilir. Fiyat aralığı
uygulanması durumunda tavan fiyat, taban fiyatın %20’sini aşmayacak şekilde belirlenir.
Yatırımcılar istedikleri
belirleyebilirler.
taktirde,
almak
istedikleri
miktara
ilişkin
bir
alt
sınır
Aracı kuruluşlar talep formunu kabul etmeden önce yatırımcıların kimlik bilgilerini tespit
etmekle yükümlüdürler.
4.3.13. Sabit Fiyatla Veya Fiyat Aralığı
Toplama Yönteminde Dağıtım İlkeleri
Yoluyla
Talep
Sabit fiyatla veya fiyat aralığı yoluyla talep toplama yönteminin uygulandığı halka
arzlarda, talep formlarını toplayan aracı kuruluş, talep toplama süresinin sona
ermesinden sonra halka arzı yapılacak olan payların yatırımcılar arasında dağıtımını
aşağıdaki esaslara göre yapacaktır.
68
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Başvuru taleplerinin satışa sunulan pay tutarından az olması halinde bütün talepler
karşılanır. Taleplerin satışa sunulan pay tutarından fazla olması durumunda dağıtım şu
şekilde gerçekleştirilir: Varsa belirli bir yatırımcı grubu için ayrılan kısım hariç olmak
üzere, satışa sunulan toplam tutar, talep eden yatırımcı sayısına bölünür ve bu suretle
bulunan tutar ve altındaki alım talepleri karşılanır. Kalan tutar, talebi tamamen
karşılanamayan yatırımcı sayısına bölünerek aynı şekilde dağıtılır. Bu şekildeki dağıtım
işlemine satışa sunulan paylarının tamamı dağıtılıncaya kadar devam olunur. Dağıtım
sonucunda ortaya çıkan miktarlar, miktar konusunda bir alt sınır koyan yatırımcılar
açısından gözden geçirilir, ortaya çıkan miktarın bu alt sınır altında kalması halinde
yatırımcı isteğine uygun olarak listeden çıkarılır ve bu miktarlar tekrar dağıtıma tabi
tutulur. Dağıtım hesaplamalarında küsürat ortaya çıkması durumunda, küsürat tama
iblağ edilerek talebi tamamen karşılanamayan yatırımcılar arasında yönetim kurulunun
veya hissedarın uygun gördüğü şekilde dağıtım yapılır.
Sabit fiyatla veya fiyat aralığı yoluyla talep toplama yönteminin uygulandığı halka
arzlarda istenmesi halinde, herhangi bir yatırımcı grubuna tahsis edilmiş bulunan toplam
pay miktarının bu gruba gelen toplam talep miktarına bölünmesi ile arzın talebi
karşılama oranı bulunduğu oransal dağıtım sistemi kullanılabilir. Söz konusu oran
yatırımcıların talep ettikleri tutar ile çarpılarak, her bir yatırımcının talebi arzın talebi
karşılama oranında pay tahsis edilmesi suretiyle karşılanır.
4.3.14. Fiyat
Teklifi
Alma
Yönteminde Dağıtım İlkeleri
Yoluyla
Talep
Toplama
Talep formlarını toplayan aracı kuruluş, talep toplama süresinin sonunda payların
yatırımcılar arasında dağıtımını aşağıdaki esaslara göre yapar.
Toplanan teklifler, en yüksek fiyat teklifinden en düşük fiyat teklifine doğru olmak üzere,
her fiyat düzeyinde talep edilen miktarlar ile birikimli miktarları gösteren bir tabloya
dönüştürülür. Birikimli olarak en çok payın satılabildiği fiyat, satış fiyatı olarak belirlenir.
Payların dağıtımında bu fiyatı karşılayan teklifler dikkate alınır. Belirlenen fiyat
düzeyinde talep edilen toplam pay miktarının satışa sunulandan fazla olması
durumunda, en yüksek fiyatlı talepten başlamak suretiyle dağıtım işlemi yapılır.
Teşekkül eden fiyat seviyesinde birden fazla yatırımcının karşılanamayan talebi olması
durumunda, yatırımcılar arasında dağıtım talep miktarı ile orantılı olarak yapılır. Dağıtım
sonucunda ortaya çıkan miktarlar, miktar konusunda alt sınır koyan yatırımcılar
açısından gözden geçirilir, ortaya çıkan miktarın bu alt sınırın altına kalması halinde
yatırımcı isteğine uygun olarak listeden çıkarılır ve bu miktarlar tekrar dağıtıma tabi
tutulur. Dağıtım hesaplamalarında küsürat ortaya çıkması durumunda küsürat tama
iblağ edilerek talebi tamamen karşılanamayan yatırımcılar arasında ihraçcı veya
hissedarın uygun gördüğü şekilde dağıtım yapılır.
4.3.15.
Talep Toplanmaksızın Satış Yöntemi
Talep toplanmaksızın satış yöntemi, payları borsada işlem görmeyen halka açık
ortaklıklardan, nitelikleri belirlenmiş ortaklıklar dışında kalanların paylarının kendileri ya
da aracı kuruluşlar vasıtasıyla belirli bir fiyat tespit edilerek, yatırımcılardan talep
toplanmaksızın halka arz yoluyla satışıdır.
Bu yöntemin uygulanması halinde; tasarruf sahipleri, sirkülerde belirtilen süre içinde pay
bedellerini bir bankada açılan özel hesaba yatırarak sermaye artırımına katılırlar.
69
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Talep toplama yönteminin kullanılması durumunda, yeterli talepte bulunulmaması
halinde, talep dışı kalan paylar için de yukarıdaki düzenleme uygulanır.
4.3.16.
Halka Arzlarda Uygulanacak Teşvikler
Halka arzda belirli yatırımcı gruplarına nakdi ve/veya gayrinakdi teşviklerin
sağlanmasına, teşvik esaslarının tüm ayrıntılarının ve uygulama esaslarının tam ve
doğru olarak ve abartılmış ve yanıltıcı bilgileri içermeyecek şekilde izahnamede yer
alması ve söz konusu teşviklerin ihraçcı, hissedar, aracı kuruluş ile sermaye, yönetim
denetim ve benzeri şekillerde ilişkisi bulunan kişilere menfaat sağlamak amacıyla
kullanılmaması koşuluyla Kurulca izin verilebilir. Ancak söz konusu teşviklerin halka
arzın önüne geçerek sağlıklı fiyat oluşumunu etkileyecek ve yatırımcıların yatırım
kararlarını sağlıklı olarak ve serbestçe vermelerini engelleyecek nitelikte olmaması
zorunludur.
4.3.17. Halka Arzda İçsel Bilgiye Ulaşabilecek Konumdaki
Kişiler
Payların halka arz yoluyla satışında; paylarını ihraç ve halka arzeden ihraçcılar ile halka
arza aracılık eden aracı kuruluşların, payların değerini etkileyebilecek nitelikteki bilgiye
ulaşabilecek konumdaki yöneticileri, ihraçcıların %5 ve üzerinde paya sahip ortakları ve
halka arz nedeniyle hizmet aldığı diğer kişi/kurumların listesi, izahnamede açıklanmak
suretiyle kamuya duyurulur.
4.3.18.
Borsa’da İşlem Görme Esasları
Halka arzedilen hisse senetlerinin Borsa'da işlem görebilmesi esasları aşağıdaki
şekildedir.

Borsa'ya belli formatta bir dilekçe ile işlem görme başvurusunda bulunulur.

Borsa'ca istenen bilgi ve belgeler teslim edilir.

Borsa uzmanları şirket merkez ve üretim tesislerini ziyaret ederler ve yöneticilerle
görüşürler.

İzahnameye konulmak üzere ilgili mevzuat ve yönetmelik hükümleri çerçevesinde
belirlenen şirket hisse senetlerinin Borsa’nın hangi pazarında işlem göreceğine dair
Borsa görüşü SPK’na gönderilir.

İlgili Müdürlükçe pazar başvurusu ile ilgili olarak rapor hazırlanır.

Hazırlanan rapor Yönetim Kurulu'nda görüşülür. Menkul kıymetlerin Borsa'da işlem
görmesi Borsa Yönetim Kurulunun olumlu kararına bağlıdır.

Borsa Yönetim Kurulunca Borsa'da işlem görmesi uygun bulunan menkul kıymetlerin
işlem göreceği pazar Yönetim Kurulu tarafından belirlenir.

Yönetim Kurulunun kararı olumlu ise işlem görme tarihi, işlem göreceği pazar ve
diğer bilgiler KAP’ta en az bir hafta önce ilan edilir ve belirlenen tarihte hisse
senetleri Borsa'da işlem görmeye başlar.
a - Kota Alma ve Pazar Kayıt Ücreti:
Kota alınan menkul kıymetlerin nominal tutarı üzerinden %0.1 (Binde bir)’dir.
70
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Pazar kayıt ücreti de, Kota Alma Ücreti ile aynı esaslar çerçevesinde hesaplanarak ilgili
ortaklıklara tahakkuk ettirilir.
Bağlı ortaklıklar ve iştirakler hariç, Kamu İktisadi Teşebbüsleri, genel ve katma bütçeli
daireler ve mahalli idareler tarafından çıkarılmış ve Hazine Müsteşarlığı'nın bağlı olduğu
Bakanlık'ın yazılı isteği üzerine Borsa Kotuna alınmış menkul kıymetlerde kota alma
ücretinin 1/2'si (yarısı) alınır.
b - Kotta Kalma ve Kayıtta Kalma Ücreti:
Kotta Kalma ücreti, Kota Alma ücretinin dörtte biri tutarındadır. Kayıtta Kalma ücreti de,
Kotta Kalma Ücreti ile aynı esas ve usuller çerçevesinde hesaplanarak ilgili ortaklıklara
tahakkuk ettirilir.
4.4. Kamunun Aydınlatılması
4.4.1. Genel Anlamda Kamunun Aydınlatılması
Menkul kıymetlerin değerini ya da yatırım kararlarını etkileyebilecek bilgilerin sürekli
veya gerektiğinde kamuya açıklanmasıdır.
4.4.2. İMKB’nda İşlem Gören Şirketlerin Yükümlülükleri
Menkul kıymetlerin değerini ya da yatırım kararlarını etkileyebilecek bilgilerin sürekli
veya gerektiğinde kamuya açıklanmasıdır.
4.4.2.1.
Finansal Raporlarını Açıklama Yükümlülükleri
Sermaye piyasası araçları İMKB’de işlem gören şirketlerin finansal raporlarının kamuya
açıklamalarına ilişkin esaslar SPK’nın Ser:XI No:29 sayılı “Sermaye Piyasasında Finansal
Raporlamaya İlişkin Esaslar Tebliği”nde düzenlenmiştir.
Sözkonusu Tebliğ kapsamında finansal raporlar, finansal tablolar (dipnotlarıyla birlikte
bilanço, gelir tablosu, nakit akım tablosu ve özsermaye değişim tablosu), yönetim kurulu
faaliyet raporları ve sorumluluk beyanlarından oluşan raporlardır.
Şirketler, Avrupa Birliği tarafından kabul edilen haliyle Ululararası Muhasebe/Uluslararası
Finansal Raporlama Standartlarını uygularlar. Bu kapsamda, benimsenen standartlara
aykırı olmayan, TMSK’ca yayımlanan TMS/TFRS esas alınır.
Şirketler, finansal raporlarını yıllık ve üçer aylık dönemler itibariyle düzenlemektedirler.
Yıllık finansal raporlar ile bunlara ilişkin bağımsız denetim raporları hesap döneminin
bitimini izleyen 10 hafta içinde (konsolide finansal tablolar-14 hafta) kamuya açıklanır.
71
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Ara dönem finansal raporlar ise ilgili ara dönemin bitimini izleyen 4 hafta içinde
(konsolide finansal tablolar 6 hafta) kamuya açıklanır. Ara dönem finansal tabloların
bağımsız denetime tabi olduğu hallerde bu sürelere 2 hafta eklenir.
4.4.2.2.
Özel Durumların Kamuya
Esaslar Tebliği’ne Uyma Gereği
Açıklanmasına
İlişkin
Sermaye Piyasası Kurulu 3794 sayılı Kanunla değişik 2499 sayılı Kanunun 1 ve 16/A
maddeleri uyarınca, kamunun sürekli aydınlatılması temelinde, sermaye piyasasının
açıklık ve dürüstlük içinde işleyişini sağlamak, tasarruf sahipleri, ortaklar ve diğer
ilgililerin zamanında bilgilendirilmesini temin etmek amacıyla, sermaye piyasası
araçlarının değerini ve yatırım kararlarını etkileyebilecek önemli olay ve gelişmelerde
kamuya açıklanacak özel durumları ve bunların açıklanma esaslarını 06.02.2009 tarih ve
27133 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe giren Seri:VIII, No:54 sayılı “Özel
Durumların Kamuya Açıklanmasına İlişkin Esaslar Tebliği” (Tebliğ) ve “Özel Durumların
Kamuya Açıklanmasına İlişkin Esaslar Tebliği Çerçevesinde Hazırlanan Özel Durum
Açıklamalarına İlişkin Rehber” (Rehber) ile düzenlemiştir.
Tebliğ ile özel durumlar içsel bilgileri ve sürekli bilgileri doğuran olaylar olarak
sınıflandırılmıştır. İçsel bilgi, sermaye piyasası aracının değerini ve yatırımcıların yatırım
kararlarını etkileyebilecek henüz kamuya açıklanmamış bilgiler; sürekli bilgi ise, içsel
bilgi tanımı dışında kalan ve Tebliğ uyarınca açıklanması gerekli tüm bilgileri
içermektedir. Ortaklığın sermaye yapısına ve yönetim kontrolüne ilişkin değişiklikler,
paya dayalı sermaye piyasası araçlarına ilişkin bildirim yükümlülüğü, ortaklığın kendi
paylarını iktisap etmesi, ortaklığın oy hakları ve sermaye tutarındaki değişiklikler, ilave
bilgilerin açıklanması, ortaklık haklarının kullanımına ilişkin bilginin açıklanması ile
borçlanma araçlarına ilişkin bilginin açıklanması “sürekli bilgi” kapsamında
düzenlenmiştir.
4.4.2.3.
Kamuyu Aydınlatma Platformu (KAP)
KAP, sermaye piyasası ve Borsa mevzuatı uyarınca kamuya açıklanması gerekli
bildirimlerin elektronik imzalı olarak iletildiği ve kamuya duyurulduğu elektronik
sistemdir. Elektronik imza da 15/01/2004 tarih 5070 sayılı Elektronik İmza Kanunu’nun
3’üncü maddesinin 1’inci fıkrasının b bendinde tanımlanan imzayı ifade etmektedir.
SPK’nın Seri:VIII, No:61 sayılı “Bilgi, Belge ve Açıklamaların Elektronik Ortamda
İmzalanarak KAP’a Gönderilmesine İlişkin Esaslar Hakkında Tebliğ”i ile,
a) Sermaye piyasası araçları Borsa’da işlem gören ortaklıklar ile aracı kurumlar ve
katılma payları Borsa’da işlem gören fonların kurucuları tarafından sözkonusu Tebliğ
kapsamındaki her türlü bilgi, belge ve açıklamanın elektronik ortamda imzalanması ve
KAP’a;
b) Bağımsız denetim kuruluşlarınca düzenlenen bağımsız denetim raporlarının elektronik
ortamda hazırlanarak imzalanmasına ve ortaklıklar, aracı kurumlar ve fonlara elektronik
72
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
ortamda gönderilmesine ilişkin usul ve esasları düzenlenmiştir. Bu Tebliğ’e göre kamuyu
aydınlatmaya ilişkin her türlü bildirimin, sermaye piyasası ve Borsa mevzuatı uyarınca
kamuya açıklanması gerekli bildirimlerin elektronik imzalı olarak KAP’a gönderilmesi
gerekmekte olup, sözkonusu Tebliğ 01/06/2009 itibariyle yürürlüğe girmiştir. Ayrıca,
Tebliğ’in “Düzenleme Yetkisi” başlıklı 11’inci maddesi “Kurul tarafından uygun görülen
hallerde, KAP’a bildirim gönderilmesi esaslarına ilişkin olarak Borsa tarafından
düzenleme yapılabilir.” şeklindedir. Buna istinaden Borsa Başkanlığı’nın 30/05/2009
tarih ve 303 sayılı Genelgesi ile özel durum açıklamaları, finansal raporlar ile diğer
bildirimlerin kamuya duyurulmasına ilişkin usul ve esaslar düzenlenmiştir.
4.5. İMKB’de Mevcut
Kabul Esasları
Hisse
Senetleri
Pazarları’na
4.5.1. Ulusal Pazar
4.5.1.1.
Kriterler
Şirketlerin hisse senetlerinin Ulusal Pazar’da (Kot Içi Pazar) işlem görebilmesi, şirketin
kotasyon kriterlerini taşıması ile mümkün bulunmaktadır.
24.12.2004 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe giren Istanbul Menkul
Kıymetler Borsası Kotasyon Yönetmeliği’nin “Kotasyon Şartları” başlıklı Üçüncü
Bölümünde yer alan koşulları taşıyan şirketlerin hisse senetleri Borsa Yönetim Kurulunun
alacağı karar çerçevesinde Ulusal Pazar’da işlem görebilirler.
Hisse senetlerinin Borsa kotuna alınması için gerekli
Yönetmeliği’nin 13’üncü maddesinde düzenlenmiştir.
şartlar,
IMKB
Kotasyon
4.5.2. İkinci Ulusal Pazar Esasları
4.5.2.1.
Amaç
Ikinci Ulusal Pazar'ın amacı, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Kotasyon
Yönetmeliği’ndeki kotasyon koşullarını sağlayamayan şirketler ile gelişme ve büyüme
potansiyeli taşıyan Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin (KOBİ) sermaye piyasalarından
kaynak temin etmelerine olanak sağlamak, söz konusu şirketlerden Borsa Yönetim
Kurulunca Borsa'da işlem görmesi uygun görülenlerin hisse senetlerine likidite sağlamak
ve bu hisse senetlerinin fiyatlarının düzenli ve şeffaf bir piyasada, rekabet koşulları
içinde oluşmasını temin etmektir.
4.5.2.2.
İşlem Görecek Hisse Senetleri ve Pazara Kabul Şartı
İkinci Ulusal Pazar’da işlem görecek hisse senetlerini belirleme yetkisi İstanbul Menkul
Kıymetler Borsası Yönetim Kurulu'na aittir.
73
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Kotasyon Yönetmeliği'nin 13'ncu maddesinde
belirtilen şartları taşımayan şirketler ile Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin (KOBİ) veya
hisse senetleri kottan çıkarılan şirketlerden, Borsa Yönetim Kurulu'nca geçici veya
sürekli olarak İkinci Ulusal Pazar’a alınmalarına karar verilen şirketlerin hisse senetleri
İkinci Ulusal Pazar’da işlem görebilirler.
Hisse senetlerinin İkinci Ulusal Pazar’da işlem görmesi için başvuruda bulunan şirketlerin
Pazar’a kabul şartı aşağıda verilmiştir.
a) Başvurunun, başvuru tarihine kadar ihraç edilmiş bu tür menkul kıymetlerin
tamamını kapsayacak şekilde yapılmış olması,
b) Ortaklığın halka arzedilen hisse senetlerinin piyasa değeri ile bu hisse senetlerinin
ödenmiş veya çıkarılmış sermayeye oranının sırasıyla en az, 5.500.000 TL ve %15
olması ya da 11.000.000 TL ve %5 olması
c) Hisse senetlerinin tedavülünü engelleyici bir husus bulunmamak kaydıyla, ortaklığın
mali ve hukuki durumu, faaliyetleri, hisse senetlerinin tedavül hacmi gözönüne alınarak
yapılan değerlendirme sonucunda ortaklık hisse senetlerinin İkinci Ulusal Pazar’da işlem
görebilmesine ilişkin olarak Borsa Yönetim Kurulu’nun olumlu karar vermesi
d) Borsa yönetimince geçerli kabul edilebilecek durumlar dışındaki nedenlerle son 1 yıl
içinde ortaklığın faaliyetlerine 3 aydan fazla ara vermemiş olması, tasfiye veya
konkordato istenmemiş olması ve Borsaca belirlenen diğer benzeri durumların
yaşanmamış olması.
Bu maddenin (b) bendinde belirtilen tutarlar, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK)’nun yıllık
üretici fiyatları genel endeksinde (ÜFE) meydana gelen ortalama fiyat artışı oranı dikkate
alınarak Yönetim Kurulunca artırılabilir.
4.5.2.3.
İşlem Görme ve Takas Esasları
Kot İçi Pazar'da (Ulusal Pazar) işlem görme ve takas esasları İkinci Ulusal Pazar için de
geçerlidir.
4.5.2.4.
İkinci Ulusal Pazar’dan Çıkarma
Genel olarak Borsa'da hisse senetleri işlem gören şirketler için Sermaye Piyasası ve
Borsa Mevzuatının ilgili hükümleriyle belirlenen yükümlülükleri yerine getirmeyen veya
sözkonusu düzenlemelerde belirtilen durumların oluştuğu şirketler Yönetim Kurulu
kararıyla geçici veya sürekli olarak İkinci Ulusal Pazar’dan çıkarılabilirler.
Borsa Yönetim Kurulu, gerekli gördüğü hallerde, çıkarma kararından önce ilgili kuruluşu
durumu düzeltmesi için süre vererek uyarabilir.
4.5.3. Gözaltı Pazarı (GP) Kuruluş ve Çalışma Esasları
4.5.3.1.
Amaç
Gözaltı Pazarı (GP)’nın kuruluş amacı, hisse senetleri Borsa’da işlem gören şirketler
ve/veya hisse senetleri işlemleri ile ilgili olarak olağan dışı durumların ortaya çıkması;
74
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
hisse senetleri Borsa’da işlem gören şirketler tarafından kamunun zamanında, tam ve
sürekli olarak aydınlatılmasına ve mevcut düzenlemelere uyum konusuna gerekli özenin
gösterilmemesi; yatırımcıların haklarının korunması ve kamu yararı gereği hisse
senetlerinin Borsa kotundan ve/veya işlem gördüğü pazardan geçici ya da sürekli
çıkarılması sonucunu doğurabilecek gelişmelerin oluşması nedeniyle şirketl4.5.6.2erin
izleme ve inceleme kapsamına alınması durumlarında sürekli gözetim, denetim ve
izleme ortamında, yatırımcıların devamlı ve zamanında bilgilendirilmesini sağlayacak
önlemlerle birlikte, hisse senetlerinin İMKB bünyesinde işlem görebileceği organize bir
pazar oluşturmak ve sözkonusu şirketlerin hisse senetlerine yatırım yapmış tasarruf
sahiplerine likidite olanağı sunmaktır.
4.5.3.2.
İşlem Görecek Hisse Senetleri
Aşağıda belirtilen durumlardan birinin varlığı halinde, Borsa’nın diğer pazarlarında işlem
gören hisse senetleri, Gözaltı Pazarı (GP)’na alınabilir:
a) İlgili şirketin kamuya açıklamakla ve Borsa’ya göndermekle yükümlü olduğu bilgi ve
belgeleri göndermemesi; gecikmeli, eksik, yanlış veya yanıltıcı göndermesi ya da Borsa
tarafından getirilen düzenlemelere uymaması,
b) Şirket ve/veya ilgili pazarda işlem gören hisse senetleri işlemlerine ilişkin olağan dışı
durumların ortaya çıkması,
c) Yatırımcıların haklarının korunması ve kamu yararı gereği, hisse senetlerinin Borsa
kotundan ve/veya işlem gördüğü pazardan geçici ya da sürekli çıkarılması sonucunu
doğurabilecek gelişmelerin oluşması nedeniyle şirketin izleme ve inceleme kapsamına
alınması,
Yönetim Kurulu, gerekli gördüğü hallerde, hisse senetlerini GP’ye alma kararından önce
ilgili şirketi durumu düzeltmesi için uyarabilir ve süre verebilir.
4.5.4. Toptan Satışlar Pazarı'nın Kuruluş ve İşleyiş Esasları
4.5.4.1.
Amaç
İMKB'nda Toptan Satışlar Pazarı’nın (TSP) oluşturulmasındaki amaç, önceden alıcıları
belirli olan veya olmayan, belirli bir miktarın üzerindeki hisse senedi işlemlerinin,
Borsa'da güven ve şeffaflık ortamında, organize bir piyasada gerçekleştirilmesini
sağlamaktır.
4.5.4.2.
Aşağıda belirtilen
gerçekleştirilebilir:
Kapsam
işlemler
Borsa
Başkanlığı'nın
uygun
görmesi
halinde
TSP'nda
1 – Hisse Senetleri Borsa'da İşlem Gören Şirketlerin;
75
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
a) Sermaye artırımı yoluyla ihraç edilecek hisse senetlerinin veya bunları temsil eden
belgelerinin,
b) Mevcut ortaklarının sahip oldukları hisse senetlerinin veya bunları temsil eden
belgelerinin, önceden belirli olan veya olmayan alıcılara, tahsisli veya toplu olarak satışı,
2 - Hisse Senetleri Borsa'da İşlem Görmeyen Şirketlerden;
Özelleştirme kapsamında veya programında bulunan şirketler ile kamu kurum ve
kuruluşlarının sahip olduğu şirket hisse senetlerinin veya paylarının satışı.
4.5.4.3.
Sorumluluk
Borsa dışında alıcı ve satıcı arasında anlaşma yapılıp fiyatı belirlenen TSP işlemlerinde,
işlemin TSP’nda yapılmış olması Borsa’nın tekeffülü anlamına gelmez.
4.5.4.4.
Başvuru
TSP’nda satış başvuruları işlem yapılmasının talep edildiği tarihten asgari 2 işgünü önce
Borsa Başkanlığı’na gerekli tüm bilgi ve belgelerle birlikte tam olarak yapılır. Hisse
senetleri Borsa’da işlem gören veya görmeyen özelleştirme kapsamındaki şirketlerde,
Sermaye Piyasası Kurulunca belirlenen şartların yerine getirilmesi kaydıyla Özelleştirme
İdaresi Başkanlığı’nın sahip olduğu payların TSP’nda satışında söz konusu süre
aranmayabilir.
TSP’nda satış başvurularında talep edilen işlem tarihi, SPK’nun ilgili düzenlemelerinde
belirtilen minimum süreden erken olamaz.
TSP satışlarında, satıcıların yetkili kıldığı aracı kurumun, örneği TSP Genelgesi ekinde yer
alan bir başvuru dilekçesi ile birlikte belirtilen belgeleri Borsa Başkanlığı'na teslim
etmeleri gerekmektedir.
4.5.4.5.
Asgari İşlem Miktarı
Hisse senetleri Borsa'da işlem gören şirketlerin hisse senetlerinin TSP’da satışında asgari
işlem miktarı, ilgili hisse senedi için geçerli özel emir miktarından az olamaz.
Bu Genelge’nin III’üncü Maddesi (2) No’lu bendi kapsamında yapılacak TSP işlemlerinde
asgari işlem miktarı Borsa Başkanlığı'nca belirlenir.
4.5.4.6.
İşlem Fiyatı
TSP’nda yapılacak satışlarda işlem fiyatının gerçekçi fiyat olması şarttır. TSP’nin işleyiş
esasları bakımından gerçekçi fiyat, başvuru tarihi itibariyle aşağıdaki esaslar kapsamında
olan fiyattır.
76
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Borsa Başkanlığı, istenen satış fiyatının "gerçekçi fiyat" kavramına uygun olduğunun
tarafsız kuruluşlarca tespit ettirilmesini ve fiyat tespit raporunda belirtilen esasların
tamamının veya bir kısmının Borsa'da ilân edilmesini şart koşabilir.
TSP’nda önceden belirlenmiş alıcılara kamu kurumlarınca veya yargı mercilerince
belirlenen ya da onaylanan, ancak bu Genelge’de belirtilen marjlar dışında kalan bir
fiyattan satılabilmesi, fiyatın tespiti ile ilgili bilgilerin Borsa Bülteni’nde yayınlanması
şartıyla Borsa Başkanlığı’nın onayı ile mümkündür.
4.5.4.7.
İşlem Esasları
TSP'nda işlemler peşin esasına göre yapılır. Fiyat adımı 1 (bir) Kuruştur. Ancak, yapılan
işlem peşin olmakla birlikte, Borsa Başkanlığı'nca uygun görülmesi halinde ödeme
koşulları vadeli olan satışlar yapılabilir; bu durumda vade ve diğer ödeme esasları Borsa
Bülteni'nde önceden ilân edilir. Pazar'da yapılacak alım satım işlemlerinin diğer esasları
Borsa Başkanlığı'nca belirlenerek Borsa Bülteni'nde duyurulur.
4.5.4.8.
İşlem Saatleri
TSP kapsamına giren işlemler, 10:30-12:00 saatleri arası yapılır.
4.5.4.9.
İşlem Tarihi ve İşlem Öncesi Duyurular:
Borsa Bülteni'nde duyurulacak hususlar, Borsa Başkanlığı tarafından belirlenir. Satışa
ilişkin bilgilerin SPK düzenlemelerinde öngörülen sürede kamuya açıklanmış olması ve en
geç TSP işlem tarihi itibariyle satılacak hisse senetlerinin “Borsa’da işlem gören”
statüsüne geçmiş olması halinde, TSP işlemine ilişkin Borsa Başkanlığı onayını takiben
işlemin ayrıntıları hakkında Borsa Bülteni’nde yapılacak duyuruyu izleyen iş günü TSP
işlemi gerçekleştirilebilir.
Ancak, bu Genelge’nin III’üncü maddesinin (2) nci bendi kapsamında yapılacak
satışlarda, TSP işlemine ilişkin Borsa Bülteni’nde yayınlanacak duyurunun ilan tarihini
izleyen en erken 2’nci işgünü TSP işlemi gerçekleştirilebilir.
Borsa’ya başvuru tarihinde satışa konu hisse senetlerinin "Borsa’da işlem gören"
statüsünde olmaması durumunda hisse senetlerinin Borsada satılabilmesi için SPK’nın
Seri:I, No:26 sayılı Tebliği’nin Ek:2 maddesi gereğince işlem yapılması gerekmektedir.
Satışa konu hisse senetleri, takas işleminin Takasbank ve Merkezi Kayıt Kuruluşu A.Ş.’ne
(MKK)’nda yapılacak olması halinde söz konusu düzenleme gereğince MKK tarafından
hazırlanan duyurunun Borsa Günlük Bülteni’nde ilan edilmesini izleyen en erken 4’üncü
iş günü, takas işleminin Borsa dışında gerçekleştirilecek olması halinde ise 6’ncı iş günü
TSP’nda satılabilir. Sermaye Piyasası Kurulu ve MKK’nın düzenlemelerinde yer alan diğer
şartlar saklıdır.
77
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
TSP’nda işlem yapılmasına ilişkin başvuru, başvuru tarihinde ilan edilir. Ayrıca TSP
başvurusunun taraflarca geri çekilmesi için Borsa Başkanlığı’na başvurulması veya TSP
başvurusunun Borsa Başkanlığı’nca uygun görülmemesi halinde, bu hususlara ilişkin
bilgiler de Borsa Bülteni’nde ilan edilir.
Sermaye Piyasası Kurulunun ilgili düzenlemeleri kapsamına girecek özel durumlar, satış
sonrası ilgililerce Borsa'ya açıklanır ve Günlük Bülten'de ilân edilir.
4.5.4.10. Satış Süresi
TSP'nda satım işleminin kaç seans süreceği işleme konu tarafların talebi dikkate alınarak
Borsa Başkanlığı'nca belirlenir ve Borsa Bülteni'nde ilân edilir.
4.5.4.11. İşlemlerin Bültende İlanı
TSP bilgileri Borsa Günlük Bülteni'nde yer alır.
4.5.5. Aracı Kuruluş Varantları
Elinde bulunduran kişiye, dayanak varlığı ya da göstergeyi önceden belirlenen bir
fiyattan belirli bir tarihte veya belirli bir tarihe kadar alma veya satma hakkı veren ve bu
hakkın kaydi teslimat ya da nakit uzlaşı ile kullanıldığı menkul kıymet niteliğindeki
sermaye piyasası aracını ifade eder.
Varant satın alan yatırımcı ödediği bedel karşılığında bir dayanak varlığı değil, o dayanak
varlığı alma ya da satma hakkını satın alır.
Varantlar;
- Opsiyon sözleşmelerinin menkul kıymetleştirilmiş halidir;
▫ Borsaya kote edilir ve Pazar açılır.
▫ İkinci el piyasada işlem görür.
▫ Takası diğer menkul kıymetler gibi yapılır.
- Yapılandırılmış ürünler sınıfından bir finansal araçtır.
- İhraçcının sermaye temin etmek amacı ile ihraç edeceği bir ürün değildir.
- Tamamen ihraçcının şahsi sorumluluğu altındadır.
- Yatırımcıya ödediği prim karşılığında bir menkul kıymeti, bir menkul kıymet sepetini ya
da bir endeksi, vade sonunda veya vadeden önce, belirlenmiş olan bir fiyat seviyesinden
(ihraçcıdan) alma ya da (ihraçcıya) satma hakkı verir.
- Varantı satın alan yatırımcı yükümlülük değil, hak satın almış durumdadır.
Varantların ihracı, kimler tarafından ihraç edilebileceği, kayda alınması ve alım satımına
ilişkin temel esaslar Sermaye Pyasası Kurulu (SPK) tarafından Seri: III No: 37 sayılı
Aracı Kuruluş Varantlarının Kurul Kaydına Alınmasına ve Alım Satım İşlemlerine İlişkin
Esaslar Tebliği ile düzenlenmiştir. Söz konusu Tebliğ uyarınca varantlar İstanbul Menkul
Kıymetler Borsasında (İMKB/Borsa) işlem görür.
78
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Varantların Borsa’ya kotasyonu ve işlem görmesine ilişkin usul ve esaslar ise 05.01.2010
tarih ve 318 sayılı İMKB Genelgesi ile düzenlenmiş ve kamuya duyurulmuştur.
Varantların İMKB’de işlem görebilmeleri için, ihraçcıları ya da ihraçcıların anlaştıkları
aracı kurumlar tarafından yürütülecek bir piyasa yapıcılık faaliyeti ile desteklenmeleri
gereklidir. Piyasa yapıcı kurum likit ve düzenli bir piyasa oluşmasına yönelik olarak
sürekli alım-satım emri (kotasyon) vermekle yükümlüdür.
4.5.5.1.
Varantlara Yatırım
Varantlar yapılandırılmış ürünler sınıfında yer alan ve menkul kıymetleştirilmiş opsiyon
özelliklerini taşıyan ürünlerdir. Varantlar, finansal bir varlığa ya da göstergeye dayalı
olarak çıkartılırlar. Varantların alım ya da satım hakkı verdiği bu finansal araçlar
“dayanak” olarak adlandırılır.
Varanta bağlı hakkın ilgili olduğu aracın, hisse senedinden (bir ya da daha fazla sayıda)
oluşması durumunda “dayanak varlık” ifadesi kullanılırken hakkın ilgili olduğu aracın
endeks olması durumunda “dayanak gösterge” ifadesi kullanılmaktadır.
Varantların alma ya da satma hakkı verdiği “dayanak varlık” tek bir hisse senedi
olabileceği gibi birden fazla hisse senedinden oluşan bir sepet de olabilir. Bu senetler
İMKB Hisse Senetleri Piyasasında işlem gören ve İMKB 30 Endeksinde yer alan hisse
senetlerinden seçilebilir.
Örnek: Z Bankası tarafından ihraç edilen ve ABC A.Ş. hisse senetlerini 20.12.2014
tarihinde, 6,00 TL’den alma hakkı veren bir varant.
Örnek: Z Bankası tarafından ihraç edilen ve ABC A.Ş. hisse senetlerini 20.12.2014
tarihinde, 5,00 TL’den satma hakkı veren bir varant.
Endekse dayalı olarak çıkartılan varantlar ise ilgili olduğu endeksin belirli bir tarihteki
değerine göre sahibine nakit akımı sağlarlar. Söz konusu endeksler, İMKB tarafından
oluşturulan hisse senedi endeksleridir.
Örnek: Z Bankası tarafından ihraç edilen ve İMKB 100 Endeksini 80,500 puandan,
20.12.2014 tarihinde, alma hakkı veren bir varant.
Örnek: Z Bankası tarafından ihraç edilen ve İMKB 30 Endeksini 70,500 puandan,
20.12.2014 tarihinde, satma hakkı veren bir varant.
Varantlar, yatırımcısına hisse senetlerinin sağladığı
- Kâr Payı Hakkı
- Yeni Pay Alma Hakkı (Rüçhan Hakkı)
- Tasfiye Bakiyesine Katılma Hakkı
- Şirket Yönetimine Katılma Hakkı
- Oy Hakkı ve Bilgi Alma Hakkı
79
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
gibi hakları sağlamazlar.
Varant satın alan yatırımcı hisse senedini almış olmaz, hisse senedini alma ya da satma
hakkını elde etmiş olur.
4.5.5.2.
Varant Yatırımının Riskleri
- Varantlar belirli bir vadeye sahiptirler (ömürleri sınırlıdır).
- Kaldıraç etkisi nedeniyle varant alım işlemi yapmanın piyasada lehte çalışabileceği gibi
aleyhte de çalışabileceği ve bu anlamda kaldıraç etkisinin yüksek kazançlar
sağlayabileceği gibi zararlara da yol açabileceği ihtimali göz önünde bulundurulmalıdır.
- Piyasada oluşacak fiyat hareketleri sonucunda yatırılan paranın tümü kaybedilebilir.
Ancak risk varanta ödenen bedel ve buna ek olarak ödenen komisyon ve diğer ücretler ile
sınırlıdır.
- Varant alım satımına ilişkin olarak yapılacak teknik ve temel analizlerin kişiden kişiye
farklılık arz edebileceği ve bu analizlerde yapılan öngörülerin gerçekleşmeme olasılığının
bulunduğu dikkate alınmalıdır.
Varant ihracı nedeniyle ihraçcının maruz kaldığı risklere ilişkin risk yönetim politikasının
izahnamede yer alması zorunludur. İzahname, Tebliğ uyarınca ihraçcı ile piyasa yapıcının
internet sitesinde yayınlanır. İhraççının risk yönetim politikası, yatırım kararı verilmeden
önce dikkatle incelenmelidir.
4.5.5.3.
Varant Fiyatini Etkileyen Faktörler
Dayanak Varlığın Fiyatı
Dayanak varlığın fiyatı ile alım (call) varantın fiyatı arasında pozitif, satım (put) varantın
arasında negatif yönlü bir ilişki bulunmaktadır. Dayanak varlığın fiyatı yükseldikçe alım
(call) varantlarının fiyatı artarken, satım (put) varantlarının fiyatı azalmaktadır.
İşleme Koyma Fiyatı
Varantın işleme koyma fiyatı ile alım (call) varantının fiyatı arasında negatif, satım (put)
varantının arasında pozitif yönlü bir ilişki bulunmaktadır. İşleme koyma (Uzlaşma) fiyatı
yükseldikçe alım (call) varantlarının fiyatı azalırken, satım (put) varantlarının fiyatı
artmaktadır.
Vadeye Kalan Gün Sayısı
Vadeye kalan gün sayısı ile hem alım (call) hem de satım (put) varantları arasında pozitif
yönlü bir ilişki vardır. Vadeye kalan gün sayısı arttıkça hem alım varantlarının (call) hem
de satım varantlarının (put) fiyatı artmaktadır.
Volatilite
Dayanak varlığın volatilitesi (oynaklığı) ile hem alım (call) hem de satım (put) varantları
arasında pozitif yönlü bir ilişki vardır. Dayanak varlığın volatilitesi (oynaklığı) arttıkça hem
alım varantlarının (call) hem de satım varantlarının (put) fiyatı artmaktadır.
Piyasa Faiz Oranı
Faiz oranı ile alım (call) varantının fiyatı arasında pozitif, satım (put) varantının arasında
negatif yönlü bir ilişki bulunmaktadır. Faiz oranı yükseldikçe alım (call) varantların fiyatı
artarken, satım (put) varantlarının fiyatı azalmaktadır.
80
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Temettü (Kâr Payı)
Dayanak varlığın ait olduğu şirketin ödediği temettü (kâr payları) ile alım (call) varantının
fiyatı arasında negatif, satım (put) varantın arasında ise pozitif yönlü bir ilişki
bulunmaktadır. Kâr payları yükseldikçe alım (call) varantlarının fiyatı azalırken, satım
(put) varantlarının fiyatı artmaktadır.
Varant Fiyatını Etkileyen Faktörler
Varant
Dayanak varlığın fiyatı
İşleme koyma fiyatı
Vadeye kalan gün
Volatilite
Piyasa faiz oranı
Temettü
4.5.5.4.
Fiyatı (CALL)
+
+
+
+
-
Varant Fiyatı (PUT)
+
+
+
+
Varant-Opsiyon Karşılaştırması
Benzerlikler
Varantlar da opsiyonlar gibi yatırımcıya dayanak varlığı satın almadan dayanak varlık
üzerinde meydana gelen fiyat hareketlerinden yararlanma imkanı verir.
Varantlar, opsiyonlara benzer şekilde sahibine, belirli bir miktarda dayanak varlık ya da
göstergeyi, önceden tespit edilmiş bir fiyat üzerinden, vadeye kadar ya da vade
tarihinde alma veya satma hakkı veren finansal araçlardır.
Varantlar ve opsiyonlar işleme konulana kadar dayanak varlık üzerinde kontrol
sağlamazlar. Her ikisi de bir hakkı ifade ederler.
Farklar
- Opsiyonlar sözleşme, varantlar ise menkul kıymettir.
- Opsiyonlar vadeli işlem esasları ile işlem görürken varantlar spot (nakit) esasları ile
işlem görür.
- Opsiyonlar, özellikleri işlem gördüğü borsalar tarafından belirlenen standart
kontratlardır. Varantların özellikleri ise ihraçcı tarafından belirlenir ve opsiyonlara göre
daha esnektir (örneğin sabit vadeleri yoktur).
- Opsiyonlarda satış yapan taraf opsiyonun yazıcısı konumundadır. Varantlarda ise her
bir varantın tek bir ihraçcısı vardır. İhraçcı varantlarda kullanılacak olan hakkın tek
muhatabı konumundadır.
- Opsiyonlarda teminat ve teminat tamamlama söz konusuyken varantlarda yoktur zira
ürünün tüm sorumluluğu ihraçcı kuruluştadır. O nedenle varant alım satımında yatırımcı
açısından teminat gerektiren herhangi bir durum söz konusu değildir.
4.5.5.5.
Varantların Alım Satım Esasları
Varantların İMKB’de işlem görmesine ilişkin esaslar SPK düzenlemeleri doğrultusunda
Borsa tarafından çıkartılan bir Genelge ile düzenlenmiştir.
81
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
İşlem Yöntemi
Varantlar İMKB’de Kurumsal Ürünler Pazarı altında yer alan Varant Pazarı’nda, “piyasa
yapıcılı çok fiyat-sürekli müzayede sistemi” ile işlem görür. Bu yöntemde her bir
varantta görevli olan bir piyasa yapıcı üye alış-satış kotasyonu verir ve üyeler (piyasa
yapıcı üye de dahil olmak üzere) söz konusu varant için alış-satış emirlerini iletirler.
Varantların piyasa yapıcı üyesi olmaksızın işlem görmesi mümkün değildir (alternatif
işlem yöntemi yoktur).
Piyasa Yapıcı
Sorumlu olduğu varantlarda piyasanın dürüst, düzenli ve etkin çalışmasını sağlamak,
likit ve sürekli bir piyasanın oluşmasına katkıda bulunmak amacıyla faaliyette bulunmak
üzere, ihraçcı tarafından belirlenerek SPK tarafından onaylanan, kotasyon vermekle
yükümlü olan Borsa üyesi aracı kuruluştur.
Kotasyon
Piyasa yapıcının likiditeyi sağlamak için İMKB Hisse Senetleri Piyasası Alım Satım
Sistemine (Sistem) girdiği, almaya ve satmaya razı olduğu fiyat ile bu fiyat seviyesinden
ne kadar alacağını/satacağını gösteren miktar bilgisini içeren çift yönlü emir çeşididir.
Başlıca İşlem Kuralları
-Verilen alış-satış emirleri fiyat ve zaman önceliği kurallarına göre sisteme kabul edilir ve
kotasyon aralığı dahilindeki fiyatlardan (kotasyon fiyatları dahil) karşı taraftaki uygun
fiyatlı alış-satış emirleriyle ve/veya kotasyon emirleri ile eşleşerek işleme dönüşür.
-Varantlara piyasa yapıcı üye tarafından kotasyon girilir. Piyasa yapıcı üye kotasyon
girmeden varantlara emir girişi yapılamaz.
-Pazarda baz fiyat uygulanmaz. Dolayısıyla fiyat oluşumunda alt ve üst limit
belirlenmemektedir (serbest marj uygulanır).
-Pazarda, bütün işlemler piyasa yapıcının verdiği alım ve satım kotasyonları aralığı içinde
(kotasyon fiyatları da dahil) gerçekleşir (piyasa yapıcının verdiği kotasyonlar işlemlerin
gerçekleşebileceği fiyat aralıkları olmaktadır). Kotasyon aralığı dışındaki fiyatlardan
verilen emirler de sisteme kabul edilir, ancak kotasyon aralığı içinde kaldığı sürece işlem
görebilirler.
-Varantlara açılış seansında emir veya kotasyon girilemez.
-Varantlarda seans içinde emir iptali serbesttir.
Seans Saatleri
Varant işlemleri Hisse Senetleri Piyasası sürekli müzayede seans saatleri dahilinde
gerçekleştirilir. Birinci seans 09:50 - 12:30 arasında, ikinci seans 14:20 - 17:30
arasında yapılır.
4.5.6. Borsa Yatırım Fonları Pazarı
Sermaye Piyasası Kurulunun (SPK) 16.09.2004 tarih ve 38/1160 sayılı kararı
doğrultusunda, Kurulun Seri:VII, No:23 sayılı Tebliğin 10’uncu maddesi uyarınca SPK
kaydına alınan Borsa Yatırım Fonları katılma belgelerinin Borsa kotuna alınması ve Borsa
bünyesindeki Fon Pazarı’nda işlem görmesine ilişkin usul ve esaslar Borsanın 22.09.2004
tarih ve 997 sayılı Yönetim Kurulu kararı ile ekte yer aldığı şekilde belirlenmiştir.
82
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Sermaye Piyasası Kurulu tarafından 13.04.2004 tarih ve 25432 sayılı Resmi Gazete’de
yayımlanan Seri:VII, No:23 sayılı “Borsa Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Tebliği”nin
10’uncu maddesine istinaden Borsa Yatırım Fonları (BYF) katılma belgelerinin Hisse
Senetleri Piyasası bünyesindeki Fon Pazarı’nda kotasyonu ve işlem görmesi ile ilgili usul
ve esaslar Borsa Yönetim Kurulunun 22.09.2004 tarih ve 997 sayılı kararıyla aşağıda
belirtildiği şekilde tespit edilmiştir.
4.5.6.1.
BYF’nin Fon Pazarı’na Kabulü
BYF kurucusu tarafından oluşturularak Kurul kaydına alınan ve Kotasyon Yönetmeliği’nin
7’nci maddesi çerçevesinde Borsa'da Fon Pazarı’nda işlem görmesi için başvuruda
bulunulan BYF katılım belgeleri; Kotasyon Yönetmeliği’nin 17’nci maddesi çerçevesinde
SPK’nın yazılı isteği doğrultusunda Borsa Yönetim Kurulu kararı ile Borsa kotuna alınarak
işlem görmeye başlar.
Borsa Yönetim Kurulu tarafından fon iç tüzüğünde yer alan azami fon tutarını temsil
eden/edecek katılma belgelerinin tamamı Borsa kotuna alınır ve Borsa’da işleme
başlama tarihi itibariyle ihraç edilmiş katılma belgeleri Borsa Fon Pazarı’nda işlem görür.
SPK’nın ilgili Tebliğ düzenlemeleri çerçevesinde azami fon tutarını aşmamak şartıyla
çıkarılacak ilave katılma belgeleri Borsa’da işlem görebilir.
Fon tutarının artırılması durumunda artırılan kısmı temsilen ihraç ve halka arz edilecek
katılma belgeleri Kotasyon Yönetmeliği’nin 11’inci maddesi çerçevesinde kote edilir.
4.5.6.2.
Fon Pazarı’ndan Çıkarma
SPK düzenlemeleri uyarınca BYF katılma belgelerinin SPK kaydından çıkarılması halinde,
BYF katılma belgeleri Borsa Yönetim Kurulu kararı ile fon pazarından ve kottan çıkarılır
ve işlem görmekten men edilir.
4.5.6.3.
İşlem Görmeye Başlama Duyurusu
BYF’ye ilişkin bilgilerin ve Borsa Yönetim Kurulu kararının Borsa Günlük Bülteni’nde
ilanını izleyen 2’nci işgünü katılma belgeleri Borsa Fon Pazarı’nda işlem görmeye başlar.
4.5.6.4.
BYF Katılma Belgelerinin Saklanması
Fon portföyünü oluşturan tüm menkul kıymetler İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş.
nezdinde açılacak bir saklama hesabında tutulur.
4.6. Borsa Üyeleri ve Üye Temsilcileri
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, Sermaye Piyasası Kurulu tarafından aracılık
faaliyetinde bulunmak üzere yetki belgesi verilmiş olan aracı kurumlar, bankalar ve
yetkilendirilmiş diğer gerçek ve tüzel kişiler borsalara üye olabilir. Üyeler, borsalardan
83
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
izin almak kaydıyla, piyasa, pazar, platform veya sistemlerin her birinde ayrı ayrı işlem
yapmak için üyelik başvurusunda bulunabilirler (Menkul Kıymetler Borsalarında Üyeliğe
ve Kotasyona İlişkin Yönetmelik md.4)
Halen Borsa üyeleri;
a. SPK'dan "Alım Satıma Aracılık Yetki Belgesi" almış olan aracı kurumlar
b. Bankalar Kanununa göre Türkiye'de faaliyette bulunan ve SPK'dan yetki belgesi almış
olan bankalardan oluşmaktadır.
Sermaye Piyasası Kurulu’nun almış olduğu ilke kararı doğrultusunda, Borsa üyesi
bankalar 02.01.1997 tarihinden itibaren Pay Piyasası’nda işlem yapamamaktadırlar. Bu
nedenle, tek başına veya birden fazla Borsa üyesi banka; biraraya gelerek mevcut yetki
belgelerini bir aracı kurum kurarak bu aracı kuruma devretmek veya mevcut aracı
kurumlardan birini satın almak suretiyle Pay Piyasası’ndaki işlemlerine devam
edebilmektedirler. Pay Piyasası’nda işlem yapmayarak sadece Borçlanma Araçları
Piyasası’nda işlem yapacak bankalar için bu zorunluluk bulunmamaktadır.
Borsa’da sadece Borsa üyeleri işlem yapabilirler. Borsada alım satım yapmak isteyen
yatırımcılar emirlerini Borsa üyeleri aracılığıyla Borsaya iletirler.
Borsa üyeleri, Borsa'da üye temsilcileri tarafından temsil edilirler. Üye temsilcisi; Borsa
üyesini borsa işlemlerinde ve/veya takas ve saklama işlemlerinde temsil edebilen ve
kendisine temsil ettiği Borsa üyesi adına bildirimde bulunulabilen, imza yetkisini sahip
kişidir.
4.6.1. Kurtaj Tarifesi ve Borsa Payı
Üyeler, Borsada aracı olarak yaptıkları her işlem için müşterilerinden "Kurtaj" adı altında
bir komisyon alırlar. Üyeler, müşterileri adına gerçekleştirdikleri tüm işlemler için işlem
tutarı üzerinden kurtaj alırlar.
Resmi Gazete’nin 05.01.2002 tarih ve 24631 sayılı nüshasında yayımlanarak yürürlüğe
giren Menkul Kıymetler Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkındaki
Yönetmelik’in 14’üncü maddesi ile “(…) Kurtaj tarifesi ile müşterilerden alınacak diğer
ücret ve gider karşılıkları, Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği’nin önerisi
üzerine, piyasa gelişmeleri ve ihtiyaçları göz önüne alınarak Sermaye Piyasası Kurulu
(SPK) onayıyla kesinleşir” hükmüne yer verilmiştir. 21.11.2001 tarihinde gerçekleştirilen
İMKB Olağanüstü Genel Kurulu toplansında alınan ve 06.01.2002 tarih, 24632 sayılı
Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren İMKB Yönetmeliği’nin “Kurtaj” başlıklı
40’ıncı maddesindeki değişiklikle (SPK onayına tabii olmak suretiyle) Borsa yetkisinde
bulunan komisyon oranlarının belirlenmesi yetkisi Türkiye Sermaye Piyasası Aracı
Kuruluşları Birliği’ne devredilmiştir. Daha sonra:
Sermaye Piyasası Kurulunun 14.10.2005 tarih ve 40/1243 sayili kararı ile;
84
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
1) Aracı kurumların hisse senedi alım-satım işlemlerinde müşterilerinden tahsil
edecekleri aracılık komisyonlarının, 01.01.2006 tarihinden itibaren aracı kurum ve
müşteri arasında serbest olarak belirlenebilmesi uygulamasına geçilerek asgari komisyon
ve komisyon iadesi uygulamasına son verilmesine karar verilmiştir.
2) 01.01.2006 tarihinden itibaren, aracı kurumların, yatırımcıların hak ve yararlarını
zedeleyici, iyi niyet kurallarına aykırı, abartılmış, gerçeğe uymayan, müşterilerini veya
kamuoyunu yanıltıcı bilgileri içermemek kaydıyla, uygulamaya başlamadan önce
promosyon kampanyasının detaylarını Kurula yazılı olarak bildirmeleri ve kendilerine
Kurul tarafından 10 iş günü içerisinde aksi bildirilmedikçe promosyon kampanyası
düzenleyebilmelerine imkan sağlanmasına
karar verilmiştir.
Üyelerin Borsa payı olarak ödeyecekleri ücret müşterileri, yönettikleri fonlar ve kendi
portföyleri adına gerçekleştirdikleri işlemler için işlem hacimleri üzerinden %0,001
(yüzbinde bir) oranındadır. Borsa payı hem alıcı, hem satıcı üyeden alınır. Borsa dışında
yapılan lot altı işlemlerde de aynı oranlar uygulanmaktadır.
Hisse Senetleri Piyasası Bilgisayarlı Alım Satım Sistemi’ne iletilen emirlerde “Portföy”,
“Müşteri” ve “Fon” (P/M/F) emirleri ayrımı yapılmakta ve tüm emirlere müşteri hesap
numarası girilmektedir. Yatırım ortaklığı adına yapılan emir girişlerinde emrin müşteri,
portföy ya da fon adına mı girilmekte olduğunun M/P/F harflerinden biriyle gösterildiği
alanda emrin yatırım ortaklığı adına girildiğini ifade eden “F” belirtecinin girilmesi
gereklidir.
Sisteme iletilen emir bilgilerinde hata olması durumunda ise bu emirlerin, T+1 gününde
Borsaya bildirilmesi zorunluluğu bulunmaktadır. Hatalı kayıt düzeltme bildirimlerinde her
emir düzeltme talebi için belirlenmiş olan maktu tutar ile emirlerin (varsa) işleme
dönüşen kısımlarının işlem hacmi üzerinden hesaplanan oransal tutar kadar ilave Borsa
payı alınmaktadır. Gerektiği durumlarda yıl sonunda Borsa Yönetim Kurulu tarafından
değiştirilebilecek olan maktu bedel, düzeltme talebinde bulunulan emir başına 1,00 TL
olarak belirlenmiş, oransal tutarın hesaplanmasında ise Borsa işlemlerine ilişkin
yürürlükteki Borsa payı oranı esas alınmıştır. Maktu ve oransal ücret uygulaması
aşağıdaki gibi belirlenmiştir.

Hiç işlem görmeyen ancak hatalı olup üye tarafından düzeltilmek istenen emirler için
sadece maktu ücret,

Kısmen işlem görmüş emirlerden, hem emir başına maktu ücret hem de işleme
dönüşen kısım üzerinden hesaplanacak Borsa payı oranındaki oransal ücret,

Tümüyle işleme dönüşmüş emirler için yine maktu ücretle birlikte işlem hacmi
üzerinden Borsa payı oranı esas alınarak hesaplanan oransal ücret.
Üyeler her ay için borsa payı borçlarını, izleyen ayın 20'ine kadar T. İş Bankası Borsa
şubesi nezdindeki 38 no'lu hesaba ya da İMKB veznesine ödemektedirler. Ödemelerdeki
gecikmelerde, İMKB Yönetmeliği’nin 63’üncü Maddesi uyarınca kamu alacaklarına
85
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
uygulanan faiz ve cezalar uygulanmaktadır (31.01.2002 tarihinden itibaren geçerli olmak
üzere bu oran %10’dan %7’ye, 01.12.2003 tarihinden itibaren %4’e, 02.03.2005
tarihinden %3’e, 21.04.2006 tarihinden itibaren ise %2,5’e, 19.10.2010 tarihinden
itibaren %1,40’a düşürülmüştür).
4.6.2. Pay Piyasası
Teminat
ve
Gelişen
İşletmeler
Piyasası’nda
Aracı kuruluşlar, Borsa üyelerine, Borsaya ve müşterilerine verebilecekleri zararları
karşılamak üzere Borsa adına üyelik teminatını ve faaliyet gösterecekleri herbir piyasa
için ilgili Yönetmeliklerde belirlenen piyasa teminatlarını yatırmak zorundadırlar.
Yatırılacak teminatların ve aidatın miktarı Yönetim Kurulunca belirlenmekte, SPK onayı ile
yürürlüğe girmektedir (İMKB Yönetmeliği Md.12).
Pay Piyasası ve Gelişen İşletmeler Piyasası’nda işlem yapan üyelerimizin yatırmak
zorunda oldukları Toplam Teminat tutarları, Maktu Teminat, Oransal Teminat/Ortalama
Teminat, Munzam Teminat, Lot Altı Teminat ve Varant ve Sertifika Pazarı Piyasa Yapıcılığı
Teminatı tutarlarının toplamından oluşmaktadır.
Maktu Teminat: Tüm üyelerimizce yatırılması gereken Maktu Teminat tutarı 500 TL. dir.
Oransal Teminat: Oransal Teminat üçer aylık dönemlerde (1. Dönem: Ocak, Şubat,
Mart; 2. Dönem: Nisan, Mayıs, Haziran; 3. Dönem: Temmuz, Ağustos, Eylül; 4. Dönem:
Ekim, Kasım, Aralık ayları) üyelerimizin Pay Piyasası’nda gerçekleştirdikleri işlemlerin
günlük ortalama tutarının %5’i olarak hesaplanmakta ve dönem sonunu izleyen ay içinde
tamamlanması istenmektedir. Ortalama işlem hacmi hesaplanırken özel emir ve toptan
satışlar pazarı işlemleri hesaplama dışında tutulmaktadır. Gelişen İşletmeler Piyasası ile
Serbest İşlem Platformu’nda gerçekleşen işlemler ise hesaplamalara dahil edilmektedir.
Ortalama Teminat: Ortalama Teminat, üçer aylık hesaplama dönemlerinde tüm üyeler
için hesaplanan Oransal Teminat tutarlarının basit ortalamasıdır. Ortalama teminat
hesaplamasında yalnızca bir önceki 3 aylık dönemde işlem hacmi bulunan üyelerin
oransal teminat tutarlarının toplamı dikkate alınır. Sözkonusu toplam tutar kendisi için
oransal teminat hesaplaması yapılan üye sayısına bölünerek Ortalama Teminat bulunur.
Bu teminat, Pay Piyasası ve Gelişen İşletmeler Piyasası’nda ilk defa işlem yapmaya
başlayacak üyeler ile, faaliyetleri geçici olarak durdurulduktan sonra yeniden işlem
yapma izni verilen üyelerden Oransal Teminat tutarı yerine tesis edilmesi istenen
teminattır. Bu durumdaki üyeler, faaliyet izni verildikten sonra, bir önceki üç aylık
dönemde hesaplanan Ortalama Teminat tutarı kadar teminatı diğer teminatlar ile birlikte
yatırmakta; bundan sonra işlem yapmaya başlayabilmektedir. Ortalama Teminat tutarı
bu üyelerin bir yıl (4 dönem) boyunca tesis etmeleri gereken asgari Oransal Teminat
tutarıdır. Bir yıl süresince takip eden dönemlerde bu üyeler için hesaplanan Oransal
Teminat ve yatırmış oldukları Ortalama Teminattan, fazla olanın yatırılması istenir.
İMKB Yönetim Kurulu’nun 08.04.1997 tarih ve 554 sayılı toplantısında alınan karar ve
Sermaye Piyasası Kurulu’nun 15.05.1997 tarih ve 15 sayılı toplantısında verilen onaya
istinaden, faaliyetlerinin durdurulmasına ilişkin kararın yargı yolu ile iptal edilmesi ya da
86
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
kararın yürütmesinin durdurulması nedeniyle yeniden faaliyete başlayacak üyelerle sınırlı
olmak üzere, bu üyelerden talep edilecek teminat tutarı, aracı kuruluşun faaliyetinin
durdurulmasından önce tesis etmesi gereken teminat tutarından az olmamak kaydıyla,
Borsa Yönetim Kurulu tarafından aracı kuruluşun durumu da dikkate alınarak
belirlenmektedir.
Sermaye Piyasası Kurulu’nun 10.09.1998 tarih ve 74 sayılı toplantısında alınan karara
istinaden;
Ortalama teminat uygulamasında; aracı kurumun yeniden faaliyete başladığı tarihteki
ortalama teminat tutarı ve uygulamanın başlangıç tarihi olarak da aracı kurumun yeniden
faaliyete başladığı tarih esas alınmakta, bu tarihten itibaren bir yıl süre ile
uygulanmaktadır. Öte yandan, ortalama teminat, aracı kurumun faaliyetlerinin
durdurulma süresi dikkate alınmaksızın uygulanmaktadır.
Faaliyetleri kendi talebi üzerine Sermaye Piyasası Kurulunca durdurulan üyeler için
ortalama teminat yükümlülüğü içinde bulunulan dönem ve izleyen bir dönem (üç ay)
boyunca uygulanır. İMKB Yönetim Kurulu sözkonusu üyelerin işlem hacmini, faaliyet
türlerini, mali durumunu ve risk unsurlarını dikkate alarak bu süreyi bir yıla (4 dönem)
kadar uzatabilir.
Munzam Teminat: Üçer aylık dönemler içinde (1. Dönem: Ocak, Şubat, Mart; 2.
Dönem: Nisan, Mayıs, Haziran; 3. Dönem: Temmuz, Ağustos, Eylül; 4. Dönem: Ekim,
Kasım, Aralık ayları) Pay Piyasası ve Gelişen İşletmeler Piyasası işlemleri sonucunda
takas yükümlülüğünü takas gününde yerine getirmeyerek temerrüde düşen üyenin,
günlük toplam 10.000 TL ve üzerinde gerçekleşen nakit veya kıymet temerrütlerinin
toplam tutarı her dönem sonunda Munzam Teminat hesaplaması için temerrüt matrahı
olarak dikkate alınır ve üyemizden söz konusu temerrüt matrahının %10’unu Munzam
Teminat olarak yatırması istenir. Devam eden temerrütler hesaplamalarda tek bir
temerrüt olarak dikkate alınır. Munzam Teminat, teminatın hesaplanmasına esas alınan
temerrütlerin oluştuğu dönemi izleyen 3 aylık dönemin sonuna kadar iade edilmez.
Üçer aylık dönemler itibariyle hesaplanan ve üyelerimize tebliğ edilen diğer teminat
tutarları ile birlikte varsa Munzam Teminatların da tebligat tarihinden itibaren 10 iş günü
içinde tesis edilmesi gerekmekte olup, eksik teminatın bu süre içinde tamamlanmaması
halinde İMKB Yönetmeliğinin 12’nci maddesi uyarınca aracı kuruluşun üyeliği söz konusu
yükümlülüğünü yerine getirinceye kadar askıya alınır ve üye Borsa’da işlem yapamaz.
Diğer taraftan, işlem yaptığı Pay Piyasası ve Gelişen İşletmeler Piyasası’nda oluşacak
temerrüdüne bağlı olarak ortaya çıkan yükümlülüklerini yerine getirmemesi nedeniyle bu
yükümlülükleri teminatından karşılanan üyeler için söz konusu temerrüt tarihini takip
eden bir yıllık süre içerisinde aynı durumun tekerrürü halinde İMKB Yönetmeliği
hükümleri uyarınca disiplin cezası uygulanır.
Menkul kıymet veya nakit yükümlülüğünün takas süresi içinde yerine getirilmemesi
halinin, Borsa, Takas Merkezi veya Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasından veya
87
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
üyenin kendi iradesi dışında ortaya çıkan teknik veya benzeri diğer nedenlerden
kaynaklanması ve bu hususların geçerli bilgi ve belgeler ile tespit edilmesi halinde
temerrüt faizi alınmayacağı gibi Munzam Teminat da alınmaz. Temerrüt haline ilişkin
itirazlar İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. bünyesindeki Temerrüt Komitesi
tarafından değerlendirilmekte olup, temerrüt itirazları bu kuruma yapılır.
Borsa dışı küsurat işlemleri (Lot Altı İşlemleri): İşlem yapmaya yetkili kuruluşların
yatırmaları gereken ilave teminat tutarı 50.000 TL’dir.
Varant ve Sertifikalar için Piyasa Yapıcılığı Teminatı:
Varant ve/veya sertifikalarda faaliyet gösteren piyasa yapıcıları, piyasa yapıcılığını
üstlendikleri her bir ihraççı adına bir sefere mahsus ¨500.000 teminatı işlemlere
başlamadan önce yatırmak zorundadırlar. Söz konusu teminat tutarını yatıran piyasa
yapıcıları, adına teminat yatırdıkları ihraççı tarafından ihraç edilen tüm varant ve/veya
sertifikalarda piyasa yapıcılık faaliyetinde bulunabilirler.
Teminat tesis işlemlerine ilişkin genel uygulama esasları ise aşağıdaki gibidir:
Devlet iç borçlanma senedi olarak yatırılacak teminatlar üyelerimizin Türkiye Cumhuriyet
Merkez Bankası nezdindeki depo hesaplarından ilgili hesaba virman yapılarak teminata
kabul edilmektedir.
Buna göre, Borsa üyesi Bankalar, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası nezdinde Borsa
adına açılan ve üyelerimizce Devlet Tahvili olarak tevdi edilen teminatların izlendiği 936
no.lu Menkul Kıymetler Borsası Üyeleri Devlet Tahvili Deposu hesabına, Türkiye
Cumhuriyet Merkez Bankası nezdindeki depo hesaplarından virman yoluyla kıymet devri
yapabilmektedir. Açık Piyasa İşlemlerine taraf olan aracı kurumlar için, Türkiye
Cumhuriyet Merkez Bankası şubesi nezdinde depo hesapları tesis edilmekte ve bu
hesaplardan, sözkonusu hesaba kıymet devirleri hesaben yapılabilmektedir.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası nezdinde hesabı olmayan aracı kurumlar ise, söz
konusu Banka nezdinde hesabı olan banka ve aracı kurumlar vasıtasıyla, 936 no.lu
hesaba devir yaptırabilmektedir.
Üyelerimiz, devir taleplerini Borsa Muhasebe ve Finans Müdürlüğü’ne yazılı olarak
bildirmektedir.
Ayrıca, üyelerimizin fiziki devlet tahvillerini temin etmelerindeki güçlük nedeniyle, T.C.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası makbuzu olarak düzenlenmiş devlet tahvilleri de
teminat olarak kabul edilmektedir.
Borsa Başkanlığı tarafından uygun görülmesi halinde, üyelikten çıkarılan veya faaliyeti
durdurulan üyelere ait olup, nakde dönüşen teminatlar ile üyelerin teminatları dışında
Borsa nezdinde bulunan varlıkların Borsa Başkanlığı veya Yönetim Kurulu tarafından
değerlendirilmesi ile ilgili olarak Sermaye Piyasası Kurulu’nun 10.09.1998 tarih ve 74
sayılı toplantısında alınan karara istinaden, üyelik teminatları ve işlem limiti karşılıkları
88
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
ile ters repo yapan üyeler adına saklamada tutulan menkul
değerlendirilmesinde kural olarak üyenin yazılı talimatı alınmaktadır.
kıymetlerin
Üye yetkililerine ulaşılamaması halinde, üyenin Borsa tarafından bilinen son adresine
posta yolu ile tebligat yapılmakta ve tebligat tarihinden itibaren 10 işgünü içinde
değerlendirmeye yönelik bir talebin bildirilmemesi halinde Borsa Başkanlığı tarafından
re’sen işlem yapılarak devlet iç borçlanma senetlerinde değerlendirilmektedir. Ancak
Borsa üyesinin iflasına karar verilmişse müflis şirketlerin teminatları Borsa tarafından
iflas idaresine devredilmekte, iflas davası devam ediyorsa iflas kararı verilene kadar bu
şirketlerin teminatları ve varlıkları Borsa nezdinde tutulmaktadır. Bu teminatların ve
varlıkların değerlendirilmesi konusunda ise Borsa tarafından ilgili mahkemeye yapılacak
bir başvuru çerçevesinde alınacak karara göre değerleme prosedürü belirlenmektedir.
Diğer taraftan, teminatların tamamlanma süresi ile ilgili olarak Borsa Yönetim
Kurulu’nun 24.11.1998 tarih ve 641 sayılı toplantısında alınan karar uyarınca, İMKB
Yönetmeliği’nin 12.’nci maddesinin 6’ncı fıkrasına istinaden, periyodik olarak üçer aylık
dönemler itibariyle hesaplanan teminatlar bildirim tarihinden itibaren 10 iş günü
içerisinde; bunun dışında, tesis edilen kıymetin piyasa değerinin düşmesi, teminatın
kullandırılması ya da tesis edilen kıymetin teminat olma niteliğini kaybetmesi gibi
nedenlerle teminat tamamlanmasının gerekli görüldüğü durumlarda ise 3 iş günü
içerisinde üyelerce tamamlanması gerekmektedir. Eksik teminatın bu süre içinde
tamamlanmaması halinde aracı kuruluşun üyeliği sözkonusu yükümlülüğünü yerine
getirinceye kadar askıya alınmakta ve Borsada işlem yaptırılmamaktadır.
4.6.3. Hisse
Kuralları
Senetleri
Piyasası’nda
Pazarlar
ve
İşlem
İMKB Hisse Senetleri Piyasası'nda aşağıda belirtilen, altı pazar bulunmaktadır.








Ulusal Pazar (Kot İçi)
Kurumsal Ürünler Pazarı (Kot İçi)
İkinci Ulusal Pazar (Küçük ve Orta Ölçekli Şirketler, Kot Dışı)
Gözaltı Pazarı (Kot Dışı)
Toptan Satışlar Pazarı
Fon Pazarı
Varant Pazarı
Gelişen İşletmeler Piyasası
Ayrıca Hisse Senetleri Piyasası bünyesinde Toptan Satış İşlemleri (LE ve LY özellik kodu
ile), Birincil Piyasa İşlemleri (BE, BY, BF özellik kodları ile), ME (Eski Hisse Senedinde
Resmi Müzayede), MY (Yeni Hisse Senedinde Resmi Müzayede), MR (Rüçhanda Resmi
Müzayede), MF (BYF Resmi Müzayede), MV (Varant Müzayede) özellik kodu ile ve
Temerrüt işlemleri (TE, TY, TR, TF, TV özellik kodları ile) yapılmakta, rüçhan hakkı
kuponları için de (R Özellik Kodu) kuponları satılacak hisse senedinin işlem gördüğü
seans süresinde ayrı bir pazar açılmaktadır.
89
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Bir menkul kıymetin, ilgili olduğu pazarda, işlemlerinin başlatıldığı an ile bitirildiği an
arasında geçen süre “Seans” olarak adlandırılır.
Borsa'da işlem gören menkul kıymetler, her gün belirli saatler arasında alınıp
satılmaktadırlar. Bu işlem sürecine "Borsa Seansı" adı verilmektedir. Aynı pazarda işlem
gören tüm menkul kıymetlerin seansı aynı anda başlar ve biter.
IMKB Hisse Senetleri Piyasası’nda “Açılış Seansı-Tek Fiyat” ile birlikte “Sürekli Müzayede
Sistemi-Çok Fiyat” ve “Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede – Çok Fiyat” yöntemleri
kullanılır. Hisse Senetleri Piyasası’nda işlemler gün başında ve ikinci seans başında
yapılan açılış seansında “tek fiyat” yöntemi ile belirlenirken arta kalan diğer sürelerde
“çok fiyat – sürekli müzayede “ sistemi kullanılır. Aşağıda Sürekli Müzayede ve Açılış
Seansı kavramları açıklanmaktadır. Piyasa yapıcılı Sürekli Müzayede ve Tek Fiyat işlem
sistemlerine ilişkin bilgi daha sonraki bir bölümde yer almaktadır.
4.6.4. İşlem Yöntemleri
IMKB Hisse Senetleri Piyasası’nda “Açılış Seansı-Tek Fiyat” ile birlikte “Sürekli Müzayede
Sistemi-Çok Fiyat” ve “Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede – Çok Fiyat” yöntemleri
kullanılır. Hisse Senetleri Piyasası’nda işlemler gün başında yapılan açılış seansında ve
Tek Fiyat bölümlerinde “tek fiyat” yöntemi ile belirlenirken arta kalan diğer sürelerde
“Sürekli Müzayede Sistemi – Çok Fiyat” yöntemleri kullanılır. Aşağıda Sürekli Müzayede
ve Açılış Seansı kavramları açıklanmaktadır. Piyasa yapıcılı Sürekli Müzayede ve Tek
Fiyat işlem sistemlerine ilişkin bilgi daha sonraki bölümde yer almaktadır.
4.6.4.1.
Sürekli Müzayede-Çok Fiyat yöntemi
Sisteme gönderilen alış ve satış emirlerinin seans boyunca farklı fiyat seviyelerinde
eşleşebilmesi, dolayısıyla aynı seans içinde farklı işlem fiyatlarının oluşması nedeniyle bu
yönteme “Sürekli Müzayede - Çok Fiyat Yöntemi” denir. Bu yöntemde emirler sisteme
girildiği anda karşı taraftaki (örneğin alış emri giriliyorsa satış tarafı) emirler sistem
tarafından kontrol edilerek girilen emrin fiyatı karşı tarafta beklemekte olan emirlerin
fiyatlarıyla kesişiyorsa hemen işlem gerçekleştirilir.
Örnek 1:
Alış Lot
Alış Fiyatı
Satış Fiyatı
Satış Lot
40
2,24
2,25
150
100
2,23
2,26
20
15
2,23
2,27
70
200
2,22
2,27
80
50
2,21
Yukarıdaki tabloda görülen emirlerin bulunduğu bir hisse senedi işlem sırasına 20 lotluk
2,24 fiyatlı bir satış emri girildiğinde sistem alış tarafına bakacak, oradaki en iyi fiyatlı alış
emrinden başlayarak emirleri kontrol edecek, girilen seviyeden alışta emir olduğu için
90
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
satış emrini bekleme listesine yazmadan (pasife yazmadan) işlemi hemen
gerçekleştirecektir. Alışta bekleyen 40 lotluk emirle 20 Lot satış emri karşılaşacak, 20 lot
işlem olacak ve işlem sonucunda hisse senedinde beklemekte olan emirler aşağıdaki
şekilde olacaktır;
Alış Lot
Alış Fiyatı
Satış Fiyatı
Satış Lot
20
2,24
2,25
150
100
2,23
2,26
20
15
2,23
2,27
70
200
2,22
2,27
80
50
2,21
Görüldüğü üzere pasifte en iyi fiyat seviyesinde beklemekte olan 40 lotluk emrin 20 lotu
işlem gördüğü için geriye 20 lot pasifte kalmıştır.
Bu örnek üzerinden devam edelim;
Bu defa 200 lot 2,26 fiyatlı bir alış emri geldiğini varsayalım. Bu durumda hangi fiyat
seviyelerinden kaç lot işlem gerçekleşecektir? İşlemler sonrasında emir baz dosyası nasıl
olacaktır?
Sistem bu durumda satış tarafına bakacak ve uygun fiyatlı emir olup olmadığını kontrol
ettiğinde girilen alış emrinin fiyatından daha düşük fiyat seviyesinden (2,25) bile satış
emri olduğunu görecek ve işlem yapmaya o fiyat seviyesinden başlayacaktır. Yani ilk
önce 2,25 fiyat seviyesindeki 150 lotla işlem yapacak (alış emrinin fiyatı 2,26 olduğu
halde işlemin fiyatı, satışta 2,25’ten bekleyen emir olduğu için, 2,25 olmaktadır.), sonra
henüz verilen işlem miktarı sınırı olan 200 lota ulaşılamadığı için verilen alış emrinin
fiyatı olan 2,26 seviyesindeki 20 lotluk satış emri ile de işlem yapacaktır. Sonuçta girilen
bu emir sonucunda 150 lot 2,25, 20 lot ise 2,26 fiyat seviyesinden işlem olacaktır. Emri
veren kişi 2,26’dan almaya razıyken 150 lotu 2,25’ten satın almıştır.
Yapılan toplam işlem miktarı 170 lot olduğu için 200 lotluk emirden kalan işlem
görmemiş 2,26 seviyesinden 30 lotluk miktar alış tarafında emir baz dosyasına
yazılacaktır. İşlem sonucu hisse senedinde pasifte bekleyen emirler şu şekilde olacaktır;
Alış Lot
Alış Fiyatı
Satış Fiyatı
Satış Lot
30
2,26
2,27
70
20
2,24
2,27
80
100
2,23
15
2,23
200
2,22
50
2,21
Sonuçta alışta en iyi fiyat seviyesi değişmiş ve 30 lotluk alış emri bütün alış emirleri
arasında en iyi (yüksek) fiyatlı olması nedeniyle öncelik sıralamasında en üst sıraya
yerleşmiştir. Satış tarafında ise 2,25 ve 2,26 seviyelerinde emir kalmadığı için kalan
emirler arasından zaman önceliğine sahip olan 2,27 seviyesindeki 70 lotluk emir en
öncelikli emir olacaktır.
91
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.6.4.2.
Açılış Seansı
Belirli bir zaman dilimi boyunca emirlerin herhangi bir eşleşme yapılmaksızın Alım-Satım
Sistemi’ne (Sistem) kabul edildiği ve bu süre sonunda en yüksek miktarda işlemin
gerçekleşmesini sağlayan tek bir fiyat seviyesinin (Açılış Fiyatı) hesaplanarak, tüm
işlemlerin bu fiyat seviyesinden gerçekleştirildiği tek fiyat yöntemiyle çalışan özel bir
seans uygulamasıdır.
I. Açılış Seansı İşleyiş Esasları
Açılış Seansı, belirli bir zaman dilimi boyunca emirlerin herhangi bir eşleşme
yapılmaksızın Alım-Satım Sistemi’ne (Sistem) kabul edildiği ve bu süre sonunda en
yüksek miktarda işlemin gerçekleşmesini sağlayan tek bir fiyat seviyesinin (Açılış Fiyatı)
hesaplanarak, tüm işlemlerin bu fiyat seviyesinden gerçekleştirildiği tek fiyat yöntemiyle
çalışan özel bir seans uygulamasıdır.
Açılış seansı temel olarak iki aşamadan oluşur:
1. Emir toplama: Bu süre zarfında emirler Sistem’e iletilir ve öncelik kurallarına göre
sıralanır. Eşleştirme yapılmaz.
2. Açılış fiyatının belirlenmesi ve açılış işlemlerinin gerçekleştirilmesi: Bu süre zarfında
Sistemde yer alan alış-satış emirleri üzerinden yapılan değerlendirme ile açılış fiyatı
belirlenir ve fiyat-zaman önceliği açısından uygun durumda olan emirler, karşılığında
yeterli miktarda emir bulunması şartıyla, açılış fiyatından işleme dönüşür.
Açılış seansı sadece belirli bir piyasa (Ulusal, İkinci Ulusal vs.) ve/veya özellik kodundaki
(Eski, Yeni vs.) hisse senetlerinin tamamı için toplu olarak gerçekleştirilebileceği gibi
sadece belirli bir hisse senedi için de gerçekleştirilebilir.
II. Seans Saatleri
Hisse Senetleri Piyasası'nda 13 Ekim 2008 tarihinden itibaren yürürlüğe giren yeni
düzenlemeler çerçevesinde disketle emir iletimi uygulaması yürürlükten kaldırılmış,
elektronik emir iletim modu işleyiş kuralları ile birinci seans saatleri yeniden
düzenlenmiştir.
Disketle emir iletiminin sona ermesi nedeniyle üyelerimizin özellikle yoğun günlerde
emirlerini rahatça iletebilmeleri amacıyla birinci seans başlangıcındaki açılış seansının
toplam 15 dakikalık (10 + 5) süresi, mevcut durumda 10 dakika olarak uygulanan emir
toplama bölümünün 5 dakika uzatılması suretiyle 20 dakikaya (15 + 5) çıkarılmıştır.
Ayrıca, iki seans arasındaki 120 dakikalık öğle arasının 30 dakika kısaltılarak 90
dakikaya indirilmesine ve bu sürenin birinci seansın 12:00 olan bitiş saatine eklenerek,
seansın yarım saat uzatılmak suretiyle 12:30 da bitirilmesine karar verilmiştir.
Bu düzenleme sonucunda açılış seansının toplam süresi 5 dakika, sürekli müzayede
seansının toplam süresi ise 25 dakika uzatılmış olmaktadır.
19 Ekim 2009 tarihinden itibaren yürürlüğe giren değişiklikle ikinci seansın 17:00 olan
bitiş saati 17:30’a uzatılmıştır. 13 Kasım 2009 tarihinden itibaren devreye alınan yeni
92
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
uygulamalar çerçevesinde Hisse Senetleri Piyasasında işlem görmekte olan ilgili tüm
menkul kıymetlerde birinci seans başlangıcında yapılan açılış seansı uygulamasına ilave
olarak ikinci seansın başında da açılış seansı yer almaya başlamıştır.
III. Açılış Seansı Süreci
a) Açılış Modu
1. Seans : 08:30-09:45
2. Seans 13:45-14:15
-
Girilen emirleri görmek, değiştirmek, bölmek ve iptal etmek için kullanılan
sorgular haricindeki sorgu ekranları kullanım dışıdır.
Piyasa izleme ekranı kapalıdır.
b) Emir Girişi Aşaması
1. Seans
2. Seans
-
: 09:30-09:45
: 14:00-14:15
ExAPI ve klavye ile emir girişi yapılır.
ExAPI ve klavye ile emirler değiştirilebilir, bölünebilir.
ExAPI ve klavye ile istendiği an emirler iptal edilebilir.
c) Açılış İşlemleri Aşaması
1. Seans
2. Seans
-
: 09:45-09:50
: 14:15-14:20
Emir girişi yapılamaz. (Kotasyon emri hariç)
Emir değiştirme, bölme ve iptal yapılamaz.
Açılış fiyatı hesaplanır.
İşlemler gerçekleşir.
Gerçekleşen işlemler piyasa izleme ekranı, tüm mesaj ekranı ve gerçekleşen
işlemler/aktif durum sorgularından görülebilir.
Hesaplanan açılış fiyatı piyasa izleme ekranı ve hisse sorgu ekranlarından
görülebilir.
İşlemler sonrası Sistem sürekli müzayede seansına hazır hale gelir.
Açılış fiyatları, gerçekleşen işlemler, hisse senedi bazında kalan açık emirler ve
endeks bilgisi veri yayın kuruluşlarına gönderilir.
IV. Açılış Seansına İlişkin Önemli Hususlar
a) Açılış Modu’nda Sorguların Durumu
Emir Baz
Kapalı
Fiyat Baz
Kapalı
Açık Emirler
Açık
93
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Aktif Durum
Açık
Emir Durum
Açık
Hisse Sorgu
Açık
Tüm Mesaj Ekranı
Açık
Açılış modu bittiğinde tüm sorgu ekranları açık hale gelir.
b) Kullanılabilecek Emir Türleri
Limit Fiyatlı Emir
Evet. İlk aşamada sadece Limit Fiyatlı Emir kullanılacaktır.
Açılış Fiyatlı Emir (AFE)
İlk aşamada devreye alınmayacaktır.
Açığa Satış Emri
Hayır. Ayrıca AFE
girilemeyecektir
Kalanı İptal Et Emri (KİE)
Hayır
Özel Limit Fiyatlı Emir (OLFE)
Hayır
Özel
Limit
(OLDE)
Hayır
Değerli
Özel Emir
Emir
hiçbir
durumda
açığa
satış
olarak
Hayır
c) Emir Değiştirme, Bölme ve İptal İşlevlerine İlişkin Kurallar
Limit
Fiyatlı
Emir
Açılış
Fiyatlı
Emir
(AFE)
Emir
Bölme
Sürekli müzayede seansındaki uygulamada geçerli kurallar dahilinde
yapılabilir.
Emir
Değiştirme
Emrin fiyatı iyileştirilebilir / kötüleştirilebilir; miktarı azaltılabilir /
artırılabilir (miktar artırıldığında zaman önceliği kaybolur). Tarihli
emirlerin süresi kısaltılabilir.
Emir İptali
Emirler istendiği an iptal edilebilir.
Emir
Bölme
Yapılamaz
Emir
Değiştirme
Emrin miktarı azaltılabilir, artırılabilir (miktar artırıldığında zaman
önceliği kaybolur). AFE limit fiyatlı emre, limit fiyatlı emir AFE’ye
çevrilemez.
Emir İptali
Emirler istendiği an iptal edilebilir.
d) Açılış Seansı İle İlgili Diğer Özellikli Konular
İşlem Görmeyen
Emirlerin Sürekli
Müzayede Seansı’na
Aktarılması
Açılış seansına iletilen ve seans sonunda işlem görmeyen veya kısmi
olarak işlem gören limit fiyatlı emirler sürekli müzayede seansına
aktarılır. İleride uygulanması düşünülen Açılış Fiyatlı Emir (AFE) ise
işlem görmediği takdirde işlem sistemi tarafından otomatik olarak iptal
edilecek, dolayısıyla fiyatsız olan bu emirler sürekli müzayede seansına
aktarılmayacaktır.
94
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Baz Fiyat
Marjı
ve
Fiyat
Maksimum
Miktarı
Lot
Gerçekleşen son seansın ağırlıklı ortalama fiyatları kullanılarak
hesaplanan baz fiyat ve marjlar, hem açılış seansında hem de bu süreci
takip eden sürekli müzayede aşamasında geçerlidir. Açılış işlemleri
Birinci Seansın sürekli müzayede bölümündeki işlemlerle birlikte
değerlendirilerek takip eden seansın baz fiyat ve fiyat marjlarının
hesaplanmasında dikkate alınır.
Sürekli müzayede seansı ile aynı
Fiyat Adımları
Sürekli müzayede seansı ile aynı
Uygulanacak
Hisseler/Pazarlar
Ulusal, Kurumsal Ürünler, İkinci Ulusal ve GİP ile Gözaltı Pazarı’nda
işlem gören hisse senetlerinin Eski (E) ve Yeni (Y) Özellik Kodlu işlem
sıralarında ve Borsa Yatırım Fonu Pazarı’nda işlem gören (F) Özellik
Kodlu işlem sıralarında açılış seansı yapılacaktır.
V. Açılış Fiyatı’nın Hesaplanma Yöntemi
Açılış fiyatı, aşağıda açıklandığı şekilde belirlenir:
En çok işlem miktarının gerçekleşmesini sağlayan fiyat açılış fiyatıdır. Açılış fiyatının
hesabında sadece limit fiyatlı normal emirler dikkate alınır.
Açılış fiyatı olabilecek birden fazla fiyat var ise;
a) Pasifte açılış fiyatından daha iyi fiyatlı emir kalmamasını sağlayacak en fazla iki
fiyat seviyesi olabilir. Bu tür bir durumda açılış fiyatı olabilecek iki fiyattan düşük
olanındaki “alış tarafı emir miktarı toplamı”, yüksek fiyattaki “satış tarafı emir
miktarı toplamı” ile karşılaştırılır. “Alış tarafı emir miktarı toplamı” ve “Satış tarafı
emir miktarı toplamı” sütunlarındaki rakamlar her bir fiyat seviyesindeki toplam
emir miktarlarının en iyi fiyattan en kötü fiyata doğru - diğer bir ifadeyle alış
tarafı için en yüksek fiyattan en düşük fiyata; satış tarafı için ise en düşük
fiyattan en yüksek fiyata doğru - toplanması sonucu bulunmaktadır. Alış tarafı
emir miktarı toplamı fazlaysa yüksek olan fiyat, satış tarafı emir miktarı toplamı
fazlaysa düşük olan fiyat açılış fiyatı olarak belirlenir.
b) Olası iki fiyat seviyesindeki alış ve satış tarafı emir miktarı toplamları da birbirine
eşitse, açılış fiyatı olabilecek söz konusu iki fiyattan Açılış Referans Fiyatı’na
(ARF) (*) yakın olanı açılış fiyatı olarak belirlenir.
c) Hem alış ve satış tarafı emir miktarı toplamları eşit, hem de fiyatlar ARF’ye eşit
uzaklıkta ise, ARF açılış fiyatı olarak belirlenir.
Açılış fiyatı belirlenemiyorsa girilmiş olan tüm limit fiyatlı emirler sürekli müzayede
seansına aktarılır. Açılış fiyatı belirlenmiş ise girilmiş olan limit fiyatlı emirlerden
işlem görmeyenler (bir kısmı işlem gördüyse kalan bölümü) sürekli müzayede
seansına aktarılır.
95
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
(*) Açılış Referans Fiyatı (ARF)
Bilindiği üzere, Hisse Senetleri Piyasası Yönetmeliği’nin 12’nci maddesinde tanımlanmış
olan bir Referans Fiyat kuralı mevcuttur. Bundan ayrı olarak burada ile sadece açılış
seansına özgü bir referans fiyat kavramı oluşturulmuş ve bu kavram “Açılış Referans
Fiyatı – ARF” olarak adlandırılmıştır.
ARF olarak o hisse senedinde işlem gerçekleşmiş en son seanstaki kapanış fiyatı
kullanılır. Ancak;
a) Sermaye artırımı, temettü ödemesi gibi hisse senedinin baz fiyatının değişmesini
gerektiren ve dolayısıyla kapanış fiyatının gösterge olma işlevini kaybettiği
durumlarda, hisse senedinin o seans için geçerli olan düzeltilmiş baz fiyatı ARF
olarak kullanılır.
b) Serbest marjlı bir hisse senedinde açılış fiyatı hesaplanırken ARF’ye bakma gereği
ortaya çıkarsa kapanış fiyatı ARF olarak kullanılamaz. Bu durumda;
1) Eğer hisse senedi için Borsa tarafından belirlenmiş bir referans fiyat varsa
(Hisse Senetleri Piyasası Yönetmeliği 12’nci Maddede tanımlanan türden
Referans Fiyat kastedilmektedir) bu fiyat ARF olarak alınır.
2) Eğer hisse senedi için belirlenmiş bir referans fiyat yoksa, açılış fiyatı
olabilecek iki fiyatın ortalamasının baz fiyat aralığı-adım tablosuna uygun
olarak en yakın fiyat adımına yuvarlanmış hali ARF olarak alınır ve bu fiyata
yakın olan fiyat açılış fiyatı olarak seçilir. Eğer yuvarlama sonucu bulunan fiyat
olası iki fiyata da eşit uzaklıkta ise ARF açılış fiyatı olur.
c) Açılış seansında referans olarak alınacak fiyat ilgili hisse senedinde geçerli olan
fiyat marjının dışındaysa (örneğin kapanış fiyatı bir sonraki seans marj dışında
kalabilir), ARF o seans geçerli olan baz fiyattır.
d) Açılış seansında ARF olarak alınan fiyat ilgili hisse senedinde geçerli olan fiyat
adımına uymazsa, baz fiyat – adım tablosu dikkate alınarak fiyat adımına göre
yuvarlanmış hali ARF olarak kullanılır.
e) İMKB İkincil Piyasası’nda ilk defa işlem görmeye başlayan bir hisse senedinde,
önceki kapanış fiyatı henüz bulunmadığı için, ilk işlem günü ARF olarak alınan fiyat,
hisse senedinin halka arz fiyatının en yakın fiyat adımına yuvarlanmasıyla bulunan
baz fiyatıdır.
f) İMKB Birincil Piyasası’nda halka arz edildikten sonra ikincil piyasada ilk defa işlem
görmeye başlayan bir hisse senedinde ARF olarak alınacak fiyat, bu hisse senedinin
birincil piyasasındaki son işlemin fiyatıdır. Bu fiyat marj dışında kalıyor ise baz fiyat
ARF olarak alınır. Fiyatın adıma uygun olmaması durumunda ise en yakın adıma
yuvarlama yapılır.
96
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
İMKB Birincil Piyasası’nda halka arzı devam ederken ikincil piyasada da işlem
görmeye başlayan bir hisse senedinde ARF olarak alınan fiyat, bu hisse senedinin
birincil piyasasındaki son işlemin fiyatıdır. Bu fiyat marj dışında ise baz fiyat ARF
olarak alınır. Fiyatın adıma uygun olmaması durumunda ise en yakın adıma
yuvarlama yapılır.
g) Bir hisse senedinin “Yeni” sırası işleme açıldığında;
1) Baz fiyat varsa, bu fiyat ARF olarak alınır.
2) Eğer Borsa tarafından tanımlanmış bir referans fiyat varsa, bu fiyat ARF
olarak alınır. Bu fiyat adıma uygun değilse yuvarlanmış hali ARF olarak
dikkate alınır.
3) Eğer “Yeni” sırası serbest marjla işleme açılıyorsa ve referans fiyat da yoksa,
ARF’nin hesaplanmasında yukarıda serbest marjlı hisseler için belirtilen kural
(b.2) uygulanır.
h) Şirket birleşme, devralma, devir olma durumlarında;
1) Hisse senedinde baz fiyat varsa, söz konusu baz fiyat ARF olarak dikkate
alınır.
2) Eğer hisse için Borsa tarafından hesaplanmış bir referans fiyat varsa, bu fiyat
ARF olarak dikkate alınır. Bu fiyat adıma uygun değilse yuvarlanmış hali ARF
olarak dikkate alınır.
3) Eğer hisse serbest marjlıysa ve referans fiyat da yoksa, bu hisse senedi için
ARF’nin hesaplanmasında yukarıda serbest marjlı hisseler için belirtilen kural
(b.2) uygulanır
Borsa Yönetim Kurulu, önceden ilan etmek koşuluyla, ARF’nin yukarıda belirtilen
yöntemlerden farklı bir şekilde belirlenmesine karar verebilir.
VI. Açılış Fiyatlı Emirler (AFE)
Sadece açılış seansında (Gün başındaki veya hisse bazındaki açılış seansı) kullanılabilen
fiyatsız bir emir türüdür. Fiyat alanına sıfır (0), miktar alanına ise işlem yapılmak istenen
miktar lot olarak yazılarak Sistem’e gönderilir.
AFE, açılış seansı uygulamasının ilk aşamasında devreye alınmayacaktır. Bu emir
türünün ilerleyen zaman içinde gelişen koşullara göre devreye alınması planlanmaktadır.
Uygulandığında AFE’nin işleyişi aşağıdaki esaslar çerçevesinde olacaktır:
1. AFE açılış fiyatı hesabında dikkate alınmaz. Açılış fiyatı sadece limit fiyatlı emirler
dikkate alınarak belirlenir.
97
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
2. AFE karşı tarafta uygun fiyat seviyesinde yeterli miktarda fiyatlı emir veya AFE
olduğu takdirde, açılış fiyatından işlem görür. Limit fiyatlı emir ve AFE’nin işlem
görme önceliği konusu (VII) numaralı başlık altında anlatılmıştır.
3. Bir hisse senedinde açılış fiyatı oluşmazsa AFE’ler hiç işlem görmez ve açılış seansı
sonunda sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. Açılış fiyatı oluştuğu
durumda ise kısmen işlem gören AFE’den kalan kısım açılış işlemleri sonrasında
iptal edilir. Dolayısıyla AFE’ler sürekli müzayede seansına ve Tek Fiyat bölümüne
aktarılmaz. Hisse senedinin sırası açılış sona ermeden işleme kapatılmışsa AFE’ler
seans sonuna kadar korunacak, seans sonunda kapalılık devam ettiği takdirde
1’inci Seans bitiminde seanslık emirlerle birlikte AFE’ler de iptal edilecektir.
4. AFE’nin miktarı azaltılabilir, arttırılabilir. Ancak miktar arttırıldığında zaman
önceliği kaybolur.
5. Değiştirilerek AFE limit fiyatlı bir emre, limit fiyatlı bir emir de AFE haline
getirilemez.
6. AFE bölünemez.
7. AFE son emir olma koşulu aranmaksızın, açılış işlemleri aşaması haricinde,
istendiği an iptal edilebilir.
8. AFE’ler öncelik açısından limit fiyatlı emirlerin altında yer alır, kendi aralarında ise
zaman önceliğine göre sıralanırlar.
9. AFE’yle bir defada girilebilecek en yüksek miktar ilgili menkul kıymet için
belirlenmiş olan maksimum lot miktarını aşamaz.
10. Üyelerimizin serbest marj ile işlem gören hisse senetlerinde açılış seansına AFE
kabul ederken özellikle bu durumda risk arz eden iki temel hususu göz önünde
bulundurarak emrin teminatını belirlemeleri yararlı olacaktır:
a) Hisse serbest marjla işlem görmektedir yani o seans herhangi bir fiyat sınırı
bulunmamaktadır.
b) AFE yapısı gereği herhangi bir fiyat bilgisi içermemektedir, dolayısıyla işlem
görüp görmeyeceği, görürse de hangi fiyattan işlem göreceği piyasa koşullarına
bağlıdır.
VII. Emirlerin İşlem Görme Sırası
Açılış fiyatından daha “iyi” fiyat seviyelerindeki limit fiyatlı emirler (alışta daha yüksek,
satışta daha düşük fiyatlı emirler) ve açılış fiyatı seviyesindeki limit fiyatlı emirler, karşı
tarafta yeterli miktarda emir bulunması şartıyla, önce fiyat sonra zaman önceliği dikkate
alınarak açılış fiyatından eşleşerek işlem görür.
98
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Bir tarafta açılış fiyatı seviyesinde bekleyen limit fiyatlı emirler kalmasına rağmen karşı
tarafta eşleşebilecek fiyat seviyesinde limit fiyatlı emrin bulunmadığı durumda, bu limit
fiyatlı emirler karşı taraftaki AFE’ler ile eşleşerek işlem görür. AFE’ler arasındaki öncelik
sıralaması emrin sisteme giriş zamanına göre belirlenir. Her iki tarafta da açılış fiyatı
seviyesindeki limit fiyatlı emirlerin tükenmesinin ardından, alış ve satış tarafındaki
AFE’ler birbirleri ile karşılaşarak açılış fiyatından işleme dönüşürler.
VIII. Veri Yayını
Gün başında ve 2’nci Seansın başında yapılan açılış seansının emir girişi aşamasında
hisse senetlerine ve endekse ilişkin veri yayını yapılmaz. Açılış işlemlerinin başlamasıyla
birlikte açılış fiyatları, gerçekleşen işlemler, işlemler sonrası kalan emirlere ilişkin bilgiler
ve hesaplanan Endeks değerleri, veri yayın kuruluşlarına gönderilir.
Gün başında ve 2’nci Seansın başında yapılan açılış seansında henüz açılış işlemleri
yapılmadan bir hisse senedi sırasının geçici olarak işleme kapatılması sonucu bu süreçte
ve devamındaki sürekli müzayede seansı boyunca kapalı durumda kalan bir hisse
senedi, kapalı kaldığı bu süreç boyunca, dahil olduğu endekslerin hesabına işlem
gördüğü son seanstaki kapanış fiyatı ile katılır. Bahsedilen geçici kapalılık hali Borsa
tarafından hisse senedinde yaşanan önemli bir gelişme sonucu oluşan belirsizliğin sona
erdirilmesi amacıyla şirketten bilgi istenmesi vs. sebeplerle yapılan işleme kapatmaları
içermektedir.
Gün başında ve 2’nci Seansın başında yapılan açılış seansındaki uygulamaya paralel
olarak, hisse senedi bazında yapılan açılış seansında da emir toplama aşaması süresince
söz konusu hisse senedine ilişkin olarak veri yayını yapılmaz. Emir giriş aşaması
boyunca hisse senedi endeks hesaplamasına, işlem gördüğü son seanstaki kapanış fiyatı
ile katılır. Hisse senedindeki açılış işlemlerinin bitişiyle birlikte veriler hemen yayına
gönderilir, endeksin ilk güncellenişinde hisse senedindeki açılış fiyatı son işlem fiyatı
olarak dikkate alınarak hesaplama yapılır. Bu tür açılışlar sonunda, açılış sonrası
durumun değerlendirilmesi amacıyla, hisse senetleri geçici olarak işleme kapatılmakla
birlikte, ikinci paragraftaki durumdan farklı olarak bu kapalılık sürecinde hisse senedi
endeks hesabına açılış fiyatıyla katılır.
IX. Gerçekleşen İşlemler ve İşlem Defterleri
Üyeler açılış seansı işlemlerini Borsa ERD (Elektronik Rapor Dağıtım) sayfasından 1’inci
Seans ve 2’nci Seans sonunda sürekli müzayede seansı işlemleriyle birleştirilmiş olarak
temin edebileceklerdir.
X. Bültende Açılış İşlemleri
Açılış seansında hisse senetlerinin gerçekleşen açılış fiyatları, Günlük Bültende ayrı bir
kolonda açılış fiyatları olarak ilan edilir. Ancak açılış fiyatı dışındaki hisse bazında bilgiler
–açılış seansında gerçekleşen işlem miktarı, işlem hacmi, sözleşme sayısı bilgileri- ayrı
99
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
olarak yayınlanmaz. Bu bilgiler sürekli müzayede seansı bilgileri ile birleştirilerek
yayınlanır. Piyasa (Ulusal, İkinci Ulusal vs.) bazında gerçekleşen açılış seansı işlem
miktarı, işlem hacmi ve sözleşme sayısı bilgileri ise ayrı bir tablo halinde bültende
yayınlanır. Açılış fiyatlarına göre hesaplanan Fiyat Endeksleri de Günlük Bültende Açılış
Endeks Değeri olarak ayrı bir kolonda ilan edilir.
AÇILIŞ FİYATI HESAPLAMASINA İLİŞKİN ÖRNEKLER:
1. En Çok İşlemin Gerçekleşebileceği Tek Bir Fiyat Seviyesi Bulunması Durumu
Örnek - 1:
Emirler
Tür
S
A
A
A
S
S
A
Fiyat
3,22
3,21
3,20
3,20
3,20
3,18
3,18
Miktar
100
100
70
30
100
100
100
Emirlerin sisteme girişi tablodaki sırayladır. Bu emirlere göre oluşturulan aşağıdaki
“Açılış Tablosunda” (Tablo-1) Alış Lot, Fiyat ve Satış Lot başlıkları bir tür Fiyat Baz
dosyası olarak düşünülebilir. “Fiyat” sütununda sistemdeki emirlerin fiyat seviyeleri en
yüksekten en düşüğe doğru sıralanmakta, Alış Lot ve Satış Lot sütunlarında ise bu fiyat
seviyelerinde bulunan alış ve satış emirlerinin toplam miktarları gösterilmektedir.
Tablo - 1 (Açılış Tablosu)
Alış Tarafı
Emir Miktarı Toplamı
0
100
200
300
Alış Lot
0
100
100
(70+30)
100
Fiyat
3,22
3,21
3,20
Satış
Lot
100
0
100
3,18
100
Satış Tarafı
Emir Miktarı Toplamı
300
200
200
İşlem
Miktarı
0
100
200
100
100
“Alış tarafı emir miktarı toplamı” ve “Satış tarafı emir miktarı toplamı” sütunlarındaki
rakamlar ise her bir fiyat seviyesindeki toplam emir miktarlarının en iyi fiyattan en kötü
fiyata doğru - diğer bir ifadeyle alış tarafı için en yüksek fiyattan en düşük fiyata; satış
tarafı için ise en düşük fiyattan en yüksek fiyata doğru- toplanması sonucu
bulunmaktadır. Bu sütunların işlevi, açılış fiyatı olarak seçilen herhangi bir fiyat
seviyesinden kaç lot işlem olabileceğinin hesaplanabilmesini sağlamaktır. Alış tarafı için,
seçilen fiyat ve daha yüksek fiyatlardaki emirlerin miktarlarının, satış tarafı için ise
seçilen fiyat ve daha düşük fiyatlardaki emir miktarlarının toplanması suretiyle
hesaplanır.
100
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Örneğin, 3,20 fiyat seviyesi için alış tarafı toplamı bulunurken öncelik kuralına uygun
olarak daha iyi bir fiyat seviyesi olan 3,21’deki 100 lotluk miktara 3,20’deki 100 lot
eklenir ve 200 rakamına ulaşılır. 3,20 açılış fiyatı olarak seçilirse daha iyi fiyatlardan
girilmiş emirler de dahil, işlem görebilecek toplam 200 lot alış emri var demektir. Ama bu
miktarda işlem olması satış tarafında yeterli miktarda emir olup olmamasına bağlıdır.
Satış tarafı toplamı bulunurken ise 3,20’den daha iyi bir fiyat seviyesi olan 3,18’daki 100
lotluk miktara 3,20’deki 100 lot eklenir ve 200 rakamına ulaşılır. 3,20 açılış fiyatı olarak
seçilirse daha iyi fiyatlardan girilmiş emirler de dahil, işlem görebilecek toplam 200 lot
satış emri var demektir.
Tablo-1’in en son sütununda ise alış-satış tarafı emir miktarı toplamı sütunlarındaki
miktarlara göre her fiyat seviyesinde, eğer açılış fiyatı olarak seçilirlerse,
gerçekleşebilecek işlem miktarları gösterilmiştir. Gerçekleşebilecek işlem miktarı alış ve
satış tarafı emir miktarı toplamlarından düşük olanına göre belirlenmektedir. 3,22’ye
bakıldığında satış tarafı emir miktarı 300 olmasına rağmen alış tarafı emir toplamı 0(sıfır)
olduğu için bu seviyede işlem gerçekleşemez. 3,21 açılış fiyatı olarak seçilirse işlem
miktarı 100 lottur. 3,20 fiyat seviyesindeki alış tarafı toplamı da 200 lot (3,21’den 100 lot
+ 3,20’den 100 lot) – satış tarafı toplamı da 200 lottur. (3.18’dan 100 lot + 3,20’den 100
lot) Bu verilere göre 3,20 fiyat seviyesinden gerçekleşebilecek işlem miktarı 200 lottur.
3,18 fiyat seviyesindeki alış tarafı toplamı 300 lot satış tarafı toplamı ise 100 lottur.
Dolayısıyla 3,18 açılış fiyatı olarak seçildiği takdirde gerçekleşebilecek işlem miktarı 100
lottur. Olası işlem miktarları arasından en yükseği olan 200 lotun gerçekleşmesini
sağlayan fiyat seviyesi olması nedeniyle, bu hisse senedinin açılış fiyatı 3,20’dir.
İşlemler en iyi fiyatlı emirlerin karşılaştırılmasıyla başlayarak daha kötü fiyatlardakilere
doğru giden bir eşleme mantığında ve belirlenen tek bir fiyattan (açılış fiyatından) yapılır.
İlk önce alış tarafındaki en iyi fiyatlı emir olan 3,21 fiyatlı 100 lotluk emir, satış
tarafındaki en iyi fiyatlı emir olan 100 lotluk 3,18 fiyatlı emirle tam olarak eşleşerek işlem
görür. 2. ve 3. işlem ise sırasıyla 3,20 fiyat seviyesindeki 70(zaman önceliği nedeniyle ilk
olarak bu emir işlem görecektir) ve 30 lotluk lotluk alış emirlerinin yine 3,20
seviyesindeki 100 lotluk satış emriyle eşleşmesi sonucunda oluşur.
Açılış Fiyatı
İşlem Miktarı
3,20
200
Açılış sırasında işlem görmeyen veya kısmi olarak işlem gören limit fiyatlı emirler fiyat ve
zaman öncelikleri korunarak sürekli müzayede seansına aktarılır. Açılış sonrasında 3,18
fiyat seviyesindeki 100 lotluk alış emri ile 3,22 fiyat seviyesindeki 100 lotluk satış emri
işlem görmeden kaldığı için, hisse senedinin Açık Emirler Dosyası sürekli müzayede
bölümü başlangıcında aşağıdaki şekilde olacaktır;
Alış Lot
Alış Fiyat
Satış Fiyat
100
3,18
3,22
Satış
Lot
100
101
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
2) En Fazla İşlem Şartını Sağlayan İki Fiyat Seviyesinin Bulunması Durumu
i) Alış tarafı emir miktarı toplamının satış tarafı emir miktarı toplamından
fazla olması durumu
Örnek - 2:
Tablo - 2 (Açılış Tablosu)
Alış Tarafı
Emir
Miktarı
Toplamı
Alış
Lot
Fiyat
Satış
Lot
Satış Tarafı
Emir Miktarı Toplamı
İşlem
Miktarı
100
100
30,50
100
300
100
200
100
30,40
0
200
200
220
20
29,50
100
200
200
220
0
29,20
100
100
100
270
50
29,00
0
0
0
Bu örnekte olabilecek en yüksek işlem miktarı 200 lottur ve bu miktarda işlem hem
30,40 hem de 29,50 fiyat seviyesinde gerçekleşebilmektedir. Burada alış ve satış tarafı
emir miktarı toplamlarının karşılaştırılması kuralı devreye girmektedir. Bu karşılaştırma
olası iki açılış fiyatından düşük olanındaki alış tarafı toplamı rakamının, yüksek fiyat
seviyesindeki satış tarafı toplamı rakamıyla karşılaştırılması yoluyla yapılır. 29,50
seviyesindeki alış tarafı toplamı rakamı 220 lot iken 30,40 seviyesindeki satış tarafı
toplamı rakamı 200 lottur. Dolayısıyla burada bir alış tarafı ağırlığı söz konusudur ve
yüksek fiyat olan 30,40 açılış fiyatı olarak seçilecektir.
Açılış fiyatı
İşlem
Miktarı
ii)
30,40
200
Satış tarafı emir miktarı toplamının
toplamından fazla olması durumu
alış
tarafı
emir
miktarı
Örnek - 3:
Tablo – 3 (Açılış Tablosu)
Alış Tarafı
Emir Miktarı Toplamı
Alış
Lot
Fiyat
Satış
Lot
Satış Tarafı
Emir Miktarı Toplamı
İşlem
Miktarı
100
100
30,50
0
300
100
200
100
30,40
100
300
200
202
2
30,00
100
200
200
202
0
29,50
100
100
100
252
50
29,20
0
0
0
30,40 ve 30,00 fiyat seviyelerinin ikisinde de 200 lotluk işlem gerçekleşebilir. Ancak
satış tarafı emir miktarı toplamı rakamı 300 lot iken alış tarafı emir miktarı toplamı 202
102
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
lottur. Satış ağırlığı söz konusu olduğundan düşük fiyat olan 30,00 açılış fiyatı olarak
seçilir.
Açılış Fiyatı
30,00
İşlem Miktarı
iii)
200
Alış ve satış tarafı emir miktarı toplamlarının eşit, fakat fiyatlardan
birinin Açılış Referans Fiyatı’na daha yakın olduğu durum
Örnek - 4:
Tablo – 4 (Açılış Tablosu)
Alış Tarafı
Emir
Miktarı
Toplamı
100
Alış
Lot
Fiyat
Satış
Lot
Satış Tarafı
Emir Miktarı Toplamı
İşlem
Miktarı
100
30,50
100
400
100
200
100
30,40
100
300
200
300
100
30,00
100
200
200
500
200
29,00
100
100
100
Önceki
Fiyatı
Kapanış
30,50
Bu örnekte en yüksek işlem miktarı olan 200 lotu sağlayan 30,40 ve 30 fiyat
seviyelerindeki alış ve satış tarafı emir miktarı toplamları eşittir (300 lot). Açılış Referans
Fiyatı’na bakma gereği doğmuştur. Sermaye artırımı vb. gibi özellikli bir durum olmadığı
için Kapanış Fiyatı olan 30,50 Açılış Referans Fiyatı (ARF) olarak alınarak, bu fiyata daha
yakın olan 30,40 Açılış Fiyatı olarak seçilecektir.
Açılış Fiyatı
30,40
İşlem Miktarı
iv)
200
Alış ve satış tarafı emir miktarı toplamlarının eşit ve her iki fiyatın
Açılış Referans Fiyatı’na eşit uzaklıkta olduğu durum
Örnek - 5:
Tablo – 5 (Açılış Tablosu)
Alış Tarafı
Emir
Miktarı
Toplamı
Alış
Lot
Fiyat
Satış
Lot
100
100
31,00
100
400
100
200
100
30,80
100
300
200
300
100
30,20
100
200
200
500
200
30,00
100
100
100
Önceki Kapanış
Fiyatı
Satış Tarafı
Emir Miktarı Toplamı
İşlem
Miktarı
30,50
103
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Bu örnekte en yüksek işlem miktarı olan 200’ü sağlayan 30,80 ve 30,20 fiyat
seviyelerindeki Alış ve Satış Tarafı Toplamları eşittir (300 lot). Açılış Referans Fiyatı’na
bakma gereği doğmuştur. Kapanış Fiyatı olan 30,50 Açılış Referans Fiyatı (ARF) olarak
alındığında olası Açılış Fiyatlarının ikisi de bu rakama eşit uzaklıktadır. Dolayısıyla ARF
olan 30,50 Açılış Fiyatı olarak seçilecektir.
Açılış Fiyatı
30,50
İşlem Miktarı
200
3. İki Olası Açılış Fiyatının Bulunduğu ve Açılış Referans Fiyatı Olarak Alınacak
Bir Fiyatın Bulunmadığı Durum
Örnek - 6
Tablo – 6 (Açılış Tablosu)
Alış Tarafı
Emir Miktarı Toplamı
Alış
Lot
Fiyat
Satış
Lot
10
10
4,98
0
30
10
30
20
4,96
0
30
30
30
0
4,94
18
30
30
30
0
4,92
12
12
12
Baz Fiyatı
Serbest
Marj
Kapanış
Fiyatı
6.16
Satış Tarafı
Emir Miktarı Toplamı
İşlem
Miktarı
Bu hisse senedinde olası en yüksek işlem miktarı 30 lot 4,96 ve 4,94 seviyelerinin
ikisinde de mümkün. Alış ve satış tarafı toplamları da eşit olduğu için ARF’ye bakma
gereği doğmuştur. Kapanış fiyatı ARF olarak alınamaz; çünkü hisse senedi serbest
marjla işlem görmektedir. Borsa tarafından tanımlanmış, Açılış Referans Fiyatı olarak
kullanılabilecek bir Referans Fiyat da bulunmamaktadır. Bu durumda, olası iki fiyatın
ortalaması olan 4,95 ((4,96+4,94)/2) rakamı ARF olarak kullanılır. Olası fiyatların ikisi
de 4,95’e aynı uzaklıkta olduğu için Açılış Fiyatı 4,95 olarak seçilir.
Açılış Fiyatı
4,95
İşlem Miktarı
30
4. Açılış Fiyatlı Emir Uygulamasına İlişkin Örnek
Örnek - 7
Emirler:
Tür
Fiya
Miktar
104
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
t
A
5,02
70
A
5,02
130
A
5,00
100
S
4,98
20
S
4,98
80
S
5,00
20
A
AFE
50
A
AFE
100
S
AFE
50
S
AFE
100
S
5,04
200
A
4,96
100
Emirlerin sisteme girişi tablodaki sırayladır.
Tablo - 7 (Açılış Tablosu)
Alış Tarafı
Emir Miktarı
Toplamı
Alış Lot
Fiyat
Satış
Lot
Satış Tarafı
Emir Miktarı Toplamı
İşlem
Miktarı
0
0
5,04
200
320
0
200
200
(70+130
)
5,02
0
120
120
300
100
5,00
20
120
120
300
0
4,98
100
(20+80)
100
100
400
100
4,96
0
0
0
150
(50+100
)
AFE
150
(50+100
)
Önceki Kapanış
Fiyatı
4,96
Tablodan görüldüğü üzere, olabilecek en yüksek işlem miktarı 120 lottur ve bu miktarda
işlem 5,02 ve 5,00 fiyat seviyelerinin ikisinde de gerçekleşebilmektedir. Burada alış ve
satış tarafı toplamlarının karşılaştırılması kuralı devreye girmektedir. Alış tarafı toplamı
rakamı 300 iken satış tarafı toplamı 120 lottur. Dolayısıyla yüksek fiyat olan 5,02 açılış
fiyatı olarak seçilir.
İşlemlerin hepsi açılış fiyatı olan 5,02 fiyat seviyesinden gerçekleşir. İşlemlerin
sıralaması ise şu şekildedir;
105
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
1. İşlem: 4,98 fiyattan girilen 20 lot Satış emri 5,02’den girilen 70 lotluk Alış emri
ile eşleşerek 20 lotluk bir işlem yaratır.
2. İşlem: 4,98 fiyattan girilen 80 lot Satış emri 5,02’de 50 lotla (70 lotluk emirden
kalan) eşleşerek 50 lotluk bir işlem yaratır.
3. İşlem: 4,98 fiyat seviyesinde kalan 30 lot satış emri(80’den kalan) 5,02’deki 130
lotla eşleşerek 30 lotluk işlem yaratır.
4. İşlem: 5,00 fiyat seviyesindeki 20 lotluk satış emri 5,02’deki 100 lotluk (130
lottan artakalan) Alış emri ile karşılaşarak 20 lot işlem yaratır.
5. İşlem: Satış tarafında Açılış fiyatından daha iyi fiyatlı veya açılış fiyatında limit
fiyatlı emir kalmamasına rağmen AFE emirleri olduğu için işlemler devam eder.
50 lot satış AFE emri 80 lotluk (130 lottan kalan) 5,02’lik Alış emriyle
karşılaşarak 50 lot işlem yaratır.
6. İşlem: Satış tarafındaki ikinci AFE emri olan 100 lotluk emir 5,02 ‘deki 30 lotluk
(130 lottan kalan) Alış emri ile karşılaşarak 30 lotluk bir işlem yaratır.
7. İşlem: Satış tarafındaki 70 lotluk AFE (100’den kalan) Alış tarafındaki 50 lotluk
AFE ile karşılaşarak 50 lot işlem yaratır.
8. İşlem: Satış tarafındaki 20 lotluk AFE (100’den kalan) Alış tarafındaki 100 lotluk
AFE ile karşılaşarak 20 lot işlem yaratır. Alış AFE’nin geri kalan 80 lotluk kısmı,
karşılığında Satış tarafında emir kalmadığı için sistem tarafından otomatik olarak
iptal edilir.
Burada dikkat edilmesi gereken önemli nokta, açılış fiyatı hesabında sadece fiyatlı
emirler dikkate alındığı için 120 lot olarak bulunan en yüksek işlem miktarı rakamının,
AFE’lerin limit fiyatlı emirlerle ve AFE’lerle karşılaşarak işlem görmesi sonucunda 270’e
yükselmiş olmasıdır.
Açılış Fiyatı
5,02
İşlem Miktarı
270
Açılış Sonrası Hisse Senedindeki Fiyat Baz Dosyası;
Alış Lot
Alış Fiyat
100
5,00
100
4,96
Satış Fiyat
5,04
Satış Lot
200
4.6.4.3.
İşlem Sisteminin Genel Yapısı ve Emir İletiminde
Kullanılan Yöntemler
4.6.4.3.1. İMKB Express API (ExAPI) Kanalıyla Emir İletimi
İMKB Express-API (ExAPI), uzaktan erişim projesi kapsamında Hisse Senetleri Piyasası
(HSP) Elektronik Alım Satım Sistemi ile üyelerin merkezi sistemlerini elektronik bir
106
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
altyapı, iletişim protokolü ve kullanım yöntemi aracılığıyla bağlamak, üyelerin bu yapı
vasıtasıyla emir işlemlerini (emir giriş, emir düzeltme, emir bölme, emir iptal, emir
durum sorgusu fonksiyonlarını) elektronik ortamda yürütebilmelerini sağlamak için
oluşturulmuş olan bir mesajlaşma arayüzüdür. Bu arayüz, üye sistemi ile Hisse Senetleri
Piyasası Temsilci Ekranı (İMKB ExAPI Bilgisayarı) arasındaki iletişim yöntemlerini ve
mesaj yapılarını belirlemektedir. Bu yapı sayesinde üyeler, “mesajlaşma” yöntemini
kullanarak kendi bilgisayar sistemleri aracılığı ile İMKB Alım Satım Sistemine doğrudan
(yani İMKB Kullanıcı Terminalleri ile klavye ve ekranların kullanılmasına gerek
kalmaksızın) kendi bilgisayar sistemleri aracılığı ile erişebilmekte; emir gönderme, emir
iyileştirme, emir bölme, emir iptali ve emir durum sorgusu gibi temel bazı fonksiyonları
doğrudan gerçekleştirebilmektedir.
Her iki seansın her aşamasında ExAPI yöntemi kullanılarak emir iletimi mümkündür.
ExAPI aracılığı ile Ulusal, Kurumsal Ürünler, İkinci Ulusal, Fon, ve sadece 2. Seansta bu
pazarlara ek olarak Gözaltı pazarındaki işlem sıralarına emir gönderilebilmektedir. Bu
pazarlarda işlem gören Eski (E), Yeni (Y), Fon (F), Rüçhan (R) özellik kodlu işlem
sıralarına emir girilebilmektedir. Yazılım geliştirme çalışmaları sonucu 19 Aralık 2008
tarihinde yürürlüğe giren yeni uygulamayla daha önceden izin verilmeyen Birincil Piyasa,
Resmi Müzayede ve Temerrüt işlem sıralarına ExAPI aracılığıyla emir gönderimine imkan
tanınmıştır.
Yeni uygulama kapsamında;

Eski, Yeni ve Fon hisse senetlerinin Birinci Piyasa işlemlerinin ayrımının özellik
kodundan yapılabilmesi amacıyla, “B” özellik kodu uygulamadan kaldırılarak yerine
“BE”, “BY” ve “BF” özellik kodlarının kullanılması için gerekli düzenleme yapılmış ve bu
sıralara emir girilebilmesi sağlanmış,

Eski, Yeni, Rüçhan ve Fon sıralarının Resmi müzayede işlemlerinin yapıldığı “ME” ,
“MY”, “MR” ve “MF” özellik kodlu işlem sıralarına emir girilebilmesi sağlanmış,(Geçici
bir düzenleme ile resmi müzayede işlemleri E, Y, R, F özellik kodlu hisselere emir
girilerek yapılmaktadır.)

Eski, Yeni, Rüçhan ve Fon sıralarının Temerrüt işlemlerinin yapıldığı “TE”, ”TY”, ”TR”
ve “TF” özellik kodlu işlem sıralarına emir girilebilmesi sağlanmıştır.
ExAPI aracılığı ile Toptan Satışlar Pazarı'na emir girilememektedir.
19 Aralık 2008 tarihinde başlayan yeni uygulamanın getirdiği ilave imkanlarla ExAPI
terminalleri aracılığıyla emir türlerinden Özel Emirler hariç tutulmak üzere Limit Fiyatlı
Normal Emirler, (açılış seansı dışında) KİE, Özel Limit Fiyatlı Emir ve Limit Değerli Emir
türündeki tüm emirler kullanılabilmektedir.
Sermaye Piyasası Kurulu’nun (Kurul) Seri:V, No:6 sayılı “Aracılık Faaliyetlerinde Belge ve
Kayıt Düzeni Hakkında Tebliğ”inin emir girişlerinde müteselsil sıra numarası
uygulamasına ilişkin 9’uncu maddesi hükmünün Borsa terminallerindeki uygulamasına
ilişkin olarak Borsamızca yeni bir yöntem geliştirilmiş; bu yöntem, Borsamız ve TSPAKB
arasında varılan mutabakat üzerine Kurul’a bildirilmiş ve Kurul’un onayıyla 1 Ocak 2010
107
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
tarihinden itibaren devreye alınmıştır. Uygulanmaya başlanan yöntem ana hatları
itibarıyla, Hisse Senetleri Piyasası Alım-Satım Sistemi’ne (Sistem) doğrudan bağlı Borsa
terminallerinden girilen emirler ve gerçekleşen işlemlerin üye merkezine de gönderilerek
üye tarafındaki sistemler tarafından takip edilebilmesi ve üye tarafından gerekli
görüldüğünde söz konusu üye temsilcisinin işlemlerinin durdurulabilmesine imkan
sağlanması şeklinde özetlenebilir.
4.6.5. Ulusal Pazar
İMKB’nin temel pazarı olan Ulusal Pazar, Borsa kotunda bulunan ve asgari tedavül
kriterlerine haiz şirketlerin hisse senetlerinin, güven ve istikrar içerisinde işlem gördüğü
pazardır.
Ulusal Pazar; 09:30-12:30 ile 14:00-17:30 saatleri arasında yer alan iki seansta, Yönetim
Kurulu kararıyla pazarı açılmış, İMKB 100 Endeksi’ne dahil olan, olmayan ve Borsa
kotunda yer alan her şirkete ait hisse senedi için alım satım işlemlerinin gerçekleştirildiği
pazardır. Takas süresi T+2’dir.
4.6.6. Kurumsal Ürünler Pazarı
Ulusal Pazarda işlem görmekte olan menkul kıymet yatırım ortaklıkları, gayrimenkul
yatırım ortaklıkları, girişim sermayesi yatırım ortaklıkları hisse senetleri ile borsa yatırım
fonları katılma belgeleri 13 Kasım 2009 tarihinden itibaren devreye alınan uygulama
kapsamında kot içi pazar niteliğindeki Kurumsal Ürünler Pazarında (KÜP) sürekli
müzayede yöntemi ile işlem görmeye başlamıştır. Ayrıca düzenleme çalışmalarının
tamamlanmasının ardından aracı kuruluş varantları da Kurumsal Ürünler Pazarında
yapılandırılmış ürünler başlığı altında işlem görmeye başlamıştır. Kurumsal Ürünler
Pazarında uygulanması planlanan diğer işlem yöntemlerine (piyasa yapıcılı sürekli
müzayede ve tek fiyat) ilişkin esaslar ayrıca düzenlenmiştir.
4.6.6.1.
Yeni Düzenlemeler
4.6.6.1.1.
Aracı Kuruluş Varantları ve Varant Pazarı
Aracı Kuruluş Varantlarının Borsamız Hisse Senetleri Piyasası bünyesinde işlem
görebilmesi için Kurumsal Ürünler Pazarı başlığı altında “V” özellik kodu ile bir varant
pazarı oluşturulmuştur. SPK’nın Seri:III, No:37 sayılı Tebliği uyarınca Aracı Kuruluş
Varantlarının Borsa kotuna alınması ve Borsamız bünyesindeki Kurumsal Ürünler
Pazarında işlem görmesine ilişkin usul ve esaslar 05.01.2010 tarih ve 318 sayılı İMKB
Genelgesi ile düzenlenmiş ve kamuya duyurulmuştur.
Varantlar, elinde bulunduran kişiye, dayanak varlığı ya da göstergeyi önceden belirlenen
bir fiyattan belirli bir tarihte veya belirli bir tarihe kadar alma veya satma hakkı veren ve
bu hakkın kaydi teslimat ya da nakit uzlaşı ile kullanıldığı menkul kıymet niteliğindeki
sermaye piyasası araçlarını ifade etmektedir.
Varantlar yapılandırılmış ürünler sınıfında yer alan ve menkul kıymetleştirilmiş opsiyon
özelliklerini taşıyan ürünlerdir. Varantlar, finansal bir varlığa ya da göstergeye dayalı
108
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
olarak çıkartılırlar. Varantların alım ya da satım hakkı verdiği bu finansal araçlar
“dayanak” olarak adlandırılır.
Varanta bağlı hakkın ilgili olduğu aracın, hisse senedinden (bir ya da daha fazla sayıda)
oluşması durumunda “dayanak varlık” ifadesi kullanılırken hakkın ilgili olduğu aracın
endeks olması durumunda “dayanak gösterge” ifadesi kullanılmaktadır.
Varantların alma ya da satma hakkı verdiği “dayanak varlık” tek bir hisse senedi
olabileceği gibi birden fazla hisse senedinden oluşan bir sepet de olabilir. Bu senetler
İMKB Hisse Senetleri Piyasasında işlem gören ve İMKB 30 Endeksinde yer alan hisse
senetlerinden seçilebilir.
4.6.6.2.
Pazarın İşleyişi
4.6.6.2.1.
İşlem Yöntemi
Varant Pazarında uygulanacak alım-satım yöntemi “piyasa yapıcılı çok fiyat-sürekli
müzayede sistemi”dir. Bu yöntemde her bir varantta görevli olan bir piyasa yapıcı üye
sürekli olarak alış satış kotasyonu verir ve üyeler (piyasa yapıcı üye de dahil olmak
üzere) söz konusu varant için alış-satış emirlerini iletir.
Verilen alış satış emirleri fiyat ve zaman önceliği kurallarına göre sisteme kabul edilir ve
kotasyon aralığı dahilindeki fiyatlardan (kotasyon fiyatları dahil) karşı taraftaki uygun
fiyatlı alış-satış emirleriyle veya kotasyon emirleri ile eşleşerek işleme dönüşür.
4.6.6.2.2.
Baz Fiyat ve Fiyat Değişim Sınırları
Pazarda baz fiyat yöntemi uygulanmaz. Dolayısıyla fiyat oluşumunda alt ve üst limit
yoktur (serbest marj uygulanır).
Kotasyonun alış fiyatından daha düşük limit fiyatlı alış emri, kotasyonun satış fiyatından
daha yüksek limit fiyatlı satış emri verildiğinde bu emirler bekleyen emirler dosyasında
yerini alır. Ancak kotasyonun satış fiyatından daha yüksek fiyatlı ALIŞ emri veya
kotasyonun alış fiyatından daha düşük fiyatlı SATIŞ emri verildiğinde söz konusu limit
fiyatlı emrin işlem görmeyen kısmı iptal edilir.
Kotasyon fiyat aralığı dışından girilmiş emirler daha sonra kotasyon fiyatlarında yapılan
değişikliklere bağlı olarak kotasyon aralığı içine girebilir veya kotasyon fiyat aralığı içinde
verilen emirler kotasyon fiyatlarındaki değişikliğe bağlı olarak kotasyon aralığı dışında
kalabilir. Bu durumda sözkonusu emirler sistemde beklemeye devam eder.
4.6.6.2.3.
Fiyat Adımı
Varantlara emir ve kotasyon girişlerinde fiyat adımı her fiyat seviyesinde 1 kuruş olarak
uygulanır. Varantların temerrüt, resmi müzayede ve toptan alış satışlar pazarına emir
girişlerinde de 1 kuruşluk fiyat adımı uygulanır.
109
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.6.6.2.4.
Varant Piyasa Yapıcılığı Genel Kuralları
 Piyasa yapıcı, sorumlu olduğu varantlarda mevcut düzenlemeler çerçevesinde alış-satış
şeklinde çift taraflı kotasyon vererek piyasa oluşmasına ve işlem gerçekleşmesine
katkıda bulunmakla yükümlüdür. Varantlarda Sisteme girilen tüm alım-satım emirleri
öncelik kurallarına uygun olarak kendi aralarında ve /veya piyasa yapıcı kotasyonları
ile eşleşerek kısmen veya tamamen işleme dönüşebilir.
 Her varantta bir piyasa yapıcı olması zorunludur ve her bir varantta sadece bir üye
piyasa yapıcı olarak atanır. Diğer taraftan bir piyasa yapıcı üye birden fazla varantta
piyasa yapıcılık yapabilir.
 Bir üyenin girdiği normal bir emir, öncelik kurallarına uygun olarak, ya bir kotasyonla
ya da kendisinin ya da diğer bir üyenin girdiği normal bir emirle eşleşerek işlem görür.
 Varantlar açılış seansında alım – satıma konu olmaz. Varantlara açılış seansında emir
iletilemez. Yalnızca; piyasa yapıcı kurum, açılış işlemleri sonrasında ilgili varanta alım
satım kotasyonu iletebilir.
 Piyasa yapıcı üyenin ExAPI kullanıcıları ve şef brokerları kotasyon girişi/değişikliği
yapabilir. Piyasa yapıcı üyenin girdiği kotasyonun işlem görerek miktarının sıfırlanması
ve 3 dakika içinde piyasa yapıcı üyenin kotasyonunun miktarını en az kotasyon miktarı
kadar tamamlamaması durumunda Sistem tarafından otomatik kotasyon ataması
yapılır. Bu atama, kotasyonu giren piyasa yapıcı üye temsilcisinin kodu ve girilmiş
kotasyona ait hesap numarası kullanılarak yapılır.
 Piyasa yapıcı üyeler, varantlara kotasyon girişi için belirlenen minimum kotasyon
miktarından daha az kotasyon veremezler (250 lot).
 Piyasa yapıcı üye, her bir varant için ayrı ve sadece bu işlemlerde kullanılmak üzere
belirlenmiş hesap numarasını/numaralarını kullanarak kotasyon girer.
 Bir varantta piyasa yapıcı tarafından kotasyon verilmeden emir kabulü ve işlemler
başlamaz.
 Tüm aracı kurumlara ait temsilciler emirlerini sisteme iletirler ve bu emirler,
belirlenmiş kurallar çerçevesinde, sistem tarafından fiyat ve zaman önceliği kuralları
çerçevesinde kotasyonlarla ya da kotasyon fiyatları dahilindeki normal emirlerle
eşleşir.
 Piyasa yapıcılar, girmiş oldukları kotasyonlar üzerinde (kotasyon değişiklik kuralları
çerçevesinde) her türlü değişikliği yapabilirler.
 Diğer üyeler, piyasa yapıcının verdiği kotasyon seviyelerinde (alış tarafında, satış
tarafında veya her iki tarafta) bulunan kotasyon da dahil tüm emirlerin karşılanmaları
durumunda, piyasa yapıcının kotasyonundan sonra gelen en iyi fiyatlı (kotasyondan
daha kötü fiyatlı) emirlerle işlem yapamaz. Bu durumda piyasa yapıcının 3 dakika
içerisinde kotasyonunu tamamlaması beklenir. Bu süre içerisinde kotasyon
tamamlanmazsa Sistem minimum kotasyon miktarını (250 lot) mevcut, en son girilmiş
olan kotasyon fiyatından otomatik olarak girer.
 Hisse Senetleri Piyasasında geçerli olan emir ve işlem kuralları aksi belirtilmedikçe
varant işlemleri için de geçerlidir.
110
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.6.6.2.5.
Fiyat Oluşumu
Gün başında, hisse senetlerinde açılış işlemlerinin sonuçlandırılıp sürekli müzayedeye
geçildiği saatten itibaren (09:50’den itibaren) – kotasyon girilmişse – varant sıralarına
diğer üyelerin emir girişi başlar. Piyasa yapıcının ilgili varant sırasına ilk kotasyon girişini
yapmadığı durumlarda Sistem ilgili varantta ilk kotasyonu otomatik olarak vermez ve
piyasa yapıcının kotasyon vermediği sıralara emir girişi yapılamaz.
İşlemler piyasa yapıcının verdiği kotasyon fiyatları arasında veya bu kotasyon
fiyatlarından gerçekleşir. Diğer üyeler piyasa yapıcının verdiği kotasyonlarda (alış
tarafında, satış tarafında veya her iki tarafta) bulunan tüm emirleri karşılamaları
durumunda, piyasa yapıcının kotasyonundan sonra gelen en iyi fiyatlı emirlerle işlem
yapamaz. Başka bir ifade ile kotasyon ile belirlen fiyat sınırları dışında işlem
gerçekleşemez.
Piyasa yapıcı tarafından kotasyon girişi yapıldıktan sonra kotasyon dışında kalan fiyatlarla
emir iletilmesi mümkündür, ancak bu emirlerin işleme dönüşebilmesi için (kotasyon
fiyatlarında yapılan değişiklikler sonrasında) kotasyon fiyatları içerisinde yer almaları ya
da bu fiyatlara eşit olmaları gerekmektedir. Bir üyenin girdiği emir, kendisinin ya da diğer
üyelerin girdikleri emirlerle veya piyasa yapıcının verdiği kotasyonla fiyat ve zaman
önceliği kuralları çerçevesinde eşleşerek işleme dönüşür.
Üyelerin alışa girdikleri limit fiyatlı emirlerin, kotasyonun satış tarafının fiyatına eşit fiyatlı
olanları ile kotasyonun satış tarafının fiyatından daha düşük fiyatlı olanlarının işlem
görmeyen miktarı bekleyen emirler arasına alınır (pasife yazılır). Buna paralel olarak,
üyelerin satışa girdikleri limit fiyatlı emirlerin, kotasyonun alış tarafının fiyatına eşit fiyatlı
olanları ile kotasyonun alış tarafının fiyatından daha yüksek fiyatlı olanlarının işlem
görmeyen miktarı bekleyen emirler arasına alınır.
Ancak satış kotasyon fiyatından daha yüksek fiyatlardan girilen bir limit fiyatlı alış emrinin
miktarı, satış kotasyon fiyatında ve satış kotasyon fiyatından daha iyi fiyat seviyelerinde
bekleyen -kotasyon dahil- toplam satış emirleri miktarını aştığı takdirde söz konusu limit
fiyatlı emir;
- önce satış kotasyon fiyatından daha iyi fiyatlı emirler ile fiyat ve zaman önceliği
kuralı çerçevesinde eşleşerek işleme dönüşür,
- sonrasında satış kotasyon fiyatına eşit fiyatlı limitli emirlerle ve satış kotasyonuyla
fiyat ve zaman önceliği kuralı çerçevesinde eşleşerek işlem görebildiği miktarda
işlem görür,
- arta kalan miktarı olur ise (pasifte) bekleyen emirler dosyasına yazılmadan
doğrudan iptal edilir.
Bu kapsamda, alış kotasyon fiyatından daha düşük fiyatlardan girilen bir limit fiyatlı satış
emrinin miktarı, alış kotasyon fiyatında ve alış kotasyon fiyatından daha iyi fiyat
seviyelerinde bekleyen -kotasyon dahil- toplam alış emirleri miktarını aştığı takdirde söz
konusu limit fiyatlı emir;
111
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
- önce alış kotasyon fiyatından daha iyi fiyatlı emirler ile fiyat ve zaman önceliği
kuralı çerçevesinde eşleşerek işleme dönüşür,
- sonrasında alış kotasyon fiyatına eşit fiyatlı limitli emirlerle ve alış kotasyonuyla
fiyat ve zaman önceliği kuralı çerçevesinde eşleşerek işlem görebildiği miktarda
işlem görür,
- arta kalan miktarı olur ise bekleyen emirler dosyasına yazılmadan doğrudan iptal
edilir.
Dayanak hisse senedinin işlem sırasının geçici olarak işleme kapatılması ve yeniden
işleme açılması durumunda:
- Dayanak hisse senedinin sırasının sürekli müzayede içerisinde tekil olarak Açılış
Seansı ile işleme açılması: Bu durumda gün başına benzer şekilde, dayanak hisse
senedinin sırasında sürekli müzayede işlemlerinin başlamasıyla birlikte piyasa
yapıcı gün sonuna kadar sorumlu olduğu varant işlem sıralarına kotasyon girişi
yapar. Kotasyonlar 1 günlük olarak girilir. Dayanak hisse senetlerinde açılış
işlemlerinin sonuçlandırılıp sürekli müzayedeye geçildiği saatten itibaren –
kotasyon girilmişse – varant sıralarına diğer üyelerin emir girişi başlar. Ancak
piyasa yapıcı tarafından kotasyon girişi yapılmadan varant sıralarına emir girişi
yapılamaz. Piyasa yapıcı ilk kotasyon girişini yapmazsa, Sistem ilk kotasyon girişini
otomatik olarak yapmaz ve piyasa yapıcının kotasyon vermediği sıralara emir girişi
yapılamaz.
- Dayanak hisse senedinin sırasının sürekli müzayede ile işleme açılması: Piyasa
yapıcı, dayanak hisse senedinin sırasında işlemlerin sürekli müzayede ile işleme
başladığı saattten itibaren gün sonuna kadar sorumlu olduğu varant işlem
sıralarına kotasyon girişi yapabilir. Kotasyonlar 1 günlük olarak girilir. Dayanak
hisse senedinde sürekli müzayede işlemlerinin başladığı saatten itibaren – şayet
kotasyon girilmişse – varant sıralarına emir girişi de başlar. Ancak kotasyon girişi
yapılmadan varant sıralarına emir girişi yapılamaz. Piyasa yapıcı ilk kotasyon
girişini yapmazsa Sistem ilk kotasyon girişini otomatik olarak yapmaz. Diğer
taraftan, piyasa yapıcının kotasyon vermediği sıralara emir girişi yapılamaz.
4.6.6.3.
Emirler
4.6.6.3.1.
Emir Girişi ve Emir Türleri
Hisse senetlerinde açılış işlemlerinin sonuçlandırılıp sürekli müzayedeye geçildiği saatten
itibaren (09:50’den itibaren) – kotasyon girilmişse – varant sıralarına emir girişi başlar.
Açılış seansında veya kotasyon iletim periyodunda varant sıralarına emir girilmez. Varant
sıralarında kotasyon girişinin ardından emir girişine izin verilir. Kotasyon girilmeyen
varant sırasına emir de iletilemez.
Hisse senetlerinde kullanılan aşağıdaki emir türleri varantlar için de kullanılır:
-
Limit Fiyatlı Emirler
Kalanı İptal Et Emirleri
Özel Limit Fiyatlı Emirler
Özel Limit Değerli Emirler
Özel Emirler:
112
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Varantlarda özel emir işlemlerine izin verilir. Hisse senetlerinde uygulanan mevcut yapıda
olduğu gibi normal emir dosyasından gerçekleştirilebiliyorsa özel emrin girişine ya da
eşleşmesine izin verilmez. Ayrıca özel emir işlemleri kotasyon aralığı dışında da
yapılabilir.
Varantlarda açığa satış emri girişine ve açığa satış işlemine izin verilmez. Varantlarda
emir iptali serbesttir. Hisse Senetleri Piyasası’nda uygulanmakta olan işlem iptaline ilişkin
düzenlemeler varantlar için de geçerlidir.
4.6.6.4.
İşlem Kodu
Varantlarda kısa ve uzun olmak üzere iki tür kod kullanılır. Söz konusu kodlar İMKB
tarafından belirlenir ve duyurulur. Aşağıda dayanağı hisse senedi olan örneklere yer
verilmiştir. Diğer dayanaklar üzerine olan varantlarda da benzer bir kodlama yöntemi
uygulanmaktadır.
Kısa Kod (Dayanağı Bir Hisse Senedi Olan Varantlar İçin)
Dayanağı bir hisse senedi olan varantlar için kısa kod 5 karakterden oluşur. İlk iki
karakter dayanak hisse senedini ifade eden harflerden oluşur.
Tablo – 1: Kısa Kod Formatı
VARANT KODU
ÖZELL
İK
1
2
3
4
5
6
7
A
B
X
...
...
V
-
Yukarıda ABCDE.E’ye ait bir varantın kısa kodu görülmektedir. ABCDE.E’ye ait “A” ve “B”
harflerinin devamında ihraçcı kuruluşu temsil eden bir harf yer alır. Sonraki iki karakter
A-Z arası harflerden oluşur ve her varant için ayrı belirlenir.
o
Uzun Kod
Varanta ilişkin daha detay bilgilerin yer aldığı bir koddur. 32 karakterden oluşur
(boşluklar hariç) ve varanta dayanak finansal ürünün özelliğine göre aşağıdaki tabloda
yer alan bilgileri içerir.
Tablo – 2: Uzun Kod Formatı
YER
1-5
6
712
1319
20-
AÇIKLAMA
Varantın dayanağını gösterir.
Varant Türü: “C” (call) ya da “P” (put)
Vade (GGAAYY).
İşleme koyma fiyatı ya da seviyesi.
İhraçcı kuruluş.
113
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
22
2329
3032
Dönüşüm oranı veya endeks çarpanı.
Referans. İlk karakter takas şeklini gösterir (N: Nakit, K: Kaydi). İkinci
karakter varant tipini gösterir (A: Avrupa, U: Amerikan)
Örnek: Dayanağı bir hisse olan:
- ABCDE.E’ye ait,
- Alım hakkı veren,
- 30 Aralık 2015 tarihli,
- 30 TL işleme koyma fiyatlı,
- XCH tarafından çıkartılan,
- Dönüşüm oranı “50” olan,
- Takası kaydi olan,
- Avrupa tipi,
varantının uzun kodu aşağıdaki gibidir:
“ABCDE C 301215 0030.00 XCH 050:001 KA ”
Örnek: Dayanağı sepet olan:
- İçerisinde ABCDE, ABCDF ve ABCDG hisseleri bulunan,
- Alım hakkı veren,
- 30 Aralık 2012 tarihli,
- 40 TL işleme koyma fiyatlı,
- XCH tarafından çıkartılan,
- Dönüşüm oranı “10” olan,
- Takası nakit olan,
- Avrupa tipi,
varantının uzun kodu aşağıdaki gibidir:
“SEPET C 301212 0040.00 XCH 010:001 NA”
Örnek: Dayanağı endeks olan:
- İMKB 30 Endeksine ait
- Alım hakkı veren,
- 30 Aralık 2012 tarihli,
- 56.890 işleme koyma seviyeli,
- Çarpanı “0,001” olan
- XCH tarafından çıkartılan
- Takası nakit olan,
- Avrupa tipi,
varantının uzun kodu aşağıdaki gibidir:
“XU030 C 301212 0056890 XCH 00.0010 NA”
114
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.6.6.5.
Varantların Takası, Dönüşümü ve Temerrüt İşlemleri
Piyasada işlem gören varantların takası ile vade sonunda hak kullanımından dolayı
gerçekleşecek işlemleri ayırt etmek amacıyla, alım satıma konu olan varantların el
değiştirmesi işlemleri için “takas” ifadesi, vade sonunda hak kullanımı sonucunda
gerçekleşen işlemler için, “varant dönüşümü” ifadesi kullanılmıştır.
Aracı kuruluş varantları ihraçcıya sorumluluk yükleyen menkul kıymetlerdir. Borsanın bu
üründe herhangi bir yükümlülüğü ve sorumluluğu bulunmaz. Hak kullanımında ihraçcının
yaşayabileceği herhangi bir ödeme güçlüğünde risk tamamen yatırımcıya aittir. Hak
kullanımında yatırımcıya yapılması gereken ödemenin yapılmaması, teslim edilmesi
gereken dayanak varlıkların teslim edilmemesi, yatırımcıdan alınması gereken dayanak
varlıkların satın alınmaması ve benzeri yükümlülük durumlarında ortaya çıkan
mağduriyetler Garanti Fonundan karşılanmaz. Ancak İMKB’de gerçekleştirilen varant
alım satımından doğan takas işlemlerinde hisse senetlerinde olduğu gibi Garanti Fonu
kullanılabilir.
Türkiye’de ihraç edilen varantlar için ISIN tahsisi İMKB Takasbank A.Ş. (Takasbank)
tarafından yapılır. Yurtdışında yerleşik kurumlar tarafından ihraç edilecek varantlar için
yurtdışında tahsis edilmiş ISIN kodu ihraçcı tarafından İMKB, Takasbank ve Merkezi
Kayıt Kuruluşu A.Ş. (MKK)’ne bildirilir.
İhraçcının Borsaya başvurusu ile birlikte MKK’ya da başvurması ve varant ile ilgili
bilgileri MKK sistemine tanımlaması gerekmektedir.
4.6.6.5.1.
Takas İşlemleri
Varantların takas işlemleri, İMKB Hisse Senetleri Piyasası takas işlemleri düzenlemeleri
ve işleyiş esasları çerçevesinde gerçekleştirilir.
4.6.6.5.2. Varant Dönüşümü (Varanttan Kaynaklanan Hakkın
Kullanılması)
Varant vadesinde ya da Amerikan tipi varantların vadeden önce dönüşümünde aşağıda
yer alan dört durum sözkonusu olabilir:

Nakit uzlaşı olur ve ihraçcı varant sahibi hesaplarına para aktarır.

Kaydi teslimat olur ve ihraçcı varant sahibi hesaplarına hisse aktarır. Diğer taraftan
varant sahibi de ihraçcı hesabına kullanım bedelini aktarır (Call).

Kaydi teslimat olur ve varant sahibi ihraçcı hesaplarına hisse aktarır. Diğer taraftan
ihraçcı da işleme koyma değerini varant sahibi hesabına aktarır (Put).

İhraçcı ve varant sahibi arasında herhangi bir nakit ya da kıymet aktarımı yapılmaz
(Varantın başabaşta ya da zararda olması durumu).
Varantta son işlem günü vade sonu günüdür. Vade sonunda (V günü piyasa kapandıktan
sonra) varantı elinde tutan hak sahibi, yukarıdaki dönüşüm koşullarında belirtilen şartları
dönüşüm tarihinde yerine getirmeyi taahhüt eder. Merkezi Kaydi Sistemde (MKS) hak
sahibi kayıtlarının oluşması için, son işlem gününde gerçekleşen işlemlerin takasının
tamamlanması gerekmektedir (V+2 günsonu). Dolayısıyla varantın son hak sahipleri
V+2'de belirlenir. Hak kullanım işlemleri en erken V+3'te başlar.
115
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.6.6.6.
Yeni İşlem Yöntemleri
Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede İşlem Yöntemi: Kurumsal Ürünler Pazarında işlem gören
borsa yatırım fonları, aracı kuruluş varantları ile halka açık piyasa değeri 10 milyon TL’nin
altındaki menkul kıymet yatırım ortaklıklarında zorunlu olarak uygulanacak işlem
yöntemidir.
Kurumsal Ürünler Pazarında işlem görmekle birlikte İMKB 100 Endeksi hesaplamasına
dahil edilen menkul kıymetler daima sürekli müzayede yöntemiyle işlem görecektir.
Gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayesi yatırım ortaklıkları ile halka açık
piyasa değeri 10 milyon TL ve üzerindeki menkul kıymet yatırım ortaklıklarında sürekli
müzayede işlem yöntemi uygulanacaktır.
İMKB 100 Endeksinde yer alanlar hariç olmak üzere,KÜP’te sürekli müzayede yöntemi ile
işlem gören menkul kıymetler, piyasa yapıcılık için başvuru olması ve onaylanması
halinde piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemi ile işlem görebilecektir.
4.6.6.7.
Hisse Senetleri Piyasası Piyasa Yapıcılı
Müzayede İşlem Yöntemi Uygulama Esasları
4.6.6.7.1.
Sürekli
Tanımlar
Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede İşlem Yöntemi: Sürekli müzayede yöntemiyle
işlem gören menkul kıymetlerde atanmış bir üye tarafından bu amaçla tanımlanmış
hesap veya hesaplar kullanılarak çift taraflı sürekli kotasyon (fiyat ve miktar) verilmek
suretiyle o menkul kıymette işlem gerçekleşebilecek fiyat aralığının belirlendiği ve
likiditenin hedeflendiği işlem yöntemidir.
Piyasa Yapıcı Üye (Piyasa Yapıcı): Piyasa yapıcılık temel kriterlerini sağlayan
üyelerden bir menkul kıymette piyasa yapıcılık faaliyetinde bulunmak amacıyla yaptığı
başvuru İMKB Yönetim Kurulu tarafından kabul edilen ve “İMKB Hisse Senetleri Piyasası
Piyasa Yapıcılık Taahhütnamesi”ni imzalayarak faaliyete başlayan üyedir.
Yedek Piyasa Yapıcı Üye: Piyasa yapıcı bulunan bir menkul kıymette, piyasa yapıcı
olarak atanmak üzere sırada bekleyen üyedir.
Kotasyon: Piyasa yapıcı üye tarafından iletilen, iletildiği menkul kıymette seans
anındaki değerleri itibarıyla işlem gerçekleşebilecek fiyat aralığını belirleyen, alış ve satış
emri şeklindeki fiyat ve miktar bildirimidir.
Minimum Kotasyon Yayılma Aralığı: Bir menkul kıymetteki alış ve satış kotasyon
fiyatları arasında olabilecek minimum farktır.
Maksimum Kotasyon Yayılma Aralığı: Bir menkul kıymetteki alış ve satış kotasyon
fiyatları arasında olabilecek maksimum farktır.
Kotasyon Miktarı Alt Sınırı: Piyasa yapıcı üyenin bir kerede girebileceği en düşük
kotasyon miktarıdır.
116
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Kotasyon Miktarı Üst Sınırı: Piyasa yapıcı üyenin bir kerede girebileceği en yüksek
kotasyon miktarıdır.
Piyasa Yapıcı Değerlendirme Komitesi: İMKB Hisse Senetleri
piyasa yapıcı üye olarak atanmasına veya piyasa yapıcılık
er(diril)mesine yönelik olarak gerekli çalışmaları yapan, Hisse
Müdürlüğü (HSP Müdürlüğü) ile Üye İşleri Müdürlüğü ve Gelişen
Müdürlüğünün katılımı ile oluşturulan bir komitedir.
Piyasası üyelerinin
görevlerinin sona
Senetleri Piyasası
İşletmeler Piyasası
4.6.6.8.
Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede İşlem Yöntemi
Uygulaması
4.6.6.8.1.
Uygulanacak Pazarlar ve Menkul Kıymetler
Piyasa yapıcılı sürekli müzayede işlem yöntemi, Kurumsal Ürünler Pazarı (KÜP)
bünyesinde yer alan menkul kıymetlerde uygulanır.
Borsa yatırım fonları, aracı kuruluş varantları ile halka açık piyasa değeri 10 milyon
TL’nin altındaki menkul kıymet yatırım ortaklıklarının hisse senetleri zorunlu olarak
piyasa yapıcılı sürekli müzayede işlem yöntemi ile işlem görür.
4.6.6.8.2. Alternatif
Uygulaması”
İşlem
Yöntemi
Olarak
“Tek
Fiyat
Piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemiyle işlem görmesi zorunlu olan, aracı kuruluş
varantları hariç, yukarıda belirtilen menkul kıymetlerde, atanmış bir piyasa yapıcı üye
olmaması, piyasa yapıcının faaliyetinin herhangi bir sebeple sona ermesi, yerini alacak
bir yedek piyasa yapıcı üye olmaması ya da yedek piyasa yapıcı üyenin faaliyete
başlayamaması gibi durumlarda, düzenlemeler çerçevesinde ilgili menkul kıymet
yapılacak duyuruda belirtilen tarihten itibaren aynı pazarda, alternatif işlem yöntemi
olan tek fiyat yöntemi ile işlem görmeye başlar. Aracı kuruluş varantlarında bu
durumlarda işlem sırası kapatılır, tek fiyat yöntemi uygulanmaz.
Bu kapsamda tek fiyat yöntemi uygulanan menkul kıymetlerde (veya sırası kapatılmış
aracı kuruluş varantlarında) bir piyasa yapıcı üyenin faaliyete başlayabileceğinin
belirlenmesi halinde ilgili menkul kıymet, duyuruda belirtilen tarihten itibaren yeniden
piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemi ile işlem görmeye başlar.
4.6.6.8.3. KÜP’te
Yapıcılık
Sürekli
Müzayede
ve
İsteğe
Bağlı
Piyasa
Kurumsal Ürünler Pazarında olmakla birlikte, İMKB 100 Endeksi hesaplamasına dahil
edilen menkul kıymetler daima sürekli müzayede yöntemi ile işlem görür.
Gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayesi yatırım ortaklıkları ile halka açık
piyasa değeri 10 milyon TL ve üzerindeki menkul kıymet yatırım ortaklıklarında sürekli
müzayede işlem yöntemi uygulanır. Eşik değer olan 10 milyon TL’lik halka açık piyasa
değeri gerekli görüldüğünde İMKB Yönetim Kurulu tarafından yeniden belirlenebilir.
İMKB 100 Endeksinde yer alanlar hariç olmak üzere, KÜP’te sürekli müzayede yöntemi
ile işlem gören menkul kıymetler, piyasa yapıcılık için başvuru olması ve onaylanması
halinde piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemi ile işlem görür. Piyasa yapıcının
faaliyetine son verilmesi durumunda, alternatif işlem yöntemi olarak bu menkul
kıymetlerde sürekli müzayede işlem yöntemi uygulanır.
117
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Aracı kuruluş varantları yalnızca piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemiyle işlem
görür.
Menkul kıymet yatırım ortaklıklarının halka açık piyasa değerlerinin tespiti endeks
belirleme dönemleri paralelinde yapılır ve zorunlu veya isteğe bağlı olarak piyasa yapıcılı
sürekli müzayede yöntemi ile işlem görecek menkul kıymet yatırım ortaklığı hisse
senetleri, İMKB 100 Endeksinde yer alacak menkul kıymetlerin duyurulmasını takip eden
iş günü, Piyasa Yapıcı Değerlendirme Komitesi tarafından belirlenir ve duyurulur.
Halka açık piyasa değerinin tespitinde, menkul kıymetin değerleme tarihinden önceki
son 20 seansının ağırlıklı ortalama fiyatlarının ortalaması alınır ve halka açık piyasa
değeri bulunan bu ortalama fiyat ile hesaplanır.
Önceki değerleme döneminde halka açık piyasa değerinin 10 milyon TL ve üzerinde
olması sebebiyle piyasa yapıcılı sürekli müzayede işlem yönteminin isteğe bağlı olarak
uygulandığı bir menkul kıymet yatırım ortaklığında bu işlem yönteminin zorunlu hale
gelebilmesi için ilgili menkul kıymet yatırım ortaklığının halka açık piyasa değerinin iki
değerleme döneminde arka arkaya 10 milyon TL sınırının altında kalması gerekmektedir.
4.6.6.8.4.
Piyasa Yapıcılık İçin Temel Ölçütler
Piyasa yapıcı üye olabilmek için iki temel ölçüt belirlenmiştir:
1. Halka arza aracılık ile türev araçların alım satımına aracılık yetki belgelerinin sahibi
olmak,
2. Değerlendirme yapılan aydan geriye doğru son bir yıl içinde düştüğü 1 milyon TL
tutarlı temerrüt sayısı bakımından 5’i aşmamış olmak.
Yukarıda belirtilen temel kriterleri sağlayamayan, ancak başvurduğu menkul kıymette
kurucu/ihraçcı olan veya başvurduğu menkul kıymet üyenin ait olduğu bir grup şirketi
tarafından halka arz edilmiş olan ya da halka arzına aracılık etmiş olduğu bir menkul
kıymet için başvuran ve uhdesinde piyasa yapıcılık faaliyetinde kullanabileceği menkul
kıymet bulunan üyeler, İMKB Yönetim Kurulunun onaylaması halinde, sadece söz konusu
menkul kıymetlerle sınırlı olmak üzere, piyasa yapıcılık faaliyetinde bulunmak için yeterli
temel kriterlere sahip üye olarak kabul edilir. Değerlendirmede, eğer belirtilmişse, hisse
senetleri piyasa yapıcılığa konu olan şirketin tercihi de dikkate alınır.
Bu kapsamda atanma başvurusunda bulunan üyeler atanma için belirlenmiş öncelikten
yararlanır. Temel kriterleri sağlayamayan üyeler, söz konusu menkul kıymet/kıymetler
dışında kalan menkul kıymetlere piyasa yapıcı olarak atanmak için başvuruda bulunamaz.
Üyelerin piyasa yapıcı olma temel kriterlerine uygunluğu 3 ayda bir yeniden
değerlendirilir ve duyurulur. Değerlendirme sonucunda ya da dönem içinde, geçerli temel
kriterleri kaybetmiş olduğu belirlenen bir üyenin piyasa yapıcılık yetkisi kaldırılır ve
atandığı menkul kıymetlerdeki piyasa yapıcılık faaliyeti sona erer. Ancak piyasa yapıcı üye
olma temel kriterlerine uymayan veya bu kriterleri kaybeden üyelerin istisnai olarak
piyasa yapıcı faaliyetinde bulunabilecekleri kapsamdaki menkul kıymetlerde piyasa
yapıcılık faaliyeti devam eder.
118
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Bir sonraki değerlendirmede ya da dönem içinde temel kriterleri sağladığı belirlenen üye
yeniden yetkilendirilir. Bu durumdaki bir üyenin daha önce piyasa yapıcı olarak faaliyette
bulunduğu bir menkul kıymette yeniden atanabilmesi için yeni bir başvuru yapması
gereklidir.
Sermaye Piyasası Kurulunun (Kurul) Seri:III, No:37 sayılı Tebliği ile yapılan düzenleme
uyarınca aracı kuruluş varantlarında piyasa yapıcı olabilecek aracı kurumlara ilişkin şartlar
Kurul tarafından belirlenir.
4.6.6.9.
Piyasa Yapıcılığına Atanma
4.6.6.9.1.
Piyasa Yapıcılığına Atanmada Genel Kurallar
Piyasa yapıcılığının uygulandığı menkul kıymetlerde her bir menkul kıymete sadece bir
üye piyasa yapıcı olarak atanabilir.
Piyasa yapıcı olabilecek nitelikteki üyeler, birden fazla menkul kıymette piyasa yapıcı
olarak atanmak amacıyla başvuru yapabilir. Piyasa yapıcı olarak atanılabilecek menkul
kıymet sayısı İMKB Yönetim Kurulu tarafından üye bazında sınırlandırılabilir.
Piyasa yapıcılığına atanmak üzere başvuruda bulunacak yetkili üyeler daha önce
imzalamamışsa “İMKB Hisse Senetleri Piyasası Piyasa Yapıcılık Taahhütnamesi”ni imzalar
ve atanmak için başvuruda bulunduğu her bir menkul kıymet için “Piyasa Yapıcı Atanma
Başvuru Formu (başvuru formu)”nu doldurup, imzalayarak Borsa Başkanlığına iletir.
Piyasa yapıcılığına atanmak üzere başvuruda bulunacak yetkili üyeler, piyasa yapıcılığı
için gereken yazılımlarını tamamlamış, piyasa yapıcılığı konusunda İMKB tarafından
verilen eğitime katılmış, gerektiğinde kotasyon vermek için Borsa terminallerini
kullanabilecek, HSP Alım-Satım Sistemine (Sistem) giriş yetkilendirmesinde “baş temsilci
(şef broker)” olarak tanımlanmış en az bir üye temsilcisine sahip olmalıdır.
Piyasa yapıcı olma temel kriterlerini taşıyan ve gerekliliklerini sağlayan üyelerin bir
menkul kıymette piyasa yapıcı olarak atanma talepleri “Piyasa Yapıcı Değerlendirme
Komitesi” tarafından aşağıdaki öncelikler çerçevesinde değerlendirilerek İMKB Yönetim
Kurulunun onayına sunulur ve yapılan değerlendirme sonucunda piyasa yapıcı olarak
atanan üyeler duyurulur. Piyasa yapıcı üye, duyuruda belirtilen günden itibaren ilgili
menkul kıymette/kıymetlerde piyasa yapıcılık faaliyetine başlar.
Piyasa yapıcı üye, atanmak üzere başvurduğu her bir menkul kıymet için sadece kotasyon
girişinde kullanacağı portföy hesap numarası ile sadece kotasyon girişinde kullanacağı
müşteri hesap numarasını/numaralarını başvurusu sırasında, başvuru formu aracılığıyla
Borsaya bildirir. Kotasyon emir girişinde kullanılmak üzere yeni açılacak bu
hesap/hesaplar yukarıda belirtilen amaç dışında kullanılamaz. Piyasa yapıcı üye, kotasyon
119
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
emri girişinde “hesap numarası” alanına sadece bildirmiş olduğu, onaylanmış hesap
numaralarından birini girebilir ve bu hesap numarası seans boyunca değiştirilemez.
Başvuru formu ekinde, başvuru sahibi üye ile kotasyon verilmesinde portföy hesabı
dışında kullanılacak hesaplar için hesap sahibi müşteri tarafından da imzalanmış ve




Kotasyon girişine özel açılan hesabın numarası,
Kullanıma konu menkul kıymetin unvanı,
Başlangıçta, kullanıma konu olan miktar,
Varsa söz konusu miktarın kullanım süresi
bilgilerinin yer aldığı matbu formun bir örneği yer alır.
Piyasa yapıcı olarak atanan üye, gerektiğinde yeni hesap bildiriminde bulunabilir.
Bildirilen yeni hesap numarası bildirimin yapıldığı gün kullanılamaz. Piyasa yapıcı üyenin
kotasyon girişinde kullanacağını bildirdiği müşteri hesabına ve müşteri hesap numarası
sayısına İMKB Yönetim Kurulu tarafından sınırlama getirilebilir. Üye, piyasa yapıcısı
olduğu menkul kıymette, kotasyon girişlerinde kullanabileceği piyasa yapıcı hesaplarından
herhangi biri ile bir özel emir işlemi gerçekleştirebilir.
Bir üyenin piyasa yapıcılık faaliyeti, piyasa yapıcılık faaliyetini yürüttüğü menkul kıymetin
İMKB 100 Endeksine dahil edilmesi, geçici olarak pazar değiştirmesi, işlem yönteminin
değiştirilmesi gibi nedenlerden dolayı zorunlu olarak sona ermişse, ilgili menkul kıymetin
yeniden piyasa yapıcılı olarak işlem görebilecek olması halinde öncelik son piyasa yapıcılık
faaliyetini yürüten üyeye ait olacaktır. Üyenin piyasa yapıcılığına devam etmeyeceğini
bildirmesi halinde piyasa yapıcılık, düzenlemeler dahilinde yedek piyasa yapıcı üyeye
devredilir.
4.6.6.9.2.
Piyasa Yapıcılığına Atanmada Öncelikler
Piyasa yapıcılık uygulamasının devreye alınacağı başlangıç aşamasında, piyasa yapıcı
atanma başvuruları, piyasa yapıcılığına ilişkin başvuruların başlama tarihinden itibaren 10
iş günü boyunca toplanır ve öncelik, başvurudaki zaman önceliğine bakılmaksızın
aşağıdaki esaslar göz önüne alınarak belirlenir.
Gerekli görülmesi halinde bu süre İMKB Yönetim Kurulu tarafından yeniden belirlenir.
Piyasa yapıcılık uygulamasının devreye alınacağı başlangıç aşamasından sonra, farklı
günlerde yapılan başvurularda öncelik ilk yapılan başvurudadır. Aynı gün içinde İMKB’ye
ulaşan başvurularda ise öncelik aşağıdaki esaslar göz önüne alınarak belirlenir:

Başvuru Değerlendirmesinde Öncelik Sağlayan Durumlar:
Başvurduğu menkul kıymette kurucu/ihraçcı olan veya başvurduğu menkul kıymet
ait olduğu grup şirketi tarafından halka arz edilmiş olan ya da halka arzına aracılık
etmiş olduğu bir menkul kıymet için başvuran ve uhdesinde piyasa yapıcılık
faaliyetinde kullanabileceği menkul kıymeti bulunan üye ilgili menkul kıymette
120
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
piyasa yapıcı olarak atanabilir. Değerlendirmede, eğer belirtilmişse, hisse senetleri
piyasa yapıcılığa konu olan şirketin tercihi de dikkate alınır.
-
Bir Üyenin Bir Tek Menkul Kıymette Piyasa Yapıcı Olmak İçin Başvurusu:
Bir menkul kıymette piyasa yapıcı olmak için, değerlendirme tarihi itibarıyla başka
bir menkul kıymette piyasa yapıcı olarak atanmamış ya da başka bir menkul
kıymette piyasa yapıcılık için başvurusu olmayan, uhdesinde piyasa yapıcılık
faaliyetinde kullanabileceği menkul kıymeti bulunan bir tek üyeden başvuru
gelmişse söz konusu üye başvurduğu menkul kıymette piyasa yapıcı olarak
atanabilir. Değerlendirmede, eğer belirtilmişse, menkul kıymetleri piyasa yapıcılığa
konu olan şirketin tercihi de dikkate alınır.
-
Birden Fazla Menkul Kıymette Piyasa Yapıcı Olmak İçin Başvuru:
Bir menkul kıymette piyasa yapıcı olmak için değerlendirme tarihi itibarıyla başka
menkul kıymette/lerde piyasa yapıcı olarak atanmış ve/veya başka bir menkul
kıymet için de piyasa yapıcılık başvurusu olan, uhdesinde piyasa yapıcılık
faaliyetinde kullanabileceği menkul kıymeti bulunan bir tek üyeden ya da birden
fazla üyeden başvuru gelmişse, atanma kararında/öncelik sıralamasında
 Başvurulan menkul kıymette piyasa yapıcı olarak kotasyon vermede
kullanabileceği menkul kıymet portföyü/kaynağı,
 Piyasa yapıcı olarak atandığı ve/veya atanması muhtemel menkul kıymetlerin
halka açık toplam piyasa değerinin üyenin öz sermayesine oranı,
 Piyasa yapıcı olarak atanmış ve/veya başvuruda bulunmuş olduğu menkul kıymet
sayısı,
 Varsa, geçmiş piyasa yapıcılık performansı,
 Piyasa yapıcılığı eğitimi almış personel sayısı
 Eğer belirtilmişse, menkul kıymetleri piyasa yapıcılığa konu olan şirketin tercihi
ölçütleri birlikte dikkate alınır ve değerlendirilir.
4.6.6.10. Yedek Piyasa Yapıcılık
4.6.6.10.1. Yedek Piyasa Yapıcı Üye Olma
Yedek piyasa yapıcı üye, piyasa yapıcısı bulunan bir menkul kıymette, atanmış üyenin
piyasa yapıcılık faaliyetinin sona ermesinden sonra piyasa yapıcı olarak atanmak üzere
sırada bekleyen yetkili üyedir.
Üye, başvuruda bulunduğu menkul kıymette yedek piyasa yapıcı olmayı kabul edip
etmediğini başvuru formunda belirtir.
Piyasa yapıcılıkta sürekliliğin sağlanması doğrultusunda, atanmış bir piyasa yapıcı üyenin
var olduğu bir menkul kıymet için bir başka üye tarafından da piyasa yapıcı olmak
amacıyla başvuru yapılmışsa, başvurusu İMKB Yönetim Kurulu tarafından onaylanan üye,
başvurduğu menkul kıymette piyasa yapıcılık faaliyetinde bulunmak üzere yedek piyasa
yapıcı olarak atanır ve duyurulur.
Birden fazla üyenin yedek piyasa yapıcı olması halinde, sıralama ilgili genelgenin “Piyasa
Yapıcılığına Atanmada Öncelikler” maddesine göre yapılır.
121
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Atanmış piyasa yapıcının bu faaliyetten çekilmesi nedeniyle sıradaki yedek piyasa yapıcı
üyeye yapılan çağrının üye tarafından kabul edilmesi halinde, yeni piyasa yapıcı olarak
atanan üye, duyuruda belirtilen günden itibaren piyasa yapıcılık faaliyetine başlar.
Yedek piyasa yapıcı üyenin, İMKB tarafından bir menkul kıymette piyasa yapıcı olarak
faaliyete başlamasına ilişkin yapılan çağrıya en geç takip eden iş günü içinde cevap
vermemesi ya da faaliyette bulunmayı kabul etmediğini bildirmesi halinde o üye söz
konusu menkul kıymetteki yedek piyasa yapıcıları arasından çıkarılır. Piyasa yapıcı olma
çağrısı, varsa bir sonraki yedek piyasa yapıcı üyeye iletilir.
4.6.6.10.2. Piyasa Yapıcılığı İsteğe Bağlı Olan Menkul Kıymetlerde
Yedek Piyasa Yapıcılık
Kurumsal Ürünler Pazarında işlem gören şirketlerden piyasa yapıcılı sürekli müzayede
işlem yönteminin “KÜP’te Sürekli Müzayede ve İsteğe Bağlı Piyasa Yapıcılık” maddesi
kapsamında belirtildiği üzere İMKB 100 Endeksinde yer alanlar hariç olmak üzere,
KÜP’teki sürekli müzayede ile işlem gören şirketlerin hisse senetleri, talep olması halinde
piyasa yapıcılı olarak işlem görebilir. Dolayısıyla bu menkul kıymetlerde faaliyette
bulunmak üzere piyasa yapıcılığı başvurusu yapılabileceği gibi yedek piyasa yapıcılığı
başvurusu da yapılabilir. Bu amaçla “Piyasa Yapıcılığı Atanma Başvuru Formu”
doldurulup, imzalanarak Borsa Başkanlığına iletir.
Yapılan başvuru/başvurular ilgiligenelgenin “Piyasa Yapıcılığına Atanmada Öncelikler”
maddesine göre değerlendirilerek sıralanır ve başvurusu kabul edilen üye/üyeler
gerektiğinde piyasa yapıcılık faaliyetine başlamak üzere piyasa yapıcı ya da yedek piyasa
yapıcı olarak belirlenir.
4.6.6.11. Piyasa Yapıcının Sahip Olacağı Haklar
Hisse Senetleri Piyasasında en az bir menkul kıymette piyasa yapıcı olarak atanan üyeler
bu faaliyetleri süresince aşağıdaki teşviklerden faydalanır;
Farklılaştırılmış Borsa Payı Oranları: Piyasa yapıcı üyenin, Sisteme gireceği kotasyon
emirleri ile gerçekleşecek işlemlerine tahakkuk edecek Borsa payına aşağıda belirlenen
oranlarda indirim uygulanır. Yedek piyasa yapıcısı olma durumu indirim hakkı sağlamaz.
Aracı kuruluş varantlarındaki piyasa yapıcılık faaliyetleri aşağıdaki belirlenmiş indirim
oranlarının uygulamasında göz önüne alınmaz. Aracı kuruluş varantlarındaki piyasa
yapıcılık faaliyetlerinde borsa payı indirim oranı 05.01.2010 tarih ve 318 sayılı İMKB Hisse
Senetleri Piyasası Müdürlüğü’nün Varant Pazarı Genelgesinde bu ürüne özgü olarak ayrıca
belirlenmiştir.
Tablo – 1 : Borsa Payı İndirim Oranları
Piyasa Yapıcı Olarak Atandığı
Menkul Kıymet Sayısı
Borsa Payı İndirim Oranı
1
% 50
122
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
2
% 50
3 ve üzeri
% 100
Sürekli Müzayede Öncesi Kotasyon Girişi: Piyasa yapıcı üye, sürekli müzayede
öncesinde Sisteme girmekle yükümlü olduğu kotasyonu açılış fiyatlarının belirlendiği
andan sürekli müzayede başlangıcına kadar olan süre içinde Sisteme girebilecek ve
sürekli müzayede aşamasının başladığı andan itibaren verdiği kotasyon dahilinde
işlemlerin gerçekleşmesine imkan sağlayabilecektir.
Maksimum Lot Miktarının Üzerinde Kotasyon Girme Hakkı: Piyasa yapıcı üye, bir
kerede girebileceği kotasyon miktarını ilgili menkul kıymetin maksimum lot miktarının 10
katı kadar belirleyebilecektir. Borsa Başkanlığı, menkul kıymet bazında maksimum
kotasyon miktarını farklı olarak belirleyebilir.
Kotasyon Emri Fiyat ve Miktar Düzeltme Hakkı: Piyasa yapıcı üye, son emir olma
koşulu aranmaksızın, girmiş olduğu kotasyonun fiyatını ve miktarını ilgili genelgede yer
alan kurallar çerçevesinde artırıp, azaltabilir. Bu değişikliklerde mevcut öncelik kuralları
geçerlidir.
4.6.6.12. Performans Değerlendirmesi
Piyasa yapıcı üyelerin atandıkları menkul kıymetlerdeki performansları Piyasa
Yapıcı Değerlendirme Komitesi tarafından aşağıdaki kriterlerin bir kısmı ya da
tamamı dikkate alınarak değerlendirilir:
-
Menkul kıymetin fiyat oynaklığı,
İşlem hacmi ve piyasa yapıcının işlem hacmindeki payı,
Kotasyonların işlem hacmine etkisi,
Kotasyon değiştirme sıklığı ve genel piyasa hareketleri ile ilişkisi,
Sistem tarafından otomatik kotasyon verilme sıklığı,
Yatırım ortaklıklarında, ilan edilen değerler ile gerçekleşen işlem fiyatları ilişkisi.
Performans değerlendirmesi 3 aylık dönemlerde gerçekleştirilir. Piyasa yapıcılık
faaliyeti dönemsel performans değerlendirmesinden önce sona eren üyelerin
performansları da faaliyette bulunduğu süre için değerlendirilir.
Gerekli görülmesi halinde, bir sonraki değerlendirme dönemi beklenmeden, daha kısa
süreler için resen, yetkili üye ya da menkul kıymet bazında performans değerlendirmesi
yapılabilir.
Değerlendirme sonucunda üyenin uyarılmasını gerektiren hususların belirlenmesi halinde
bu hususlar üyeye iletilir.
4.6.6.13. Piyasa Yapıcılığı Faaliyetinin Sona Ermesi
Piyasa yapıcı olarak atanmış bir üyenin bu faaliyeti aşağıdaki durumlarda sona erer. Bu
faaliyeti herhangi bir nedenle sona eren üye, piyasa yapıcılık sıralamasındaki önceliğini
kaybeder.
123
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.6.6.13.1. Üyenin piyasa yapıcılığından kendi isteği ile ayrılması
Piyasa yapıcı üye, bir menkul kıymetin piyasa yapıcılığından ayrılmak istemesi halinde bu
talebini yazılı olarak Borsa Başkanlığına iletir. Başvuruda, piyasa yapıcı üye bu faaliyetini
yürüteceği son iş gününün tarihini açıkça bildirir. Ayrılma başvurusu en az faaliyetin sona
ereceği tarihten 2 iş günü öncesinde, İMKB’ye yazılı olarak yapılmış olmalıdır.
Atanmış üyenin piyasa yapıcılığından ayrılma talebi, başvuruda bulunduğu tarihi takip
eden iş günü itibarıyle HSP Müdürlüğü tarafından duyurulur.
Bu faaliyetini kendi isteğiyle bırakan üye, faaliyetini bırakmasını takip eden 30 günden
önce aynı menkul kıymette yeniden piyasa yapıcı olarak atanmak üzere başvuruda
bulunamaz.
4.6.6.13.2. Üyenin piyasa yapıcılığı temel kriterlerini kaybetmiş
olması nedeniyle faaliyeti bırakması
Üye, piyasa yapıcılık temel kriterlerini yitirmesi ya da gerektiğinde kotasyon vermek için
Borsa terminallerini kullanabilecek yetkili tüm üye temsilcilerini kaybetmesi halinde,
durumu İMKB’ye derhal iletmekle yükümlüdür. Atanmış üyenin piyasa yapıcı olma temel
kriterlerini ve gereklerini kaybetmiş olduğunun İMKB tarafından anlaşıldığı günün
sonunda üyenin “3. Piyasa Yapıcılık İçin Temel Kriterler” başlığı altında belirtilen piyasa
yapıcılığı temel kriterlerine sahip olmadan piyasa yapıcılık faaliyetinde bulunabileceği
istisnai durumlar dışında, piyasa yapıcılığı faaliyetini yürüttüğü tüm menkul kıymetlerdeki
piyasa yapıcılık faaliyetleri sona erer. Aynı yükümlülük yedek piyasa yapıcı olarak atanmış
üyeler için de geçerli olup, durum anlaşıldığında üyenin yedek piyasa yapıcı olma durumu
ortadan kalkar.
Üyenin piyasa yapıcılık faaliyetinin sona ermiş olduğu HSP Müdürlüğü tarafından aynı gün
duyurulur.
4.6.6.13.3. Üyenin
piyasa
yapıcılığında
gösterdiği
yetersiz
performans nedeniyle bu faaliyetinin durdurulması
Dönemsel olarak ya da resen yapılacak piyasa yapıcılığı performans değerlendirmesinde
bir menkul kıymetteki performansının yetersiz olduğu anlaşılan üye, söz konusu menkul
kıymetteki değerlendirmede düşük performans ortaya koyduğunu gösteren veriler
bildirilmek suretiyle Borsa Başkanlığı tarafından uyarılır. Uyarıyı gerektiren durumun son
3 ay içinde ikinci kez tekrarında üyenin ilgili menkul kıymetteki piyasa yapıcılık faaliyeti
durumun ortaya çıktığı günün sonunda Borsa Başkanlığı tarafından sona erdirilir.
Atanmış üyenin bir menkul kıymetteki piyasa yapıcılık faaliyetine yetersiz performans
nedeniyle son verilmiş olduğu HSP Müdürlüğü tarafından aynı gün duyurulur. Yetersiz
performans nedeniyle piyasa yapıcılık faaliyetine son verilen üye 6 aydan önce aynı
menkul kıymette yeniden piyasa yapıcı olarak atanmak üzere başvuruda bulunamaz.
124
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
İMKB Yönetim Kurulu, bir üyenin piyasa yapıcılık faaliyetine menkul kıymet bazında ya da
tümüyle resen son verebilir.
4.6.6.13.4. Üyenin aracılık faaliyetlerinin durdurulması nedeniyle
piyasa yapıcılığı faaliyetinin sona ermesi
Aracılık faaliyetleri durdurulan üyenin tüm menkul kıymetlerdeki piyasa yapıcılık faaliyeti
doğal olarak sona erer. Bu durumdaki üyeler yedek piyasa yapıcı listesinden de çıkarılır.
Atanmış üyenin piyasa yapıcılık faaliyetinin sona ermiş olduğu HSP Müdürlüğü tarafından
aynı gün duyurulur.
Yeniden aracılık faaliyetine başlamasına izin verilen üyeler, piyasa yapıcılık temel
kriterlerine ve gerekliliklerine uymaları halinde piyasa yapıcı olarak atanmak için
başvuruda bulunabilirler.
4.6.6.13.5. Üyenin menkul kıymetin işlem yönteminin/pazarının
değişmesi
nedeniyle
piyasa
yapıcılık
faaliyetinin
durdurulması
Bir menkul kıymetin işlem yönteminin değişmesi halinde piyasa yapıcı üyenin faaliyeti
sona erer. Bu menkul kıymette yeniden piyasa yapıcılı sürekli müzayede işlem yönteminin
uygulanması halinde eski piyasa yapıcı üye, talep etmesi halinde faaliyetine devam
edebilir. Bu üyenin yeniden talip olmaması halinde yedek piyasa yapıcı üyeye faaliyet
hakkı verilir.
Bir menkul kıymetin pazarının değişmesi halinde geçilen yeni pazarda piyasa yapıcılı
sürekli müzayede işlem yöntemi uygulanıyor ise, piyasa yapıcı üye faaliyetini yeni
pazarda da sürdürür. Geçilen pazarda piyasa yapıcılı sürekli müzayede işlem yöntemi ile
işlem yapılmaması durumunda üyenin piyasa yapıcılığı faaliyeti ilgili menkul kıymet için
kendiliğinden sona erer.
4.6.6.14. Kotasyon Girme Yetkisi
Kotasyon girişleri piyasa yapıcı olarak atanmış üyelerin ExAPI terminallerinden ve/veya
Borsa terminallerinden yapılır.
ExAPI terminallerinden yapılan kotasyon girişleri, piyasa yapıcı üye tarafından edinilen
veya geliştirilen arayüz yazılımı ile gerçekleştirilir. Yazılım, İMKB’nin yayımladığı kurallar
doğrultusunda yapılır.
ExAPI terminallerinden kotasyon girişi yetkilendirmesi piyasa yapıcı üyenin
kontrolündedir. Kotasyon belirlenmesi ve girişi sadece piyasa yapıcı üye yetkililerince
yapılabilir. Üyenin kotasyon girişinde kullanacağını bildirdiği portföy dışındaki hesapların
sahipleri kotasyonun belirlenmesinde hiç bir şekilde etkin olamaz. Kotasyonun üye
yetkilileri dışında belirlendiğinin tespit edilmesi halinde İMKB Yönetim Kurulunca üyenin
piyasa yapıcılık faaliyetine son verilir.
125
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Borsa terminallerinden kotasyon girme yetkisi, Sistemde baş temsilci (şef broker) olarak
tanımlı, İMKB’nin düzenlediği piyasa yapıcılığı eğitimini tamamlamış olan üye
temsilcilerine verilir. Bu şartların yerine getirilmesindeki sorumluluk piyasa yapıcı üyeye
aittir.
4.6.6.15. Genel Kurallar
 Hisse Senetleri Piyasasında sürekli müzayede için geçerli olan emir ve işlem kuralları
aksi belirtilmedikçe piyasa yapıcılı sürekli müzayede uygulanan menkul kıymetler için
de geçerlidir.
 Piyasa yapıcılı sürekli müzayede uygulanan menkul kıymetlerde sürekli müzayede
süresince piyasa yapıcı olarak atanmış üye tarafından alış ve satış tarafında sürekli
olarak kotasyon (fiyat ve miktar) verilmesi esastır.
 Hisse Senetleri Piyasasında geçerli olan fiyat ve zaman önceliği kuralları kotasyon
emirleri için de geçerli olup, sürekli müzayede başlamadan önce Sistemde kotasyonun
tanımlanmış olması amacıyla piyasa yapıcısı üyeye sürekli müzayede öncesi kotasyon
girme imkanı tanınır.
 Seans sırasında, Borsaya gönderilmek üzere bekleyen emirlerin üyenin sisteminde
yaratacağı yoğunluk sonucu kotasyon iletiminde olabilecek gecikmelerin önlenmesi
amacıyla, üyeler, kotasyon emir girişini ve kotasyon emirlerinde yapacakları
değişiklikleri Sisteme öncelikli olarak iletebilir.
 Açılış seansı için kotasyon verilemez.
 Piyasa yapıcı tarafından verilen ilk kotasyon girildiği seans boyunca geçerlidir. Bu
süreçte kotasyon fiyat ve miktarları mevcut kurallar çerçevesinde, değiştirme
fonksiyonu kullanılarak artırılıp azaltılabilir, işlem görüp tükendikçe yeni kotasyon
miktarları eklenebilir.
 Girilmiş kotasyon emirleri değiştirilebilir, ancak bölünemez ve iptal edilemez.
 Sisteme iletilen kotasyon emirleri, fiyat ve zaman önceliği kuralına uygun olarak,
bekleyen limit fiyatlı emirler dosyasında yer alır.
 Girilen kotasyona ait miktar işlem görüp tükendiğinde değiştirme fonksiyonuyla
yenilenir.
 Kotasyonlar verildiği seans için geçerlidir. Seans tamamlandığında kotasyonun
gerçekleşmemiş bölümü Sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir.
 Bir menkul kıymetin işlemlerinin durdurulduğu süre boyunca Sistemde var olan bir
kotasyon piyasa yapıcı tarafından iptal edilemez, ancak değiştirilebilir.
 Girilen bir normal emir kotasyon sınırları içinde olmak şartıyla öncelik kurallarına
uygun olarak bir kotasyonla veya kotasyon haricindeki başka bir emirle eşleşerek
işlem görebilir.
 Piyasa yapıcı üye, portföyünde karşılığı bulunmayan miktardaki kotasyon satışını
kotasyon alışından önce gerçekleştirebilir.
 Satış kotasyonu girişinde açığa satış tuşu kullanılamaz.
4.6.6.16. İlk Kotasyon
İlk Kotasyon Girişi
Seansın sürekli müzayede bölümünün başladığı anda Sistemde kotasyonun tanımlı
olabilmesi amacıyla, piyasa yapıcı üye, ilk alış-satış kotasyonlarını açılış fiyatının
126
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
belirlenmesinden hemen sonra, sürekli müzayedenin başlamasına kadar geçecek süre
içinde Sisteme girer. Bu süre boyunca, girilmiş kotasyon üzerinde değişiklik yapabilir.
Piyasa yapıcı tarafından girilen kotasyon, Sistemde açılışta işlem görmeyerek aktarılan
emirlerle işleme dönüşebilecek nitelikte ise, bu işlemler sürekli müzayede başladığı anda
ve öncelik sırasına göre gerçekleşir.
Piyasa yapıcı tarafından sürekli müzayede seansının başlamasına 1 dakika kalıncaya
kadar kotasyon girişinin tamamlanmamış olması halinde, ilk kotasyon, Sistem tarafından
otomatik olarak belirlenir ve gösterilir. Piyasa yapıcı üye isterse, otomatik olarak
belirlenmiş olan kotasyonun fiyat ve/veya miktarını sürekli müzayede başlangıcına kadar
ya da sonrasında değiştirebilir. Bu durumda, piyasa yapıcının değiştirdiği kotasyon geçerli
olur ve ekranlarda görülür.
4.6.6.17. Otomatik İlk Kotasyon Atama Kuralları
İlk kotasyonun piyasa yapıcı üye tarafından belirlenmemiş olması nedeniyle Sistem
tarafından otomatik olarak belirlenmesi durumunda;

Sistem tarafından otomatik olarak üretilen ilk kotasyon emirleri, üyenin piyasa
yapıcılığına başladığı ilk seansta başvuru formunda belirlediği hesap numarası ile
Sisteme iletilir. Ancak piyasa yapıcının menkul kıymete kotasyon girmesinden
sonraki seanstan itibaren Sistem tarafından yapılacak otomatik ilk kotasyon girişleri,
piyasa yapıcı tarafından en son girilen kotasyonda belirtilen hesap numarası ile
Sisteme iletilir.

Sistem tarafından otomatik ilk kotasyon ataması piyasa yapıcı üyenin başvuru
formunda bildirdiği ExAPI kullanıcı koduyla yapılır.

İlk kotasyon miktarı, uygulamadaki en düşük maksimum lot miktarı (kotasyon
miktarı alt sınırı) olarak belirlenir (mevcut uygulamada 250 lottur).

İlk kotasyon fiyatları, Sistem tarafından aşağıdaki kurallar çerçevesinde otomatik
olarak belirlenir.

Açılış seansında işlem olmuşsa:
Alış fiyat kotasyonu olarak açılış fiyatının bir adım altındaki fiyat, satış fiyat kotasyonu
olarak açılış fiyatının bir adım üstündeki fiyat Sistem tarafından otomatik olarak
belirlenir.

Açılış seansında işlem olmamışsa:
a) Alış kotasyon fiyatı olarak menkul kıymetin alış tarafında bekleyen en iyi limit fiyatlı
emrin fiyatı, satış kotasyon fiyatı olarak menkul kıymetin satış tarafında bekleyen en
iyi limit fiyatlı emrin fiyatı Sistem tarafından otomatik olarak belirlenir.
Bekleyen en iyi limit fiyatlı alış ve satış emri arasındaki fark, fiyat adımı sayısı
bazında, o menkul kıymet için belirlenen maksimum adım sayısından (maksimum
kotasyon yayılma aralığından) fazlaysa, alış ve satış fiyatlarının ortasındaki fiyat
(adıma göre yuvarlanmış haliyle) hesaplanır ve alış kotasyonu olarak ortadaki fiyatın
bir adım altındaki fiyat, satış kotasyonu olarak ise ortadaki fiyatın bir adım üstündeki
fiyat Sistem tarafından otomatik olarak belirlenir.
127
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
b) Menkul kıymette sadece alış tarafında bekleyen emir varsa; alış kotasyon fiyatı
olarak, bekleyen en iyi limit fiyatlı alış emrinin bir adım altındaki fiyat, satış kotasyon
fiyatı olarak, bekleyen en iyi limit fiyatlı alış emrinin bir adım üstündeki fiyat Sistem
tarafından otomatik olarak belirlenir.
c) Menkul kıymette sadece satış tarafında bekleyen emir varsa; alış kotasyon fiyatı
olarak, bekleyen en iyi limit fiyatlı satış emrinin bir adım altındaki fiyat, satış
kotasyon fiyatı olarak, bekleyen en iyi limit fiyatlı satış emrinin bir adım üstündeki
fiyat Sistem tarafından otomatik olarak belirlenir.
d) Açılış seansında işlem olduğu ve Açılış seansında işlemin olmadığı (b ve c
maddelerinde belirtilen)şıkların uygulamasında; Sistem tarafından otomatik olarak
belirlenen alış ya da satış kotasyonu menkul kıymette o seans geçerli olan fiyat
marjının dışında kalıyorsa, Sistem marjın dışında kalan kotasyonu otomatik olarak
taban ya da tavan fiyat olarak belirler.
e) Açılış fiyatı belirlenmemiş ve pasifte bekleyen emir bulunmayan bir menkul kıymette
piyasa yapıcı tarafından kotasyon girilmemişse, menkul kıymet Sistem tarafından
otomatik olarak işleme kapatılır ve bu durum tüm piyasaya bir mesaj geçilerek
duyurulur. Piyasa yapıcı tarafından kotasyon girilinceye kadar bu menkul kıymet
seans boyunca işleme açılmaz. Piyasa yapıcının kotasyon girmesi durumunda, menkul
kıymete kotasyon girildiği tüm piyasaya duyurulur ve kotasyon girişinden 5 dakika
sonra menkul kıymet yeniden işleme açılır. Bir seans boyunca belirtilen nedenden
dolayı kapalı kalan menkul kıymet, takip eden seansın açılış seansından itibaren
yeniden işleme açılır.
Menkul kıymet sırasının yukarıdaki nedenle iki seans arka arkaya kapanması ve seans
boyunca kapalı kalması halinde sıra, takip eden işgününde Borsa Başkanlığı kararı ile
geçici olarak alternatif işlem yöntemiyle açılabilir.
4.6.6.18. Kotasyon Fiyatı

Piyasa yapıcı üye, kotasyon fiyatlarını, menkul kıymete ait marj içinde kalacak
şekilde, belirlenmiş kotasyon fiyat yayılma aralığı sınırları dahilinde serbestçe
belirler.



Alış ve satış kotasyonlarının fiyatı birbirine eşit olamaz.

Piyasa yapıcı üyenin verebileceği alış ve satış kotasyon fiyatlarının birbirine olan
maksimum farkı (maksimum kotasyon yayılma aralığı) menkul kıymetin bulunduğu
baz fiyat seviyesi dikkate alınarak, aşağıdaki tabloda yer alan fiyat adımı sayısına
göre belirlenir.
Alış kotasyon fiyatı satış kotasyon fiyatından yüksek olamaz.
Piyasa yapıcı üyenin verebileceği alış ve satış kotasyon fiyatlarının birbirine olan
minimum farkı (minimum kotasyon yayılma aralığı) 1 fiyat adımıdır.
Tablo – 2 : Maksimum Kotasyon Yayılma Aralığı
Baz Fiyat Seviyesi (TL)
Maksimum Yayılma Aralığı
Adım Sayısı
0,01 – 0,10
2
0,11 – 1,00
4
1,01 – 2,50
6
2,51 – 5,00
8
128
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
5,02 ve üzeri
16

Piyasa yapıcılı menkul kıymetlerde menkul kıymette geçerli olan fiyat aralığı (tavantaban) dahilindeki fiyatlardan pasif emir girilebilir, ancak işlemler, sadece Sistemde o
an geçerli olan alış-satış kotasyonları dahilindeki fiyatlardan gerçekleşir.

Menkul kıymette pasif olarak bekleyen en iyi limit fiyatlı satış emrinden daha yüksek
fiyatlı bir alış kotasyonu, en iyi limit fiyatlı alış emrinden daha düşük fiyatlı bir satış
kotasyonu verilemez, ancak alış kotasyonu pasifte yer alan en iyi satış, satış
kotasyonu ise pasifte yer alan en iyi alış fiyatına eşit olabilir.

Satış kotasyonundan daha yüksek fiyatlı bir alış emri, satış kotasyonuna eşit fiyatlı
emirlerle eşleştikten sonra tükenmemiş ise işlem görebileceği daha yüksek fiyatlı
pasif satış emirleri olsa dahi fiyatın satış kotasyon fiyatının dışında kalması nedeniyle
kalan kısmı işlem göremez ve kalan miktar iptal edilir.

Alış kotasyonundan daha düşük fiyatlı bir satış emri, alış kotasyonuna eşit fiyatlı
emirlerle eşleştikten sonra tükenmemiş ise işlem görebileceği daha düşük fiyatlı pasif
alış emirleri olsa dahi fiyatın alış kotasyon fiyatının dışında kalması nedeniyle kalan
kısmı işlem göremez ve kalan miktar iptal edilir.

Limit fiyatlı bir emrin fiyatı değiştirilerek kotasyon fiyatından daha iyi fiyata çekilmek
istendiğinde, emrin miktarı emrin karşı tarafındaki kotasyon fiyatına eşit ve kotasyon
fiyatından daha iyi fiyatlı bekleyen limit fiyatlı emirlerin toplam miktarından daha
fazlaysa
bu limit fiyatlı emir değişiklik isteği Sistem tarafından reddedilir,
değiştirmeye izin verilmez. Benzer şekilde emir bölme fonksiyonuyla Sistem’e
kotasyon fiyatından daha iyi fiyatla girilmek istenen bir emrin miktarı, karşı tarafta
bekleyen kotasyon fiyatına eşit ve kotasyon fiyatından daha iyi fiyatlı bekleyen tüm
emirlerin toplam miktarından fazlaysa bu emir bölme isteğine de izin verilmez.

Alış-satış kotasyonlarının fiyatı, ayrı ayrı ya da birlikte, piyasa yapıcı üye tarafından
serbestçe yükseltilebilir ya da düşürülebilir. Ancak fiyatı değişen kotasyon emri
önceliğini yitirir ve girilen yeni kotasyon Sistem tarafından öncelik kurallarına göre
bekleyen emirler dosyasına yeniden yerleştirilir.

Kotasyon güncelleme sırasında girilen yeni kotasyon alış fiyatı mevcut kotasyonun
satış fiyatından daha yüksek, yeni kotasyon satış fiyatı mevcut kotasyonun alış
fiyatından daha düşük olamaz.

Piyasa yapıcı üye, kotasyon alış fiyatını menkul kıymetin üst fiyat limiti (tavan fiyat)
olarak belirlemesi durumunda satış kotasyon fiyatı olarak menkul kıymetin üst fiyat
limitini (tavan fiyat), satış kotasyon miktarı olarak da sıfır (0) girer. Benzer şekilde,
kotasyon satış fiyatını menkul kıymetin alt fiyat limiti (taban fiyat) olarak belirlemesi
durumunda alış kotasyon fiyatı olarak menkul kıymetin alt fiyat limitini (taban fiyat),
alış kotasyon miktarı olarak da sıfır (0) girer. Bu seviyelerden kotasyon verilmeye
devam edildiği sürece piyasa yapıcı üyenin tavan fiyatlı kotasyon durumunda satış
kotasyon tarafı için, taban fiyatlı kotasyon verilmesi durumunda ise alış kotasyon
tarafı için miktar girme zorunluluğu bulunmaz.

Piyasa yapıcı üyenin talebi üzerine maksimum kotasyon yayılma aralığı sınırlarının o
seans için genişletilerek iki katına çıkarılması konusunda HSP Müdürü, maksimum
yayılma aralığı sınırlarının kaldırılarak serbest bırakılmasında Borsa Başkanı yetkilidir.

Serbest fiyatlı menkul kıymetlerde maksimum kotasyon yayılma aralığı, menkul
kıymet için piyasa yapıcı üye tarafından girilen alış kotasyon fiyatı esas alınarak, ilgili
fiyat seviyesi için maksimum kotasyon yayılma aralığı tablosunda geçerli olan fiyat
adımı sayısının iki katı olarak uygulanır. Serbest marjı hisse senetlerinde maksimum
129
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
kotasyon yayılma aralığı, serbest marjlı menkul kıymetlere emir girişinde uygulanan
fiyat adımı kuralı esas alınarak hesaplanır.
4.6.6.19. Kotasyon Miktarı

Kotasyon girişinde piyasa yapıcı üyenin bir kerede girebileceği en düşük miktar,
“kotasyon miktarı alt sınırı” olarak ifade edilmektedir. Piyasa yapıcı üye, kotasyon
olarak belirlediği fiyatlara en az kotasyon miktarı alt sınırı kadar miktar girmek
suretiyle kotasyonlarını ilan eder.

Kotasyon miktarı alt sınırı tüm menkul kıymetler için uygulamadaki en düşük
maksimum lot miktarı (mevcut uygulamada 250 lot) olarak uygulanır.

Sistem tarafından otomatik olarak girilen kotasyonlarda miktar, kotasyon miktarı alt
sınırı kadardır.

Sistemde mevcut bir kotasyona ait miktarın işlem görerek tükenmesi durumunda,
piyasa yapıcı üye, emir tükendikten sonraki 3 dakika içinde, tükenen miktarı en az
kotasyon miktarı alt sınırı kadar olmak üzere Sisteme girer. Bu süre içinde piyasa
yapıcı üye tarafından kotasyon için miktar girilmemesi halinde Sistem, tükenmiş olan
alış ve/veya satış tarafı miktarı için, kotasyon miktarı alt sınırı kadar miktarı, son
kotasyon fiyatıyla, Sisteme ilk kotasyon girişini yapan piyasa yapıcı üye
temsilcisinin/ExAPI kullanıcısının koduyla otomatik olarak girer.

Kotasyon miktarının tükenmesi nedeniyle yeni miktar belirleme süreci devam
ederken menkul kıymetin sırasının veya seansın durdurulduğu durumlarda 3
dakikalık yeni kotasyon miktarı belirleme süreci devam eder ve süre bitiminde
menkul kıymet veya seans durdurulmuş durumda olsa dahi piyasa yapıcı tarafından
miktar yenilenmemişse, Sistem kotasyon miktarı alt sınırı kadar miktarı, son
kotasyon fiyatıyla, Sisteme ilk kotasyon girişini yapan piyasa yapıcı üye
temsilcisinin/ExAPI kullanıcısının koduyla otomatik olarak girer.

Sistemde mevcut bir kotasyona ait miktarın işlem görerek tükenmesi durumunda,
yeni miktar girişi yapılana kadar geçecek süre içinde, en son girilmiş kotasyon
fiyatlarının dışında kalan fiyatlardan işlem gerçekleşmesine izin verilmez. Son alış
kotasyonunun işlem görerek tükenmesi ve alış kotasyonuna eşit fiyatlı başka alış
emri bulunmaması halinde alış kotasyonundan daha düşük fiyattan satış emri, son
satış kotasyonunun işlem görerek tükenmesi ve satış kotasyonuna eşit fiyatlı başka
satış emri bulunmaması halinde satış kotasyonundan daha yüksek fiyattan alış emri
girilemez. Bu tür bir emir girişi olması halinde emir iptal edilir ve iptalin nedeni bir
mesajla emri gönderen temsilciye iletilir.

Sistemde mevcut bir kotasyona ait miktarın işlem görerek tükenmesi durumunda,
son kotasyona eşit fiyatlı başka bekleyen emir/emirler varsa, işlem görebilecek
fiyatla girilen ancak kotasyon fiyat sınırı dışında kalan bir emir, bekleyen bu
emirle/emirlerle eşleşir, gerçekleşmeyen bölümü Sistem tarafından iptal edilir.

İşlem görerek miktarı minimum kotasyon miktarının altına düşen bir kotasyonun
miktarını minimum kotasyon miktarına tamamlama zorunluluğu yoktur. Böyle bir
durumda dahi kotasyonun fiyatları ve diğer tarafının miktarı kurallar dahilinde
değiştirilebilir. Ancak minimum kotasyon miktarının altına düşen taraftaki miktar
değişikliği sadece miktarı, minimum kotasyon miktarına veya üstüne çekerek
yapılabilir. Kotasyonun miktarının işlem görerek sıfıra düşmesi durumunda ise miktar
minimum kotasyon miktarına tamamlanmadan kotasyon üzerinde hiç bir değişiklik
yapılamaz.

Piyasa yapıcı üye, kotasyon girişlerinde maksimum lot uygulamasından muaf tutulur
ve bir kerede “kotasyon miktarı üst sınırı” kadar kotasyon miktarı girebilir. Kotasyon
miktarı üst sınırı, kotasyon verilen menkul kıymette uygulanan maksimum lot
130
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
miktarının 10 katıdır. Kotasyon miktarı üst sınırı, Borsa Başkanlığı kararıyla menkul
kıymet bazında farklılaştırılabilir.

Alış-satış kotasyonlarına ait miktarlar, ayrı ayrı ya da birlikte, piyasa yapıcı üye
tarafından kotasyon miktarı üst sınırına kadar yükseltilebilir ya da kotasyon miktarı
alt sınırına kadar düşürülebilir. Miktarı azalan kotasyonların önceliği değişmezken
miktarı çoğalan kotasyonlar önceliğini yitirir ve mevcut kotasyon çoğalmış yeni
miktarıyla Sistem tarafından öncelik kurallarına göre yeniden yerleştirilir.
4.6.6.20. Olağandışı Durumlarda Piyasa Yapıcılık Uygulaması
4.6.6.20.1. İşlemleri Geçici Durdurulan Menkul
Kotasyon Giriş ve Değişiklik Kuralları
Kıymetlerde
Piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemiyle işlem gören bir menkul kıymetin işlemlerinin
geçici olarak durdurulması durumunda, bu menkul kıymete ait işlem sırasında bekleyen
limit fiyatlı pasif emirlerin iptal edilmesine, fiyatlarının kötüleştirilip, miktarlarının
azaltılabilmesine, geçerlilik sürelerinin kısaltılabilmesine izin verilir. Ancak yeni emir
girişine ve bekleyen emirlerin bölünmesine, fiyatlarının iyileştirilmesine, miktarlarının
arttırılmasına, geçerlilik sürelerinin uzatılmasına izin verilmez.
Piyasa yapıcılı sürekli müzayede yönteminde işlem gören menkul kıymetlerin işlem
sırasının durdurulması durumunda uygulanacak kotasyon girişi ve değişikliğine ilişkin
kurallar aşağıda belirtilmiştir.
4.6.6.20.2. Açılış Modundaki Menkul Kıymetlerin
Durdurulması Halinde Kotasyon Kuralları
İşlemlerinin
Piyasa yapıcılı sürekli müzeyede yönteminde işlem gören bir menkul kıymetin sırası
Açılış Modu sırasında (birinci seans 08:30-09:45, ikinci seans 13:45-14:15 saatleri
arasında) geçici olarak durdurulduğunda, bu menkul kıymete piyasa yapıcının kotasyon
girmesine izin verilmez. Benzer şekilde, sürekli müzayede seansı içinde tekil olarak açılış
seansına alınmış olan menkul kıymetlerde açılış seansı emir toplama aşaması
tamamlanmadan yapılacak geçici durdurmalarda da kotasyon girişine izin verilmez.
Piyasa yapıcılı yöntemde işlem gören bir menkul kıymetin açılış seansı, seansın sürekli
müzayede aşaması içinde yapılıyor ise:

Açılış seansının emir toplama aşaması boyunca menkul kıymette kotasyon girişine
izin verilmez,

Menkul kıymetin açılış seansı emir toplama aşaması sona erdiği anda Sistem menkul
kıymete ilk kotasyonu mevcut kurallar çerçevesinde otomatik olarak girer,

Menkul kıymete Sistem tarafından girilen otomatik kotasyon piyasa yapıcı üye
tarafından mevcut kurallar dahilinde değiştirilebilir,

Menkul kıymet, ilk kotasyonun otomatik olarak Sistem tarafından girilmesi
durumunda kotasyon girişini takip eden 5. dakikanın sonunda; ilk kotasyonun
otomatik olarak atanamadığı durumlarda piyasa yapıcı üyesinin ilk kotasyonu girmesi
sonrasındaki 5. dakikanın sonunda sürekli müzayede aşaması için işleme açılır.
131
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.6.6.20.3. Açılış Modu Sonrasında (Sürekli Müzayede Sürecinde)
Menkul Kıymetlerin İşlemlerinin Durdurulması Halinde
Kotasyon Girişi ve Değişikliği Kuralları
Açılış Modu bittikten sonra (birinci seans saat 09:45’ten sonra, ikinci seans saat
14:15’ten sonra) işlemleri geçici olarak durdurulan menkul kıymetlere mevcut kurallar
çerçevesinde piyasa yapıcı üye tarafından kotasyon girilmesine veya girilmiş
kotasyonların değiştirilmesine izin verilir.
Piyasa yapıcılı sürekli müzayede işlem yöntemindeki bir menkul kıymetin işlemlerinin
seansın sürekli müzayede aşaması içerisinde durdurulması halinde, durdurulma sürecinde
menkul kıymette bekleyen kotasyon mevcut kurallar çerçevesinde değiştirilebilir.
Bir menkul kıymetin işlemleri açılış modu bittikten sonra, ancak Sistem tarafından ilk
kotasyonun otomatik atama sürecinin başlangıcından önce kapatılırsa ve menkul kıymet
kapatıldığında piyasa yapıcı üye henüz kotasyon girmemişse, bu menkul kıymete
“Otomatik İlk Kotasyon Atama Aşaması”nda ilk kotasyon Sistem tarafından otomatik
olarak atanmaz. Sürekli müzayede işlemleri için açıldığı anda bu menkul kıymete piyasa
yapıcısı tarafından henüz kotasyon girilmemişse, otomatik kotasyon atama kuralları
çerçevesinde menkul kıymete Sistem tarafından ilk kotasyon girilir.
4.6.6.20.4. İşlemleri Geçici Durdurulan Menkul Kıymete İşlem
Gerçekleşmesini Sağlayacak Fiyattan Kotasyon Girişi veya
Değişikliği
Piyasa yapıcılı sürekli müzayede işlem yönteminde yer alan, işlemleri geçici durdurulmuş
bir menkul kıymette piyasa yapıcısı tarafından girilen veya değiştirilen kotasyonun
fiyatı/fiyatları işlem gerçekleşmesini sağlayabilecek seviyede ise:

Kotasyon girildiği anda işlem olmasına izin verilmez ve kotasyon emri öncelik
kurallarına göre Sistemde bekleyen emirler arasına alınarak temsilci ve veri yayın
kuruluşları ekranlarında gösterilir,

İşlem/işlemler menkul kıymet işleme açıldığı anda gerçekleşir.
4.6.6.20.5. Seansın Durdurulması veya Kesintiye Uğraması
Durumunda Kotasyon Giriş veya Değişiklik Kuralları
Açılış işlemleri aşamasının başlamasından itibaren yapılacak seans durdurma veya
ertelemelerinde, seansın sürekli müzayede aşaması başlatılmadan önce Borsa tarafından
belirlenecek belli bir süre boyunca, piyasa yapıcı üyelere kotasyon girişi ve değişikliği
yapma imkanı verilir.
Sadece kotasyon girişi ve değişikliğinin yapılabileceği bu süreç boyunca emir girişine ve
bekleyen emirlerin değiştirilmesine, bölünmesine veya iptal edilmesine izin verilmez. Bu
süreçte, sadece kotasyon girişi veya değişikliği yapılabilir, ancak kotasyon iptaline izin
verilmez.
Bu süreçte piyasa yapıcı üye tarafından girilen veya değiştirilen kotasyonun fiyatı işlem
gerçekleşmesini sağlayabilecek seviyedeyse;
132
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR

Kotasyon girildiği veya değiştirildiği anda işlem olmasına izin verilmez ve kotasyon
emri öncelik kurallarına göre Sistemde bekleyen emirler arasına alınarak temsilci ve
veri yayın kuruluşları ekranlarında gösterilir,

İşlem/işlemler seans açıldığı anda gerçekleşir.
4.6.6.21. Diğer Hususlar

Piyasa yapıcı üyenin başvurusunun Borsa Başkanlığınca uygun görülmesi halinde,
kotasyon verme zorunluluğu geçici süre ile kaldırılarak alternatif işlem yöntemi
devreye alınabilir, menkul kıymetin sırası kapatılabilir veya bir sonraki işlem
gününden itibaren alternatif işlem yöntemi devreye alınabilir.

Alış ve satış kotasyonları limit fiyatlı bir emir gibi fiyat ve miktar belirtilerek girilir.
KİE, OLFE, OLDE şeklinde ya da özel emir olarak kotasyon girilemez. Ancak piyasa
yapıcı üye, atandığı menkul kıymette piyasa yapıcı olarak kullandığı hesaplara özel
emir yoluyla alış ve/veya satış yapabilir.

Bir menkul kıymette özel emir girişi ve eşlemesi kotasyon dışı fiyatlardan da
yapılabilir. Ancak mevcut özel emir kuralları piyasa yapıcılı menkul kıymetler için de
geçerlidir. Bu kapsamda özel emrin miktarı, menkul kıymette özel emir fiyatı da dahil
daha iyi fiyatlarda beklemekte olan limit fiyatlı emirlerin miktarları toplamına eşit
veya daha azsa bu özel emir girişine izin verilmeyeceğinden piyasada mevcut emir
koşulu oluşuncaya kadar menkul kıymete aynı fiyat ve miktarlı bir özel emir
girilemez veya eşlenemez.

Piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemiyle işlem gören menkul kıymetlere ait Yeni
(.Y) sırasında piyasa yapıcılık zorunlu değildir. Piyasa yapıcı üye, Yeni sırası
açılmadan önce HSP Müdürlüğüne bu menkul kıymette faaliyette bulunup
bulunmayacağını bildirir. Piyasa yapıcının faaliyet yapmayacağı hallerde (.Y) özellik
kodlu menkul kıymetler piyasa yapıcılığın zorunlu olduğu hisse senetlerinde alternatif
yöntemle işlem görür. Piyasa yapıcı üyenin bir iş günü öncesinde bildirimde
bulunmaması halinde piyasa yapıcının (.Y) sırasında faaliyette bulunmayacağı kabul
edilir.

Piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemi ile işlem gören menkul kıymetlere ait süreli
pazarlarda (birincil piyasa, temerrüt, resmi müzayede, rüçhan hakkı kupon pazarı)
piyasa yapıcı olmadan, sürekli müzayede yöntemiyle işlem yapılır.
4.6.6.22. Piyasa Yapıcı Değerlendirme Komitesi
Piyasa Yapıcı Değerlendirme Komitesi, Hisse Senetleri Piyasası (HSP) ile Üye İşleri ve
Gelişen İşletmeler Piyasası Müdürlüklerinin yetkililerinden oluşur. Gerekli görülmesi
halinde diğer müdürlük ve birimlerden yetkililer de komite çalışmalarında yer alır.
Komite, gerektiği hallerde HSP Müdürlüğünün koordinasyonunda toplanır. Komitede
yapılan çalışma ve değerlendirmelerin sonuçları Yönetim Kurulunda görüşülmek üzere
İMKB Başkanlığına sunulur.
4.6.6.22.1. Piyasa Yapıcı Değerlendirme Komitesinin Görevleri



Piyasa yapıcılık temel kriterlerine göre yetkili üyeleri belirler, günceller,
Atanma başvurularını değerlendirir,
Atanma kararlarını başvuru sahibi üyeye iletir, duyurulmasını sağlar,
133
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR



Yedek piyasa yapıcıları belirler,


Üyelerin performans değerlemeleri için ilgili müdürlüklerle iletişim kurar,

Borsa Başkanlığınca gerekli görülen diğer işlemleri sonuçlandırır.
Yedek piyasa yapıcı atanması halinde ilgili üyeyi bilgilendirir,
İlgili müdürlük nezdinde, atanmış piyasa yapıcıların faaliyetlerinin sona ermesini
içeren durumları takip eder, sonlandırır, duyurulmasını sağlar,
Piyasa yapıcılı sürekli müzayede işlem yönteminin düzenlemeler çerçevesinde
yürütülmesi için gerekli takibi yapar, koordinasyonu sağlar.
4.6.6.23. Piyasa Yapıcılığı Temsilci Eğitimi
Piyasa yapıcılığına atanmak amacıyla başvuruda bulunacak üyelerin piyasa yapıcılığı
konusunda İMKB tarafından verilen eğitimi tamamlamış, Sisteme girişte baş temsilci (şef
broker) yetkisinde tanımlanmış, en az bir üye temsilcisine sahip olmaları zorunludur.
Eğitimi tamamlamış baş temsilci yetkisinde üye temsilcisi bulunmayan üyelerin piyasa
yapıcısı atanma başvuruları değerlendirmeye alınmaz.
Piyasa yapıcı temsilci eğitimi Eğitim ve Yayın Müdürlüğü tarafından organize edilir ve
HSP Müdürlüğü tarafından verilir.
4.6.6.24. Diğer Hükümler
İlgili genelgede hüküm bulunmayan hallerde, Borsa Başkanlığı genel mevzuat hükümleri
çerçevesinde gerekli kararları alarak işlemlerin sağlıklı olarak yürütülmesini sağlar.
Tek Fiyat İşlem Yöntemi: Piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemiyle işlem görmesi
zorunlu olan(aracı kuruluş varantları hariç) yukarıda belirtilen menkul kıymetlerde,
atanmış bir piyasa yapıcı üye olmaması, piyasa yapıcının faaliyetinin herhangi bir sebeple
sona ermesi, yerini alacak bir yedek piyasa yapıcı üye olmaması ya da yedek piyasa
yapıcı üyenin faaliyete başlayamaması gibi durumlarda, düzenlemeler çerçevesinde ilgili
menkul kıymet yapılacak duyuruda belirtilen tarihten itibaren aynı pazarda, alternatif
işlem yöntemi olan tek fiyat yöntemi ile işlem görmeye başlayacaktır.
Bu kapsamda tek fiyat yöntemi uygulanan menkul kıymetlerde (veya sırası kapatılmış
aracı kuruluş varantlarında) bir piyasa yapıcı üyenin faaliyete başlayabileceğinin
belirlenmesi halinde ilgili menkul kıymet, duyuruda belirtilen tarihten itibaren yeniden
piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemi ile işlem görmeye başlayacaktır.
Hisse Senetleri Piyasası Tek Fiyat İşlem Yöntemi Uygulama Esasları
Tek fiyat yöntemi, belirli bir zaman dilimi boyunca emirlerin eşleştirme yapılmaksızın
İMKB Hisse Senetleri Piyasası Alım-Satım Sistemine (Sistem) kabul edilip, bu süre
sonunda en yüksek miktarda işlemin gerçekleşmesini sağlayan fiyat seviyesinin
hesaplandığı, tüm işlemlerin bu fiyat seviyesinden gerçekleştiği işlem yöntemidir.
Bu işlem yönteminin uygulandığı menkul kıymetlerde her seans 2 kez olmak üzere
günde 4 kez fiyat belirlenir ve belirlenen tek fiyattan işlemler gerçekleştirilir.
134
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Seansın ilk emir toplama ve fiyat belirleme süreci açılış seansıdır. İkinci emir toplama ve
fiyat belirleme süreci ise sürekli müzayede bölümünün başlangıcı ile başlar ve bitiş
saatinden 5 dakika önce son bulur.
Tek fiyat işlem yöntemi süreçleri:
Birinci Tek Fiyat Süreci (Açılış
Seansı)
Emir Toplama
Fiyat Belirleme
(*) ve İşlemler
İkinci Tek Fiyat Süreci (Tek Fiyat)
Emir Toplama
Fiyat Belirleme
(*)
ve İşlemler
1. Seans
09:30 – 09:45
09:45 – 09:50
09:50 – 12:25
12:25 – 12:30
2. Seans
14:00 – 14:15
14:15 – 14:20
14:20 – 17:25
17:25 – 17:30
(*) Gerçekleşen işlem sayısına bağlı olarak değişmekle birlikte yaklaşık olarak 1 dakika
sürmektedir.
Geçici olarak işleme kapalı olduğu için birinci tek fiyat sürecine (açılış seansı) katılamayan
bir işlem sırası, aynı seans (1. veya 2. seans) içerisinde tekrar işleme açılırsa, ikinci tek
fiyat sürecine dahil edilir ve o işlem sırasında seans içinde sadece bir defa tek fiyat
belirlemesi yapılarak seans tamamlanır.
Tek fiyat işlem yöntemi temel olarak iki aşamadan oluşur:
Emir Toplama: Bu süre zarfında emirler Sisteme iletilir ve fiyat-zaman önceliği kurallarına
göre sıralanır. Eşleştirme yapılmaz.
Fiyat Belirleme ve İşlemlerin Gerçekleştirilmesi: Emir toplama aşamasının hemen
sonrasında başlayan bu aşamada Sisteme iletilmiş olan alış-satış emirlerinin
değerlendirilmesi sonucunda en fazla işlem miktarının gerçekleşebileceği fiyat belirlenir
ve fiyat-zaman önceliği açısından uygun durumda olan emirler, karşılığında yeterli
miktarda emir bulunması şartıyla, belirlenen bu tek fiyat seviyesinden işleme dönüşür.
Hisse Senetleri Piyasası Müdürlüğü’nün 27.11.2006 tarih ve 255 sayılı Genelgesi ile
duyurulan açılış fiyatının belirlenmesine ilişkin yöntem, tek fiyat işlem yöntemi fiyat
belirleme aşamasında da aynen uygulanır.
Aynı seans içindeki tek fiyat belirleme süreçlerinde Açılış aşamasında işlem görmeyerek
kalan emirler bir sonraki sürece tek fiyat sürecine aktarılır. Günlük emir verilmesi
durumunda kalan emirlerin birinci seanstan ikinci seansa aktarılması mümkündür.
Tek Fiyat İşlem Yönteminde Süreçler
Açılış/Tek Fiyat Modu Süreci
-
Birinci seansta: 08:45-09:45 ve 09:48-12:25;
İkinci seansta : 13:45-14:15 ve 14:18-17:25 saatleri arasındadır.
-
Temsilcilerin girdikleri emirleri görmek, değiştirmek, bölmek ve iptal etmek için
kullandıkları sorgular, hisse sorgu ekranı ve emir baz – özel emir ekranı (sadece
135
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
seansın tek fiyat bölümünde açık olacaktır. Açılış aşamasında bu ekran kapalıdır)
haricindeki ekranlar kullanım dışıdır.
-
Piyasa izleme ekranı kapalıdır.
Emir Toplama Aşaması
Emir girişi, emir toplama aşaması olarak tanımlanan dönemde gerçekleştirilir. Emir
toplama aşamaları birinci seansta 09:30-09:45 ve 09:50-12:25; ikinci seansta 14:0014:15 ve 14:20-17:25 saatleri arasında gerçekleştirilir.
Bu aşamada;
 Emir girişleri ExAPI, uzaktan erişim ve borsa terminalleri aracılığıyla yapılabilir,
 Girilmiş olan emirlerin fiyatları iyileştirilebilir-kötüleştirilebilir, miktarları azaltılabilirartırılabilir (fiyat değiştirildiğinde ve/veya miktar arttırıldığında emrin önceliği değişir),
 Emirler sürekli müzayede yönteminde geçerli kurallar çerçevesinde bölünebilir,
 Emirler, son emir olma koşulu aranmaksızın, istendiği an iptal edilebilir,
 Seansın başında yer alan açılış seansları haricinde açığa satış emri girilebilir.
Fiyat Belirleme Aşaması
Emir
toplama
aşamaları
sonrasında,
Sisteme
iletilmiş
alım-satım
emirleri
değerlendirilerek birinci seans 09:45’de ve 12:25’de, ikinci seans 14:15’de ve 17:25’de
başlayan hesaplamaların yapılarak işlem fiyatının belirlenmesi ve uygun emirlerin
eşleştirilmesi sonucu işlemlerin gerçekleştirilmesiyle sonuçlanan aşamadır. Bu aşama
için ayrılan maksimum süre 5 dakika olup, eşleştirme süresi işlem yoğunluğuna bağlı
olarak değişmekte ve yaklaşık olarak 1 dakika sürmektedir.
Bu aşamada;
 Emir girişi yapılamaz,
 Emir değiştirme, bölme ve iptal yapılamaz,
 Açılış fiyatı / tek fiyat hesaplanır,
 İşlemler gerçekleşir,
 Gerçekleşen işlemler piyasa izleme ekranı, tüm mesaj ekranı ve gerçekleşen
işlemler/aktif durum sorgularından görülebilir,
 Belirlenen işlem fiyatı, piyasa izleme ekranı ve hisse sorgu(sadece açılış fiyatı yer
almaktadır) ekranlarından görülebilir,
 Belirlenen fiyatlar, gerçekleşen işlemler, hisse senedi bazında işlemler sonrasında
oluşan fiyat baz bilgileri ve endeks bilgisi veri yayın kuruluşlarına gönderilir,
 İşlem görmeyen limit fiyatlı ve özel emirler mevcut kurallar dahilinde aynı gün
içindeki bir sonraki sürece aktarılır, gün sonunda ise iptal edilir.
TEK FİYATA İLİŞKİN ÖNEMLİ HUSUSLAR
Açılış / Tek Fiyat Modu Aşamasında Sorguların Durumu
Emir Baz (Lot emirleri)
Emir Baz (Özel emirler)
Kapalı
Açık(Sadece Tek Fiyat
Modunda)
136
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Fiyat Baz
Gerçekleşen İşlemler
Açık Emirler
Aktif Durum
Emir Durum
Hisse Sorgu
Tüm Mesaj Ekranı
Kapalı
Kapalı
Açık
Açık
Açık
Açık
Açık
Emir toplama aşaması bittiğinde tüm sorgu ekranları açık hale gelir.
Kullanılabilecek Emir Türleri
Limit Fiyatlı Emir
Açığa Satış Emri
Açılış Fiyatlı Emir(AFE)
Kalanı İptal Et Emri (KİE)
Özel Limit Fiyatlı Emir (OLFE)
Özel Limit Değerli Emir (OLDE)
Özel Emir
Evet
Seans başlarında yer alan açılış seansları dışında
açığa satış emri girilebilir
Evet (Daha sonra devreye alınacaktır)
Hayır
Hayır
Hayır
Açılış seansı aşamalarında girilemez. Sadece
seansların ikinci tek fiyat belirleme aşamasında
girilebilir ve/veya eşlenebilir.
Tek Fiyat Yönteminde Emir Değiştirme, Bölme ve İptal Kuralları
Emir
Bölme
Limit
Fiyatlı
Emir
Emir
Değiştirme
Emir İptali
Emir
Bölme
Emir
Değiştirme
Emir İptali
Özel
Emir
Eşleme
Diğer
Sürekli müzayede yönteminde uygulamada geçerli olan
kurallar dahilinde yapılabilir.
Emrin fiyatı iyileştirilebilir / kötüleştirilebilir; miktarı
azaltılabilir / artırılabilir (miktar artırıldığında zaman
önceliği kaybolur). Tarihli emirlerin süresi kısaltılabilir.
Son emir olma koşulu aranmaksızın istendiği an iptal
edilebilir.
Yapılamaz
Sadece seansların ikinci tek fiyat belirleme aşamasında:
Emrin
fiyatı
iyileştirilebilir/kötüleştirilebilir;
miktarı
azaltılabilir, artırılabilir. Tarihli emrin süresi kısaltılabilir.
Sadece seansların ikinci tek fiyat belirleme aşamasında:
Eşlenmemiş Özel emirler istendiği an iptal edilebilir
Sadece seansların ikinci tek fiyat aşamasında yapılabilir.
Tek fiyat emir toplama sürecinin son 10 dakikası içinde
(12:15-12:25, 17:15-17:25 arası) özel emir eşlenemez.
Sürekli müzayede sisteminde geçerli olan ve piyasa yapıcılı
sürekli müzayede sisteminde de uygulanacak olan; özel
emirlerin pasifte beklemekte olan normal emirlerle fiyat ve
miktar yeterliliği açısından karşılaştırması emir dosyası
kapalı tutulduğundan yapılmayacaktır.
Tek Fiyat Seansı İle İlgili Diğer Özellikli Konular
İşlem
Görmeyen
Emirlerin Takip Eden
Tek
Fiyat
Sürecine
Aktarılması
 Açılış / tek fiyat süreçlerine iletilen ve sürecin sonunda
işlem görmeyen veya kısmi olarak işlem gören limit fiyatlı
emirler –geçerlilik süreleri bitmemişse- takip eden
açılış/tek fiyat sürecine aktarılırlar. AFE, girildiği açılış /
tek fiyat sürecinde işlem görmediği takdirde bir sonraki
137
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
sürece aktarılmaz ve iptal edilir.
 Özel emirler, geçerlilik süresi bitmemişse, takip eden tek
fiyat sürecine aktarılırlar.
Baz Fiyat
Marjı
ve
Fiyat
 Açılış ve tek fiyat belirleme sürecindeki işlemler birlikte
değerlendirilerek, ağırlıklı ortalama fiyat (AOF) hesaplanır.
Bir seansta geçerli olacak baz fiyat ve fiyat marjları,
menkul kıymetin bir önceki seanstaki ağırlıklı ortalama
fiyatı (AOF) üzerinden hesaplanır.
 Baz fiyat ve marjlar, ilgili seansın hem açılış sürecinde
hem de bu süreci takip eden tek fiyat sürecinde geçerlidir.
Veri Yayını
 Tek fiyat yönteminde işlem gören menkul kıymetlerde,
açılış / tek fiyat süreçlerinin “emir toplama aşama”ları
süresince girilen emirlere ilişkin hiçbir fiyat ve miktar
bilgisi, veri yayın kuruluşlarına gönderilmez.
 Emir toplama aşamaları sona erdikten sonra belirlenen
açılış fiyatları / tek fiyatlar, gerçekleşen işlemler, işlem
görmemiş kalan emirler ve hesaplanan ilgili endeks
değerleri veri yayın kuruluşlarına gönderilir.
Gerçekleşen
İşlemler
ve İşlem Defterleri
Fiyat Belirlenememesi
Durumu
 Üyeler, açılış ve tek fiyat sürecinde gerçekleştirdikleri
işlemleri Borsamız ERD (Elektronik Rapor Dağıtım)
ekranından seans sonlarında temin edebilirler.
 Açılış fiyatı / tek fiyat belirlenemediği takdirde girilmiş
olan limit fiyatlı ve özel emirler mevcut kurallar dahilinde
takip eden emir toplama sürecine aktarılır.
 2. seans sonunda işlem görmeyen emirler bir sonraki
güne aktarılmaz, iptal edilir.
Tek Fiyat Uygulanacak Menkul Kıymetler
Piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemiyle işlem görmesi zorunlu olan, aracı kuruluş
varantları hariç olmak üzere, Kurumsal Ürünler Pazarında işlem gören borsa yatırım
fonları ile halka açık piyasa değeri 10 milyon TL’nin altındaki menkul kıymet yatırım
ortaklıklarında, atanmış bir piyasa yapıcı üye olmaması, piyasa yapıcının faaliyetinin
herhangi bir sebeple sona ermesi, yerini alacak bir yedek piyasa yapıcı üye olmaması ya
da yedek piyasa yapıcı üyenin faaliyete başlayamaması gibi durumlarda, düzenlemeler
çerçevesinde ilgili menkul kıymet yapılacak duyuruda belirtilen tarihten itibaren aynı
pazarda, alternatif işlem yöntemi olan tek fiyat yöntemi ile işlem görür.
Bu kapsamda tek fiyat yöntemi uygulanan menkul kıymetlerde bir piyasa yapıcı üyenin
faaliyete başlayabileceğinin belirlenmesi halinde ilgili menkul kıymet, duyuruda belirtilen
tarihten itibaren yeniden piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemi ile işlem görmeye
başlayacaktır.
Ayrıca Sermaya Piyasası Kurulu tarafında alınan karar gereği;
a) Halka açık piyasa değeri için alt ve üst sınır belirlenmeksizin Gözaltı Pazarı’nda işlem
gören şirketlerin,
b) Fiili dolaşımdaki pay sayısı 250.000’in altında yer alan şirketlerin,
138
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
c) Borsa fiyatı birim pay değerinin 2 katı ve üzeri olan yatırım ortaklıklarının,
payları C grubunda değerlendirilmekte ve Tek Fiyat Yöntemine tabi olmaktadırlar.
C maddesinde belirtilen durumdaki yatırım ortaklıklarında piyasa yapıcısı bulunması
durumunda tek fiyat sisteminin uygulanmayarak piyasa yapıcılı sürekli müzayede
sisteminde işlem görmektedir. Girişim Sermayesi ve Gayrimenkul Yatırım Ortaklıkları c
maddesi kapsamı dışındadır.
Süreli Pazarlarda İşlem Yöntemi
Esas bağlı olduğu bir ana işlem sırasının alt pazarları olan ve geçici olarak, belirli bir süre
için açılan aşağıdaki tabloda yer alan pazarlarda tek fiyat yöntemi uygulanmaz.
PAZAR
Resmi Müzayede Pazarı
Birincil Piyasa
Temerrüt
Rüçhan Hakkı Kupon Pazarı
Toptan Satışlar Pazarı
İŞLEM YÖNTEMİ
Çok Fiyat, Sürekli Müzayede
Çok Fiyat, Sürekli Müzayede
Çok Fiyat, Sürekli Müzayede
Çok Fiyat, Sürekli Müzayede
İşlemler eksperler tarafından gerçekleştirilir.
Yeni Seans Saatleri: Yukarıda yer alan yeni işlem yöntemlerinin devreye alınacağı
tarihten itibaren Hisse Senetleri Piyasasında uygulanacak işlem saatleri aşağıdaki gibi
olacaktır:
Tablo - Seans saatleri.
1.Seans
Açılış Seansı
Emir Toplama
Açılış Fiyatlarının Belirlenmesi
Piyasa Yapıcı – İlk Kotasyon Girişi
Sistem – Otomatik İlk Kotasyon Atama
Sürekli Müzayede (SM) ve Piyasa Yapıcılı SM Seansı
Tek Fiyat Seansı
Emir Toplama
Tek Fiyatın Belirlenmesi
09:30 – 12:30
09:30 – 09:50
09:30 – 09:45
09:45(+)*
09:45(+)*– 09:49
09:49
09:50 – 12:30
09:50 – 12:30
09:50 – 12:25
12:25(+)* – 12:30
2.Seans
Açılış Seansı
Emir Toplama
Açılış Fiyatlarının Belirlenmesi
Piyasa Yapıcı – İlk Kotasyon Girişi
Sistem – Otomatik İlk Kotasyon Atama
Sürekli Müzayede (SM) ve Piyasa Yapıcılı SM Seansı
Tek Fiyat Seansı
Emir Toplama
Tek Fiyatın Belirlenmesi
14:00 – 17:30
14:00 – 14:20
14:00 – 14:15
14:15(+)*
14:15(+)* – 14:19
14:19
14:20 – 17:30
14:20 – 17:30
14:20 – 17:25
17:25(+)*– 17:30
139
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Toptan Satışlar Pazarı
Birincil Piyasa İşlemleri
10:30 – 12:00
Gözaltı Pazarı (Açılış seansı ile başlar)
14:00 – 17:30
RHKP, Yeni Hisse Senedi İşlemleri , Resmi Müzayede
İşlemleri
Hisse senedinin bulunduğu
pazarın içinde, aynı seans
süresince gerçekleştirilecektir.
RHKP’deki menkul kıymetler
açılış seansına dahil edilmez.
*(+)İşlemlerin tamamlanmasına bağlı olarak değişebilecek bir saati ifade eder.
4.6.7. İkinci Ulusal Pazar
İkinci Ulusal Pazar'ın amacı, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Kotasyon
Yönetmeliği’ndeki kotasyon koşullarını sağlayamayan şirketler ile gelişme ve büyüme
potansiyeli taşıyan Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin (KOBİ) sermaye piyasalarından
kaynak temin etmelerine olanak sağlamak, söz konusu şirketlerden Borsa Yönetim
Kurulu'nca Borsa'da işlem görmesi uygun görülenlerin hisse senetlerine likidite sağlamak
ve bu hisse senetlerinin fiyatlarının düzenli ve şeffaf bir piyasada, rekabet koşulları içinde
oluşmasını temin etmektir.Borsa Yönetim Kurulu’nun 02.12.2010 tarihli toplantısında,
03.01.2011 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere, Yeni Ekonomi Pazarı’nın II. Ulusal
Pazar bünyesinde birleştirilmesine karar verilmiştir.
4.6.8. Gözaltı Pazarı
Borsa Yönetim Kurulunun 26 Kasım 1996 tarihli toplantısında, "Gözaltı Pazarı (GP)" adıyla
Hisse Senetleri Piyasası’nda yeni bir pazar kurulmasına karar verilmiştir.
4.6.8.1.
Amaç
Gözaltı Pazarı’nın (GP) kuruluş amacı, hisse senetleri Borsa’da işlem gören şirketler
ve/veya hisse senetleri işlemleri ile ilgili olarak olağandışı durumların ortaya çıkması;
hisse senetleri Borsa’da işlem gören şirketler tarafından kamunun zamanında, tam ve
sürekli olarak aydınlatılmasına ve mevcut düzenlemelere uyum konusuna gerekli özenin
gösterilmemesi; yatırımcıların haklarının korunması ve kamu yararı gereği hisse
senetlerinin Borsa kotundan ve/veya işlem gördüğü pazardan geçici ya da sürekli
çıkarılması sonucunu doğurabilecek gelişmelerin oluşması nedeniyle şirketlerin izleme ve
inceleme kapsamına alınması durumlarında sürekli gözetim, denetim ve izleme
ortamında, yatırımcıların devamlı ve zamanında bilgilendirilmesini sağlayacak önlemlerle
birlikte, hisse senetlerinin İMKB bünyesinde işlem görebileceği organize bir pazar
oluşturmak ve söz konusu şirketlerin hisse senetlerine yatırım yapmış tasarruf
sahiplerine likidite olanağı sunmaktır.
140
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.6.8.2.
Teknik Esaslar
 Gözaltı Pazarı’ndaki işlemler, Ulusal ve İkinci Ulusal Pazar ekranlarının dışında, ayrı
bir ekranda yapılır.
 Ekranlar arası geçiş, klavyedeki “CTRL + Birincil Piyasa” tuşlarına basılarak yapılır.
Ayrıca ALT (Klavyenin sol tarafındaki) + W tuşlarına basılarak da Gözaltı Pazarı’na geçilebilir.
 Pazarla ilgili bilgiler, Günlük, Haftalık ve Aylık Bültenlerde ayrı bir bölümde, diğer
pazarlar ile aynı formatta gösterilir. Kapanış Bülteni'nde ise “İkinci Ulusal Pazar”
hisseleri ile aynı bölümde ancak farklı belirteçler kullanılarak gösterilir.
 Hisseler daha önce ait olduğu pazardaki aynı kodla işlem görür.
İşlem görecek hisse senetleri ve pazara alma yetkisi, pazardan çıkarılma ve işlemlerin
durdurulması, Bülten’de duyurulacak hususlar, yükümlülükler, ücretler gibi başlıklar
altında yer alan bu konuyla ilgili ayrıntılı düzenlemeler, Kotasyon Müdürlüğü ile Hisse
Senetleri Müdürlüğü tarafından ortak çıkartılan Genelgelerde yer almaktadır.
4.6.9. Toptan Satışlar Pazarı
Toptan Satışlar Pazarı hisse senetlerinin sürekli işlem gördüğü bir pazar değildir. Toptan
Satışlar Pazarı "LE" veya “LY” pazar koduyla işleme açılır.
4.6.9.1.
Amaç
İMKB'de Toptan Satışlar Pazarı’nın (TSP) oluşturulmasındaki amaç, önceden alıcıları
belirli olan veya olmayan, belirli bir miktarın üzerindeki hisse senedi işlemlerinin,
Borsa'da güven ve şeffaflık ortamında, organize bir piyasada gerçekleştirilmesini
sağlamaktır.
4.6.9.2.
Asgari İşlem Miktarı
Hisse senetleri Borsa'da işlem gören şirketlerin hisse senetlerinin TSP’de satışında asgari
işlem miktarı, ilgili hisse senedi için geçerli minimum özel emir miktarından az olamaz.
TSP düzenlemesinin III’üncü maddesi (2) No’lu bendi kapsamında yapılacak TSP
işlemlerinde asgari işlem miktarı Borsa Başkanlığı'nca belirlenir.
4.6.9.3.
İşlem Esasları
TSP'de işlemler peşin esasına göre yapılır. Fiyat adımı 1 (bir) Kuruş’tur. Ancak, yapılan
işlem peşin olmakla birlikte, Borsa Başkanlığı'nca uygun görülmesi halinde ödeme
koşulları vadeli olan satışlar yapılabilir; bu durumda vade ve diğer ödeme esasları Borsa
Bülteni'nde önceden ilân edilir. Pazar'da yapılacak alım satım işlemlerinin diğer esasları
Borsa Başkanlığı'nca belirlenerek Borsa Bülteni'nde duyurulur.
141
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.6.9.4.
İşlem Fiyatı
TSP’nda yapılacak satışlarda işlem fiyatının gerçekçi fiyat olması şarttır. TSP’nin işleyiş
esasları bakımından gerçekçi fiyat, başvuru tarihi itibariyle aşağıdaki esaslar kapsamında
olan fiyattır.
Borsa Başkanlığı, istenen satış fiyatının "gerçekçi fiyat" kavramına uygun olduğunun
tarafsız kuruluşlarca tespit ettirilmesini ve fiyat tespit raporunda belirtilen esasların
tamamının veya bir kısmının Borsa'da ilân edilmesini şart koşabilir.
TSP’nda önceden belirlenmiş alıcılara kamu kurumlarınca veya yargı mercilerince
belirlenen ya da onaylanan, ancak bu Genelge’de belirtilen marjlar dışında kalan bir
fiyattan satılabilmesi, fiyatın tespiti ile ilgili bilgilerin Borsa Bülteni’nde yayınlanması
şartıyla Borsa Başkanlığı’nın onayı ile mümkündür.
A) Borsa’da İşlem Gören Hisse Senetlerinin Fiyatı:
Hisse senetleri Borsa’da işlem gören anonim ortaklıkların hisse senetlerinin; şirket
yönetiminin el değiştirmesi sonucunu verecek miktarda ve anılan anonim ortaklığın dahil
olduğu grup dışındaki önceden belirlenmiş alıcı kişilere TSP’nda satışında fiyat serbest
bir şekilde belirlenir.
Hisse senetleri Borsa’da işlem gören anonim ortaklıkların dahil oldukları aynı grup
içerisinde ve grup içi ortaklar arasında TSP’nda yapılacak hisse senedi alış veya
satışlarına ilişkin işlemler ile şirket yönetiminin el değiştirmesine yol açmayacak TSP
işlemlerinde; işleme baz alınacak fiyat başvuru tarihi itibariyle bir önceki haftanın son iş
gününden geriye doğru 10 iş günü boyunca oluşmuş ağırlıklı ortalama fiyatlarının
ortalaması alınıp en yakın fiyat adımına yuvarlanması suretiyle tespit edilir. İşlem fiyatı,
baz fiyata +/- %20 uygulanarak bulunan fiyat aralığında serbestçe belirlenir.
Ancak;
a) Hisse senetleri Borsa’da işlem gören anonim ortaklıkların Sermaye Piyasası Kurulunun
ilgili tebliği çerçevesinde, sermaye artırımı yoluyla halka arz edilmeksizin TSP’nda
tahsisli hisse senedi satışı yapmaları durumunda, yukarıda belirtilen fiyat marjları
dışında işlem yapılabilmesi için Sermaye Piyasası Kurulunun yazılı izni aranır.
b) Hisse senetleri Borsa’da işlem gören anonim ortaklıkların sermaye artırımı ve/veya
mevcut ortakların sahip olduğu payların satışı suretiyle yurt içinde ya da yurt dışında
yerleşik yatırımcılara halka arz yoluyla TSP’nda hisse senedi satışı yapılması durumunda,
TSP’nda geçerli fiyat marjlarının uygulanması esastır. Söz konusu satışlarda, yatırımcı
talebini teşvik etmek amacıyla, farklı yatırımcı gruplarına veya farklı ödeme koşullarına
bağlı olarak yapılacak ilave prim veya ilave iskonto uygulaması sonucunda oluşacak
fiyatlar, Borsa Yönetim Kurulunca uygun görülmesi halinde, fiyat marjları dışında
bulunabilir.
142
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
c) Yukarıdaki (b) bendindeki TSP işlemlerinde belirli bir süre ile sınırlı olmak üzere
alıcılara anlaşma fiyatından ilave hisse senedi alım hakkı verilmesi durumunda, konuya
ilişkin bilgilerin önceden gerçekleşen satış işleminde kamuya açıklanması ve işlemin
talep edildiği tarihten asgari 2 iş günü önce başvurulması kaydıyla, ilave satış işlemi
anlaşma fiyatından TSP’nda gerçekleştirilebilir. Ek satış hakkı SPK’nın konu ile ilgili
düzenlemelerine uygun olarak gerçekleştirilebilir.
B) Hisse Senetleri Borsa'da İşlem Görmeyen Şirketlerden; Özelleştirme kapsamında
veya programında bulunan şirketler ile kamu kurum ve kuruluşlarının sahip olduğu
şirket hisse senetlerinin veya paylarının satışında TSP İşlem Fiyatı:
Söz konusu TSP işlemlerinde fiyat, taraflarca yukarıda belirtilen gerçekçi fiyat esaslarına
göre serbestçe belirlenir.
C) İşlem Fiyatına İlişkin Diğer Hususlar:
Halka açık ve hisse senetleri Borsa’da işlem gören anonim ortaklıkların hisse senedi
satışlarının, satan halka açık anonim ortaklık açısından kâr azaltımına dönüşmeyecek ve
alan halka açık anonim ortaklık açısından da yüksek maliyet doğurmayacak nitelikte
olması ve Borsa tarafından kabul edilecek gerçekçi fiyattan yapılması gerekmekte ve bu
bağlamda TSP’nda önceden anlaşma yapılmış alıcılara hisse senedi satışı yapılması
durumunda, Sermaye Piyasası Kanununun 15’inci maddesi son fıkrasında belirtilen,
hisse senetleri halka satılan bir anonim ortaklık, denetim veya sermaye bakımından
dolaylı veya dolaysız olarak ilişkili bulunduğu diğer bir teşebbüs veya şahısla emsallerine
göre bariz bir şekilde farklı fiyat, ücret ve bedel uygulamak gibi işlemlerde bulunarak
yıllık kârını ve/veya mal varlığını azaltamaz hükmü açısından, alıcı ve satıcı halka açık
anonim ortaklıkların sorumluluğu bulunmaktadır.
4.6.10. Rüçhan Hakkı (Yeni Pay Alma Hakkı) Kupon Pazarı
İşlemleri
Rüçhan hakkı; ortaklıkların bedelli sermaye artırımlarına mevcut ortakların öncelikle
katılma hakkıdır. Hisse senedi kuponlarının temsil ettiği hak, ortaklığa karşı, sadece o
hisse senedinin belge numarasını taşıyan “Yeni Pay Alma Kuponları” nın teslimi
karşılığında ve hisse senedi ibrazına gerek kalmaksızın kullanılır.
Borsada hisse senetleri işlem gören şirketlerin, sermayelerini nakdi olarak arttırma
kararı almaları halinde; hissedarlar, hisse senetleri üzerinde bulunan "Yeni pay alma
kuponu"nu kullanarak ve sermaye artış "bedeli"ni (mevcut hisselerin rüçhan hakkı
kullanma değeri ile bedelli sermaye oranının çarpılması sonucu bulunur) ihraççı şirkete
ödeyerek sermaye artışına iştirak etmekte ve sahip oldukları hisse senedi miktarını
artırmaktadırlar. (İstisnai olarak, yeni pay alma hakkı hisse senedinin nominal
değerinden daha yüksek fiyat üzerinden de (primli fiyattan) kullandırılabilir.)
Yeni pay alma ve bedelsiz pay alma hakkının kullanılmasında geçerli olacak yeni pay
alma kuponu numaraları, yeni pay alma hakkının kullanımına ilişkin sirkülerde açıklanır.
143
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Ancak bazı hissedarların, sermaye artışına katılmayıp zarara uğramaları veya
istemeyerek sermaye artışına katılmaları söz konusu olmaktadır. Bu ikileme bir çözüm
olarak, yeni pay alma kuponlarının hisse senedinden bağımsız olarak, rüçhan hakkı
kullanım süresi içinde alınıp satılabileceği hükme bağlanmış bulunmaktadır.
Rüçhan Hakkı Kullanım süresi 15 günden az 60 günden fazla olamaz. Bu sürelerin son
gününün resmi tatil gününe rastlaması halinde, işlemlere izleyen ilk işgünü bitimine
kadar devam edilir. Satış süresi ortaklık önerisi de dikkate alınarak Sermaye Piyasası
Kurulu tarafından belirlenir.
Bu düzenleme çerçevesinde, 4 Ocak 1993’te Borsada "Rüçhan Hakkı Kupon Pazarı"
açılmıştır. Hisse senetleri Borsada işlem gören şirketlerin, nakdi sermaye artışı yapmak
üzere belirledikleri rüçhan hakkı kullanma süresi içinde, söz konusu hisse senedinin
üzerinde bulunan yeni pay alma kuponunun alınıp satılabilmesi için açılan pazardır.
Rüçhan Hakkı Kupon Pazarı’nın çalışma esasları şu şekilde sıralanabilir;
1. Pazar açılış günü, rüçhan hakkı kullanımının başlangıç günüdür.
2. Her hisse senedinin Rüçhan Hakkı Kupon Pazarı o hisse senedinin işlem gördüğü
pazarın açıldığı seansta açılır.
3. Rüçhan hakkı kupon pazarı işlemleri için "R" pazar kodu kullanılır.
4. Rüçhan hakkı kupon pazarında işlem birimi olarak "lot" uygulanır, 1 lot, 1 kupon (1
TL nominal değerli hisse senetlerinin üzerindeki yeni pay alma kuponu) değerine
karşılık gelmektedir.
5. Rüçhan hakkı kupon pazarında normal emir ve özel emir verilebilir.
6. Öncelik kuralları ile bir kerede yazılabilecek azami lot miktarı, halen Hisse Senetleri
Piyasası'nda uygulandığı şekildedir.
7. Pazar açıldığında işlem gerçekleşen ilk seans sonuna kadar rüçhan hakkı
kuponlarında fiyat marjı yoktur yani serbest fiyattan işlem görür. Baz fiyat gibi marj
belirlemesinde kullanılmamakla birlikte, ilgili hisse senedinin sermaye artırımının
başlamasından önce işlem gördüğü son seanstaki ağırlıklı ortalama fiyatı esas
alınarak hesaplanan ve kuponunun teorik değeri konusunda fikir vermek amacıyla
kullanılan “Referans Fiyat” Borsa Yönetimi'nce belirlenir ve ilk seansta duyurulur.
İşlem gerçekleştikten sonra kupon baz fiyatı, bir önceki seansta gerçekleşen rüçhan
hakkı kupon işlemlerinin ağırlıklı ortalama fiyatına göre belirlenir. Rüçhan Hakkı
Kupon Pazarında işlem gerçekleşerek fiyat tescil oluncaya kadar, her gün hisse
senedinin işlem gördüğü pazardaki ağırlıklı ortalama fiyatına bağlı olarak, referans
fiyat hesaplanıp ilan edilir.
8. Rüçhan Hakkı Kupon Pazarında, fiyat marjları, pazar açılış günü ve fiyat tesciline
kadar serbest; fiyat tescilini takip eden seanslarda ise %25’dir (Rüçhan hakkı kupon
pazarı’nda gerçekleşen işlemlerin ağırlıklı ortalama fiyatının yuvarlanması sonucu
bulunan baz fiyatın % 25 altı ve % 25 üstüdür).
9. Fiyat adımları, diğer tüm Pazarlarda uygulandığı şekliyle geçerli olacaktır.
144
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
10.Rüçhan Hakkı Kupon Pazarında gerçekleştirilen işlemler için de hisse senetleri için
uygulanan takas süreleri (T+2) geçerlidir. Rüçhan Hakkı Kupon Pazarında alım yapan
üyeler, rüçhan hakkı bedellerini Takasbank’a ödemek suretiyle aldıkları kuponların
karşılığı hisse senetlerini aynı gün içinde, Hisse Senetleri Piyasası’nda satabilirler (Bu
işlem sadece Kayıtlı Sermaye Sistemine tabi şirketlerin hisselerinde yapılabilir. Esas
sermaye sisteminde hisseler daha sonra teslim edileceğinden bu işlem yapılamaz.
Esas sermayeli şirketlere ait rüçhan hakkı kuponları rüçhan bedelleri ödendiğinde
makbuz olarak saklanır. Şirket hisse senetlerini bastırdığında bu makbuzlar hisse
senedine çevrilir.).
Pazar kapanış günü (son işlem günü), rüçhan hakkı kullanma süresi sonundan önceki
5’inci işgünüdür. Bu pazarda işlemlere başlanabilmesi için, rüçhan hakkı kullanma süresi
başlamadan en geç iki işgünü önce, sermaye artışı yapacak şirketin, gerekli bilgi ve
belgeleri Borsa Başkanlığı'na göndermesi gerekir. Alınan bilgi ve belgelerden derlenen
haber, Borsa bülteninde, en geç rüçhan hakkı kullanma süresi başlangıcından 1 işgünü
önce yayınlanır.
4.6.11. Hisse Senetleri Piyasası’nda “Eski-YeniUygulaması”
ve “Yeni” Hisse Senetlerine İşlem Sırası Açma Kriterleri
Payları Borsada işlem gören bir şirketin bir önceki hesap dönemine ait temettüyü
ödemeden sermaye artırımı gerçekleştirmesi durumunda, ihraç edilen payların üzerinde
bir önceki hesap dönemine ait temettü hakkı bulunmamakta; böylece üzerinde bir
önceki hesap dönemine ait temettü hakkı bulunan, “ESKİ” olarak tabir edilen ve “E”
özellik koduna sahip paylar ile aynı sırada işlem göremeyecek, temettü hakkı
bulunmayan, “YENİ” olarak tabir edilen ve “Y” özellik koduna sahip paylar ortaya
çıkmaktadır. “ESKİ” ve “YENİ” hisse senetleri arasındaki tek fark temettüdür.
Kayıtlı Sermaye Sistemine tabi ortaklıkların bedelli sermaye artırımı nedeniyle
çıkaracakları payların satış süresi içinde bedelli pay alma haklarının kullanımına ilişkin
duyurunun (sirkülerin) yayınlandığı hesap dönemi sona ererse; hesap döneminin son
gününü takip eden tarihten başlamak üzere, payların geçmiş hesap dönemine ilişkin
temettü hakları iptal edilerek satılır. Aynı esaslar, bedelli pay alma haklarının
kullanılmasından sonra kalan payların tasarruf sahiplerine satışında verilecek paylar için
de geçerlidir. (Seri IV, Tebliğ No.27, Md.5)
Esas sermaye sistemindeki bir şirketin sermaye artırımı aynı hesap dönemi içinde tescil
edilmemiş ise, artırılan sermayeyi temsil eden payların üzerinde sermaye artırımının
başladığı yıla ait temettü hakları bulunmaz. (Seri IV, Tebliğ No.27, Md.5)
4.6.11.1. “Yeni” Paylara İşlem Sırası Açma Kriterleri
“Eski” ve “yeni” paylar arasında oluşabilen olağandışı fiyat farklarını gidermek, ayrıca
temettü hariç aynı hakları temsil eden paylarda iki ayrı piyasa oluşturup likiditenin
bölünmesini engellemek amacıyla, “yeni” paylara işlem sırası açılması için aşağıdaki
kriterler uygulanır:
145
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
a) “Yeni” pay miktarının “eski” pay miktarına olan oranına (Y/E) bakılır.
i)
İMKB 30 endeksine dahil olan paylarda, sermaye artırımı sonucunda ihraç
edilen “yeni” pay miktarının “eski” pay miktarına oranı (Y/E) %7,5’dan düşükse,
ii) İMKB 100 endeksine dahil olan, ancak İMKB 30 endeksine dahil olmayan
paylarda, sermaye artırımı sonucunda ihraç edilen “yeni” pay miktarının “eski”
pay miktarına oranı (Y/E) %15’den düşükse,
iii) İMKB 100 endeksine dahil olmayan paylarda, sermaye artırımı sonucunda
ihraç edilen “yeni” pay miktarının “eski” pay miktarına oranı (Y/E) %30’dan
düşükse,
“yeni” paylar için işlem sırası açılmaz.
b) 100 milyon TL ve üzerinde halka açık piyasa değeri olan ve “yeni” olarak ihraç edilen
paylara yukarıda belirtilen oranlara bakılmaksızın sıra açılır.
c) 1,5 milyon TL’nin altında (1,5 milyon hariç) halka açık piyasa değeri olan ve “yeni”
olarak ihraç edilen paylara yukarıda belirtilen oranlara bakılmaksızın işlem sırası açılmaz.
d) “Yeni” olarak ihraç edilen payların halka açık piyasa değerinin hesaplanmasında,
“yeni” payların bölünme sonrası teorik fiyatı, teorik fiyat hesaplanamaması durumunda
ise “eski” ve “yeni” payların hakları eşit kabul edilerek hesaplanan teorik fiyat kullanılır.
e) “Brüt temettü, bedelli ve bedelsiz hakları üzerinde” fiyatı, rüçhan hakkı kullanma
fiyatından daha az veya temettü ve bedelsiz hakkı kullanılmış olarak hesaplanan teorik
fiyatı, rüçhan hakkı kullanma fiyatından daha az olan paylarda yukarıda belirtilmiş olan
oran/değer kontrolü, rüçhan hakkı kullanımının başladığı tarih yerine, ortakların rüçhan
haklarının kullanımı ve kalan payların Birincil Piyasada satışı sürecinin sonu itibariyle
yapılarak “yeni” paylara işlem sırası açılıp açılmamasına karar verilir. Birincil Piyasada
100’den az kişiye yapılan satışlar, tahsisli satış gibi değerlendirilip, belirlenen oran/değer
hesaplamasında dikkate alınmaz. Satış yapılan kişi sayısının en az 100 olması halinde
birincil piyasada satılan paylar da belirlenen oran/değer hesaplamasında dikkate alınır ve
“yeni” paylaraayrı sıra açılıp açılmamasına yukarıdaki kriterlere bakılarak karar verilir.
f) Mevcut ortakların rüçhan haklarının kısıtlanması suretiyle yapılacak sermaye
artırımlarında ihraç edilen ve önceki yıl faaliyetlerinden temettü alma hakları
bulunmayan “yeni” payların tamamının veya bir kısmının tahsisli olarak Toptan Satışlar
Pazarı’nda satılması söz konusu olduğunda, bu şekilde dolaşıma çıkan “yeni” paylar için
işlem sırası açılmaz, artırılan sermayenin bir kısmının tahsisli satılması durumunda
yukarıda belirtilen kriterler (oranlar/değerler) tahsisli satış dışında kalan sermayeye
uygulanır ve “yeni” sırasının açılıp açılmayacağı belirlenir.
g) Mevcut ortakların rüçhan haklarının kısıtlanması suretiyle yapılacak sermaye
artırımlarında ihraç edilen ve önceki yıl faaliyetlerinden temettü alma hakları
bulunmayan “yeni” payların tamamının veya bir kısmının SPK’nın Seri I No:40 sayılı
tebliği uyarınca nitelikli yatırımcılara satılması söz konusu olduğunda, bu şekilde
146
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
dolaşıma çıkan “yeni” paylar için yukarıda belirtilen kriterler (oranlar/değerler)
doğrultusunda yapılan değerlendirme sonuçlarına göre “yeni” sırasının açılıp
açılmayacağı belirlenir. Bu durumda nitelikli yatırımcı tarafından satın alınan payların
tamamı gerek oranların gerekse piyasa değerinin hesaplanmasında dikkate alınır.
h) Devralma/devrolma
suretiyle
birleşme
nedeniyle
gerçekleştirilen
sermaye
artırımlarında 100’den az kişiye tahsis edilen ve önceki yıl faaliyetlerinden temettü alma
hakları bulunmayan “yeni” paylar için yukarıda belirtilen kriterlere bakılmaksızın işlem
sırası açılmaz. Tahsis edilen kişi sayısının en az 100 olması halinde “yeni” paylara ayrı
sıra açılıp açılmamasına yukarıdaki kriterlere bakılarak karar verilir.
4.6.11.2. “Yeni” Payların “Eski” Paylara Dönüşmesi
Paylar arasındaki “eski” - “yeni” farkı, ancak bir önceki hesap dönemine ilişkin temettü
dağıtılmaya başlandığında veya Genel Kurul'da temettü dağıtılmamasına karar
verildiğinde ortadan kalkar.
a) Temettü dağıtılması durumunda; “yeni” paylar, temettü dağıtımına başlandığı gün
geçerli olacak şekilde “eski” paya dönüşerek “eski” sırasında işleme konu edilir.
b) Genel Kurul'da temettü dağıtılmamasına karar verilmesi durumunda; “yeni” paylar,
söz konusu kararın KAP’a bildirildiği günü takip eden ilk iş günü geçerli olacak şekilde
“eski” paya dönüşerek “eski” sırasında işleme konu edilir.
4.6.12. Yeni Hisse Senetleri İçin Fiyat
İşlemlerde Dikkat Edilecek Hususlar
Marjları
ve
Yeni Hisse Pazarının çalışma yöntemi aşağıdaki gibidir;
1. Açılış günü ve fiyat tesciline kadar baz fiyatı ve fiyat marjı (Dağıtılacak Temettü oranı
veya dağıtılıp dağıtılmayacağı belli değilse) uygulanmaz.
2. Fiyat tescilini takip eden seanslarda, baz fiyat olarak, bir önceki seansta gerçekleşen
işlemlerin ağırlıklı ortalama fiyatı; fiyat marjı olarak ise, "eski" hisseye uygulanan
marj esas alınır.
İşlemler sırasında aşağıdaki konulara özellikle dikkat edilmesi gerekmektedir;
1. Emirler iletilirken "Eski" hisse senedi için mi, "Yeni" hisse senedi için mi olduğu
belirgin olmalıdır.
2. Takas yükümlülüklerinin "Eski" ve "Yeni" hisse senetleri için ayrı ayrı yerine
getirileceği unutulmamalıdır.
4.6.12.1. Oydan Yoksun Paylar (OYP)
Kurulun Seri:I, No:36 sayılı “Oydan Yoksun Paylara İlişkin Esaslar Tebliğ” (Tebliğ) ile
oydan yoksun payların ihracı, halka arzı ile pay sahiplerine tanınan haklar ve bu hakların
kullanım şartlarına ilişkin esaslar düzenlenmiştir.
147
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Tebliğ ile, ortaklıkların sermaye artırımı ile ihraç edebilecekleri, oy hakkı hariç, sahibine
kâr payından ve istendiğinde bedelsiz pay alma hakkında imtiyaz dışındaki diğer
hususlarda imtiyaz ve diğer ortaklık haklarını sağlayan, istendiğinde belirli bir vade veya
vadelerde, sabit veya değişken oranda ortaklığın oy hakkına sahip paylarını satın alma
ve ortaklık payları ile değiştirme hakkı veren paylar, OYP olarak tanımlanmıştır.
Ortaklıklar, sermaye artırımı suretiyle OYP ihraç edebilirler. OYP, hamiline veya nama
yazılı şekilde ihraç edilebilir. Ancak nama yazılı OYP için TTK’nın 418’inci maddesi hükmü
uygulanmaz ve yönetim kurulu bu payları pay defterine kayıttan imtina edemez.
OYP’nin itibari değeri, oy hakkı bulunan payların itibari değerine veya farklı itibari
değerler varsa bunlardan herhangi birine eşit olmalıdır.
Ortaklıkların OYP ihraç edebilmeleri için;
a) Esas sözleşmelerinde OYP ihracına ilişkin hüküm bulunması,
b) OYP ihracı için ortaklık yetkili organı tarafından karar alınması,
c) Esas sözleşmede OYP’ye kâr payından ve istendiğinde bedelsiz pay alma dışındaki
diğer hususlarda imtiyaz tanınması ve kâr payında imtiyaz oranının gösterilmesi,
zorunludur.
Belirli bir vade veya vadelerde ve sabit veya değişken oranda ortaklık paylarını satın
alma hakkı veren OYP’yi ihraç edebilmek için yukarıda yer alan hususların yanında, esas
sözleşme ile yetkili organa satın alma hakkı içeren OYP ihracı yetkisi verilmesi, ortaklığın
kayıtlı sermaye sisteminde olması ve yeni pay alma haklarının kısıtlanmaması gerekir.
Ortaklıkların çıkarabilecekleri OYP’nin itibari değer toplam tutarı, OYP’nin temsil ettiği
sermaye tutarı dışındaki ödenmiş veya çıkarılmış sermayeyi geçmemek üzere esas
sözleşmelerinde gösterilir. Limitin belirlenmesinde, daha önce ihraç edilmiş OYP miktarı
hesaba katılır.
OYP, belirli bir vade veya vadelerde ihraçcının payları ile değiştirme ve sabit veya
değişken bir oran üzerinden ihraçcının oy hakkına sahip paylarını satın alma hakkı
içerebilir. Belirlenen vade beş yıldan uzun olamaz.
OYP sahibi tarafından satın alma hakkının kullanılması durumunda veya belirlenen son
vade veya vadelerin sonunda değiştirme hakkı kapsamında kendiliğinden oy hakkı içeren
paya dönüşür. Dönüşüm işleminde OYP ile ortaklık paylarının itibari değer farklılıkları
dikkate alınır.
OYP sahipleri diğer ortaklarla birlikte, Kanun, ilgili Kurul düzenlemeleri ve esas
sözleşmede belirtilen miktarda kâr payı alırlar. Ayrıca OYP sahipleri için, esas
sözleşmede gösterilecek oranda kâr payında imtiyaz tanınması zorunludur.
OYP sahiplerine, imtiyazlı kâr payları nakden dağıtılır. OYP sahiplerine tanınan imtiyazlı
kâr payı dağıtılmadıkça, başka yedek akçe ayrılmasına, ertesi yıla kâr aktarılmasına ve
148
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
yönetim kurulu üyeleri ile memur, müstahdem ve işçilere, çeşitli amaçlarla kurulmuş
olan vakıflara ve bu gibi kişi veya kurumlara kârdan pay dağıtılmasına karar verilemez.
Ortaklık, esas sözleşmesinde hüküm bulunmak koşuluyla, OYP sahiplerine bedelsiz pay
alma hakkındaki imtiyazlar dışındaki diğer hususlarda imtiyazlar tanıyabilir.
Tasfiye bakiyesinde imtiyaz tanınması halinde ortaklığın borçları ödendikten sonra kalan
mevcudu, TTK’nın 401’inci madde hükmü saklı kalmak üzere, öncelikle tasfiye
bakiyesinde imtiyazlı OYP sahiplerine, ortaklığa koydukları sermayenin ödenmesi için
tahsis edilir.
Ortaklıkların yapacakları sermaye artırımında, OYP sahiplerinin diğer ortaklarla birlikte,
sermaye payları ile orantılı olarak yeni pay alma hakları vardır.
İç kaynaklı sermaye artırımlarında OYP sahipleri, artırım tarihindeki sermaye payları
oranında bedelsiz OYP alma hakkına sahiptirler.
OYP sahiplerinin, oy hakkına sahip diğer ortaklar gibi bilgi alma hakları vardır.
OYP sahipleri esas sözleşmede hüküm bulunmak kaydıyla, ortaklık genel kuruluna oy
hakkı bulunmaksızın katılabilirler ve oylamalardan önce görüşlerini açıklayabilirler.
OYP sahipleri özel bir kurul oluştururlar. OYP sahiplerinin haklarında değişiklik yaratan
genel kurul kararları, toplantı tarihinden itibaren en geç bir ay içinde bu özel kurulca
onanmadıkça hüküm ifade etmez.
OYP sahipleri doğrudan veya dolaylı olarak uğradıkları zararların tazmini için yönetim
kurulu üyeleri ve denetçileri aleyhine sorumluluk davası açabilirler.
OYP sahipleri, azınlık hakkına sahiptirler.
OYP, Kurul’un kaydileştirmeye ilişkin düzenlemeleri çerçevesinde Merkezi Kayıt Kuruluşu
nezdinde kayden izlenir.
4.6.13.
Fon Pazarı ve Borsa Yatırım Fonları
4.6.13.1. Fon Pazarı
Fon Pazarı’nda Borsa Yatırım Fonları’nın işlem görmesi esastır. Sermaye Piyasası
Kurulu’nun "Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Tebliği"nin (Seri: VII, No:10) 37’nci
maddesine dayanarak Borsa Yönetim Kurulu'nca işlem görmesi uygun bulunan A tipi
yatırım fonları katılma belgeleri için de Fon Pazarı bünyesinde pazar açılabilir. Borsa
Yönetim Kurulu, Fon Pazarı’nda işlem görecek A tipi yatırım fonları katılma belgeleri için
farklı emir ve işlem kuralları belirleyebilir.
149
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.6.13.2. Borsa Yatırım Fonları
Sermaye Piyasası Kurulu’nun (SPK) 16.09.2004 tarih ve 38/1160 sayılı kararı
doğrultusunda, Kurul’un Seri:VII, No:23 sayılı Tebliğin 10’uncu maddesi uyarınca SPK
kaydına alınan Borsa Yatırım Fonları katılma belgelerinin Borsa kotuna alınması ve Borsa
bünyesindeki Fon Pazarı’nda işlem görmesine ilişkin usul ve esaslar Borsa’nın 22.09.2004
tarih ve 997 sayılı Yönetim Kurulu kararı ile ekte yer aldığı şekilde belirlenmiştir.
Sermaye Piyasası Kurulu tarafından 13.04.2004 tarih ve 25432 sayılı Resmi Gazete’de
yayımlanan Seri:VII, No:23 sayılı “Borsa Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Tebliği”nin
10’uncu maddesine istinaden Borsa Yatırım Fonları (BYF) katılma belgelerinin Hisse
Senetleri Piyasası bünyesindeki Fon Pazarı’nda kotasyonu ve işlem görmesi ile ilgili usul
ve esaslar Borsa Yönetim Kurulu’nun 22.09.2004 tarih ve 997 sayılı kararıyla aşağıda
belirtildiği şekilde tespit edilmiştir.
4.6.13.3. BYF Katılma Belgelerinin Borsa’da Alım Satımı ve
İşlem Kuralları
Borsa’da işlem görmesi uygun görülen BYF katılma belgelerinin alım satım işlemleri,
Borsa’da Hisse Senetleri Piyasası bünyesindeki Kurumsal Ürünler Pazarı (KÜP) altındaki
Fon Pazarı’nda (F) özellik kodu ile yapılır.
Baz fiyat, hisse senetlerinde olduğu gibi bir önceki seans işlemlerinin ağırlıklı
ortalamasının en yakın fiyat adımına yuvarlanması ile bulunur. İlk işlem seansında ve
Borsa’da fiyat oluşmayan seansı takip eden seansta kurucu ve/veya yetkilendirilmiş
katılımcı tarafından ilgili seans öncesinde ilan edilen fon birim pay değeri üzerinden baz
fiyat ilan edilir.
Lot büyüklüğü 1 adet katılım payı olarak belirlenmiştir. Bir seferde sisteme girilebilecek
maksimum emir miktarı Hisse Senetleri Piyasası Müdürlüğü tarafından belirlenir.
BYF Pazarı’nda Ulusal Pazar için uygulanan fiyat marjı uygulanır.
Küsurat emir iletilemez. Özel emir işlemleri Hisse Senetleri Piyasası’ndaki mevcut kurallar
çerçevesinde gerçekleştirilir.
Fiyat adımları:
Baz Fiyat Aralığı (YTL)
0,01
5,02
10,05
25,10
125,25
250,50
501,00
1.002,50
-
5,00
10,00
25,00
125,00
250,00
500,00
1.000,00
üzeri
Fiyat Adımı
(YTL)
0,01
0,02
0,05
0,10
0,25
0,50
1,00
2,50
150
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Fon işlemlerinin takası işlem gününü izleyen ikinci işgünü (T+2) gerçekleştirilir. Fon Payı
Oluşturma ve Geri Alma İşlemleri Takasbank aracılığıyla gerçekleştirilir. Bu işlemlerin
esasları Takasbank tarafından düzenlenerek üyelere duyurulur.
Diğer bütün işlem ve temerrüt kuralları Hisse Senetleri Piyasası işlem kurallarıyla aynıdır.
4.6.13.4. Fon Birim Pay Değeri
Borsa’da işlem görecek BYF’nin birim pay değeri, en az 1 TL olacak şekilde belirlenir.
4.6.13.5. Net Aktif Değer İlanı
İMKB Hisse Senetleri Piyasası işlem saatlerinde Kurucu, fon payının içinde yer alan
varlıkların toplam değerini Tebliğ’de belirtilen şekilde hesaplar ve gösterge niteliğindeki
net aktif değeri (NAD) kendi internet sayfasında ve en az iki veri yayın kuruluşunun
ekranlarında seans saatleri dahilinde Fon içtüzüğünde ilan edildiği şekliyle güncelleyerek
ilan eder.
Kurucu, NAD ilanında bir aksama oluşması durumunda meydana gelen bu aksaklık
hakkında yukarıda belirtilen yayın kuruluşları ve kendi internet sayfası aracılığı ile
kamuoyunu derhal bilgilendirir.
4.6.14. Sermaye Piyasası Kurulu Kaydında Olup Hisse
Senetleri Borsa’da İşlem Görmeyen Şirketlerin Hisse
Senetlerinin Halka Arz Edilmeksizin Borsa’da İşlem
Görmeye Başlamasına İlişkin Esaslar
4.6.14.1. Amaç
18.09.2008 tarih ve 289 sayılı Genelge, hisse senetleri Sermaye Piyasası Kurulu (Kurul)
kaydında olup İMKB pazarlarında işlem görmeyen şirketlerin hisse senetlerinin halka arz
edilmeksizin Sermaye Piyasası Kurulu’nun 22.08.2008 tarih ve 23/924 sayılı Kurul kararı
ile Borsa Yönetim Kurulu’nun 18.09.2008 tarihli kararı çerçevesinde Borsa’da işlem
görmeye başlaması için uygulanacak usul ve esasları belirlemek ve açıklamak amacıyla
düzenlenmiştir.
4.6.14.2. Hisse Senetlerinin İşlem Görebileceği Pazar
Bu Genelge kapsamında Borsa Pazarlarında işlem görecek hisse senetleri için, işleme
başlamadan önce oluşmuş bir piyasa değeri mevcut olmadığından ve Kotasyon
Yönetmeliği kapsamında piyasadaki mevcut ve muhtemel tedavül hacmi bakımından
yapılması gereken değerlendirmelerin sağlıklı olarak yapılması imkanı bulunmadığından,
Borsa Yönetim Kurulu’nca verilecek kararla sözkonusu şirketlerin hisse senetleri II. Ulusal
Pazar’da işlem görmeye başlayacaktır.
151
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Söz konusu şirketlerin hisse senetleri, II. Ulusal Pazar’da işlem görmeye başladıktan
sonra, Ulusal Pazar’a geçişlerde aranan ve 3 aylık dönemler itibariyle belirlenen asgari
tedavül kriterleri çerçevesinde yapılacak değerlendirmelerde Ulusal Pazar için aranan
işlem görme koşullarını sağlamaları halinde, Kotasyon Yönetmeliği’nde düzenlenen
kotasyon şartlarının da sağlanması kaydıyla Borsa Yönetim Kurulu’nca alınacak kararla
Borsa kotuna alınarak Ulusal Pazar’da işlem görebilecektir.
4.6.14.3. Başvuru, Borsa’ya Verilecek Bilgi ve Belgeler
Hisse senetleri Kurul kaydında olan şirketlerden,
Kurul’un Seri:IV; No:39 sayılı “İhraçcıların Muafiyet Şartlarına ve Kurul Kaydından
Çıkarılmalarına İlişkin Esaslar Tebliği”nin 7’nci maddesinde yeralan Kurul kaydından
çıkarılmaya ilişkin muafiyet şartlarını taşımayan,
Son 3 yıl Kurul kaydında bulunan
şirketler, hisse senetlerinin halka arz edilmeksizin Borsa’da işlem görmesi için yönetim
kurullarınca alınacak bir kararla aşağıda belirtilen bilgi ve belgeler ile birlikte Borsa
Başkanlığı’na başvurabilir.
İlgili şirket tarafından aynı zamanda hisse senetlerinin kaydileştirilmesini teminen üyelik
için Merkezi Kayıt Kuruluşu’na da başvuru yapılır.
Merkezi Kayıt Kuruluşu tarafından şirket hisse senetlerinin ne kadarının Kurul kaydında
olduğuna ilişkin Kurul’dan bilgi alınır.
Borsa’ya Verilecek Bilgi ve Belgeler:
1) Hisse senetlerinin Borsa’da işlem görmesine ilişkin şirket yönetim kurulu kararı
2) İMKB’de İşlem Görme Bilgi Formu
3) İMKB’de İşlem Görme Duyurusu
4) Kotasyon Yönetmeliği’nin “Başvuruya Eklenecek Belgeler” başlıklı 9’uncu maddesinde
belirtilen belgeler,
5) Kurul’un 17.07.2003 tarih ve 37/875 sayılı toplantısında belirlenen şartlara sahip iki
değerleme şirketi tarafından hazırlanan referans fiyat tespit raporları,
6) İMKB’de İşlem Görme Duyurusu’nun ilan edileceği gazetelerin isimleri
7) Aracı kuruluşla yapılacak sözleşme
8) Hisse senetlerinin Borsa’da işlem görebilmesi için kaydileştirilmelerinin zorunlu
olmasından dolayı, Sermaye Piyasası Kanunu’nun 6’ncı maddesinin 3’üncü fıkrasında
hükme bağlanan; kaydileştirilmek üzere teslim edilmeyen hisse senetlerine bağlı mali
hakların, Merkezi Kayıt Kuruluşu’nda kayden izleneceğine ve bu hakların, senetlerini aynı
maddede yer alan esaslara göre teslim eden hak sahiplerinin hesaplarına aktarılacağına
ve yönetime ilişkin hakların Merkezi Kayıt Kuruluşu tarafından kullanılacağına ilişkin
hususların şirketin nama yazılı pay sahipleri ile adres bilgisi şirkette bulunan hamiline
yazılı pay sahiplerine iadeli taahhütlü mektup ile bildirileceğine ilişkin şirket beyanı,
152
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
9) Bu Genelge’nin IV.maddesinin (1) No’lu bendinde belirtilen asgari tutarlarda hisse
senedini Merkezi Kayıt Kuruluşu nezdinde kaydileştirilecek en az 250 kişinin adı
soyadı/ünvanı ve kaydileştirilecek hisse senedi tutarı bilgilerini içeren Şirket beyanı
10) Borsa tarafından istenecek diğer bilgi ve belgeler
Borsa uzmanları tarafından başvuru ile ilgili incelemeler tamamlandıktan sonra Borsa
Yönetim Kurulu’nca hisse senetlerinin II.Ulusal Pazar’da işlem görebileceğine karar
verilmesini takiben 1 ay içerisinde aracı kuruluş tarafından, bu Genelge’nin IV.
maddesinin (1) No’lu bendinde belirtilen asgari tutarlarda hisse senedinin en az 250 kişi
adına Merkezi Kayıt Kuruluşu nezdinde kaydileştirme işlemleri gerçekleştirilir.
Bu işlemler sonucunda aracı Kuruluş tarafından;
- Hisse senetlerinin kaç adet yatırımcı adına kayden oluşturulduğuna ve oluşturulan
hisse tutarına ilişkin Merkezi Kayıt Kuruluşu’ndan alınacak yazı
ile
- Hisse senetlerinin Borsa’da işlem görebilir şekilde kaydileştirilmesi için Kurul kayıt
ücretinin ödendiğine ilişkin Kurul’dan alınacak yazı
Borsa’ya iletilir.
4.6.14.4. Borsa’da İşlem Görme Esasları
Halka arzedilen hisse senetlerinin Borsa'da işlem görebilmesi esasları aşağıdaki
şekildedir.
• Borsa'ya belli formatta bir dilekçe ile işlem görme başvurusunda bulunulur.
• Borsa'ca istenen bilgi ve belgeler teslim edilir.
• Borsa uzmanları şirket merkez ve üretim tesislerini ziyaret ederler ve yöneticilerle
görüşürler.
• İzahnameye konulmak üzere ilgili mevzuat ve yönetmelik hükümleri çerçevesinde
belirlenen şirket hisse senetlerinin Borsa’nın hangi pazarında işlem göreceğine dair
Borsa görüşü SPK’na gönderilir.
• İlgili Müdürlükçe pazar başvurusu ile ilgili olarak rapor hazırlanır.
• Hazırlanan rapor Yönetim Kurulu'nda görüşülür. Menkul kıymetlerin Borsa'da işlem
görmesi Borsa Yönetim Kurulunun olumlu kararına bağlıdır.
• Borsa Yönetim Kurulunca Borsa'da işlem görmesi uygun bulunan menkul kıymetlerin
işlem göreceği pazar Yönetim Kurulu tarafından belirlenir.
• Yönetim Kurulunun kararı olumlu ise işlem görme tarihi, işlem göreceği pazar ve
diğer bilgiler KAP’ta en az bir hafta önce ilan edilir ve belirlenen tarihte hisse senetleri
Borsa'da işlem görmeye başlar.
a - Kota Alma ve Pazar Kayıt Ücreti:
Kota alınan menkul kıymetlerin nominal tutarı üzerinden %0.1 (Binde bir)’dir.
Pazar kayıt ücreti de, Kota Alma Ücreti ile aynı esaslar çerçevesinde hesaplanarak ilgili
ortaklıklara tahakkuk ettirilir.
Bağlı ortaklıklar ve iştirakler hariç, Kamu İktisadi Teşebbüsleri, genel ve katma bütçeli
153
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
daireler ve mahalli idareler tarafından çıkarılmış ve Hazine Müsteşarlığı'nın bağlı olduğu
Bakanlık'ın yazılı isteği üzerine Borsa Kotuna alınmış menkul kıymetlerde kota alma
ücretinin 1/2'si (yarısı) alınır.
b - Kotta Kalma ve Kayıtta Kalma Ücreti:
Kotta Kalma ücreti, Kota Alma ücretinin dörtte biri tutarındadır. Kayıtta Kalma ücreti de,
Kotta Kalma Ücreti ile aynı esas ve usuller çerçevesinde hesaplanarak ilgili ortaklıklara
tahakkuk ettirilir.
4.6.14.5. Başvurunun İncelenmesi
Genelge kapsamına giren şirketler, Borsa Yönetimi'nce istenecek her türlü bilgi ve belgeyi
verilen sürelerde Borsa'ya teslim etmekle yükümlüdür.
İMKB Kotasyon Yönetmeliği’nin 10’uncu maddesi gereği, Borsa görevlileri ilgili şirketin
merkezinde ve faaliyet birimlerinde inceleme yapabilirler. Şirketler, Borsa görevlilerine
incelemelerinde her türlü yardım ve kolaylığı sağlamak ve mali tabloları ile her türlü
hesap ve işlemlerini incelemeye açık tutmak zorundadırlar.
4.6.14.6. Borsa Tarafından Kurul’dan Görüş İstenmesi
Genelge kapsamında Borsa’ya başvuru yapan şirketlerle ilgili olarak Borsa Başkanlığı’nca;
Şirket, şirketin ortakları ile yönetim ve denetim kurulu üyeleri nezdinde Borsa’da işlem
görmesini etkileyecek önemde yürütülen veya sonuçlandırılan yasal bir takibat ya da bir
çalışma veya “İMKB’de İşlem Görme Bilgi Formu” ve “İMKB’de İşlem Görme Duyurusu”na
yazılmasına gerek görülen herhangi bir husus olup olmadığına,
Söz konusu şirketlerin en az 3 yıldır Kurul kaydında olup olmadığına ve Kurul’un Seri:IV,
No:39 sayılı “İhraçcıların Muafiyet Şartlarına ve Kurul Kaydından Çıkarılmalarına İlişkin
Esaslar Tebliği’nin 7’nci maddesinde yeralan Kurul kaydından çıkarılmaya ilişkin muafiyet
şartlarını taşıyıp taşımadığına ilişkin Kurul’dan görüş istenir. Kurul görüşü “İMKB’de İşlem
Görme Bilgi Formu” ve “İMKB’de İşlem Görme Duyurusu”’nda ilan edilir.
4.6.14.7. Borsa Yönetim
Değerlendirilmesi
Kurulu’nca
Şirket
Başvurusunun
Şirket başvurusu incelenerek, Kurul’dan istenen görüş de dikkate alınmak suretiyle Borsa
Yönetim Kurulu’nca ilgili şirket hisse senetlerinin Borsa II. Ulusal Pazar’da işlem görüp
göremeyeceğine karar verilir.
Şirket hisse senetlerinin Borsa’da işlem görebileceği
kararının verilmesi halinde, hisse senetlerinin Borsa’da işlem görme başvurusunun nihai
olarak kabul edilebilmesi için sözkonusu karar tarihinden itibaren 1 ay içerisinde bu
Genelge’nin IV.maddesinin (1) No’lu bendinde belirtilen asgari tutarda hisse senedinin en
az 250 kişi hesabında Merkezi Kayıt Kuruluşu nezdinde Borsa’da işlem görebilir şekilde
kayden oluşturulması gerektiği hususu şirkete ve aracı kuruluşa bildirilir.
154
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Merkezi Kayıt Kuruluşu nezdinde kaydileştirme işlemlerinin başlaması için şirket hisse
senetlerinin tamamının Kurul kaydına alınmış olması şartı aranır. Yukarıda belirtilen
şekilde Borsa Yönetim Kurulu karar tarihinden itibaren hisse senetlerinin kaydileştirilmesi
işlemlerinin 1 ay içerisinde gerçekleştirilememesi halinde, Borsa Yönetim Kurulu’nca 1
aylık ilave süre verilebilir.
Aracı kuruluş tarafından belirtilen tutarda ve 250 kişi adına hisse senedinin Merkezi Kayıt
Kuruluşu nezdinde kayden oluşturulduğuna ilişkin Merkezi Kayıt Kuruluşu’ndan alınan yazı
ile Kurul kayıt ücretinin ödendiğine ilişkin yazı Borsa’ya ulaştırıldığında Borsa Yönetim
Kurulu’nca hisse senetlerinin Borsa’da işlem görmesi için nihai karar alınır.
Borsa Yönetim Kurulu’nca alınan nihai karar sonrasında iş bu Genelge’nin VIII. ve IX.
maddelerinde belirtilen sürelerde İMKB’de İşlem Görme Bilgi Formu ve İMKB’de İşlem
Görme Duyurusu ilanları yapılır.
4.6.14.8. İMKB’de İşlem Görme Bilgi Formunun Tescil ve İlanı
İMKB’de İşlem Görme Bilgi Formu, Borsa Yönetim Kurulu’nca nihai işlem görme kararı
alındıktan sonra 15 gün içerisinde ortaklığın kayıtlı olduğu Ticaret Sicili'ne tescil ve
Türkiye Ticaret Sicili Gazetesi’nde ilan edilir. Tescil ve ilana ilişkin belgeler Borsa’ya
iletilir.
Sermaye Piyasasi Kurulu’nun 22.08.2008 tarih ve 23/924 sayılı kararı uyarınca İMKB’de
İşlem Görme Bilgi Formu ve İMKB’de İşlem Görme Duyurusu’nda yeralan bilgilerin
gerçeği dürüst bir biçimde yansıtmasından ihraçcılar sorumludur. Ancak kendilerinden
beklenen özeni göstermeyen aracı kuruluşlara da zararın ihraçcılara tazmin ettirilmeyen
kısmı için müracaat edilebilir. Bağımsız denetim kuruluşları ise denetledikleri mali tablo
ve raporlara ilişikin olarak hazırladıkları raporlardaki yanlış ve yanıltıcı bilgi ve kanaatler
nedeniyle doğabilecek zararlardan hukuken sorumludur.
4.6.14.9. İMKB’de İşlem Görme Duyurusunun İlanı
İMKB’de İşlem Görme Duyurusu, İMKB’de İşlem Görme Bilgi Formu’nun tescilinden
itibaren 15 gün içerisinde bir gazetenin Türkiye baskısı ile ortaklık merkezinin bulunduğu
yerde çıkan en yüksek tirajlı iki mahalli gazeteden birinde ilan edilir.
İMKB’de İşlem Görme Duyurusu’nda, hisse senetlerinin Borsa’da işlem göreceği tarih ile
Duyuru’nun ilan edileceği günden bir önceki gün itibariyle Merkezi Kayıt Kuruluşu
nezdinde Borsa’da işlem görebilir şekilde kayden oluşturulan hisse senetlerinin nominal
tutarı ve yatırımcı sayısına ilişkin güncellenmiş bilgilere yer verilir.
4.6.14.10. İlk Gün Uygulanacak Baz Fiyat
Şirket hisse senetlerine ilişkin olarak, Kurul’un 17.07.2003 tarih ve 37/875 sayılı
toplantısında belirlenen şartlara sahip iki değerleme şirketi tarafından hazırlanan
değerleme raporlarıyla tespit edilen referans fiyatların aritmetik ortalaması üzerinden
hesaplanan ve ilgili fiyat adımına uyarlanan referans fiyat II. Ulusal Pazar’da işlemlerin
155
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
başlayacağı ilk gün baz fiyat olarak uygulanır. II. Ulusal Pazar’da uygulanan fiyat marjı ve
işlem yöntemi bu kapsamda işlem görecek şirketlerde de geçerlidir.
4.6.14.11. İşleme Başlama Tarihi
İMKB’de İşlem Görme Duyurusu’nun gazetelerde ilan edildiği gün hisse senetlerinin
Borsa’da işlem görmeye başlayacağı tarih ile Merkezi Kayıt Kuruluşu nezdinde kayden
oluşturulan hisse senedi tutarına ve yatırımcı sayısına ilişkin bilgiler ile İMKB’de İşlem
Görme Bilgi Formu Borsa Günlük Bülteni’nde ilan edilir.
4.6.14.12. Borsa’da İşlem Görmesi Amacıyla İlk Aşamada Aracı
Kuruluşa Tevdi Edilen Hisse Senetlerinin Dışında
Kalanların Borsa’da Satılması
Borsa’da işlem görmek üzere kayden Merkezi Kayıt Kuruluşu nezdinde oluşturulan hisse
senetleri dışında kalan hisse senetlerinin Borsa’da satışa konu olabilmesi için Kurul’un
Seri:I, No:26 sayılı Tebliği Ek Madde 2’nin 1’inci ve 2’nci fıkralarında hükme bağlanan,
hisse senetleri Borsa’da halen işlem gören şirketlerde uygulanmakta olan mevcut esaslar
geçerli olacaktır.
Buna göre, hisse senetleri Borsada işlem gören ortaklıkların, Kurul kaydında olan ancak
Borsada işlem görmeyen hisse senetlerinin Borsada satılabilmesi için; aracı kurumlar
vasıtasıyla; satışı talep edilen süre belirtilerek hisse senetleri Merkezi Kayıt Kuruluşu’na
depo edilir. Söz konusu hisse senetlerinin nominal değeri ile müracaatın Merkezi Kayıt
Kuruluşu evrakına giriş tarihindeki Borsa ikinci seans kapanış fiyatı arasındaki fark
üzerinden hesaplanan Kurul kayıt ücretleri Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Ankara
Şubesindeki ilgili hesaplara yatırılır. Merkezi Kayıt Kuruluşu gerekli kontrolleri yaparak
depo edilen tüm hisse senedi miktarlarını, öngörülen satış sürelerini, müracaatı yapan
kişilerin isim veya unvanını kamuya duyurulmak üzere günlük olarak toplu halde Borsaya
ve her ayı takip eden beş iş günü içinde Kurula yazılı olarak bildirir.
Kurul tarafından aksi bildirilmedikçe depo edilen hisse senetleri üçüncü iş gününden sonra
satılabilir.
4.6.14.13. Borsa’ya Ödenecek Ücret
Genelge kapsamında işlem görecek şirketler için İkinci Ulusal Pazar’da uygulanan pazar
kayıt ücretleri esas alınır. Buna göre, Pazar kayıt ücreti kayda alınan menkul kıymetlerin
nominal tutarı üzerinden %0.1 (binde bir)’dir.
Kayıtta Kalma ücreti de Pazar Kayıt ücretinin dörtte biri tutarındadır.
Hisse senetleri II. Ulusal Pazar’da işlem gören şirketlerin sermaye artırımları nedeniyle
ihraç edecekleri hisse senetlerinin kot dışı pazar kaydına alınmasında da Kotasyon
Yönetmeliğinin ilave kotasyon zorunluluğu hükümleri uygulanır. Bu çerçevede, hisse
senetleri Borsa II. Ulusal Pazar’da işlem gören ortaklıkların bedelli ve/veya bedelsiz
156
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
sermaye artırımları nedeniyle ihraç edecekleri hisse senetlerinin dağıtım tarihinin Borsaya
bildirilmesi, Kotasyon Yönetmeliğinin uygulanması bakımından ilave kayda alma
başvurusu olarak kabul edilir. Bu ortaklıkların sermaye artırımı nedeniyle ihraç edecekleri
hisse senetleri, sermaye artırımının tamamlandığına ilişkin belgeler ile Kotasyon
Yönetmeliği’nin 9’uncu maddesinde belirtilen bilgi formu dışında, Kotasyon Yönetmeliğin
9’uncu ve 10’uncu maddelerinde belirtilen bilgi ve belgelerin verilmesi gerekmeksizin ve
işbu Genelge’de yer alan işlem görme şartları aranmaksızın Borsa kaydına alınır. Sermaye
artırımının tamamlandığına ilişkin Kurul’dan alınan belge veya Ticaret Sicili tescil belgesi,
alındıktan sonra yukarıda belirtilen bilgi formu ile birlikte 2 iş günü içerisinde Borsaya
gönderilir.
Hisse senetleri Borsa II. Ulusal Pazar’da işlem gören ortaklıkların sermaye artırımı
nedeniyle ihraç edecekleri hisse senetleri, ortaklara dağıtım tarihinden itibaren ilgili
düzenlemeler çerçevesinde Borsada işlem görmeye başlar.
4.6.14.14. Sermaye Piyasasi Kurulu’na Ödenecek Ücret
Borsa’da ilk aşamada işlem görmesi için aracı kuruluşa tevdi edilen paylar için,
hesaplanan referans fiyat ile şirket paylarının nominal değeri üzerinde kalan kısmı
üzerinden binde iki (% 0,2) oranında hesaplanacak Kurul kayıt ücretinin aracı kuruluş
tarafından Kurul hesabına yatırılması gerekmektedir.
4.6.14.15. Hisse Senetlerinin Belirli Bir Süre İşlem Görmemesi
Durumunda Yapılacak İşlemler
İMKB Hisse Senetleri Piyasası Yönetmeliği’nin “Belirli Bir Süre İşlem Görmeyen Hisse
Senetleri” başlıklı 27’nci maddesinde düzenlenen
“Bir aylık süre içinde işlem görmeyen hisse senedinin, bir ayı takip eden ilk seansta fiyat
marjları serbest bırakılır ve Bülten'de ilân edilir. Fiyat marjlarının serbest bırakılmasını
takip eden beş iş günü süresince işlem gerçekleşmemesi halinde hisse senedi ilgili
pazardan Yönetim Kurulu Kararı'na kadar Başkanlık tarafından geçici olarak çıkarılır.”
hükmü kapsamında belirli bir süre işlem gerçekleşmeyen hisse senetleri ile ilgili gerekli
işlemler yerine getirilir.
4.6.14.16. İkinci Ulusal Pazar’dan Çıkarma
Genel olarak Borsa'da hisse senetleri işlem gören şirketler için Sermaye Piyasası ve Borsa
Mevzuatının ilgili hükümleriyle belirlenen yükümlülükleri yerine getirmeyen veya söz
konusu düzenlemelerde belirtilen durumların oluştuğu şirketlerin hisse senetleri Borsa
Yönetim Kurulu kararıyla geçici veya sürekli olarak II. Ulusal Pazar’da işlem görmekten
men edilebilirler.
Borsa Yönetim Kurulu, gerekli gördüğü hallerde, çıkarma kararından önce ilgili kuruluşu
durumu düzeltmesi için süre vererek uyarabilir.
157
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.6.14.17. Diğer Hükümler
Bu Genelge'de belirtilen hükümleri yorumlamaya, açıklık bulunmayan hususlarda karar
vermeye, uygulamayı düzenlemeye ve yönlendirmeye Borsa Yönetim Kurulu yetkilidir.
Kurul kaydında olup, daha önce hisse senetleri Borsa pazarlarında işlem görmekten
sürekli olarak men edilen şirketler işbu Genelge kapsamında başvuru yapamazlar.
4.6.14.18. Yürütme
İş bu Genelge hükümleri Borsa Başkanı tarafından yürütülür.
4.7. Hisse Senetleri Piyasasında İşlem Kuralları
4.7.1. Borsa Kaydına Alınan Fiyatlar
Borsada alım satımı gerçekleştirilen işlemler; işlem miktarı bir lot veya bunun üstünde ise
Borsa tarafından kayda alınır. Sadece normal emirler arasındaki işlemler tescil edilirler,
gerçekleşen özel emir işlemlerinin fiyatları tescil edilmez. Tescil işlemi için alıcı ile
satıcının farklı olması gerekmez.
Diğer bir ifadeyle, Borsa tarafından hesaplanan ve bültenlerde yayınlanan her hisse
senedinin en düşük, en yüksek, kapanış ve ağırlıklı ortalama fiyatlarında tescil edilen
normal emirler sonucu gerçekleşmiş işlemler dikkate alınır. İşlem miktarına ve hacmine
ise özel emir işlemleri de dahil olmak üzere, tüm işlemler dahil edilir.
Borsa Başkanlığı işlem fiyatlarının Borsa kaydına alınabilmesi için gereken asgari işlem
miktarını en az bir hafta önceden ilan ederek değiştirebilir.
4.7.2. Gerçekleşen İşlemlerin Belirlenmesi
Seansın bitiminde, aracı kurumlar bazında, her hisse senedinde yapılan işlemlere ilişkin
işlem defterleri düzenlenerek üyelere dağıtılır. İşlem defterleri, her üye için ayrı ayrı o
seansta yapmış olduğu tüm işlemleri hisse senetleri, işlemi yaptığı karşı üyeler, fiyat ve
miktar bilgilerini kapsayacak şekilde düzenlenmektedir. Üyeler Borsa tarafından dağıtılan
işlem defterlerini kullanarak kendi yasal işlem defteri kayıtlarını oluştururlar.
4.7.3. Bir Hisse
Durdurulması
Senedinde
İşlemlerin
Geçici
Olarak
Borsa Başkanı, aşağıdaki durumlardan birinin varlığı halinde ilgili hisse senedinin
seansını geçici olarak durdurabilir:
1. Bir hisse senedinde ya da hisse senedini ihraç eden ortaklığa ait olarak alıcı ve
satıcıların kararlarını etkileyecek önemde bilgiler olduğunun öğrenilmesi ve Borsa
158
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Yönetiminin bu bilgilerden borsa üyelerinin ve müşterilerinin haberdar edilmesini
gerekli görmesi,
2. Bir hisse senedi için sağlıklı bir piyasa teşekkül etmesini önleyecek şekilde olağan
dışı fiyat ve/veya miktarda alım satım emirlerinin sistemlere kaydedilmesi,
3. Bir hisse senedine ait emirlerin İMKB Hisse Senetleri Piyasası Yönetmeliğinde
düzenlenen Toptan Alış-Satış kapsamına girmesi,
4. Bir seansın sağlıklı bir biçimde yürütülmesini engelleyen diğer unsurların ortaya
çıkması.
Borsa Başkanı, işlemlerin yeniden başlamasına aynı seans süresi içinde izin vermiş ve
yeterli süre kalmışsa seans yeniden açılır.
Borsa Başkanı bir hisse senedine ait işlemleri en fazla 5 işgünü için durdurulabilir. 5
işgününü aşan süreler için Borsa Yönetim Kurulu karar verebilir.
Bir hisse senedinin Borsada işlem görmesinin geçici olarak durdurulması halinde, bu
durum Borsa Bülteninde ve Borsada gerekçesiyle birlikte duyurulur. Söz konusu hisse
senetlerine ait işlemlerin yapılmasına aynı seansta izin verilmişse, seans yeniden
başladığında gerekirse baz fiyatı Borsa Başkanı tarafından yeniden belirlenir ve Borsada
ilan edilir.
Geçici olarak durdurulma süresi bir seansı aşmışsa, söz konusu hisse senedinin tekrar
işlem görmeye başlayacağı zaman ve baz fiyatı Borsa Başkanı’nca belirlenir ve Borsa
Bülteni’nde ve Borsada ilan edilir.
4.7.4. İMKB'de Kredili
İşlemleri Süreci
Menkul
Kıymet
ve
Açığa
Satış
4.7.4.1.
Kredili Menkul Kıymet İşlemleri Ve Açığa Satış
İşlemlerini Konu Alan Menkul Kıymet Listeleri
Borsalar ve teşkilatlanmış diğer piyasalarda işlem gören sermaye piyasası araçlarından,
sermaye piyasası araçlarının kredili alım ve açığa satış işlemlerine konu olacaklar ilgili
borsanın yetkili organları tarafından piyasa kapitalizasyonu, likidite, dolaşımda bulunan
pay sayısı, işlem sıklığı ve bu gibi hususlar dikkate alınmak suretiyle bir veya birden fazla
gruba ayrılarak listelere alınır, Kurul'a bildirilir ve Kurul'un onayını müteakip ilan edilir.
Kurul gerekli gördüğü hallerde, bazı sermaye piyasası araçlarının listelerden çıkarılmasını
ilgili borsanın yetkili organından isteyebilir.
Sermaye Piyasası Kurulu’nun Seri:V, No:65 sayılı Tebliği’nin 6’ncı maddesi çerçevesinde,
“Kredili Menkul Kıymet İşlemlerine Konu Olan Menkul Kıymet Listesi” İMKB pazarlarında
işlem görme şartlarını sağlayan tüm şirketlerin hisse senetlerinden oluşturulmaktadır.
Kredili Menkul Kıymet ve Açığa Satış İşlemlerine Konu Olan Menkul Kıymet Listesi”nde,
159
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
kredili menkul kıymet işlemine konu olan hisse senetleri ile açığa satışa konu olan hisse
senetleri arasında paralellik sağlanması, likiditenin artırılması, yatırımcılara ve üyelerimize
işlemlerinde esneklik sağlanması amaçlarıyla bazı değişiklikler yapılmıştır.
Buna göre, 1 Mart 2006 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere; “Kredili Menkul Kıymet
ve Açığa Satış İşlemlerine Konu Olan Menkul Kıymet Listesi”, Gözaltı Pazarı hariç
tutularak İMKB Pazarları’nda işlem gören tüm hisse senetlerini ve borsa yatırım fonlarını
kapsayacak şekilde yeniden belirlenmiştir. Dolayısıyla, İMKB Ulusal, Kurumsal Ürünler,
İkinci Ulusal Pazarları’nda işlem gören hisse senetleri ve borsa yatırım fonları hem kredili
işleme hem de açığa satış işlemine konu olabilecektir. Gözaltı Pazarı’nda işlem gören
hisse senetleri ise gerek kredili işlemlere gerekse açığa satış işlemlerine konu
edilemeyecektir.
SPK‘nın işlem grupları karararına istinaden B ve C grubunda yer alan hisse senetlerinde
kredili işlem ve açığa satış yapılmamaktadır.
SPK’nın 03.05.2001 tarih ve 21 sayılı toplantısında alınan ve 2001/18 sayılı SPK Haftalık
Bülteni’nde yayımlanan karara istinaden İMKB Yönetim Kurulu’nun 12.06.2001 tarih ve
804 sayılı kararı doğrultusunda, Seri:V, No:65 sayılı “Kredili Menkul Kıymet Açığa Satış ve
Menkul Kıymetlerin Ödünç Alma ve Verme İşlemleri Hakkında Tebliğ” uyarınca, işlem
sıraları sürekli kapatılmış olan hisse senetleri hemen, işlem sıraları geçici
durdurulmuş olan hisse senetleri ise kapalılık halinin 5 iş gününden fazla
sürmesi ve Borsamız Yönetim Kurulu tarafından kapalılık halinin devamına karar
verilmesi durumunda “Kredili Menkul Kıymet İşlemleri ile Açığa Satış İşlemlerine Konu
Olan Menkul Kıymetler Listesi”nden çıkartılır.
4.7.4.2.
Açığa Satış İşlemleri
Açığa satış işlemi; sahip olunmayan sermaye piyasası araçlarının satılmasını ya da satışa
ilişkin emrin verilmesini ifade eder. Satışa ilişkin takas yükümlülüğünün ödünç alınan
sermaye piyasası araçları ile yerine getirilmesi de açığa satış sayılır. Açığa satış işlemleri
yapmak için Kurul'dan yetki belgesi alan kurumlar Borsa'ya başvurarak Bilgisayarlı Alım
Satım Sistemi'nde kendilerine bu yetkinin verilmesini sağlayacaklardır. Söz konusu
başvuru Sermaye Piyasası Kurulu'nun izin belgesi ve belgenin ilan ettirildiği gazetelerle
beraber Üye İşleri Müdürlüğü'ne yapılacaktır. Açığa satış işlemleriyle ilgili olarak sadece
Hisse Senetleri Piyasası'nda hali hazırda geçerli olan limitler uygulanacaktır.
4.7.4.2.1.
Fiyat Sınırı
Açığa satış işlemi, açığa satışa konu olan menkul kıymetin en son gerçekleşen fiyatının
bir önceki fiyattan daha yüksek olması halinde açığa satış işlemi en son gerçekleşen
fiyat düzeyinden yapılabilir.
8 Ocak 2009 tarih ve 298 No’lu Genelge ile yapılan düzenlemelerle birlikte açılış
seanslarında açığa satış işlemi yapılamamaktadır.
160
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.7.4.2.2.
Emir Girişi
Açığa satış emri girmek isteyen üye, normal emir girişinde kullandığı "Sat" tuşu yerine
"Açığa Satış" tuşuna basarak emrini girecektir. Açığa satış işlemlerine ilişkin Özel Emir
ve Tarihli Emir verilemez. Gözaltı Pazarında işlem gören hisse senetlerinde Açığa Satış
emri verilemez.
Sürekli Müzayede Seansının açılışında, en son gerçekleşen fiyat bir önceki seansın
kapanış fiyatıdır ve açığa satış emri bu fiyatın bir adım üzerinden verilebilir. Baz fiyat
serbest veya değiştirilmiş ise açığa satış emri işlem gerçekleştikten sonra verilebilir.
Sistem fiyat sınırı ile ilgili kontrolleri yapacak, söz konusu düzenlemeye uymayan emir
girişleri yapılamayacaktır.
8 Ocak 2009 tarih ve 298 No’lu Genelge uyarınca 20 Ocak 2009 tarihinden itibaren açılış
seanslarında açığa satış emirleri gönderilememektedir.
4.7.4.2.3.
Açığa Satış İşlemlerinin Bültende İlanı
Açığa satış işlemleri Bültende hisse bazında, her fiyat seviyesinde miktar ve sözleşme
adedi belirtilerek ilan edilecektir.
4.8. Pay Piyasasında
Endeksleri
Endeksler
ve
İMKB
Pay
4.8.1. Genel Tanım
Endeks, bir veya daha fazla değişkenin hareketlerinden ibaret olan oransal değişimi
ölçmeye yarayan bir göstergedir. Endeksler, karmaşık olayların tek bir rakama
indirgenmesini sağlayan, olaylar ve sonuçları hakkında yaklaşık bilgi verebilen araçlardır.
Endeksler kullanılırken kapsamı, temsil yeteneği, hesaplama yöntemi ve sıklığı,
avantajları, dezavantajları ve endeks üzerine yansımayan özelliklerin neler olduğu iyi
bilinmelidir.
Endeksler, zaman içinde bir süreklilik, dolayısıyla karşılaştırabilme imkanı sağlarlar.
Böylece endekse konu olan değişken veya değişkenlerin yönü, değişimi veya gidişi
belirlenebilir. Bu nedenle endeksin, incelenmek istenen olayı temsil etmesi
gerekmektedir.
"Gösterge" olarak da adlandırılabilecek endeksler, aynı veya farklı zaman dilimi içindeki
iki veya daha fazla değişkeni karşılaştırma imkanı sağlarken, geleceği tahmin aracı
olarak da kullanılmaktadırlar. Endeksler, ayrıca, aynı veya değişik mekanlardaki
(örneğin diğer bir ülkedeki) aynı veya farklı değişkenlerin (örneğin hisse senedi
getirilerinin) karşılaştırılabilmesini sağlarlar. Endeksler, iktisat, işletme ve sosyal
olaylardaki konular arasında bir ilişki olup olmadığı hakkında fikir de verebilir.
161
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.8.2. Pay Endeksleri
Pay piyasasının genel bir göstergesi olan pay endeksleri, endeks kapsamındaki payların
fiyatları baz alınarak "piyasa performansı" hakkında genel bir bilgi verir. Pay endeksleri,
genellikle piyasanın anlık durumunu yansıtır. Dünyada 1884 “yılından beri kullanılmakta
olan payendeksleri (stock indices and averages) genellikle üç ayrı şekilde
hesaplanmaktadır;
1. Aritmetik Ortalama Formülü İle
2. Geometrik Ortalama Formülü İle
3. Şirketlerin Piyasa Değerlerinin
Formüller İle,
(Market
Capitalization)
Kullanıldığı
Pay Endeksleri, paylardaki fiyat hareketlerinden yola çıkılarak borsanın genel trendlerinin
belirlenmesinde kullanılabileceği gibi günümüzde bir endeksi baz alan Borsa Yatırım
Fonları (BYF) aracılığıyla ve Vadeli İşlemlere konu dayanak varlık olmasıyla finansal ürün
olarak da kullanılabilmektedir.
4.8.3. İMKB Pay Endeksleri
İMKB Pay Endeksleri, Borsa’da işlem gören payların gruplar halinde ortak performanslarının
ölçülmesi amacıyla oluşturulmuştur.
Gözaltı Pazarı’nda işlem gören paylar ile C listesinde yer alan paylar İMKB Pay
Endekslerinin hiçbirine dahil edilmez.
Hesaplanan endeksler:
İMKB 100 Endeksi: İMKB Pay Piyasası için temel endeks olarak kullanılmaktadır.
Ulusal Pazar’da işlem gören şirketlerle, Kurumsal Ürünler Pazarı’nda işlem gören
gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayesi yatırım ortaklıkları arasından
seçilen 100 paydan oluşmakta olup, İMKB 30 ve İMKB 50 endekslerine dahil payları da
kapsamaktadır.
İMKB 50 Endeksi: Ulusal Pazar’da işlem gören şirketlerle, Kurumsal Ürünler Pazarı’nda
işlem gören gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayesi yatırım ortaklıkları
arasından seçilen 50 paydan oluşmakta olup, İMKB 30 endeksine dahil payları da
kapsamaktadır.
İMKB 30 Endeksi: Ulusal Pazar’da işlem gören şirketlerle, Kurumsal Ürünler Pazarı’nda
işlem gören gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayesi yatırım ortaklıkları
arasından seçilen 30 paydan oluşmaktadır.
İMKB 10 Banka Endeksi: Ulusal Pazar’da işlem gören bankalar arasından seçilen 10
paydan oluşmaktadır.
162
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
İMKB 100-30 Endeksi: İMKB 100 endeksine dahil olup da İMKB 30 endeksinde yer
almayan 70 paydan oluşmaktadır.
İMKB Kurumsal Yönetim Endeksi: İMKB pazarlarında işlem gören ve belirlenmiş
asgari kurumsal yönetim derecelendirme notuna sahip olan şirketlerin paylarından
oluşmaktadır.
İMKB Tüm Endeksi: Menkul Kıymet Yatırım Ortaklıkları hariç olmak üzere, İMKB
pazarlarında işlem gören şirketlerin paylarından oluşur.
İMKB Tüm-100 Endeksi: İMKB Tüm endeksine dahil olup, İMKB 100 endeksinde yer
almayan paylardan oluşmaktadır.
Sektör Endeksleri ve Alt Sektör Endeksleri: Menkul Kıymet Yatırım Ortaklıkları hariç
olmak üzere, İMKB pazarlarında işlem gören şirketlerin paylarından oluşmaktadır.
İMKB Ulusal
oluşmaktadır.
Endeksi:
Ulusal
İMKB İkinci Ulusal Endeksi:
paylarındanoluşmaktadır.
Pazar’da
İkinci
işlem
Ulusal
gören
Pazar’da
şirketlerin
işlem
gören
paylarından
şirketlerin
İMKB Menkul Kıymet Yatırım Ortaklıkları Endeksi: İMKB pazarlarında işlem gören
menkul kıymet yatırım ortaklıklarının paylarndan oluşmaktadır.
İMKB Şehir Endeksleri: İMKB pazarlarında işlem gören ve ana üretim/hizmet
faaliyetlerinin gerçekleştiği ya da şirket merkezinin bulunduğu şehre göre gruplandırılmış
paylardan oluşur. Holdingler hariç mali sektörde faaliyet gösteren şirketler ile perakende
ticaret sektöründe faaliyet gösteren şirketler kapsam dışındadır.
İMKB Temettü Endeksi: Ulusal Pazar ve İkinci Ulusal Pazar’da işlem gören şirketlerle,
Kurumsal Ürünler Pazarı’nda işlem gören gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim
sermayesi yatırım ortaklıkları arasından seçilen ve son 3 yılda nakit temettü dağıtan
şirketlerin paylarından oluşur.
İMKB Temettü 25 Endeksi: İMKB Temettü Endeksinde yer alan ve değerleme günü
itibariyle temettü verimlerine göre büyükten küçüğe yapılan sıralamada ilk 2/3’lük
dilimde yer alan ve fiili dolaşımda bulunan kısmının piyasa değeri en büyük olan 25 hisse
senedinden oluşur.
İMKB Halka Arz Endeksi: Halka arz edilerek, Ulusal Pazar ve İkinci Ulusal Pazar’da
işlem görmeye başlayan şirketler ile Kurumsal Ürünler Pazarı’nda işlem görmeye
başlayan gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayesi yatırım ortaklıklarının
paylarından oluşmaktadır.
163
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4.9. Sermaye Piyasası Araçlarının Kredili Alım, Açığa
Satış ve Ödünç Alma ve Verme İşlemleri
Aracı kuruluşların, sermaye piyasası araçlarının kredili alım, açığa satış ve ödünç alma
ve verme işlem esasları, Sermaye Piyasası Kurulunca ilk olarak 1994 yılında
düzenlenmiş, 14.07.2003 tarihinde yayımlanan Seri:V, No:65 tebliği ile yeni esaslar
belirlenmiştir.
4.9.1. İşlem Yapabilecek Kuruluşlar
Sermaye piyasası araçlarının kredili alım, açığa satış ve ödünç alma ve verme
işlemlerine sermaye piyasası araçlarının alım satımına aracılık yetki belgesine sahip aracı
kurumlar, Kurul’dan ayrıca bir izin almaksızın aracılık edebilirler.
Bankaların sermaye piyasası aracı alımı için doğrudan müşterilere kullandırmak üzere
Tebliğde özkaynak olarak sayılan kıymetler karşılığında açmış oldukları krediler de ilgili
mevzuat hükümleri saklı kalmak kaydıyla, Tebliğdeki aracı kurumlara ilişkin genel ve
özel nitelikteki limitlere ilgili hükümler dışında Tebliğde yer alan esaslara tabidir.
Sermaye piyasası aracı ödünç alma ve verme işlemlerinin ise aracı kurumlar, bankalar
ve Takasbank tarafından Tebliğde yer alan esaslar çerçevesinde Takasbank bünyesinde
oluşturulacak piyasada Kuruldan ayrıca izin alınmaksızın gerçekleştirilebilir.
DİBS (Devlet İç borçlanma Senedi) piyasa yapıcısı olarak yetkilendirilmeyen bankalar ve
aracı kurumlar, DİBS’leri yalnızca ödünç verebilirler ancak ödünç alma işleminde
bulunamazlar.
4.9.2. Sermaye Piyasası Araçlarının Kredili Alım İşlemi
Kredili sermaye piyasası aracı alımı işlemi, kredi kullanılması suretiyle müşteri tarafından
sermaye piyasası aracı alınmasıdır. Müşteri tarafından, alım emrinin kredili sermaye
piyasası aracı işlemi olduğunun emrin verilmesi esnasında bildirilmesi zorunludur.
Kredili olmayan bir alım emri nedeni ile müşterinin ödemekle yükümlü olduğu tutarın
tamamının veya bir kısmının takas günü itibarıyla tevdi edilmemesi veya söz konusu
tutarın takas tarihi itibarıyla müşterinin aracı kurum nezdindeki hesabında bulunmaması
durumunda, herhangi bir ilave bildirime ihtiyaç duyulmaksızın işlemin Tebliğdeki limitler
açısından kredili işlem olduğu kabul edilir.
Bu durumda takas tarihini izleyen üç iş günü içerisinde aracı kurum tarafından;
a) Aralarında kredili işlem sözleşmesi bulunan müşterilerin yazılı onayı alınarak;
kredili sözleşmesi bulunmayan müşterilerle ise sözleşme akdetmek suretiyle, işlemin
Tebliğ’in bütün hükümleri açısından sermaye piyasası araçlarının kredili alımı işlemi
sayılması veya,
164
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
b) Daha önce imzalanan alım satım aracılığı çerçeve sözleşmesinde bu yönde hüküm
bulunması ve alım emrinin yerine getirildiğinin müşteriye açıkça bildirilmiş olması şartı
ile nakit yükümlülüğünü yerine getirmeyen müşteri namına alınan işleme konu sermaye
piyasası araçlarının yükümlülük tutarına tekabül eden kısmı satılarak borç tutarının tahsil
edilmesi veya,
c) İMKB Yönetmeliğinin 39’uncu maddesinin ya da genel hükümlerin uygulanması
suretiyle söz konusu temerrüdün tasfiye edilmesi ya da tasfiyesi için gerekli işlemlere
başlanması zorunludur.
İşlemlere konu sermaye piyasası araçları listelerinde yer almayan sermaye piyasası
araçlarına ilişkin olarak gerçekleştirilen işlemlerde de takas yükümlülüğünün müşteri
tarafından süresi içinde yerine getirilmemesi halinde yukarıdaki (b) ve (c) bentleri
uygulanır.
4.9.3. Sermaye Piyasası Araçlarının Kredili Alım İşlemlerinde
Özkaynak ve Özkaynağın Korunması
Sermaye piyasası araçlarının kredili alımı işlemlerinde özkaynak, işleme konu
kıymetlerin Tebliğdeki esaslara göre belirlenen cari değerleri ile bu kıymetlere ödenen
kâr payı, faiz ve benzeri gelirler toplamından verilen kredi tutarının ve günlük olarak
tahakkuk etmiş faizlerinin düşülmesi suretiyle hesaplanır.
Müşteri sermaye piyasası araçlarının kredili alımı işleminde, başlangıçta asgari % 50
oranında özkaynak yatırmak zorundadır. Başlangıçta yatırılacak özkaynak, açılan kredi
ile satın alınan menkul kıymetlerin cari piyasa değeri kadar nakit veya menkul kıymetin
peşin olarak yatırılmasını ifade eder. Kredili sermaye piyasası aracı işlemlerinin devamı
süresince özkaynak oranının asgari % 35 olması zorunludur.
Özkaynak oranının hesaplanmasında;
[(İşleme konu kıymetlerin cari piyasa değeri – kredi tutarı) / işleme konu kıymetlerin
cari piyasa değeri]
formülü kullanılır.
Müşteri, zararını durdurmak amacıyla, bu alt sınırlara ulaşmadan, daha yüksek bir
özkaynak oranında sermaye piyasası araçlarının satışını sağlayan resen satış emrinin
uygulanması konusunda çerçeve sözleşmesine hüküm konulmasını isteyebilir.
Müşterinin özkaynağı nakit olarak yatırması durumunda yatırılacak tutar;
SatinAlinanMenkulKiymetinDegeri  ÖzkaynakOranı formülü ile bulunabilir.
Müşterinin özkaynağı menkul kıymet olarak yatırması durumunda yatırılacak tutar;
165
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
ÖzkaynakOranı
 SatinAlina nMenkulKiymetinDegeri  formülü ile bulunabilir.
1  ÖzkaynakOranı
Müşterinin sahip olduğu menkul kıymetler karşılığında kredili olarak alabileceği menkul
kıymet tutarının hesaplanmasında ise;
1  ÖzkaynakOranı
 Musterinin SahipOldug uMenkulKiymetlerinTu tari 
ÖzkaynakOranı
formülü kullanılabilir.
4.9.3.1.
Özkaynak Tamamlama Bildirimi
Aracı kurumlar müşterilerinin kredi hesabındaki özkaynak tutarını, Tebliğin ekinde yer
alan formata uygun olarak her iş günü itibarıyla hesaplamak ve raporlamak
zorundadırlar.
Sermaye piyasası araçlarının kredili alımı işlemi karşılığı yatırılan özkaynak tutarı, işleme
konu kıymetlerin cari değerindeki değişmeler sonucunda gerekli özkaynak tutarının altına
düştüğü takdirde, aracı kurumlar eksikliğin tespit edildiği gün itibarıyla, özkaynak oranını
başlangıç özkaynak oranına tamamlayacak şekilde nakit ve/veya sermaye piyasası aracı
yatırmak üzere müşteriye en seri haberleşme aracı ile (faks, telefon, elektronik ortam ve
benzeri) ulaşarak özkaynak tamamlama bildiriminde bulunur ve teyit alırlar.
Özkaynağın, tamamlama bildiriminin müşteriye yapıldığı tarihten itibaren iki iş gününü
geçmeyecek şekilde sermaye piyasası araçlarının kredili alımı işlemi çerçeve
sözleşmesinde belirlenen süre içerisinde tamamlanmaması halinde, aracı kurum ayrıca bir
ihbarname göndermesine gerek kalmaksızın, kredili olarak alınan ve/veya özkaynak
olarak verilen sermaye piyasası araçlarını satarak krediyi kapatma yetkisine sahiptir.
Kendisine özkaynak tamamlama bildirimi gönderilmiş müşterinin hiçbir alım emri, bildirim
gününden özkaynak tamamlanıncaya kadar geçecek süre boyunca yerine getirilmez.
166
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Sermaye
Piyasası
Araçlarının
Hesaplanmasına İlişkin Örnek
Kredili
Alımı
İşlemlerinde
Özkaynak
I
II
III
IV
V
Kredili
İşleme
Konu
Kıymetler
in Cari
Piyasa
Değeri
(TL)
Özkaynak
Olarak
Yatırılan
Nakit veya
Sermaye
Piyasası
Aracının
Cari
Piyasa
Değeri
(TL)
Kullanıla
n Kredi
Karşılığın
da Satın
Alınan
Sermaye
Piyasası
Araçlarını
n Cari
Piyasa
Değeri
(TL)
(III)
Kredi
Tutarı
(TL)
Özkayn
ak
Oranı
(TL)
(I) = (II)
+ (III)
(IV)
V= (I–
IV/I)
(II)
1. gün
(Hesabın
açıldığı gün)
10.000
5.000
5.000
5.000
% 50
2.gün
8.000
3.000
5.000
5.000
%37
3. gün
(Bildirim
Günü)
7.000
2.000
5.000
5.000
%28
10.000
5.000
Bildirim
Sonrası
%50
5.000
5.000
Yukarıdaki örnekte özkaynak olarak getirilen varlığın fiyatının azalması durumunda
özkaynak oranı (%28) asgari özkaynak oranından (%35) daha düşük seviyeye inmiştir.
Bu durumda müşteri özkaynak oranını Tebliğde öngörülen tutara (%50) artırmak üzere
nakit veya menkul kıymeti ek özkaynak olarak getirmekle yükümlüdür.
4.9.4. Açığa Satış İşlemleri
Açığa satış işlemi; sahip olunmayan sermaye piyasası araçlarının satılmasını ya da satışa
ilişkin emrin verilmesini ifade eder. Satışa ilişkin takas yükümlülüğünün ödünç alınan
sermaye piyasası araçları ile yerine getirilmesi de açığa satış sayılır. Müşteri tarafından
verilen satım emrinin açığa satış olduğunun emrin verilmesi esnasında aracı kuruma yazılı
olarak bildirilmesi zorunludur.
Sermaye piyasası aracının satış emrinin verilmesi anından önce, satın alınmış veya
sermaye piyasası aracının devri konusunda her iki tarafı da bağlayıcı sözleşme yapılmış
olunmasına rağmen henüz teslimatın yapılmamış olması durumlarında satışı yapan kişinin
söz konusu sermaye piyasası aracına sahip olduğu varsayılır.
167
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Satıma konu olan sermaye piyasası araçlarının satım emrinin verildiği an itibarı ile
müşterinin aracı kurum nezdindeki hesabında bulunmaması veya söz konusu
yükümlülüğün ilgili sermaye piyasası aracının ödünç alınması sureti ile yerine getirilmesi
durumunda herhangi bir ilave bildirime ihtiyaç duyulmaksızın müşteri tarafından verilen
satım emrinin Tebliğ hükümleri ve açığa satış işlemlerine ilişkin borsa işlem kuralları
açısından açığa satış olduğu kabul edilir.
Ancak müşterinin satışı yapılan sermaye piyasası aracını tevdi edebilecek durumda
olduğunu ve satışa konu sermaye piyasası aracının takas tarihine kadar aracı kuruma
iletileceğini beyan etmesi durumunda işlem açığa satış işlemi sayılmaz. Müşteri söz
konusu beyanın doğruluğundan sorumludur. Aracı kurum müşteri tarafından yapılan söz
konusu beyanın doğruluğunun araştırılmasından, gerekirse doğruluğunun teyit
edilmesinden ve gerekli belgelerin temin edilerek saklanmasından sorumludur.
4.9.4.1.
Açığa Satış İşlemlerinde Özkaynak Ve Özkaynağın
Korunması
Açığa satış işlemlerinde özkaynak; işleme konu kıymetlerin cari değerleri ile açığa
satıştan elde edilen hasılatın toplanması suretiyle hesaplanır.
Müşteri açığa satış işleminde başlangıçta asgari %50 oranında özkaynak yatırmak
zorundadır. Başlangıçtaki özkaynak, açığa satılacak menkul kıymetlerin cari piyasa değeri
kadar nakit veya menkul kıymetin peşin olarak yatırılmasını ifade eder. Açığa satış
işlemlerinin devamı süresince özkaynak oranının %35 olması zorunludur.
Özkaynak oranının hesaplanmasında;
[(İşleme konu kıymetlerin cari piyasa değeri – açığa satışa konu sermaye piyasası
aracının piyasa değeri) / işleme konu kıymetlerin cari piyasa değeri]
formülü kullanılır.
Müşteri, zararını durdurmak amacıyla, aracı kurumla imzalanan açığa satış çerçeve
sözleşmesinde yer alan ya da bu madde hükümleri çerçevesinde alt sınırları belirlenen
özkaynak oranına ulaşmadan, daha yüksek bir özkaynak oranında sermaye piyasası
araçlarının alışını sağlayan resen alış emrinin uygulanması konusunda açığa satış çerçeve
sözleşmesine hüküm konmasını ve buna ilişkin esasların belirlenmesini isteyebilir.
4.9.4.2.
Sermaye Piyasası Araçlarının Ödünç Alma ve Verme
İşlemi
Sermaye piyasası aracı ödünç alma ve verme işlemi, ilgili çerçeve sözleşmede belirlenen
esaslar dahilinde, ödünç veren tarafından ödünç alan tarafa, belirli bir dönem için
sermaye piyasası araçlarının verilmesi ve aynı cins sermaye piyasası aracının mislen geri
alınmasıdır.
168
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Aracı kurumlar, kendi nam ve hesaplarına tuttukları sermaye piyasası araçları ile yetki
verilmiş olması şartıyla, müşterilerin veya portföy bulunduran diğer kişi ve kurumların
hesaplarında bulunan sermaye piyasası araçlarını başka kişi ve kuruluşlara ödünç
verebilirler.
4.10. İçerden Öğrenenlerin Ticareti (Insider Trading)
Ve Manipülasyon
4.10.1.
İçerden Öğrenenlerin Ticareti (Insider Trading)
Sermaye piyasası araçlarının değerini etkileyebilecek, henüz kamuya açıklanmamış
bilgileri kendisine veya üçüncü kişilere menfaat sağlamak amacıyla kullanarak, sermaye
piyasasında işlem yapanlar arasında fırsat eşitliğini bozacak şekilde mameleki yarar
sağlamak veya bir zararı bertaraf etmek, içerden öğrenenlerin ticaretidir.
Bir insiderin yapmak istediği şey, sahip olduğu, fiyat üzerinde etkili olabilecek bir
kamuya açıklanmamış bilgiyi, fiyat üzerinde etkisini göstermeden önce kullanmaktır. Bu
durum yani bazı kişilerin piyasadaki diğer kişilere nazaran daha fazla bilgiye sahip
olmaları, bunun sonucunda bir menkul kıymetin değerini daha doğru bir şekilde
değerlendirebilmeleri piyasadaki rekabeti bozacaktır.
İçerden öğrenenlerin ticaretinde (insider trading) asli unsur, işlemde taraflardan birinin
karşı tarafın sahip olmadığı kamuya malolmamış, fiyata etki gücü olan bir bilgiye sahip
olmasıdır.
Menkul kıymet piyasalarında içerden öğrenenler ticaretinin yasal düzenlemelerle
yasaklanıp para ve hapis cezalarına bağlanmasındaki neden ise dengesizlik kaynağı
bilginin niteliği ve edinme şeklidir. Yasaklamaya konu olan bilgi kamuya malolmamış,
fiyat üzerinde etkide bulunabilecek önemde olan bilgidir.
İçerden öğrenenlerin ticareti suçu, Sermaye Piyasası Kanununun 47’nci maddesinin
1’inci fıkrasının A-1 bendinde tanımlanmıştır. Buna göre "Sermaye piyasası araçlarının
değerini etkileyebilecek, henüz kamuya açıklanmamış bilgileri kendisine veya üçüncü
kişilere menfaat sağlamak amacıyla kullanarak sermaye piyasasında işlem yapanlar
arasındaki fırsat eşitsizliğini bozacak şekilde mameleki yarar sağlamak veya bir zararı
bertaraf etmek içerden öğrenenlerin ticaretidir".
Kanun'un suçun oluşumu için bazı unsurların birlikte varlığını aradığı görülmektedir. Bu
suçun işlenebilmesi için;
a) Kullanılan bilgilerin sermaye piyasası araçlarının değerini etkileyebilecek nitelikte
olması,
b) Henüz kamuya açıklanmamış bilgiler olması,
169
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
c) Bu bilgilerin kullanılması suretiyle sermaye piyasasında işlem yapanlar arasındaki
fırsat eşitliğini bozacak şekilde bir mameleki yarar elde edilmiş olması veya bir zararın
bertaraf edilmiş olması gerekmektedir.
Son derece gizli, açıklanması zorunlu veya değil, bir bilginin sermaye piyasası aracının
fiyat oluşumuna etkisi yoksa bu bilginin kullanılması sonucunda içerden öğrenenlerin
ticareti suçu oluşmaz, zira suçun maddi unsuru oluşmamıştır.
İçerden Öğrenenlerin Ticareti suçu kasıtlı bir suçtur. Fail, elde ettiği bilginin sermaye
piyasası aracının değerini etkileyebilecek vasıfta olduğunun bilincinde olmalıdır. Belli
nitelikteki bilgilerin kullanılması iradesi yetmez ayrıca failin kendisine veya üçüncü
kişilere menfaat sağlamak amacıyla hareket etmiş olması, yani özel kast aranır.
Sermaye Piyasası Kanunun md.47/A-1 hükmü incelendiğinde suçun şu kişiler tarafından
işlenmesi mümkün görülmektedir.
a) SPKn 11’inci madde kapsamındaki ihraçcılar,
b) sermaye piyasası kurumlarının veya bunlara bağlı veya bunlara hakim
işletmelerin;
- Yönetim kurulu başkan ve üyeleri,
- Yöneticileri,
- Denetçileri,
- Diğer personeli,
c) Meslekleri veya görevlerini ifa etmeleri sırasında bilgi sahibi olabilecek
durumunda olanlar, (örneğin avukatlar, muhasebeciler, aracılar, danışmanlık şirketleri,
vergi idareleri, İMKB, Merkez Bankası ve Sermaye Piyasası Kurulu gibi bu kamuya
açıklanmamış bilgiye önceden ulaşabilecekler, vs.)
d) Bunlarla temasları nedeniyle doğrudan veya dolaylı olarak bilgi sahibi olabilecek
durumda olanlar,
Bundan maksat, içeriden öğrenenler (insider) ile ilişki sonunda bilgi sahibi olanlardır.
Bunları iki grupta toplamak mümkündür.
a) Bizzat insider'ın bilgi verdiği kişiler,
b) Insider'ın farkında olmadan bilgi verdiği kişiler, (insider'ın konuşmalarını
duyan taksi şoförü, garson, berber vs. gibi.)
Görülüyor ki, Kanun içeriden bilgi edinen kişiler kategorisini "insider"larla sınırlamamış,
bu kategoriyi "insider"lardan bilgi edinenleri de kapsayacak şekilde geniş tutmuştur.
İçerden Öğrenenlerin Ticareti suçunun yaptırımı, Kanun’un aynı bendinde "2 yıldan 5 yıla
kadar hapis ve beşbin günden onbin güne kadar adlî para cezası " olarak öngörülmüştür.
Aynı maddede verilecek ağır para cezalarının, üst sınırla bağlı olmaksızın suçun
işlenmesi suretiyle temin edilen menfaatin üç katından az olamayacağı belirtilmiştir.
Cezanın verilmesini gerektiren fiilin tekrarı halinde, verilen ceza yarı oranında
artırılmaktadır.
Faillerin kovuşturmaya tabi tutulabilmesi Sermaye Piyasası Kurulu tarafından
Cumhuriyet Savcılığına suç duyurunda bulunmasına, yargılanmaları ise Kurulun
170
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
başvurusu üzerine savcılığın takip kararı vererek kamu davası açmasına bağlıdır.
Savcılığın takipsizlik kararına karşı Kurulun ilgili mahkeme nezdinde itiraz hakkı
bulunmaktadır.
Bu Kanun kapsamındaki ihraçcılarla sermaye piyasası kurumlarının yönetim kurulu
üyeleri, denetçileri, müdür ve diğer personeli ve yatırım fonu temsilcileri ile
sorumlularının ortaklığın, kuruluşun veya fonun paraları ve diğer malları ile sermaye
piyasası araçları, defter, evrak, dosya, kayıt ve diğer belgeleri üzerinde işledikleri
suçların genel hükümlere göre belirlenen cezaları yarı oranında artırılarak hükmolunur.
4.10.2.
Manipülasyon
Sermaye piyasalarında manipülasyon geniş anlamda, serbest arz ve talep güçlerini
hedef alan kasıtlı müdahaleleri ifade etmektedir. Manipülatif hareket, normal şartlarda
serbest arz ve talep koşulları altında oluşacak fiyattan farklı bir fiyat oluşturmayı ve
menkul kıymetin sözkonusu yapay fiyattan işlem görmesini sağlamayı amaçlamaktadır.
Manipülasyon’un; “menkul kıymetlerin arz ve talebinin, dolayısıyla da etkin bir piyasanın
varlığının temel koşullarından biri olan fiyatlarının herhangi bir bilgiye ya da iktisaden
anlamlı bir nedene dayanmadan etkilenmesine yönelik her türlü müdahaleler” olarak
tanımlanması mümkündür. Diğer bir ifadeyle manipülasyon, sermaye piyasası
araçlarının fiyatını yapay yollarla etkilemek veya kontrol etmek suretiyle yatırımcıları
aldatmayı veya yanıltmayı amaçlayan tüm kasıtlı eylemleri kapsamaktadır.
Manipülasyon fiilleri SPKn.’nun 47/A-2 ve 47/A-3 maddelerinde tanımlanmıştır.
Sermaye Piyasası Kanununun 47/A-2 maddesinde manipülasyon "Yapay olarak, sermaye
piyasası araçlarının, arz ve talebini etkilemek, aktif bir piyasanın varlığı izlenimini
uyandırmak, fiyatlarını aynı seviyede tutmak, artırmak, veya azaltmak amacıyla alım ve
satımını yapmak" şeklinde tanımlanmıştır (işlem bazlı manipülasyon).
Bu çerçevede; işlem bazlı manipülasyonun üç temel unsurunun mevcut olduğu
görülmektedir.
1. Menkul kıymetlerin arz ve talebini, dolayısıyla da fiyatlarını etkilemeye yönelik
işlemler gerçekleştiren kişi ya da kişilerin bulunması,
2. Bu kişi veya kişiler tarafından gerçekleştirilen işlemlerin, menkul kıymetin fiyatının
serbest arz ve talep koşullarından farklı olarak oluşmasını sağlama amacını taşıması
ve/veya işlemlerin menkul kıymetin aktif bir piyasasının olduğu izleniminin yaratılmasına
yönelik olması,
3. Bu işlemlerin, işlemleri gerçekleştirenler tarafından, menkul kıymetin fiyatını
etkilemek ve ayrıca piyasanın diğer katılımcılarını menkul kıymeti almaya ya da satmaya
yönlendirmek amacıyla gerçekleştirilmesi,
171
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Suçun maddi unsurunu asıl itibarıyla sermaye piyasası araçlarının alım satımıdır. Ancak,
kanun koyucu, maddi unsurun varolabilmesi için alım satımın yukarıda sayılan amaçlarla
yapılmasını şart koymuştur.
Sermaye Piyasası Kanununun 47/A-3 maddesinde ise "sermaye piyasası araçlarının
değerini etkileyebilecek yalan, yanlış, yanıltıcı, mesnetsiz bilgi verilmesi; haber
yayılması; yorum yapılması ya da açıklamakla yükümlü olunan bilgilerin açıklanmaması"
fiilleri suç kapsamında sayılmıştır (bilgi bazlı manipülasyon).
Sermaye Piyasası Kanununun 47’nci maddesindeki bu fiillere uygulanacak cezalar aynı
maddede aşağıdaki şekilde yer almaktadır.
Manipülasyon suçunun yaptırımı, Kanun’un aynı bendinde "2 yıldan 5 yıla kadar hapis ve
beşbin günden onbin güne kadar adlî para cezası " olarak öngörülmüştür. Aynı maddede
verilecek ağır para cezalarının, üst sınırla bağlı olmaksızın suçun işlenmesi suretiyle
temin edilen menfaatin üç katından az olamayacağı belirtilmiştir. Cezanın verilmesini
gerektiren fiilin tekrarı halinde, verilen ceza yarı oranında artırılmaktadır.
Bu Kanun kapsamındaki ihraçcılarla sermaye piyasası kurumlarının yönetim kurulu
üyeleri, denetçileri, müdür ve diğer personeli ve yatırım fonu temsilcileri ile
sorumlularının ortaklığın, kuruluşun veya fonun paraları ve diğer malları ile sermaye
piyasası araçları, defter, evrak, dosya, kayıt ve diğer belgeleri üzerinde işledikleri
suçların genel hükümlere göre belirlenen cezaları yarı oranında artırılarak hükmolunur.
Ayrıca yukarıda yeralan ve SPK uyarınca suç sayılan fiillere doğrudan ya da dolaylı
iştirak ettikleri Sermaye Piyasası Kurulu tarafından tesbit edilen gerçek veya tüzel
kişilerin, borsalar ve teşkilatlanmış diğer piyasalarda geçici veya sürekli olarak işlem
yapmalarının önlenmesini teminen SPK gerekli tedbirleri almaya yetkilidir (4487 sayılı
kanun ile 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanununa eklenen 46’ncı Madde i bendi
uyarınca).
Manipülasyon kavramı TC mevzuatına esasen 3794 sayılı Kanunla değişik 2499 sayılı
Sermaye Piyasası Kanunu ile yerleşmiştir. Diğer taraftan, SPKn.’nda yer alan genel
yasaklama hükümleri ile birlikte İMKB Yönetmeliği’nde de manipülatif işlemlere ilişkin
hükümler bulunmaktadır.
İMKB Yönetmeliği’ndeki manipülatif işlemlere ilişkin düzenlemeler “yapay fiyat ve
piyasa” başlıklı 24’üncü maddede yer almaktadır. Düzenlemeye göre Borsa Üyeleri,
yapay piyasa oluşturmak maksadıyla aşağıdaki faaliyetlerde bulunamazlar.
1. Bir menkul kıymete gerçeğe uygun olmayan ve görüntüde aktif bir piyasa izlenimini
yaratmak maksadıyla:
a. Menkul Kıymetin sahipliğinde gerçek anlamda değişim yaratmayan bir dizi alım satım
yapmak,
172
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
b. Fiyat ve miktar bakımından piyasayı yanlış yönlendirecek mahiyette Borsa emri
vermek.
2. Bir menkul kıymette tek başına veya başkaları ile birlikte, diğer üyeleri o menkul
kıymeti alıp satmaya yöneltmek maksadıyla bir dizi işlem gerçekleştirerek:
a. Menkul kıymet için görünürde aktif bir piyasa olduğu izlenimini yaratmak
b. Menkul kıymetin fiyatında yapay olarak artış veya düşüşe neden olmak
3. Bir menkul kıymetin fiyatının artması veya azalmasına neden olacak aktif bir
piyasanın olduğu veya olacağı şeklinde gerçek dışı bilgi dolaştırarak veya yayarak o
menkul kıymetin alım satımını teşvik etmek,
4. Bir menkul kıymetle ilgili olarak, diğer menkul kıymetlerin alım veya satımını teşvik
etmek maksadıyla, bilerek gerçeğe aykırı veya yanıltıcı bilgi yaymak,
5. Piyasayı yanıltmak maksadıyla bir menkul kıymette fiyatı desteklemek, sabitlemek
veya stabilize etmek üzere, dolaylı veya dolaysız olarak, bir veya daha fazla kişi ile
anlaşarak bir dizi alım satım yapmak,
6. Piyasayı yanıltmak maksadıyla, yanıltıcı veya yanlış izlenim uyandıracak, gerçeğe
aykırı sözlü veya yazılı beyanda, fiil ve davranışlarda bulunmak.
Borsa üyesi aracı kurumları ve temsilcilerini bağlayan bu hükümleri işleyen Borsa üyeleri
ve üye temsilcilerine Borsa üyeliğinden veya üye temsilciliğinden sürekli çıkarmaya
varan disiplin cezaları verilebilmektedir.
Manipülasyonla ilişkili maddelere Türk Ceza Kanununda da rastlanmaktadır. Ancak
manipülasyona ilişkin olarak SPKn.’nda ve İMKB Yönetmeliği’nde yer alan düzenlemeler
TCK’nda yer alan düzenlemeden daha kapsamlıdır.
Ülkemizdeki genel yasal çerçeve içerisinde manipülasyon incelemeleri esas olarak SPKr.
tarafından sonuçlandırılmaktadır. Mevcut sistemde menkul kıymetlerdeki olağandışı fiyat
ve miktar hareketleri gerek SPKr. gerekse İMKB Teftiş ve Gözetim Kurulu Başkanlığı
tarafından izlenmekte olup, İMKB Teftiş ve Gözetim Kurulu müfettişleri tarafından
yapılan incelemeler neticesinde düzenlenen raporlar SPKr.’na iletilmektedir. Bu
çerçevede, SPKr.da manipülasyona ilişkin nihai kararını gerektiğinde incelemeleri
derinleştirmek suretiyle belirleyerek konuyu ilgili Cumhuriyet Savcılıkları’na iletmektedir.
4.11. Hisse
Senetleri
Düzenlemeler
4.11.1.
Piyasası
İle
İlgili
Diğer
Borsa İçi Küsurat İşlemleri
173
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
01.01.2005 tarihinden itibaren İMKB Hisse Senetleri Piyasasın’da küsürat işlemleri
yapılmamaktadır.
4.11.2.
Borsa Dışı Küsurat (Lot Altı) İşlemler
Borsa dışı küsurat işlemleri, yalnızca Borsa dışında, Borsa işlem birimi olan 1 lotun
altında kalan miktarlarda yapılan, lot altı alım-satım işlemleri olarak da anılan küsurat
işlemleridir. Ancak, lot altı alım-satımlarda, gerek üye gerekse müşterinin, tam bir lota
tekabül eden tek kupürle yaptıkları alım-satımlar lot altı işlemi olarak kabul edilir.
Sermaye Piyasası Kurulu tarafından teknik ve bilgisayar altyapısı ile merkez dışı örgüt
yaygınlığı değerlendirilerek yetki verilen, Borsa Yönetim Kurulu’nun kararıyla kendi nam
ve hesaplarına Borsa dışı küsurat işlemleri yapmaya kabul edilen ve yetkileri Borsa
Bülteni’nde yayınlanan Borsa üyeleridir. Yetkili Borsa üyelerine onay verilirken, üyelerin
merkez dışında hangi şubelerde küsurat işlemi yapabilecekleri de gösterilir. Yetki alan
üyelerin işlem yapacakları merkez ve şubeleri Borsa Bülteni’nde yayınlanır.
Borsa dışı küsurat işlemleri İMKB’deki pazarlarda işlem gören tüm Eski (E) ve Yeni (Y)
özellik kodlu hisse senetleri üzerinde yapılabilir. Üyeler işlem yapacakları hisse
senetlerini Borsa’ya bildirirler. Bildirilen hisse senetleri bir aydan kısa bir süre içinde
değiştirilemez.
Bir hisse senedinin İMKB’de Yeni (Y) sırasının açık olduğu süre boyunca, bu hisse
senedini Borsa dışı küsurat işlemleri kapsamında bulunduran üyenin de o şirkete ait Yeni
(Y) özellik kodlu hisse senetlerinde işlem yapması zorunludur.
Lot altında işlem görecek Yeni Hisse Pazarı sırası, ayrıca bildirimde bulunmaya gerek
olmaksızın, İMKB’deki pazara paralel olarak açılır ve kapanır.
Üyeler Borsa dışı küsurat işlemlerini yalnızca müşterileri için gerçekleştirebilirler.
Müşterinin talep etmesi halinde, karşılanmayan her emir için, müteselsil numaralı, emrin
verildiği saat, dakika bilgilerini içeren ve hisse senedi adı, alış satış, fiyat ve miktar
bilgilerinin yer aldığı “Müşteri Emir Formu” müşteriye verilir. İşlem olması durumunda,
üye aynı bilgileri içeren alım satım bordrosu düzenler. İşlem tutarının yuvarlanmak
suretiyle sıfır (0) olmasına neden olacak miktarlardan emir girilemez. Yetkili üyeler,
işlem tutarlarında yuvarlamalara yol açan emir girişlerine hisse senedi ve/veya hesap
bazında sınırlama getirebilirler.
Borsa dışı küsurat işlemlerinde bir hisse senedinin işlem görebileceği en yüksek ve en
düşük fiyat, birinci seans sonundan ikinci seans sonuna kadar yapılan işlemlerde o
günkü ikinci seans için Borsa’da oluşan fiyat marjı, ikinci seans sonundan ertesi seans
sonuna kadar yapılan işlemlerde ise, bir sonraki ilk seans için oluşan fiyat marjı
dahilinde olmalıdır.
174
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Gözaltı Pazarı’nda ise bir hisse senedinin işlem görebileceği en yüksek ve en düşük fiyat,
her gün seans bitiminde oluşacak ağırlıklı ortalama fiyata göre, bir sonraki seans için
oluşan fiyat marjı dahilinde olmalıdır.
Alış satış fiyatları arasındaki maksimum fark, tüm hisseler için %5’tir. Ancak, Borsa’da
0,01 TL fiyat adımının geçerli olduğu hisse senetlerinde, Borsa’da oluşmuş marj
dahilinde kalmak kaydıyla, alış-satış fiyat farkı % 10’a kadar genişletilebilir.
Bir hisse senedinin çeşitli nedenlerle fiyat marjının serbest bırakılması durumunda, o
hisse senedinde marj oluşuncaya kadar borsa dışı işlem yapılmaz.
Günlük olarak uygulanmak üzere, üyeler, müşteri emri bulunması koşuluyla, her hissede
alış ve satışta Borsa Hisse Senetleri Piyasası’nda maksimum lot miktarı 250, 500, 1.000
ve 2.500 olarak belirlenen hisse senetlerinde 100 lotluk, maksimum lot miktarı 5.000 ve
üzerinde belirlenen hisse senetlerinde ise 250 lotluk tavan içinde, minimum alış yaptığı
miktar kadar satış, satış yaptığı miktar kadar alış yapmak zorundadır.
Lot altı işlemi yapmaya yetkili üyelerin nezdlerinde bulunan her bir hesap adına
yapılacak alım satım toplamı, günlük bazda 5.000 TL ile sınırlandırılmıştır. Bu sınır,
gerektiğinde İMKB Yönetim Kurulu’nun teklifi ve Sermaye Piyasası Kurulu’nun onayı ile
yeniden belirlenebilir.
Borsa dışı küsurat işlemlerde, hisse senetlerinin teslimi ve bedellerinin ödenmesi aynı
anda yapılır. Ancak (Y) özellik kodlu Yeni hisse senetlerinin fiziki teslimatı ya da virmanı
talep edildiğinde bu talep üye tarafından İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş.
(Takasbank) imkanları dahilinde karşılanabilecektir.
Yetkili üyeler, Borsa dışı küsurat işlemlerinden dolayı müşterilerinden kurtaj talep
edemezler. Üyeler bu işlemler üzerinden, hisse senedi kurtaj tarifesi esas alınarak
hesaplanacak Borsa payını diğer Borsa payları ile birlikte öderler.
Borsa dışı küsurat işlemleri için gerekli ek teminat tutarı 50.000 TL’dir. Borsa dışı
küsurat işlemi yapma yetkisi alan üyeler, işleme başlama tarihinden en az beş işgünü
önce ek teminat tutarının tamamını TC Merkez Bankası nezdinde bulunan Borsa
Başkanlığı hesabına yatırmak zorundadırlar.
İşlemler, yetkili Borsa üyeleri tarafından işlemi takip eden gün saat 10:00’a kadar tescil
ettirilmek üzere disketle Borsa’ya gönderilir. Borsa yönetimi, hisse bazında gerçekleşen
işlemlere ait bilgileri, işlem gününü izleyen ilk işgünü Borsa bülteninde yayınlar.
175
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Borsa dışı küsurat işlemlerinde alınıp satılan hisse senetlerinin SPK ve İMKB mevzuatının
ilgili maddelerinde belirtilen nitelikleri taşımasından ya da eksik veya sahte olmasından
satan yetkili üye sorumludur.
Diğer taraftan, Borsa Yönetim Kurulunun 13 Ocak 2010 tarihli toplantısında, mevcut
koşullar dikkate alınarak, küsurat bakiyelerin işleme konu edilebilmesi için yeni bir
uygulamaya karar verilmiştir. Bu karar uyarınca; müşteri hesaplarında atıl kalan küsurat
miktarlarının değerlendirilebilmesi amacıyla isteyen üyeler, talep eden müşterilerinin
hesaplarında bulunan lottan daha küçük miktarları 1 Mart 2010 tarihinden itibaren satın
alabilecektir. Üyelerimizin bu düzenleme kapsamında işlem yapma zorunluluğu
bulunmamaktadır. Müşteri ve/veya kıymet bazında işlem yapılmasından imtina
edilebilecektir.
4.12. Verasete Konu Olan Menkul Kıymetler
Vefat eden kişilerin varislerine bıraktıkları menkul kıymetlerin değer takdiri için
defterdarlıklar, mahkemeler veya varislerin kendileri veya avukatları İMKB Hisse
Senetleri Piyasası Müdürlüğü'ne yazı ile başvurarak vefat eden kişinin ölüm tarihi itibari
ile sahibi bulunduğu menkul kıymetlerin fiyatının bildirilmesini isterler. Bu yazıda vefat
edenin adı, ölüm tarihi, menkul kıymetin cinsi (varsa tertibi) bildirilir.
Müdürlüğün gönderdiği cevabi yazıda menkul kıymetin Borsada kote olup olmadığı ve
ölüm tarihi itibari ile kapanış fiyatı bildirilir. Borsaca bildirilen bu fiyatlar baz alınarak
hesaplanan matrah üzerinden vârislere "veraset ve intikal vergisi" tahakkuk ettirilir.
4.13. Bilgi Verme Yükümlülüğü Olan Hisse Senedi Alış
ve Satış İşlemleri
Aşağıdaki durumlarda, ilgili kişi veya kurumun Borsa’ya bilgi vermesi gerekir.
1. Bir gerçek veya tüzel kişinin veya bu gerçek veya tüzel kişi ile birlikte hareket eden
diğer gerçek veya tüzel kişilerin, doğrudan veya dolaylı olarak ortaklıktaki toplam oy
hakkının veya sermayenin en az %5, %10, %15, %20, %25,1/3,%50, 2/3 ve
%75’ine veya daha fazlasına sahip olması veya ortaklıktaki toplam oy hakkının veya
sermaye payının söz konusu oranların altına düşmesi durumunda, en seri
haberleşme vasıtasıyla aynı gün Borsaya özel durum açıklaması göndermesi
gerekmektedir.
2. Hisse senedi Borsa'da işlem gören ortaklıkların; yönetim kurulu başkan ve üyeleri,
genel müdür ve yardımcıları, ortaklıkta önemli karar ve yetki sorumululuğu taşıyan
diğer kişiler ve sermayenin veya toplam oy haklarının doğrudan veya dolaylı olarak
%5 veya daha fazlasına sahip ortaklarının veya söz konusu kişilerle birlikte hareket
edenlerin ortaklık hisse senetlerini almaları ya da satmaları durumunda işlemi yapan
kişilerce, izleyen ayın ilk haftası içinde alınan veya satılan hisse senetlerinin miktarı,
176
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
fiyatı ve işlem tarihleri belirtilerek Borsa'ya yazılı olarak açıklama yapılması
zorunludur.
3. Hisse senetleri Borsada işlem gören anonim ortaklıkların, Borsada işlem görmeyen
hisse senetlerin Borsada satış işlemlerinin tamamlandığı tarihte işlemlere ilişkin
bilgiler, satışı gerçekleştiren ortak tarafından Tebliğde belirtilen esaslar çerçevesinde
Borsaya bildirilir. Daha önce belirlenen sürede işlem tamamlanmamışsa, bu durum
süre sonunda gerekçeleri ile birlikte açıklanır.
4. Sermaye piyasası araçlarından herhangi biri bir Borsada işlem gören ortaklıklarca,
Tebliğde belirtilen özel durumlar veya özel durumlardaki değişiklikler ortaya çıktığı
veya öğrenildiği anda en seri haberleşme vasıtasıyla ilgili Borsaya bu özel durum
hakkında bir açıklamanın ulaştırılması zorunludur.
Açıklama en geç durumun ortaya çıktığı günü izleyen iş günü saat 09:00’a kadar ilgili
Borsaya ulaştırılır. Kurul tarafından uygun görülen hallerde Borsa tarafından bazı özel
durumların bildirim esaslarına ilişkin olarak ayrıca düzenleme yapılabilir.
5.
Hisse senetleri Borsada işlem gören ortaklıkların, Kurul kaydında olan ancak
Borsada işlem görmeyen hisse senetlerinin Borsada satılabilmesi için;
i.
Aracı kurumlar vasıtasıyla; satışı talep edilen süre belirtilerek hisse senetleri
Takasbank’a depo edilir. Söz konusu hisse senetlerinin nominal değeri ile
müracaatın Takasbank evrakına giriş tarihindeki Borsa ikinci seans kapanış fiyatı
arasındaki fark üzerinden hesaplanan Kurul kayıt ücretleri TC Merkez Bankası
Ankara şubesindeki ilgili hesaplara yatırılır. Takasbank gerekli kontrolleri yaparak
depo edilen tüm hisse senedi miktarlarını, öngörülen satış sürelerini, müracaatı
yapan kişilerin isim veya ünvanını kamuya duyurulmak üzere günlük olarak toplu
halde Borsa’ya ve her ayı takip eden beş iş günü içinde Kurula yazılı olarak
bildirir.
ii.
Kurul tarafından aksi bildirilmedikçe depo edilen hisse senetleri üçüncü iş
gününden sonra satılabilir.
iii.
Satılması planlanan hisse senetlerinin Kurul kaydında olmaması halinde
yukarıdaki işlemler söz konusu hisse senetlerinin Kurul kaydına alınmasından
sonra gerçekleştirilir.
iv.
Resmi müzayedelere ilişkin hükümler saklı kalmak üzere , hisse senetleri Borsada
işlem gören ortaklıkların, Borsada işlem görmeyen mevcut hisse senetlerinin her
türlü yoldan halka çağrıda bulunulması yoluyla halka arz edilmek istenmesi
halinde Kurula başvurulması zorunludur.
177
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
5. GELİŞEN İŞLETMELER PİYASASI
5.1. Gelişen İşletmeler Piyasası’nın Yapısı
Gelişme ve büyüme potansiyeline sahip şirketlerin sermaye piyasalarından fon sağlamak
amacıyla ihraç edecekleri menkul kıymetlerin işlem görebileceği şeffaf ve düzenli bir
ortam yaratmak amacıyla İMKB bünyesinde İMKB Gelişen İşletmeler Piyasası (GİP)
kurulmuştur. İMKB GİP Yönetmeliği, 18 Ağustos 2009 tarihli Resmi Gazete'de
yayınlanarak yürürlüğe girmiştir.
GİP’te; Sermaye Piyasası Kurulu tarafından kayda alınmış, ancak İMKB kotasyon
şartlarını sağlayamayan şirketlerin menkul kıymetleri işlem görebilmektedir Bununla
birlikte GİP Listesi’ne (GİP Listesi; GİP’te işlem görebilecek menkul kıymetleri gösteren
listedir) kabul başvurusunun, mevcut ortakların yeni pay alma haklarının kısmen veya
tamamen kısıtlanması suretiyle sermaye artırımı ya da tahsisli sermaye artırımı
sonucunda ihraç edilecek paylar için yapılmış olması gerekmektedir. Diğer bir deyişle
mevcut ortakların paylarının satışı yapılarak halka açılma süreci GİP’te söz konusu
değildir. Ayrıca GİP’te sermayenin tamamı değil sadece artırım yapılan kısmı GİP
Listesi’ne kabul edilir.
Halka arz yönteminin kullanılması durumunda birincil piyasada payların en az 250
yatırımcıya satılma şartı aranmamaktadır. Halka arz yapılmaması ve payları tahsisli
olarak satın alacak gerçek ve tüzel kişilerin sayısının 100’ü geçmemesi halinde de
izahname ve sirküler düzenleme zorunluluğu bulunmamaktadır. Firmaların halka açılma
süreçlerinde Birincil Piyasa işlemlerinin Borsa’da yapılması, toptan satış işlemlerinin de 3
Ocak 2011 tarihli ve 360 sayılı Toptan Satışlar Pazarı’nda Yapılacak Gelişen İşletmeler
Piyasası İşlemleri Genelgesi kapsamında yapılması zorunludur.
5.1.1. GİP Listesi’ne Kabul Kriterleri ve Payların GİP Listesi’ne
Kabulü
1- Şirket paylarının GİP Listesi’ne kabul başvurularında;
a) Payların GİP Listesi’ne kabulü için başvuruda bulunan şirketin anonim şirket
statüsünde olması, kuruluş ve faaliyet bakımından hukuki durumu ile paylarının hukuki
durumunun tabi olduğu mevzuata uygun olduğunun belgelenmesi,
b) GİP Listesi’ne kabul başvurusunun, mevcut ortakların yeni pay alma haklarının kısmen
veya tamamen kısıtlanması suretiyle sermaye artırımı ya da tahsisli sermaye artırımı
sonucunda ihraç edilecek paylar için yapılmış olması,
178
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
c) İMKB Kotasyon Yönetmeliği’nin 13 üncü maddesinin (b) bendinde yer alan koşul ile (c)
bendinde yer alan alternatif grupların her biri için aynı grup içerisinde yer alan koşulların
en az birinin şirket tarafından sağlanamamış olması,
ç) Şirket ana sözleşmesinin işlem görecek payların devir ve tedavülünü kısıtlayıcı veya
pay sahibinin haklarını kullanmasına engel olacak kayıtlar içermemesi,
d) Şirket ile Piyasa Danışmanı Listesi’nde yer alan bir piyasa danışmanı arasında başvuru
tarihi itibarı ile en az iki yıl süre ile geçerli bir piyasa danışmanlığı anlaşmasının
imzalanmış olması,
e) Başvuru tarihi itibariyle son yıl sonu finansal tablolarının bağımsız denetimden geçmiş
olması, ancak bağımsız denetime esas bilanço tarihinden itibaren dokuz ay geçmesi
halinde ayrıca altı aylık ara dönem finansal tablolarının da bağımsız denetimden geçmesi
gerekmektedir.
2- Piyasa danışmanının şirkete ilişkin raporunun olumlu görüş içermesi durumunda,
Yönetim Kurulu söz konusu raporu ve genel şartları dikkate alarak şirket paylarının GİP
Listesi’ne kabul edilip edilmemesine karar verir.
3- GİP Listesi’ne kabul edilecek paylar sadece halka arz yoluyla yapılacak sermaye
artırımı veya tahsisli sermaye artırımı yoluyla ihraç edilecek paylardan oluşur. Şirket
payları GİP Listesi’nde bulunduğu sürece bu madde kapsamı dışında kalan ve GİP
Listesi’nde bulunmayan paylar için ortakların yapacağı GİP Listesi’ne kabul başvurusu
Borsa tarafından reddedilir.
5.1.2. GİP Listesi’ne Kabul Başvurusu ve İşlem Görmeye Başlama
GİP Listesi’ne kabul başvurusu ihraççı şirket ve piyasa danışmanının birlikte imzalayacağı
bir dilekçe ile yapılır. Dilekçe ekine GİP Yönetmeliği’nin “7. GİP Listesi’ne kabul
başvurusunda eklenecek belgeler” başlıklı maddesinde belirtilen belgelerin eklenmesi
zorunludur. Belge eksikliği durumunda gerekli belgeler tamamlanıncaya kadar başvuru
değerlendirmeye alınmaz.
Başvuru dilekçesi ile birlikte başvuruya eklenecek belgelerin piyasa danışmanı ve şirket
yetkilileri tarafından hazırlanıp imzalanması esas olup, sunulan bilgi ve belgelerin
doğruluğundan şirket yönetimi ve piyasa danışmanı birlikte sorumludur. İhraççı şirket
gerek piyasa danışmanı gerekse Borsa tarafından talep edilecek her türlü bilgi ve belgeyi
ibraz etmek zorundadır.
GİP Listesi’ne kabul başvurusu, SPK kayıt başvurusu ile eşzamanlı olarak yapılır.
Şirket payları, en erken GİP Listesi’ne kabul başvurusunun Yönetim Kurulu tarafından
onaylanması kararının Bülten’de ilanını izleyen işlem gününde ikincil piyasada işlem
görmeye başlar.
179
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
GİP Listesine Kabul ve İşlem Görme
5.1.3. GİP Listesi’ne İlave Kabul Başvurusu Zorunluluğu
Payları GİP Listesi’nde bulunan şirketin bedelli ve/veya bedelsiz sermaye artırımları nedeniyle ihraç
edeceği payların sermaye artırımı öncesinde GİP Listesi’nde bulunan mevcut paylara karşılık gelen
kısmı ile GİP Listesi’nde bulunmayan mevcut payların yeni pay alma haklarının kullanılmaması
nedeniyle birincil piyasada satışa sunulacak kısmının GİP Listesi’ne kabulü için ilave kabul başvurusu
yapılması zorunludur. Bunların dışında kalan paylar için GİP Listesi’ne ilave kabul başvurusu
yapılamaz.
GİP Listesi’ne ilave kabul başvurusunda bulunulacak payların GİP Listesi’ne kabulü için
piyasa danışmanı ve şirketi temsile yetkili kişilerin birlikte imzalayacakları GİP Listesi’ne
ilave kabul başvurusu dilekçesinin, sermaye artırımının tescil edildiğini gösteren Ticaret
Sicili Tescil Belgesi ve GİP Listesi’ne ilave kabul bilgi formu ile birlikte ilgili belgelerin
tamamlanmasından itibaren yedi iş günü içinde Borsa’ya gönderilmesi gereklidir.
5.1.4. İMKB
Hisse
Zorunluluğu
Senetleri
Piyasası
Pazarlarına
Başvuru
Payları GİP’te işlem gören şirketin, bağımsız denetimden geçmiş son yıl sonu finansal
tabloları esas alınarak İMKB Kotasyon Yönetmeliği’nin 13 üncü maddesinin (a), (b), (c)
180
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
bentlerinde belirtilen şartları birlikte sağlaması halinde, yıl sonu bağımsız denetim
raporunun kamuya açıklanmasından itibaren sekiz hafta içinde paylarının İMKB HSP
pazarlarından birinde işlem görebilmesi için başvuruda bulunması gereklidir. Bağımsız
denetim raporunun kamuya açıklandığı tarih itibarı ile İMKB Kotasyon Yönetmeliği’nin 6
ncı maddesi hükmü uyarınca en az 250 gerçek ve/veya tüzel kişi ortağı bulunmayan
şirketler bu yükümlülükten muaftır. Başvurunun sonuçlandırılması için Borsa tarafından
talep edilebilecek bilgi ve belgelerin tamamlanması gerekmektedir.
Şirket, yıl sonu bağımsız denetim raporunun kamuya açıklanmasından itibaren en geç iki
iş günü içinde, şirketin değerlendirmesini yapmak ve başvuru zorunluluğu doğdu ise bu
durumu kamuya açıklamakla yükümlüdür.
Paylarının HSP pazarlarından birinde işlem görebilmesi için gerekli başvurunun şirket
tarafından süresi içinde yapılmaması halinde şirket paylarının işlem sıraları geçici olarak
durdurulur.
5.1.5. Payları GİP’te İşlem Gören Şirketlerin İkinci Ulusal Pazar’a
Geçişi
Payları GİP’te işlem gören şirketlerin İkinci Ulusal Pazar’a geçisinde:
a) Söz konusu şirket hisse senetlerinin GİP’te en az 1 yıl işlem görmesi,
b) Şirketin son 2 yıla ait yıl sonu finansal tabloları ile ilgili ara dönem finansal tablolarının
bağımsız denetimden geçirilmiş olması,
c) Başvurunun, başvuru tarihine kadar ihraç edilmiş bu tür menkul kıymetlerin tamamını
kapsayacak şekilde yapılmış olması,
d) Ortaklığın halka arzedilen hisse senetlerinin piyasa değeri ile bu hisse senetlerinin
ödenmiş veya çıkarılmış sermayeye oranının sırasıyla en az, 6.100.000 TL ve %15
olması ya da 12.200.000 TL ve %5 olması (Söz konusu tutarlar TÜİK’in yıllık üretici
fiyatları genel endeksinde (ÜFE) meydana gelen ortalama fiyat artışı oranı dikkate
alınarak İMKB Yönetim Kurulunca artırılabilir.),
e) Hisse senetlerinin tedavülünü engelleyici bir husus bulunmamak kaydıyla, ortaklığın
mali ve hukuki durumu, faaliyetleri, hisse senetlerinin tedavül hacmi gözönüne alınarak
yapılan değerlendirme sonucunda ortaklık hisse senetlerinin İkinci Ulusal Pazar’da
işlem görebilmesine ilişkin olarak Borsa Yönetim Kurulu’nun olumlu karar vermesi,
f) Borsa yönetimince geçerli kabul edilebilecek durumlar dışındaki nedenlerle son 1 yıl
içinde ortaklığın faaliyetlerine 3 aydan fazla ara vermemiş olması, tasfiye veya
konkordato istenmemiş olması ve Borsaca belirlenen diğer benzeri durumların
yaşanmamış olması.
şartları aranır.
Bu maddenin (b) bendinde belirtilen bağımsız denetimden geçirilecek ara dönem finansal
tabloların belirlenmesinde, SPK’nın halka arza ilişkin düzenlemeleri çerçevesinde
181
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
izahnamede yer alacak finansal tablolar ile bağımsız denetim raporları için uygulanan
dönemler dikkate alınır.
5.1.6. GİP Listesi’nden Çıkarılma
GİP Listesi’nde bulunan şirket payları aşağıdaki durumlarda Yönetim Kurulu kararı ile GİP
Listesi’nden çıkarılabilir:
a) Şirket paylarının İMKB HSP pazarlarından birinde işlem görebilmesi için yapılan
başvurunun kabul edilmesi,
b) Şirketin iflasına karar verilmiş olmasının, tasfiye veya süre dolma gibi herhangi bir
nedenle sona ermesinin Borsa’ya bildirilmesi,
c) Şirketin işlem sırasının herhangi bir nedenle dört ay süre ile kapalı kalması,
ç) Şirketin kamunun aydınlatılması düzenlemeleri çerçevesinde Kamuyu Aydınlatma
Platformu’na bilgi, belge ve açıklama gönderilmesine ilişkin usul ve esaslara uymaması,
özel durum açıklaması yapılmasının gerekli olduğu durumlarda kamuyu aydınlatma
yükümlülüklerine aykırı olarak Kamuyu Aydınlatma Platformu’na bilgi, belge ve açıklama
göndermemesi ve/veya bu durumu birçok defa tekrarlaması,
d) Şirketin GİP Listesi ücretlerini ödememesi ve Borsa’ya olan mükellefiyetlerini yerine
getirmemesi,
e) Şirketin piyasa danışmanı ile anlaşmasının herhangi bir neden ile sona ermesi ve
piyasa danışmanı bulunmaması nedeniyle işlem sırasının kapanmasından itibaren dört ay
içinde yeni bir piyasa danışmanı ile anlaşma imzalamaması,
f) Şirketin esas faaliyetini sürdürebilmesi için gerekli izin, lisans, yetki belgesinin iptal
edildiğinin veya ortadan kalktığının öğrenilmesi,
g) Şirket hakkında hazırlanan son iki döneme ait bağımsız denetim raporlarının olumsuz
görüş içermesi veya bağımsız denetçinin söz konusu raporlarda görüş bildirmekten
kaçınması,
ğ) Şirketin Borsa’nın sair düzenlemelerine uymaması.
Yönetim Kurulu, GİP Listesi’nden çıkarılma kararını vermeden önce ilgili şirketi durumu
düzeltmesi için uyarabilir ve süre verebilir.
5.2. Piyasa Danışmanlığı Görevi
Gelişme ve büyüme potansiyeline sahip şirketlerin, sermaye piyasası mevzuatı ve Borsa
mevzuatı hakkında bilgilendirilmesi ve menkul kıymetleri işlem gördüğü sürece mevzuat
gereklerini yerine getirmede zorluk yaşamamaları amacıyla GİP’te piyasa danışmanı
mekanizması oluşturulmuştur.
Piyasa danışmanı,
- Şirket paylarının GİP Listesi’ne kabulü öncesinde, GİP Listesi’ne kabul başvurusu
için gerekli hazırlıkların tamamlanmasında şirkete yardımcı olunması ve Borsa’ya
iletilen ve kamuya açıklanan bilgi ve belgelerin doğruluğunun işlem görecek şirket
ile birlikte onaylanması,
182
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
-
Şirket paylarının GİP Listesi’ne kabul başvurusu sırasında Borsa’ya sunulacak
belge, beyan ve raporun hazırlanması ve onaylanması,
- Şirket paylarının GİP Listesi’ne kabulü sonrasında şirketin SPK ve Borsa
düzenlemelerine uyumunun sağlanması için danışmanlık hizmeti verilmesi
gibi görevleri üstlenmektedir.
18 Mayıs 2011 tarihli ve 369 sayısı İMKB Gelişen İşletmeler Piyasası’nda Piyasa
Danışmanlığı Görevine İlişkin Usul ve Esaslar Genelgesi’ne göre piyasa danışmanı
olabilecek şirket türleri şöyledir:



“Yatırım Danışmanlığı Yetki Belgesi” veya “Halka Arza Aracılık Yetki Belgesi” sahibi
olan aracı kuruluşlar,
“Yatırım Danışmanlığı Yetki Belgesi”ne sahip portföy yönetim şirketleri,
Girişim sermayesi yatırım ortaklıkları.
Şirketler ile Piyasa Danışmanı arasında imzalanacak olan Piyasa Danışmanı Anlaşması’nın
GİP Listesi’ne kabul başvurusu yapıldığı tarih itibariyle en az iki yıl geçerliliğinin olması
zorunludur. Piyasa Danışmanı, her üç ayda bir gelecek altı aylık döneme ilişkin göreve
devam açıklaması yapar ve bunu anlaşma imzaladığı firmaya ve Borsa’ya bildirir.
GİP’e başvuracak olan şirketlere ilişkin İMKB tarafından herhangi bir inceleme
yapılmamaktadır. Gerekli inceleme Piyasa Danışmanı tarafından yapılır ve Piyasa
Danışmanı’nın hazırlayacağı Şirket raporu doğrultusunda İMKB Yönetim Kurulu kararıyla
firmaların payları GİP Listesi’ne kabul edilir.
Piyasa danışmanlığı mekanizmasının daha sağlıklı şekilde işlemesi amacıyla her yıl
sonunda mevcut piyasa danışmanlarının performans ölçümü yapılır ve bu süreç Şubat ayı
sonuna kadar tamamlanır. Piyasa Danışmanları ise her yıl Ocak ayı sonuna kadar piyasa
danışmanlığı göreviyle sınırlı olmak kaydıyla performans değerlemesi yapılan döneme
ilişkin bir rapor hazırlayarak Borsa’ya iletir.
5.3. Kamuyu Aydınlatma Yükümlülükleri
5.3.1. Finansal Raporlar
Finansal raporların kamuya açıklanmasına ilişkin olarak; payları GİP’te işlem gören
firmalar,



Yıl sonu finansal tabloları ile bunlara ilişkin bağımsız denetim raporunu,
Bağımsız denetimden geçmemiş altı aylık finansal tablolarını,
Yıl sonu faaliyet raporunu
kamuya açıklamak zorundadırlar. Payları HSP’de işlem gören şirketlerden farklı olarak
payları GİP Listesi’nde bulunan şirketlerin 6 aylık finansal tablolarını bağımsız denetimden
geçirme zorunluluğu bulunmamaktadır. Ayrıca, üç aylık ve dokuz aylık finansal tablolara
183
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
ilişkin herhangi bir bağımsız denetim yaptırma veya kamuya açıklama zorunluluğu da
bulunmamaktadır.
Paylarının GİP Listesi’ne kabulü için başvuru yapan firmaların başvuru tarihi itibariyle son
yıl sonu finansal tablolarının bağımsız denetimden geçmiş olması, ancak bağımsız
denetime esas bilanço tarihinden itibaren dokuz ay geçmesi halinde ayrıca altı aylık ara
dönem finansal tablolarının da bağımsız denetimden geçmesi gerekmektedir.
5.3.2. Şirketin Kamuyu Aydınlatma Yükümlülüklerini Yerine
Getirmesinde Piyasa Danışmanının Rolü
Kamuyu aydınlatma yükümlülüklerinin yerine getirilmesi payları GİP Listesi’nde bulunan
şirketin sorumluluğundadır. Piyasa danışmanı, finansal raporlar, özel durumlar ve diğer
bildirimlerin SPK ve Borsa düzenlemelerine uygun olarak kamuya açıklanması ve
açıklamaların yapılması ile ilgili gerekli altyapıyı oluşturması hususunda şirkete
danışmanlık hizmeti vererek şirketi bilgilendirir.
5.3.3. Özel Durumların Kamuya Açıklanması
Sermaye piyasası araçlarının değerini ve yatırım kararlarını etkileyebilecek olan veya
yatırımcıların haklarını kullanmalarına yönelik önemli olay ve gelişmelerin şirket
tarafından kamuya açıklanması zorunludur. Özel durum açıklamalarının kapsam, usul ve
esaslarında SPK düzenlemelerine uyulur.
5.3.4. İşlem Yöntemleri ve İşlem Esasları
GİP’te işlemler büyük ölçüde HSP’de uygulanan kurallar ve düzenlemeler çerçevesinde
gerçekleşir. Bununla birlikte GİP’te yapılan işlemler HSP ile aynı işlem sistemi üzerinde ve
aynı seans saatlerinde yapılmaktadır. GİP’te, HSP’de halihazırda uygulanmakta olan
sürekli müzayede işlem yönteminden farklı olarak tek fiyat yöntemi ve piyasa yapıcılı
sürekli müzayede yöntemi uygulanmaktadır.
GİP’te ikincil piyasa işlemlerinde esas olarak piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemi
uygulanır. Bir menkul kıymette atanmış bir piyasa yapıcı üye olmaması, piyasa yapıcının
faaliyetinin herhangi bir nedenle sona ermesi ve yerini alacak yedek bir piyasa yapıcı
üyenin olmaması ya da yedek piyasa yapıcı üyenin faaliyete başlayamaması gibi
durumlarda düzenlemeler çerçevesinde ilgili menkul kıymete ilişkin olarak yapılacak
duyuruda belirtilen tarihten itibaren ilgili menkul kıymet alternatif işlem yöntemi olan tek
fiyat yöntemi ile işlem görmeye başlar. Piyasa yapıcılı sürekli müzayede işlem
yönteminde HSP’de uygulanan esaslar GİP için de geçerlidir.
HSP’de işlem yapma yetkisi bulunan tüm üyeler GİP’te de işlem yapma yetkisine sahiptir.
GİP’te gerçekleştirilen işlemler için Borsa üyelerinden, yüz binde bir (%0,001) oranında
Borsa payı alınır.
.
184
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
GİP, büyüme potansiyeline sahip ve düşük maliyetle fon ihtiyacını karşılamak isteyen
işletmeler için ara bir piyasa niteliğindedir. Bu piyasada bulunacak olan firmalar zaman
içerisinde belirli kriterleri sağlamaları durumunda
HSP pazarlarına geçiş
yapabileceklerdir.
5.3.5. GİP’te Birincil Piyasa İşlemleri
GİP birincil piyasa işlemleri;
a) Sermaye Piyasası Kurulu’nun (SPK) Seri: VIII, No: 66 Sermaye Piyasası
Araçlarının Halka Arzında Satış Yöntemlerine İlişkin Esaslar Tebliği’nin “Niteliği belirlenmiş
ortaklıklar” başlıklı 12 nci maddesinin birinci fıkrasında yer alan “Payları Borsada işlem
gören ortaklıkların yeni pay alma haklarının kullandırılmasından sonra kalan paylarının
satışı ile GİP’te ilk defa işlem görmek üzere başvuruda bulunan şirketlerin pay
satışlarında Borsa’da satış yönteminin kullanılması zorunludur.” hükmü gereğince GİP
Listesi’ne kabul edilmesi uygun görülen şirket paylarının halka arz yoluyla satışını,
b) Payları GİP’te işlem gören şirketlerin, ortakların yeni pay alma haklarının
kısıtlanması sonucunda arttırılan sermayeyi temsil eden payları ile sermaye artırım
sürecinde kullanılmayan yeni pay alma hakları sonrası kalan payların satışını
kapsar.
Birincil piyasa işlemleri HSP’de uygulanan işlem esasları ve yöntemleriyle, aynı zaman
dilimi içerisinde yapılır.
Payları GİP’te İlk Defa İşlem Görecek Şirketlerin Birincil Piyasası
GİP Listesi’ne kabul başvurusunda bulunulan payların Birincil Piyasa’da halka arz edilmesi
için yapılan başvurunun İMKB Yönetim Kurulu’nca uygun görülmesi halinde, durum
işlemin yapılacağı tarihten en az iki gün önce Borsa Bülteni’nde ilan edilir.
Bu kapsama giren işlemler HSP’de düzenlendiği şekli ile gerçekleştirilir.
Payları GİP’te İşlem Gören Şirketlerin Birincil Piyasası
Payları GİP’te işlem gören şirketlerin, ortakların yeni pay alma haklarının kısıtlanması
sonucunda artırılan sermayeyi temsil eden paylar ile sermaye artırım sürecinde
kullanılmayan yeni pay alma hakları sonrası kalan paylar SPK kaydına alınmak suretiyle
Birincil Piyasa’da halka arz edilebilir. Söz konusu payların satış duyurusu satış
başlangıcından en az iki gün önce Borsa Bülteni’nde ilan edilir.
185
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
5.3.6. Toptan Satışlar Pazarı’nda (TSP) Gerçekleşecek GİP
ile İlgili İşlemler
SPK’nın Seri:I, No:40 Payların Kurul Kaydına Alınmasına ve Satışına İlişkin Esaslar
Tebliği’nin “Halka açık ortaklıklar ile payları GİP’te işlem görecek ortaklıkların paylarının
tahsisli satışı” başlıklı 13’üncü maddesinin beşinci fıkrası “Payları Borsa’da işlem gören
ortaklıklar ile payları GİP’te işlem görecek ortaklıkların, sermaye artırımı suretiyle tahsisli
olarak gerçekleştirecekleri pay satışının Borsa’nın ilgili pazarlarında gerçekleştirilmesi
zorunludur.” hükmünü içermektedir.
Bu kapsamda,
a) GİP Listesi’ne kabul başvurusunda bulunulan payların tahsisli satış işlemleri,
b) GİP Listesi’nde bulunan paylara ilişkin belirli bir miktarın üzerindeki işlemler
toptan alış-satış emirleri ile gerçekleştirilir. Bu kapsamdaki payların önceden anlaşma
yapılmış ya da yapılmamış alıcılara, tahsisli/toplu olarak satışı, toptan alış-satış işlemleri
için ayrı bir işlem sırası açılarak yapılır.
Toptan alış-satış işlemlerinin nakit ve kıymet takası, sorumluluğu alıcı ve satıcıya ait
olması ve Borsa Başkanlığı tarafından uygun görülmesi kaydıyla Takasbank dışında
yapılabilir.
GİP Listesi’nde bulunan payların TSP işlemleri peşin esasına göre yapılır. Ancak, yapılan
işlem peşin olmakla birlikte, Borsa Başkanlığı’nca uygun görülmesi halinde ödeme
koşulları vadeli olan satışlar yapılabilir.
TSP’de gerçekleştirilecek GİP ile ilgili işlemler TSP’de gerçekleşen HSP işlemlerinin
gerçekleştiği zaman dilimi içerisinde gerçekleştirilir.
5.3.7. GİP’te Kredili Menkul Kıymet ve Açığa Satış İşlemleri
GİP Listesi’nde yer alan şirketlerin payları SPK’nın Seri: V, No: 65 Sermaye Piyasası
Araçlarının Kredili Alım, Açığa Satış ve Ödünç Alma ve Verme İşlemleri Hakkında
Tebliği’nin “İşlemlere konu olabilecek sermaye piyasası araçları” başlıklı 6 ncı maddesi
çerçevesinde Kredili Menkul Kıymet ve Açığa Satış İşlemlerine Konu Olan Menkul
Kıymetler Listesi’nde yer almaları şartı ile söz konusu işlemlere konu edilebilirler.
Payları GİP Listesi’ne ilk defa kabul edilen şirketlerin paylarının Kredili Menkul Kıymet ve
Açığa Satış İşlemlerine Konu Olan Menkul Kıymetler Listesi’nde yer almalarına ilişkin
değerlendirme söz konusu Tebliğ’de belirtilen hususlar göz önüne alınarak payların GİP’te
işlem görmeye başlamasını takip eden üç aylık dönem sonunda yapılacak değerlendirme
sonucunda belirlenir.
186
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
HSP’de kredili alım-satım ve açığa satış yetkisi bulunan üyeler GİP’te de söz konusu
işlemler için yetkilidir.
5.4. GİP’e Başvuru ve GİP’te İşlem Görme Maliyetleri
SPK, İMKB ve MKK, payları GİP’te işlem görecek olan firmalardan alacakları ücretleri
standart ücretlerinin onda biri seviyesine indirmiştir. Bu kurumlara ödenecek olan ücretler
ile GİP’e ilişkin diğer maliyetler şöyledir:
Borsa Ücreti: GİP Listesi ücretleri GİP Listesi’ne kabul ve GİP Listesi’nde bulunma
ücretleri olmak üzere iki türdür.
GİP Listesi’ne kabul ücreti başvuruya konu olan payların nominal tutarı üzerinden on
binde bir oranında alınırken GİP Listesi’nde bulunma ücreti GİP Listesi’ne kabul ücretinin
dörtte biridir ve kabul ücretinin alındığı yıl alınmamaktadır. Ancak GİP şirketlerine 2013
yılına kadar söz konusu Borsa ücretlerinden muafiyet getirilmiştir.
SPK Kayıt Ücreti: SPK’ya kayda aldığı payların ihraç değeri üzerinden %0,02 (onbinde
iki) oranında kayda alma ücreti ödenir.
MKK Ücreti: MKK’ca şirketlerden üyelik için sermayelerinin %0,01’i (onbinde bir)
oranında (200 TL ile 5.000 TL arasında olmak üzere) ve GİP’te işlem görmek üzere
yapılan kaydi pay ihraçlarında nominal tutarın %0,005’i (yüzbinde beş) oranında ücretler
alınmaktadır.
Bağımsız Denetçi Ücreti: Yıllık bağımsız denetim raporu hazırlanması için anlaşılan
ücret denetçi şirkete ödenir.
Piyasa Danışmanı Ücreti: Bir piyasa danışmanına ödenecek ücret olup taraflarca
serbestçe belirlenir.
Hukuki Danışmanlık Ücreti: GİP başvurusunda şirketin hukuki durumunun
uygunluğunun belgelenmesi için alınabilecek hukuksal danışmanlık hizmeti için ödenecek
ücrettir.
Aracılık Ücretleri: Halka arz veya tahsisli satış işlemlerini gerçekleştirecek aracı
kuruluşlara ödenecek ücretlerdir.
Diğer Ücretler: Başvuru hazırlıkları, tanıtım çalışmaları vb. işler için yapılabilecek,
yukarıda sıralanan ücretler dışında yer alan harcamalardır.
187
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
5.5. HSP ile GİP Arasındaki Temel Farklar
HSP
GİP
Başvuru Şekli Açısından
Şirketler HSP’de işlem görebilmek için Kotasyon
Yönetmeliği’ne tabi olarak İMKB’ye başvuruda
bulunur.
Şirketler GİP’te işlem görebilmek için GİP
Yönetmeliği’ne
tabi
olarak
İMKB’ye
başvuruda bulunur.
Kotasyon Yönetmeliği’nde İMKB kotuna alınarak
kot içi pazarda işlem görebilmek için nicelik
ve/veya niteliğe ilişkin kriterler (karlılık, faaliyet
süresi, sermaye büyüklüğü, piyasa değeri gibi
unsurlara bağlanmış şartlar) tanımlıdır. Kot dışı
pazarlarda işlem görmek için değerlendirmeler
ise ilgili genelgeler çerçevesinde yapılır.
GİP Yönetmeliği’nde başvurunun kabulü için
nitelik veya niceliğe ilişkin bir kriter
tanımlanmamıştır.
Gerekli inceleme İMKB tarafından yapılır, şirket
kot içi veya kot dışı pazarlardan uygun olanında
İMKB Yönetim Kurulu kararı ile işlem görebilir.
Gerekli inceleme piyasa danışmanı kuruluş
tarafından yapılır ve inceleme sonuçları bir
rapor ve ekli belgelerle İMKB’ye sunulur.
Piyasa
danışmanının
şirket
hakkında
hazırladığı raporda olumlu görüş belirtmesi
halinde Yönetim Kurulu kararı ile şirket
payları GİP Listesi’ne alınabilir.
HSP’de mevcut ortakların sahip oldukları paylar
işlem görebilir.
GİP’te ancak GİP Listesi’nde bulunan paylar
işlem görebilir. Mevcut ortakların sahip
olduğu paylar işlem göremez.
İşlem Görme Açısından
Halka arz yöntemiyle gelebilir.
Halka arz veya tahsisli satış yöntemiyle
Halka arz sermaye artırımı ve/veya ortak satışı gelebilir.
şeklinde yapılabilir.
Sadece sermaye artırımı şeklinde yapılabilir.
İMKB tarafından, kot içi pazarda halka arzın en Kişi sayısında herhangi bir sınırlama yoktur.
az 250 gerçek ve tüzel kişiye yapılmış olması
şartı aranır.
İşlem Yöntemi Açısından
Sürekli Müzayede Yöntemi, Piyasa Yapıcılı
Sürekli Müzayede Yöntemi, Tek Fiyat İşlem
Yöntemi uygulanmaktadır.
Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede Yöntemi
ve/veya
Tek
Fiyat
İşlem
Yöntemi
uygulanmaktadır.
SPK, İMKB ve MKK’ya Ödenen Ücretler Açısından
SPK kayıt ücreti: %0,2 (binde iki)
SPK kayıt ücreti: %0,02 (on binde iki)
İMKB kota alma ücreti: Menkul kıymetlerin
nominal tutarı üzerinden %0,1 (binde bir)
İMKB kotta kalma ücreti: Kota alma ücretinin
dörte biri
MKK üyelik giriş ücreti: (2.000 TL'den az,
50.000
TL'den
çok
olmamak
şartıyla)
ödenmiş/çıkarılmış sermayenin %0,1 (binde
GİP Listesi’ne kabul ücreti: Başvuruya konu
payların nominal tutarı üzerinden %0,01 (on
binde bir)
GİP Listesi’nde bulunma ücreti: GİP Listesi’ne
kabul ücretinin dörte biri İMKB 2012 yıl
sonuna kadar GİP Listesi’ne kabul ve GİP
Listesi’nde bulunma ücreti almamaktadır.
188
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
biri)
İhracın nominal tutarı üzerinden: %0,05 (on
binde beş)
MKK üyelik giriş aidatı: (200 TL'den az,
5.000 TL'den çok olmamak şartıyla)
ödenmiş/çıkarılmış sermayenin %0,01
(on binde biri)
İhracın nominal tutarı üzerinden: %0,005
(yüz binde beş)
Finansal Raporların Kamuya Açıklanması
Bağımsız denetimden geçmiş 6 aylık ve yıllık Yıl sonu finansal tablolar ile bunlara ilişkin
finansal tablolar
bağımsız denetim raporu
Bağımsız denetimden geçmemiş 3 ve 9 aylık Bağımsız denetimden geçmemiş 6 aylık
tablolar
finansal tablolar
Yıl sonu faaliyet raporu kamuya açıklanır.
Yıl sonu faaliyet raporu kamuya açıklanır.
Yatırımcı Açısından
Yatırımcı ile aracı kurum arasında çerçeve Çerçeve sözleşmesinin yanı sıra Risk Bildirim
sözleşmesi imzalanması gerekmektedir.
Formu imzalamaları gerekmektedir.
Halka
arzlarda
zorunludur.
İzahname Düzenleme Açısından
izahname
düzenlemek Halka
arzlarda
izahname
düzenlemek
zorunludur. İhracın tahsisli satış yöntemi ile
yapılması durumunda izahname düzenlenme
şartı aranmaz.
5.6. KOSGEB Teşviği
SPK, KOSGEB, İMKB ve TSPAKB arasında 04.02.2011 tarihinde imzalanan işbirliği
protokolü kapsamında, GİP’te işlem görmek üzere, sermaye piyasası araçlarını halka arz
edecek KOBİ’lerin halka arza ilişkin belirlenecek maliyetlerinin finansmanının sağlaması
için KOSGEB tarafından “Gelişen İşletmeler Piyasası KOBİ Destek Programı”
oluşturulmuştur.
KOSGEB, “Gelişen İşletmeler Piyasası KOBİ Destek Programı” ile üst limiti toplam
100.000TL olmak üzere aşağıdaki tabloda belirtilen şekilde geri ödemesiz destek
sağlayacaktır.
Destek Unsurları
Destek
Ödemesi
Oranı
Üst
Limiti (%)
(TL)
Piyasa danışmanı danışmanlık hizmet bedeli (azami 2 yıl)
60.000
75
Bağımsız denetim hizmeti bedeli
20.000
75
SPK kurul kaydına alma ücreti, İMKB Gelişen İşletmeler Piyasası
10.000
Listesine kabul ücreti, Merkezi Kayıt Kuruluşu masrafı
100
Aracı kuruluşa ödenecek aracılık komisyonu
75
10.000
189
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
“Gelişen İşletmeler Piyasası KOBİ Destek Programı” kapsamına dahil olmak isteyen
KOBİ’lerin KOSGEB’e kayıtlı olması gerekmektedir.
190
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
6. İMKB BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Temel Kavramlar
Basit Getiri
Yapılan yatırımdan elde edilen faiz gelirinin vade sonunda
dönüştürülmediği durumdaki yıllık getiriye basit getiri denir.
tekrar
yatırıma
Bileşik Getiri
Yatırımdan elde edilen faiz gelirinin dönem sonunda aynı oranla tekrar yatırıma
dönüştürüldüğü varsayımı ile hesaplanan getiriye bileşik getiri denir.
Birincil Piyasalar
Menkul kıymetleri ihraç eden şirketler ile tasarruf sahiplerinin doğrudan doğruya
karşılaştıkları piyasalardır. Diğer bir anlatımla, menkul kıymetlerin ihraçcı kuruluşlarca
tasarruf sahiplerine ilk kez satışa sunulduğu piyasalardır.
Borsa Payı
Borsa üyelerinin, Borsa’da gerçekleştirdiği işlem hacmine göre hesaplanarak Borsa’ya
ödenen meblağ olup Borsa Yönetim Kurulunca belirlenir.
Borsa Üyeleri
Sermaye Piyasası Kurulundan yetki belgesi ve Borsa’dan üyelik belgesi almış aracı
kuruluşlardır.
Çok Fiyat-Sürekli Müzayede Sistemi
Çok fiyat yöntemi; bir menkul değer için verilen alım satım emirlerinin fiyat ve zaman
önceliği kurallarına uygun olarak teker teker karşılaştırılması sonucunda oluşan fiyatlarla
alım satım işleminin gerçekleştirilmesidir.
Devlet İç Borçlanma Senetleri
Devletin cari yıl bütçe kanununa dayanarak, bütçe açıklarının finansmanı amacıyla
çıkarmış olduğu borçlanma senetlerinin genel adıdır.
Devlet İç Borçlanma Senetleri Endeksleri
Bu tür menkul kıymetlere yatırım yapanlarının kıymetleri fiyat ve getirilerindeki
gelişmeleri basit ve anlaşılabilir göstergeler yardımıyla izleyebilmelerini sağlamak
amacıyla oluşturulmuşlardır. Ayrıca yatırımcıların sabit getirili menkul kıymetlere
yaptıkları yatırımlar ile diğer yatırım seçenekleri arasında kolay karşılaştırma
yapabilmelerini sağlar.
Fiyat Önceliği
Daha düşük fiyatlı satım emirlerinin, daha yüksek fiyatlı satım emirlerinden; daha
yüksek fiyatlı alım emirlerinin, daha düşük fiyatlı alım emirlerinden önce karşılanmasını
ifade eder.
191
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Hazine Bonosu
Hazine tarafından vadesi bir yıldan kısa süreli olarak çıkarılan ve iskontolu olarak işlem
gören borçlanma senetleridir.
İhraç Değeri
Menkul kıymetin ilk ihraçtaki fiyatıdır. İhraç değeri nominal değerin altında olursa
iskontolu satış, nominal değerin üstünde olursa primli satış, nominal değere eşitse
başabaş satış yapılmış demektir.
İkincil Piyasalar
Daha önce ihraç edilmiş sermaye piyasası araçlarının işlem gördüğü piyasalardır.
İtfa
Sabit getirili menkul kıymetin vade bitiminde anapara ve (varsa) kupon faizinin ihraççı
tarafından sabit getirili menkul kıymetin sahibine ödenmesidir.
Kalanını İptal Et (KİE)
Fiyat ve miktarın girildiği ancak işlem kısmen veya tamamen gerçekleşmezse işlem
görmeyen kısmın ekranda pasif olarak görünmeyerek sistem tarafından otomatik olarak
iptal edildiği emir türüdür.
Kupon Faizi
Sabit getirili menkul kıymetin üzerinde yazılı olan ve belirli dönemler itibarı ile (6 ay da
bir, yılda bir vs) ödenen faizdir. Tahvillerin üzerinde her bir dönem için ayrı bir kupon
bulunur. İlgili dönemde o döneme ait kupon yatırımcı tarafından kesilerek kupon faizi
tahsil edilir.
Kupür
Para, tahvil ve hisse senetlerinin, üzerlerinde yazılı değere göre, her birimine verilen
isimdir.
Likidite
Menkul kıymetin piyasa fiyatından veya bu fiyata çok yakın bir fiyattan en kısa sürede ve
kolayca nakde çevrilebilmesidir.
Limitli Emir
Fiyat ve miktarın girildiği emirlerdir. İşlem kısmen
gerçekleşmeyen kısım sistemde pasif olarak görünür.
veya
tamamen
olmazsa,
Nominal Değer
Menkul kıymetin üzerinde yazılı olan ve vade sonunda ödenecek anapara tutarıdır.
Nominal Getiri
Herhangi bir yatırım aracının enflasyon dikkate alınmadığı durumdaki getirisine nominal
getiri denir. Örneğin, 1 yıllık bir devlet tahvilinin ilk ihraçta %40 yıllık getiri ile alınıp
192
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
vade sonuna kadar elde tutulması durumunda bu tahvilin vadeye kadar getirisi nominal
%40 olur.
Piyasa Değeri
Menkul kıymetin, piyasada o gün itibarı ile geçerli olan vadeye kadar getirisine göre
hesaplanan fiyatıdır. Bu değer piyasa şartlarına göre değişiklik gösterebilir. Menkul
kıymetin getirisi ile piyasa değeri birbirleriyle ters orantılıdır. Getiri yükselirse daha önce
ihraç edilmiş menkul kıymetin piyasa değeri düşer, getiri düşerse daha önce ihraç
edilmiş menkul kıymetin piyasa değeri yükselir.
Piyasa Emri
Menkul kıymet alım satımında en iyi piyasa fiyatından işlemin gerçekleştirileceği emir
türüdür. Bu tür emrin en büyük avantajı, emrin hemen yerine getirilebilme olanağıdır.
Piyasa Yapıcı
Piyasanın dürüst, düzenli ve etkin çalışmasını sağlamak ve görevli olduğu sermaye
piyasası araçlarında likit ve sürekli bir piyasanın oluşmasını sağlamak için kendi nam ve
hesabına çift taraflı kotasyon vermekle yükümlü olan aracı kuruluştur.
Reel Getiri
Herhangi bir yatırım aracının enflasyondan arındırılmış getirisidir.
Repo
Bir menkul kıymetin işlemin başlangıç valöründe satılıp, bitiş valöründe geri alınmasıdır
(Menkul kıymetin geri alma vaadiyle satımı).
Sabit Getirili Menkul Kıymetler
Alacaklılık hakkı sağlayan, belirli bir meblağı temsil eden, dönemsel gelir getiren, misli
nitelikte seri halinde çıkarılan, ibareleri aynı olan ve yatırım aracı olarak kullanılan
borçlanma senetleridir. İhraç eden kuruluşların niteliğine göre kamu ve özel sektör
menkul kıymetleri olarak ikiye ayrılırlar. Sabit getirili menkul kıymetler vade sonuna
kadar elde tutulmaları halinde belirli bir getiriyi garanti eder.
Tahvil
Devletin 1 yıl, anonim ortaklıkların en az 2 yıl ve daha uzun vadeyle, ödünç para bulmak
amacıyla, itibari
kıymetleri eşit ve ibareleri aynı olmak üzere çıkardıkları borç
senetleridir.
Takas
Borsa’da gerçekleştirilen işlemler sonucunda oluşan borç ve alacakların karşılıklı olarak
tasfiye edilmesidir.
Temerrüt
Borsa’da yapılan işlemler sonucunda, taahhütlerin gerektirdiği ödeme veya menkul
kıymet teslimatlarının belirlenen süreler içinde gerçekleştirilmemesi sonucu oluşan
durumdur.
193
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Teminat
Borsa üyelerinin, borsa işlemleri dolayısı ile müşterilerine ve borsaya verebilecekleri
zararlara karşılık olmak üzere, Borsa tüzel kişiliği adına yatırdıkları meblağa denir.
Ters Repo
Bir menkul kıymetin işlemin başlangıç valöründe alınıp, bitiş valöründe geri satılmasıdır
(Menkul kıymetin geri satım vaadiyle alımı).
Tescil
Borsa’da gerçekleştirilen işlemlerin fiyatlarının doğrudan, Borsa dışında gerçekleştirilen
işlemlerin fiyatlarının ise bu işlemlerin Borsa’ya bildirimi sonrasında Borsa kaydına
alınması işlemidir.
Tranş
Borçlanma Araçları Piyasası’nda işlem yapabilme limiti içerisindeki her bir kademedir.
Vadeye Kalan Gün
Menkul kıymetin valör tarihinden itfasına kalan gün sayısıdır.
Valör Tarihi
İşleme ait menkul kıymet ve nakit yükümlülüklerinin yerine getirileceği, başka bir
ifadeyle menkul kıymet ve nakit takasının yapılacağı tarih.
Zaman Önceliği
Fiyat eşitliği halinde, sisteme zaman açısından daha önce kaydedilen emirlerin öncelikli
olarak karşılanmasıdır.
6.1. Borçlanma Araçları Piyasası Başvuru Prosedürü
6.1.1. Kesin Alım-Satım Pazarı
Borçlanma Araçları Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı’nda işlem yapmak isteyen banka ve
aracı kurumlar (aracı kuruluşlar) bu taleplerini havi bir yazıyla İMKB’ye başvururlar. Bu
yazının ekinde;
• Noter onaylı Borçlanma Araçları Piyasası Taahhütnamesi (Bankalar/EK-1 veya aracı
kurumlar/EK-2),
• İlgili birimin telefon ve faks numaraları ile e-posta adresleri
yer alır.
Başvurusu Borsa Yönetim Kurulu tarafından onaylanan üye için İMKB tarafından işlem
limiti tespit edilir ve belirlenen limit gizli yazı ile üyeye bildirilir.
Tespit edilen işlem limitinin açılabilmesi için üyenin "işlem limiti karşılığı"nı Borsa
tarafından belirlenen hesaplara yatırması şarttır. (EK-6)
İşlem limiti karşılığının yatırıldığına ilişkin belgenin İMKB’ye iletilmesiyle üyenin işlem
limiti açılır ve üye işlem yapmaya başlayabilir.
194
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
6.1.2. Repo-Ters Repo Pazarı
Üyelerin Pazar’da işlem yapabilmeleri için öncelikli olarak Kesin Alım-Satım Pazarı’nda
yetkili olmaları ya da aynı zamanda bu Pazar için de yetki başvurusu yapmış olmaları
şarttır. Buna göre;
a) Üyeler Borçlanma Araçları Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı'nda işlem yapıyorlarsa;
ilave bir başvuru yazısının ekinde Sermaye Piyasası Kurulu'ndan alınan Repo İşlemleri
Yetki Belgesi'nin veya yetki verildiğine dair yazının noter onaylı bir kopyası ile "Geri Satın
Alma veya Satma Taahhüdüyle Menkul Kıymet Alım Satımı Genel Taahhütnamesi"nin
(EK-3) noter onaylı nüshasını göndererek işlemlere başlayabilirler.
b) Repo-Ters Repo Pazarı’na kabul edilmiş üyeler Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı’na
da kabul edilmiş sayılırlar.
6.1.3. Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı
Üyelerin Pazar’da işlem yapabilmeleri için öncelikli olarak Kesin Alım-Satım Pazarı’nda
yetkili olmaları ya da aynı zamanda bu Pazar için de yetki başvurusu yapmış olmaları
şarttır. Buna göre;
a) Üyeler Borçlanma Araçları Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı'nda işlem yapıyorlarsa;
ilave bir başvuru yazısının ekinde Sermaye Piyasası Kurulu'ndan alınan Repo İşlemleri
Yetki Belgesi'nin veya yetki verildiğine dair yazının noter onaylı bir kopyası ile "Geri Satın
Alma veya Satma Taahhüdüyle Menkul Kıymet Alım Satımı Genel Taahhütnamesi"nin
(EK-3) noter onaylı nüshasını göndererek işlemlere başlayabilirler.
b) Pazarın faaliyete geçtiği tarih itibarıyla Repo-Ters Repo Pazarı’nda yetkili üyeler EK4’te yer alan ek taahhütnameyi düzenleyerek işlemlere başlayabilirler.
c) Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı’na kabul edilmiş üyeler Repo-Ters Repo Pazarı’na
da kabul edilmiş sayılırlar.
6.1.4. Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı
Kesin Alım-Satım ve Repo Ters Repo Pazarlarına kabul edilmiş bankalar ek başvuru ve
belgeye gerek olmaksızın bu Pazar’a da kabul edilmiş sayılırlar.
6.2. Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limitlerine ve
İşlem Limiti Karşılıklarına İlişkin Genel Esaslar
6.2.1. Genel Esaslar
Borçlanma Araçları Piyasası’nda işlem yapmak isteyen banka ve aracı kurumların her biri
için Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü’nün önerisi ve Borsa Başkanlığı’nın onayı ile
Borsa tarafından "işlem yapabilme üst limiti" tespit edilir. Bu limitin tespit edilmesinde;
özkaynak tutarı, geçmiş dönemlerdeki işlem hacimleri, geçmiş dönem limit kullanım
yüzdesi ve temerrüt sayısı gibi kriterler esas alınır.
Her bir aracı kuruluş için tespit edilen işlem yapabilme üst limiti; söz konusu kuruluşun
özkaynağının on beş katına; kurucusu ve/veya yöneticisi olduğu yatırım fonları ve
195
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
yatırım ortaklıkları ile acentelik ilişkisi içinde olduğu ancak Borsa üyesi olmayan diğer
kurumların, başvuru tarihinde belgelenen toplam sabit getirili menkul kıymet portföy
büyüklüğünün eklenmesi ile ulaşılacak tutarı aşamaz. Özkaynağın tespitinde, bağımsız
denetimden geçmiş bilanço rakamları esas alınır. İşlem yapabilme üst limitinin
belirlenmesi ile birlikte bu limitin 1/6’sı 1. tranş, 1/6’sı 2. tranş ve kalan 4/6’sı 3. tranş
olarak tespit edilir ve aşamalı olarak üyenin kullanımına açılır.
Üyenin talebi, Borçlanma Araçları Piyasası’nın önerisi ve Borsa Başkanlığı’nın onayı ile
üyelere işlem yapabilme üst limiti dahilinde tranşlar dikkate alınarak “işlem yapabilme
limiti” tahsis edilir.
Piyasa'da üyeler, Borsa tarafından belirlenen işlem yapabilme limiti dahilinde, yatırdıkları
net işlem limiti karşılığının kırk misli işlem yapabilirler.
İşlem yapabilme limitini aşmak isteyen üyeler, aşacakları bölüm için işlem limiti
karşılıklarına ilişkin genel esaslar gözönünde bulundurularak %100 oranında ilave işlem
limiti karşılığı yatırmak suretiyle işlem yapabilme limitini en fazla üç misline kadar
artırabilirler. Bu şekilde artırılan işlem yapabilme limiti, işlem yapabilme üst limitini
aşamaz.
İşlem limiti karşılıkları teminat niteliğinde olup, üyenin müşterilerine, diğer Borsa
üyelerine ve/veya Borsa’ya karşı taahhütlerini, Borsa’nın tabi olduğu mevzuat
hükümlerine göre kısmen veya tamamen yerine getirmemesi halinde önceden bir
ihtarname keşidesine, hüküm istihsaline ve üyenin rızasını almaya lüzum olmadan,
taahhütlerin yerine getirilmesi amacıyla Borsa tarafından re’sen kullanılabilir. Ayrıca söz
konusu karşılıklar haczedilemez, rehnedilemez.
6.2.2. İşlem Limiti Karşılıkları, Çeşitleri ve Bunların Aynı
Bazda Değerlendirilme Esasları
1. Piyasa’da işlem limiti karşılığı olarak kabul edilebilecek enstrümanlar ve bunların fazla
oranları “Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla
Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum Gün Sayısı” başlıklı tabloda gösterilmektedir. Buna
göre Piyasa’da üç grup işlem limiti karşılığı kabul edilmektedir. Bunlar, nakit, menkul
kıymet ve teminat mektubu grubu işlem limiti karşılıklarıdır. Nakit grubu işlem limiti
karşılıkları; vadesiz Türk Lirası, vadeli Türk Lirası, vadesiz döviz (ABD Doları, EUR), vadeli
döviz (ABD Doları, EUR), vadesiz altın ve altın deposu hesaplarıdır. Menkul kıymet grubu
işlem limiti karşılıkları; Devlet İç Borçlanma Senetleri, Gelir Ortaklığı Senetleri, TL
ödemeli kira sertifikaları ile Borsa kotunda olan özel sektör borçlanma araçlarıdır.
Teminat mektubu grubunda yer alan işlem limiti karşılıkları ise, bankalar tarafından
düzenlenmiş Türk Lirası cinsinden vadesiz ve vadeli teminat mektupları ile döviz
cinsinden (ABD Doları, Euro) vadesiz ve vadeli teminat mektuplarıdır.
2. Borçlanma Araçları Piyasası'nda işlem yapacak banka ve aracı kurumlar, Borsa
tarafından tespit edilen işlem yapabilme limiti ile sınırlı olmak üzere, kullanmak istedikleri
limite tekabül eden işlem limiti karşılığını, yukarıda ve “ Borçlanma Araçları Piyasası İşlem
Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum Gün
Sayısı” başlıklı tabloda ayrıntıları verilen işlem limiti karşılığı çeşitlerinden bir veya
birkaçından oluşacak şekilde kendi seçimleri doğrultusunda verebilirler.
3. İşlem limiti karşılığı olarak yatırılacak tutarların aynı bazda değerlendirilebilmesi için
karşılık türü ve limitin ait olduğu tranşa göre tabloda belirtilen fazla tutarlar kadar ilave
işlem limiti karşılığı yatırılması gerekmektedir. Vadesine söz konusu tabloda belirtilen
süre veya daha az takvim günü kalan bir işlem limiti karşılığı geçerliliğini yitirir.
196
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Yatırılan her türlü işlem limiti karşılığı üye tarafından geri istenildiğinde aynı cinsten iade
edilir.
4. Piyasa’ya işlem limiti karşılığı olarak yatırılan vadesiz Türk Lirası ve vadeli Türk Lirası
Borsa tarafından belirlenen kuruma veya bu kurumun belirleyeceği banka hesabına
yatırılır.
Vadeli olarak yatırılan Türk Lirası hesaplarına, hesabın bulunduğu bankanın söz konusu
vade için uyguladığı faiz oranı %5 eksiği ile uygulanır.
5. Döviz cinsinden işlem limiti karşılığı olarak Amerikan Doları (USD) ve Euro (EUR)
verilebilir. Borsa tarafından belirlenecek diğer döviz cinsleri üzerinden de işlem limiti
karşılığı alınabilir.
Vadeli olarak yatırılan döviz hesaplarına, hesabın bulunduğu bankanın söz konusu vade
için uyguladığı faiz oranı %5 eksiği ile uygulanır.
Döviz cinsi işlem limiti karşılıklarının Türk Lirası değerleri, Türkiye Cumhuriyet Merkez
Bankası’nın ilgili gün için ilan ettiği döviz alış kuru üzerinden hesaplanıp, “Borçlanma
Araçları Piyasası İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla Oranlar ile Vadeye
Kalan Minimum Gün Sayısı” başlıklı tabloda belirtilen fazla oranları ile iskonto edilerek
limit hesaplamasında kullanılır.
Vadeli hesabın üye tarafından vadesinden önce iade istenmesi durumunda, ilgili vade için
herhangi bir faiz yansıtma söz konusu olamayacağı için üyeye sadece anapara tutarı
kadar iade yapılır.
6. Banka ve aracı kurumların işlem limiti karşılığı olarak verdikleri altınların günlük
değerleri İstanbul Altın Borsasında oluşan bir önceki işlem günündeki ağırlıklı ortalama
Türk Lirası fiyatları üzerinden hesaplanır. Bulunan değer “ Borçlanma Araçları Piyasası
İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum
Gün Sayısı” başlıklı tabloda belirtilen fazla oranları ile iskonto edilerek limit
hesaplamasında kullanılır.
7. İşlem limiti karşılığı olarak yatırılan devlet iç borçlanma senetlerinin ne kadarlık bir
işlem yapabilme limitine tekabül ettiği, Piyasa'da bir önceki işlem gününde gerçekleşen
iskontolu DİBS fiyatları baz alınarak yapılan regresyon sonuçları üzerinden bulunan ve
ilan edilen fiyatlar “ Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara
Göre Fazla Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum Gün Sayısı” başlıklı tabloda belirtilen fazla
oranları ile iskonto edilerek hesaplanır.
8. İşlem limiti karşılığı olarak verilen Borsa kotunda olan özel sektör borçlanma
araçlarının değerleri Borsa tarafından belirlenir.
Bir üyenin işlem limiti karşılığı olarak verebileceği özel sektör borçlanma araçlarının
toplam tutarı söz konusu üyenin toplam işlem limiti karşılıkları değerinin %10’undan fazla
olamaz.
Üye kendisinin ya da doğrudan veya dolaylı olarak %40’dan fazla ortaklık ilişkisi içinde
olduğu şirket tarafından ihraç edilmiş özel sektör borçlanma araçlarını işlem limiti karşılığı
olarak veremez.
Aynı şirketin ihraç etmiş olduğu borçlanma araçlarının üyenin toplam işlem limiti karşılığı
içindeki oranı %5’i aşamaz.
197
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
9. İşlem limiti karşılığı olarak verilen Gelir Ortaklığı Senetlerinin değerleri Borsa
tarafından belirlenir ve her gün için ilan edilen cari değerleri “ Borçlanma Araçları Piyasası
İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum
Gün Sayısı” başlıklı tabloda belirtilen fazla oranları ile iskonto edilerek limit
hesaplamasında kullanılır.
10. Türk Lirası cinsinden, vadesiz veya vadeli olarak verilecek teminat mektupları
Türkiye'de kurulu bankalar ve yabancı bankaların Türkiye’deki şubeleri tarafından
düzenlenir. Türk Lirası cinsinden teminat mektuplarının değerleri, “ Borçlanma Araçları
Piyasası İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla Oranlar ile Vadeye Kalan
Minimum Gün Sayısı” başlığı altındaki tabloda belirtilen fazla oranları ile iskonto edilerek
limit hesaplamasında kullanılır.
11. Döviz cinsinden, vadesiz veya vadeli olarak verilecek teminat mektupları
a. Türk bankalarının yurtdışındaki ve yurtiçindeki şubeleri,
b. Türkiye’de kurulu yabancı bankalar
c. Yabancı bankaların Türkiye'deki şubeleri,
tarafından düzenlenir. Döviz cinsinden teminat mektuplarının Türk Lirası değerleri,
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın ilgili gün için ilan ettiği döviz alış kuru üzerinden
hesaplanıp “ Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre
Fazla Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum Gün Sayısı” başlıklı tabloda belirtilen fazla
oranları ile iskonto edilerek limit hesaplamasında kullanılır.
12. Aynı gruba, holdinge, şirkete bağlı aracı kuruluşlar ile bu grup/holding/şirket
tarafından doğrudan veya dolaylı olarak %40'dan fazla ortaklık ilişkisi olan aracı
kuruluşlar birbirlerine Türk Lirası veya döviz cinsinden vadeli ve vadesiz teminat mektubu
veremezler.
Bir üyenin; Türk Lirası veya döviz cinsinden, vadeli veya vadesiz olarak tek bir bankadan
alabileceği teminat mektubu tutarı söz konusu üyenin işlem yapabilme limiti karşılıklarının
%50’sini aşamaz.
Bir bankanın Borçlanma Araçları Piyasası’nda işlem yapan tüm kuruluşlar için verebileceği
teminat mektubu toplam Türk Lirası karşılığı tutarı, söz konusu bankanın özkaynaklarının
iki katını aşamaz. Özkaynakların tespitinde, bağımsız denetimden geçmiş bilanço
rakamları esas alınır.
Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla
Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum Gün Sayısı
İşlem Limiti Karşılık Türü
A. Nakit
Karşılığı
Türü
İşlem
Vadeye
Kalan
Minimum
Gün Sayısı
Fazla Oran (%)
1.
2.
Tranş
Tranş
3.
Tranş
10
15
10
15
15
15
40
60
40
60
60
60
Limiti
1.Vadesiz Türk Lirası
2. Vadeli Türk Lirası
3. Vadesiz Döviz (EUR, USD)
4. Vadeli Döviz (EUR, USD)
5. Vadesiz Altın
6. Altın Deposu
20
30
20
30
30
30
198
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
İşlem Limiti Karşılık Türü
Vadeye
Kalan
Minimum
Gün Sayısı
Fazla Oran (%)
1.
2.
Tranş
Tranş
3.
Tranş
1
1
1
1
20
40
40
40
80
100
100
100
B. Menkul Kıymet Türü İşlem
Limiti Karşılığı
1.Devlet İç Borçlanma Senedi
2.Gelir Ortaklığı Senedi
3.TL Ödemeli Kira Sertifikaları*
4.Borsa
Kotunda
Olan
Özel
Sektör Borçlanma Araçları
50
60
60
60
C. Teminat Mektubu Türü İşlem
Limiti Karşılığı
1.Vadesiz TL Teminat Mektubu
30
60
100
2.Vadeli TL Teminat Mektubu
7
30
60
100
3.Vadesiz Döviz Teminat Mektubu
30
60
100
4.Vadeli Döviz Teminat Mektubu
7
30
60
100
*T.C. Hazine Müsteşarlığı tarafından kurulan varlık kiralama şirketleri ile T.C.
Hazine Müsteşarlığı tarafından görevlendirilen kamu sermayeli kurumlarca kurulan
Varlık Kiralama Şirketleri tarafından ihraç edilen kira sertifikaları.
6.3. Genel İşleyiş Esasları
6.3.1. İşlem Görebilecek Sermaye Piyasası Araçları
Borçlanma Araçları Piyasası'nda, Türk Lirası ve döviz ödemeli ihraç edilmiş; borçlanma
araçları, menkul kıymetleştirilmiş varlık ve gelirlere dayalı borçlanma araçları, kira
sertifikaları, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından ihraç edilen likidite senetleri
ile Borsa Yönetim Kurulu tarafından işlem görmesine karar verilen diğer sermaye piyasası
araçları işlem görebilir.
T.C. Hazine Müsteşarlığı tarafından ihraç edilen sermaye piyasası araçları, T.C. Hazine
Müsteşarlığı veya T.C. Hazine Müsteşarlığınca görevlendirilen kuruluşların kurduğu varlık
kiralama şirketleri tarafından ihraç edilen kira sertifikaları ile TCMB tarafından ihraç edilen
likidite senetleri ihraç günü ilgili pazarda işlem görmeye başlar.
Özel sektör tarafından ihraç edilen sermaye piyasası araçlarının Borçlanma Araçları
Piyasası’nda işlem görmeye başlayacakları tarih Borsa Yönetim Kurulu tarafından
belirlenir.
Borsa’da ve Borsa dışında halka arz edilmeksizin ihraç edilen sermaye piyasası araçları
Borçlanma Araçları Piyasası'nda, Sermaye Piyasası Kurulu düzenlemeleri çerçevesinde
yalnızca “nitelikli yatırımcılar” arasında alım satıma konu olabilirler.
6.3.2. İşlem Saatleri
Piyasa'da işlemler her gün saat 09:30 ile 17:00 arasında yapılır. Aynı gün valörlü veya
aynı gün başlangıç valörlü işlemler saat 09:30-12:00 ile 13:00-14:00 arasında, ileri
valörlü veya ileri başlangıç valörlü işlemler ise saat 09.30-12:00 ile 13:00-17:00 arasında
199
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
yapılır. Ancak, yatırım fonlarına ait aynı gün valörlü veya aynı gün başlangıç valörlü
işlemler saat 17:00'ye kadar yapılır.
6.3.3. Emirlerin Borsaya İletilmesi
Piyasa'da işlem yapan aracı kuruluşların temsilcileri, emirlerini, üye merkez ofisi ve
alternatif erişim noktasındaki OTASS terminalleri / TBPAPI kanalıyla iletirler. Aracı
kuruluşların alım-satım sistemine erişiminde kesinti olması durumunda Borçlanma
Araçları Piyasası Müdürlüğü aranarak emirler iletilebilir.
Telefonla işlem yapan aracı kuruluşun yetkili temsilcisi, kendisine verilen kullanıcı kodu ve
temsilci şifresini Piyasa uzmanlarına söyledikten sonra emrini iletebilir.
Telefonla yapılan işlemlerde, emir Piyasa uzmanları tarafından sisteme girilir ve sistem
tarafından üretilen emir numarası yetkili temsilciye bildirilir. Temsilci verdiği emirle ilgili
yapmak istediği değişikliklerde kendisine verilen emir numarasını uzmanlara söylemek
zorundadır.
6.3.4. Emirlerin İşleme Sokulması
Sisteme iletilen emirler piyasa izleme ekranlarından takip edilir. Ayrıca ilgili pazarlarda
yer alan emirler içerisinden;
a) Kesin Alım-Satım Pazarı’nda; alımda en yüksek fiyatlı, satımda en düşük fiyatlı,
b) Repo-Ters Repo Pazarı’nda; repo emirlerinde en yüksek oranlı, ters repo emirlerinde
en düşük oranlı,
c) Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı’nda; repo emirlerinde en yüksek oran ve en
düşük menkul kıymet fiyatlı, ters repo emirlerinde en düşük oran ve en yüksek
menkul kıymet fiyatlı
emirler en iyi alım ve satım emirleri olarak Otomatik Tahvil Alım-Satım Sistemi ve bilgi
dağıtım firmalarının veri dağıtım kanalları aracılığıyla anında Piyasa katılımcılarına iletilir.
İlgili pazara iletilen emirler içerisinde en iyi talep veya tekliften işlem olması durumunda
sırada bekleyen en iyi talep veya teklifler otomatik olarak ekrana gelir. Diğer fiyat/oran
seviyesindeki emirler zaman önceliğine göre sistemde yer alır ve derinlik ekranlarından
izlenebilir.
Pazarlar’a iletilen aynı fiyatlı/oranlı emirler ekranlarda birikimli olarak görünür.
6.3.5. Emirlerin Geçerliliği
Aynı gün valörlü ve aynı gün başlangıç valörlü emirler saat 14:00'e, ileri valörlü ve ileri
başlangıç valörlü emirler verildikleri gün saat 17:00'ye kadar geçerlidir. Aracı kuruluşlar
Piyasa'ya verdikleri emirlerden karşılanmamış olanları istedikleri an iptal edebilirler veya
değiştirebilirler.
6.3.6. Emirlerin Gerçekleştirilmesi
Emirler, her pazar için bu Genelge ile belirlenmiş olan emir eşleşme kurallarına uygun
olarak gerçekleştirilir.
200
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
6.3.7. İşlemlerin Bildirimi
Piyasa’da işlem yapan banka ve aracı kurumlar işlem sırasında birbirlerini bilmezler.
İşlemin teyidi ve karşı taraf bilgisi işlem gerçekleştikten sonra taraflara iletilir. Telefonla
aktif olarak gerçekleştirilen işlemlerde işlemin teyidi ve karşı tarafı üyeye telefonda
anında bildirilir.
Üye merkez ofisi veya alternatif erişim merkezinden yapılan işlemlere ilişkin bilgiler ve
dökümler üye tarafından piyasa saatleri içinde istenildiği zaman sistemden alınabilir.
İşlem defterleri günlük olarak elektronik rapor dağıtım (ERD) sistemi tarafından üyelere
gönderilir.
6.3.8. Teşekkül Eden Fiyatların İlanı
Piyasa’da yapılan işlemler sonucunda kayda alınan fiyatlar ve oranlar aynı gün Borsa
bülteninde ilan edilir. Bültenlerde; Kesin Alım-Satım Pazarı’nda menkul kıymet, Repo-Ters
Repo Pazarı’nda repo vadesi ve grup kodu, Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı’nda repo
vadesi ve menkul kıymet bazında kayda alınan en düşük, en yüksek ve ağırlıklı ortalama
fiyat/oran, işlemiş faiz, takas fiyatı, basit ve bileşik faizle getiri, işlem hacimleri ve
sözleşme sayıları yer alır.
6.3.9. Yetki Seviyeleri
Borçlanma Araçları Piyasası’nda işlem yapmaya yetkili kuruluşların temsilcileri yetki
seviyelerine bağlı olarak “yönetici temsilci” ve “temsilci” olmak üzere ikiye ayrılır.
Yönetici temsilci, o firma ile ilgili her pazarda/her menkul kıymette işlem yapma ve
izleme, diğer temsilciler tarafından girilen emirleri onaylama ve izleme, tüm emirleri
düzeltme ve iptal etme, pozisyon takip etme ve temsilcilerin yetki seviyelerini belirleme
yetkisine sahiptir.
Temsilci ise o firma ile ilgili kendisine işlem yapma yetkisi verilen pazarda/menkul
kıymette emir girme, kendisi tarafından girilmiş olan emirleri düzeltme, iptal etme ve
izleme yetkisine sahiptir.
Aracı kuruluş tarafından yetki ayrıştırması talep edilmedikçe tüm kullanıcılar yönetici
temsilci olarak belirlenir. Aracı kuruluş tarafından belirlenen yönetici temsilci ve
temsilciler Borsa tarafından sisteme tanımlanır.
6.3.10.
Tek Üyenin Taraf Olduğu İşlemler
Borçlanma Araçları Piyasası’nda aracı kuruluş tarafından kendi portföyüne, yatırım
fonu/yatırım ortaklığı hesabına veya müşterileri hesabına iletilen emirlerin yine aynı
kuruluş tarafından karşılanması ile ilgili bekleme süresi 10 saniyedir. Emri ileten aracı
201
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
kuruluş, iletilen emir başka bir aracı kuruluş tarafından karşılanmadığı takdirde söz
konusu emire karşıt emir girerek işlemi gerçekleştirebilir. Ancak, emrin Otomatik Tahvil
Alım-Satım Sistemi’ne girilmesinden 10 saniye sonra, yetkili kuruluş karşıt emrini
Borsa'ya iletebilir.
6.4. İşlemlerin İptali veya Düzeltilmesi
6.4.1. Üye Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali
Üye hatası sonucunda gerçekleşen işlemler prensip olarak iptal edilmez. Ancak alıcı ve
satıcı üyeler tarafından yazılı olarak talep edilen ve Borsa tarafından kabul edilebilir bir
gerekçeye dayanan iptal talepleri değerlendirilerek işlem iptali yapılabilir. Bu
değerlendirmede kabul edilebilecek gerekçeler aşağıda sıralanmıştır.
a) Sehven alış /repo emri yerine satış/ters repo emri veya satış/ters repo emri yerine
alış/repo emri girmek ,
b) Emir girerken fiyat/getiri, repo oranı, menkul kıymet tanımı, grup kodu veya miktar
girişlerinde maddi hata yapmak,
c) Portföyünde veya müşterisinde olmayan nakdi/menkul kıymeti sehven satmak,
Yukarıdaki gerekçelerden en az biri nedeniyle iptal talebinde bulunan ve işlem veya
işlemlerin karşı taraflarının yazılı onaylarını alan üyenin işlem/leri, kendi talebi ve karşı
üyelerin onaylarının Borsaya yazılı olarak iletilmesini takiben iptal edilebilir. İptal işlemi,
Kamuyu Aydınlatma Platformu’nda ilan edilir.
6.4.2. Piyasa Uzmanı Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin
İptali
Hatalı işlemlere itiraz süresi, işlem teyidinin üyeye iletilmesinden itibaren 15 dakikadır.
Üyeler itirazlarını Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü’ne yukarıda belirtilen süre
içerisinde telefonla iletmelerini takiben en geç 15 dakika içinde yazılı olarak da fakslarlar.
Yapılan itirazlar Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü tarafından aşağıdaki esaslar göz
önünde bulundurularak değerlendirilir.
1. Üyelerin iletişim araçlarında meydana gelen teknik arızalar veya bildirimi yapılmayan
değişiklikler (telefon, faks numarası... v.b.) itirazlarda dikkate alınmaz.
2. Üye temsilcileri tarafından Borçlanma Araçları Piyasası’na telefonla iletilen emirler
Piyasa uzmanı tarafından tekrar edilip üye temsilcisinin onayı alındıktan sonra sisteme
girilir. Piyasa uzmanı tarafından yapılan tekrarda herhangi bir hata yapılmış ise üye
temsilcilerinin anında düzeltmeleri gerekmektedir. Aksi takdirde, yanlış yapılmış tekrarın
üye temsilcisi tarafından onaylanması söz konusu olacağından işleme itiraz kabul
edilmeyerek işlem geçerli sayılır.
Yukarıda belirtilen uzman tekrarı işlemlerin yoğunluğu nedeniyle yapılamadığı takdirde,
üye temsilcisinin ilettiği emir geçerli olup itirazın değerlendirilmesinde esas olarak alınır.
3. İşlemin sadece Piyasa uzmanı hatası sonucu gerçekleşmiş olması esastır. Bunun
tespitinde telefon kayıtları ile Borsa bilgisayar sistemindeki bilgiler esas alınır.
202
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4. İtirazın geçerli bulunması halinde işlem iptal edilerek, bu durum taraflara iletilir.
Üyenin/üyelerin iptal edilen işleme ilişkin telafi edici işlem talepleri olması halinde, telafi
edici işlem Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü tarafından, hakkaniyet ve Piyasa
kuralları çerçevesinde ilgili kuruluşlar ile koordineli olarak sonuçlandırılır.
5. Telafi edici işlemlerin öncelikle Borçlanma Araçları Piyasası’nda söz konusu üye/ler
adına aynı gün valörlü işlemlerin gerçekleştirilme saatleri içerisinde yaptırılmasına
çalışılır. Emirler Piyasa uzmanı tarafından sisteme girilir ve alım-satım işlemleri
gerçekleştirilir.
Aynı gün valörlü işlemlerin gerçekleştirilme saatinden sonra yapılacak telafi edici
işlemlerde, 14:00 sonrası aynı gün valörlü yatırım fonu işlemlerindeki esaslar uygulanır.
6. Üyenin/üyelerin alınan karara itiraz hakkı saklı olup, itirazlar işlem iptalini takiben en
geç 1 işgünü içinde Borsa Başkanlığı’na yazılı olarak yapılır.
7. Piyasa uzmanı hatası nedeniyle farklı üye adına gerçekleştirilmiş işlemler için telafi
edici işlem yapılmaz, sadece üye kodu değişikliği yapılarak işlem sonuçlandırılır.
6.4.3. Mağduriyetin Oluşması
Mağduriyet, Piyasa uzmanı hatası sonucu yanlış olarak gerçekleşen işlemin iptal edilerek,
Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü tarafından yukarıda belirtilen esaslar
doğrultusunda telafi edici işlemin yapılması halinde, üyenin iptal edilen işlemindeki
koşullar ile Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü’nün gerçekleştirdiği işlem/işlemlerin
koşulları arasında varsa, üye aleyhine oluşan farktır.
Telafi edici işlem talebinde bulunmayan üye, herhangi bir mağduriyet ve hak iddiasında
bulunamaz.
6.4.4. Tazmin Edilecek Tutar
Verilmiş emirdeki koşullarla, daha sonra gerçekleşen telafi edici işlem/lerdeki koşullar
arasında varsa üye aleyhine oluşmuş olan fark yani mağduriyet miktarı tazmine konu
tutarın bazını oluşturur. Ancak, işlem başına her bir üyeye ödenecek tutar her durumda
100 TL’yi geçemez. Mağduriyet tutarı 100 TL’yi aştığı takdirde konu olay bazında Borsa
Yönetim Kurulunca değerlendirilir.
6.4.5. Portföy/Müşteri Hesabına İlişkin Düzeltmeler
Hatalı portföy/müşteri hesabına gerçekleşen işlemlere ilişkin düzeltme talebi Borçlanma
Araçları Piyasası Müdürlüğü’ne yazılı olarak iletilir. Müdürlüğün değerlendirmesi
sonucunda geçerli sebebe dayanan taleplere ilişkin düzeltme aşağıdaki şekilde yapılır.
1. Yatırım fonu/yatırım ortaklığı/müşteri hesabına gerçekleşen işlemler portföy işlemi
olarak düzeltilir. Portföy hesabına gerçekleşen işlemler yatırım fonu/yatırım
ortaklığı/müşteri işlemi olarak düzeltilmez.
2. Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı’nda sehven portföy/hatalı müşteri hesabına
gerçekleştirilen işlemlerde düzeltme yapılır.
203
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
6.4.6. Repo İşlemi Karşılığı Bildirilen Menkul Kıymetlerin
Değiştirilmesi
Repo-Ters Repo Pazarı ile Bankalararası Repo-Ters Repo Pazarı’nda gerçekleştirilen
işlemler karşılığı olarak bildirilen menkul kıymetler 15:00’a kadar üyeler tarafından,
15:00 sonrasında üyenin yazılı talebi ve Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü’nün
değerlendirmesi sonrası Müdürlük tarafından değiştirilebilir. Ancak saat 15:00’dan sonra
üye talebiyle yapılan menkul kıymet bildirim veya değişiklikleri temerrüt hükümlerine
tabidir.
6.5. Piyasa İzleme Bilgileri
Otomatik Alım Satım Sisteminde Yer Alan Bilgiler
Alan Adı
Açıklama
Veri Yayınına Dahil Olan
Bilgiler
Veri Dağıtım
Valör 2
İlgili satırdaki emirlerin valörü- Repo işlemlerinde
başlangıç valörü
İlgili satırdaki repo emirlerinin bitiş valörü
Tanım
Menkul kıymetin tanımı.

VKG/Repo
Süresi
Kesin alım-satım işlemlerinde vadeye kalan gün sayısı,
repo işlemlerinde repo süresi.

Alış Derinliği
(Toplam)
İlgili menkul kıymet / vadede ilgili valör tarihi için
bekleyen tüm alım emirlerinin toplam miktarı
Valör 1
Alış Derinliği
Alış /Repo
İlgili menkul kıymet / vadede ilgili valör tarihi için
bekleyen en iyi fiyat/oranlı alım emrinin/emirlerinin
toplam miktarı
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen en
iyi
alış emrinin fiyatı/repo emirlerinde oranı.




Alış Getirisi
Alış emrinin getirisi ( KES Pazarı emirleri için )

Satış Getirisi
Satış emrinin getirisi ( KES Pazarı emirleri için )

Satış/Ters
Repo
Satış Derinliği
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen en
iyi
satış emrinin fiyatı/ters repo emirlerinde oranı.
İlgili menkul kıymet / vadede ilgili valör tarihi için
bekleyen en iyi fiyat/oranlı satım emrinin/emirlerinin
toplam miktarı


Satış Derinliği
(Toplam)
İlgili menkul kıymet / vadede ilgili valör tarihi için
bekleyen tüm satım emirlerinin toplam miktarı
Son Getiri
İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin getirisi (
KES
Pazarı işlemleri için )

Son Fiyat/Oran
İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin fiyatı. Repo
işlemlerinde oran.

KES’te en son gerçekleşen işlemin basit getirisinin, bir
önceki işlem gününün ağırlıklı ortalama basit getirisine
göre net değişimi
KES’te en son gerçekleşen işlemin bileşik getirisinin bir
Yüzde Değişim önceki Işlem gününün ağırlıklı ortalama bileşik getirisine
göre % değişimi
Son İşlem
İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin miktarı
Miktarı
Değişim
Son İşlem
Tutarı
İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin TL tutarı
(KES Işlemleri için FiyatxMiktar)




204
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Otomatik Alım Satım Sisteminde Yer Alan Bilgiler
Reel Faiz
En Yüksek
Fiyat/Oran
En Düşük
Fiyat/Oran
Özellik arzeden belirli menkul kıymetler için (TÜFE..)
enflasyondan arındırılmış yıllık reel getiri.
İlgili valör tarihi için gün içerisinde gerçekleşen en
yüksek
Fiyat/repo işlemleri için oran.
İlgili valör tarihi için gün içerisinde gerçekleşen en
düşük
Fiyat/repo işlemleri için oran.
Veri Yayınına Dahil Olan
Bilgiler



En Yüksek
Getiri
İlgili valör tarihi için gün içerisinde gerçekleşen en
yüksek getiri (KES Pazarı işlemleri için )

En Düşük
Getiri
İlgili valör tarihi için gün içerisinde gerçekleşen en düşük
getiri (KES Pazarı işlemleri için )

Ağırlıklı Ort.
Getiri
İlgili valör tarihi için gün içinde gerçekleşen işlemlerin
ağırlıklı ortalama getirisi. ( KES Pazarı işlemleri için )

Ağr. Ort.
Fiyat/Oran
İlgili valör tarihi için gün içinde gerçekleşen işlemlerin
ağırlıklı ortalama fiyatı/repo işlemlerinde oran.

Bileşik Getiri
İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin bileşik
getirisi. (KES Pazarı işlemleri için)

Önceki Ağırlıklı
Ort. Bileşik
Getiri
Ağırlıklı Ort.
Bileşik Getiri
Bugünkü
Miktar
Bir önceki işlem gününde gerçekleşen (eğer varsa)
işlemlerin ağırlıklı ortalama bileşik getirisi
İlgili valör tarihi için gün içinde gerçekleşen işlemlerin
ağırlıklı Ortalama bileşik getirisi.

İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için gün içinde
gerçekleşen toplam işlem miktarı.

Bugünkü İşlem İlgili menkul kıymette/ilgili valör tarihi için gün içinde
Hacmi
gerçekleşen TL işlem hacmi tutarı.
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için gerçekleşen
İşlem Sayısı
işlem adedi
Toplam Emir
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için verilen toplam
Sayısı
emir sayısı
Açık Emir
Sayısı
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen açık
emirlerin toplam adedi
Birikimli Miktar
Kıymetin işlem görmeye başladığı tarihten itibaren
gerçekleşen toplam işlem miktarı.

Birikimli İşlem Kıymetin işlem görmeye başladığı tarihten itibaren
Hacmi
gerçekleşen toplam TL işlem hacmi tutarı.
Alış Emri Sayısı
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen alım
Emirlerinin toplam adedi
Satış Emri
Sayısı
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen
satım
Emirlerinin toplam adedi
Önceki Seans
Bir önceki işlem günü tarihi.
Önceki Getiri
Önceki Fiyat
Önceki Ort.
Getiri
Önceki Ort.
Fiyat
Son İşlem
Saati
Seans
Bir önceki işlem gününde gerçekleşen
getirisi.
Bir önceki işlem gününde gerçekleşen
fiyatı.
Bir önceki işlem gününde gerçekleşen
işlemlerin ağırlıklı ortalama getirisi.
Bir önceki işlem gününde gerçekleşen
fiyat

son işlemin
son işlemin


(eğer varsa)
ağırlıklı ortalama
Gerçekleşen son işlemin saati Saat:Dakika:Saniye

İlgili menkul kıymette işlemlerin gerçekleştiği seans.
205
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Otomatik Alım Satım Sisteminde Yer Alan Bilgiler
Pazar
Tür,Estrüman
İtibari Değer
Durum
Notlar
Enflasyon
Katsayısı
Kupon Faizi
İşlemiş Faiz
Son İşlem
Takas Fiyatı
Alış Takas
Fiyatı
Satış Takas
Fiyatı
Menkul kıymetin işlem gördüğü Pazar. İlgili satırdaki
menkul kıymette/vadede bulunan en iyi alım/satım
emirlerinin geçerli olduğu Pazar.
Menkul kıymetin türü. ( Devlet tahvili, hazine bonosu
grup
Kodu S, Repo gibi..)
Kıymetin birim nominal değerleme tutarı
(100 TL )
Menkul kıymetin işlem görme durumu. A:aktif,D:
durdurulmuş
İlgili menkul kıymetin tanımına ait açıklama
Özellik arzeden belirli menkul kıymetler için (TÜFE..)
fiyat
hesaplamasında kullanılan enflasyon katsayısı.
Kuponlu menkul kıymetlerde ödenecek ilk kupon faizi
(%, dönemsel)
Dönemsel kupon faizinin; ilk kupon döneminde ihraç
tarihinden, diğer kupon dönemlerinde son kupon ödeme
tarihinden valör tarihine kadar geçen gün sayısına isabet
eden tutarı
İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin takas fiyatı
İlgili menkul kıymette, ilgili valör tarihi için bekleyen en
iyi alış emrinin takas fiyatı
İlgili menkul kıymette, ilgili valör tarihi için bekleyen en
iyi satış emrinin takas fiyatı
MK Tercihli Repo Pazarı’nda girilen bir emirde söz konusu
Repo MK Fiyatı işlem karşılığı verilecek/alınacak menkul kıymetin
değerleme fiyatı
MK Tercihli Repo Pazarı’nda girilen emir büyüklüğü ve
Repo MK
menkul kıymet fiyatı dikkate alınarak hesaplanan menkul
Miktarı
kıymet nominal miktarı
MK Tercihli Repo Pazarı’nda girilen emirdeki menkul
Valör2 Fiyatı
kıymet fiyatının (Repo MK Fiyatı) repo oranı ve süresi
esas alınarak Valör 2 günündeki değeri
Son Repo MK MK Tercihli Repo Pazarı’nda ilgili valör tarihi için
Fiyatı
gerçekleşen son işlemin menkul kıymet fiyatı
Veri Yayınına Dahil Olan
Bilgiler







6.6. Pazarların İşleyişi
6.6.1. İkinci El İşlemler
6.6.1.1.
Kesin Alım Satım Pazarı
6.6.1.1.1.
Amaç
Kesin Alım-Satım Pazarı’nın amacı sabit getirili menkul kıymetlerin şeffaf ve rekabete açık
bir ortamda işlem görmelerini sağlayarak bu menkul kıymetlerin likiditesini artırmak,
enformasyon akışını hızlandırmaktır.
6.6.1.1.2.
Pazarın İşleyişi
Kesin Alım-Satım Pazarı’nda sermaye piyasası araçlarının aynı gün veya ileri valörlü
olarak doğrudan alım/doğrudan satım işlemleri yapılır.
206
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Kabul edilebilir en az ve en fazla ileri valör tarihi menkul kıymet türü bazında Borsa
Yönetim Kurulu tarafından belirlenir. Üye kodu Piyasa ekranlarında ve sorgu ekranlarında
gösterilmez. İşlem gerçekleştiren taraflara, işlem gerçekleşmesini takiben, işlem bilgileri
ile birlikte karşı üye bilgisi de verilir. Üyeler kullanıcı terminalleri aracılığı ile portföy, fon
ya da müşterileri hesabına gerçekleştirdikleri işlemlerin borç-alacak takibini yapabilirler.
En iyi alım/satım emirleri ve son işleme ait fiyat/getiri/nominal tutar bilgileri Piyasa
ekranlarında eşanlı olarak gösterilir. Gerçek zamanlı olarak piyasa, emir ve işlem bazında
sorgulama yapılır ve pozisyon bilgisi alınabilir. Piyasa izleme ekranlarından en iyi talep ve
teklifler ile birlikte emir ve fiyat bazında derinlik bilgisine de ulaşılabilir.
Pazar’da yetkili üyeler tarafından ihraç edilmiş menkul kıymetler üzerinde yapılacak
işlemlerin erken itfa ya da yeni ihraca yol açmaması üyelerin sorumluluğundadır.
Yönetim Kurulu tarafından belirlenen menkul kıymetlerde emir büyüklüğü bazında Küçük
Emirler veya Normal Emirler Pazar’ında işlem yapılır.
6.6.1.1.3.
Pazarda İşlem Görebilecek Sermaye Piyasası Araçları
Pazar’da Türk Lirası ve döviz ödemeli ihraç edilmiş; borçlanma araçları, menkul
kıymetleştirilmiş varlık ve gelirlere dayalı borçlanma araçları, kira sertifikaları, Türkiye
Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından ihraç edilen likidite senetleri ile Borsa Yönetim
Kurulu tarafından işlem görmesine karar verilen diğer sermaye piyasası araçları işlem
görebilir.
6.6.1.1.4.
Emir Tipleri
Limitli Emir:
Limitli emirler fiyat/getiri ve nominal tutar belirtilerek, minimum emir büyüklüğünün
katları şeklinde verilir. Emrin gerçekleşmeden kalan kısmı pasif olarak bekler.
Piyasa Emri:
Bu tür emirlerde fiyat/getiri belirtilmez. Minimum emir büyüklüğünün katları şeklinde
verilen emir pasif emirlerle kısmen veya tamamen karşılaşır, emrin gerçekleşmeden kalan
kısmı otomatik olarak iptal edilir.
Özel Koşullu Emirler:
Yukarıdaki emir tipleri ile birlikte kullanılmak üzere aşağıdaki özel koşullu emirler de
verilebilir.
Kalanı İptal Et Emri: Kısmen gerçekleşme koşulu ile verilen aktif emir tipidir. Emir girildiği
anda bekleyen karşıt emirler ile eşleşir, gerçekleşmeyen kısmı otomatik olarak iptal edilir.
“Limitli Emir” veya “Piyasa Emri” şeklinde verilebilir.
Gerçekleşmezse İptal Et Emri: Tamamı gerçekleşme koşulu ile verilen aktif emir tipidir.
Emir girilir girilmez bu koşul sağlanmadığı takdirde iptal edilir. “Limitli Emir” veya “Piyasa
Emri” şeklinde verilebilir.
207
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
6.6.1.1.5.
Emir Geçerlilik Süreleri
Emirler verildikleri gün itibarıyla geçerlidir. Aynı gün valörlü tüm emirler gerçekleşmediği
takdirde saat 14:00’da, ileri valörlü olanlar 17:00’de sistem tarafından otomatik olarak
iptal edilir.
6.6.1.1.6.
Emir Büyüklükleri
Emirler işleme konu menkul kıymetin nominal değerleri itibarıyla minimum emir
büyüklüğü ve katları şeklinde iletilir. Yürürlükteki minimum ve maksimum nominal emir
büyüklükleri aşağıdaki gibidir:
Normal Emirler Pazarı
Küçük Emirler Pazarı
Minimum
Maksimum
Minimum
100.000
10.000.000
1.000
99.000
10.000
10.000.000
-------
-------
100.000
10.000.000
1.000
99.000
GOS (TL / USD / EUR)
10.000
10.000.000
-------
-------
Diğer Sermaye Piyasası Araçları (TL
10.000
10.000.000
-------
-------
DİBS (TL)
DİBS (USD / EUR)
TCMB Likidite Senetleri (TL)
Maksimum
/ USD / EUR)
6.6.1.1.7.
Valör
Pazar’da emirler aynı gün veya ileri valörlü olabilir. Valör süresi; Pazar’da yapılacak DİBS
ve GOS işlemlerinde en fazla 90 gün, diğer menkul kıymetlerde ise en fazla 30 gündür.
Temiz fiyat üzerinden işlem gören değişken faizli tahvillerin kupon faizi henüz
belirlenmemiş kupon dönemlerine ve enflasyon katkısız temiz fiyat üzerinden işlem gören
TÜFE’ye endeksli tahvillerin referans endeks ilan edilmemiş dönemlerine ait valörlü emir
iletilemez.
6.6.1.1.8.
Fiyat Tabanı
Alım satım emirleri menkul kıymetlerin ihraç edildiği para birimleri cinsinden 100 birim
fiyat tabanı esas alınarak iletilir.
6.6.1.1.9.
Fiyat Tipleri
Menkul kıymetin işlemiş faizi içermeyen fiyatı temiz fiyat, işlemiş faizi içeren fiyatı ise kirli
fiyat olarak adlandırılır. İşlemiş faiz dönemsel kupon faizinin; ilk kupon döneminde ihraç
tarihinden, diğer kupon dönemlerinde son kupon ödeme tarihinden valör tarihine kadar
geçen gün sayısına isabet eden tutarıdır. Takas fiyatı ise işlemin takas tutarının
hesaplanmasında kullanılan fiyat olup enflasyona endeksli Devlet Tahvilleri için enflasyon
katkısı dikkate alınarak hesaplanır. Diğer menkul kıymetler için kirli fiyata eşittir.
6.6.1.1.10. Emir Giriş Yöntemleri
Emirler her bir menkul kıymet için İMKB tarafından belirlenen tek bir fiyat tipi veya getiri
üzerinden iletilir.
208
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
a) Basit getiri üzerinden emir iletilen menkul kıymetler;
İskontolu olarak ihraç edilen TL/Döviz ödemeli menkul kıymetler ile kuponlu tahvillerin
(TÜFE’ye endeksli tahviller hariç) ayrıştırılmış anaparaları
b) Temiz fiyat üzerinden emir iletilen menkul kıymetler;
TL/Döviz ödemeli sabit faizli tahviller ve ilk kupon faiz oranı sabitlenmiş TL ödemeli
değişken faizli tahviller (T.C. Hazine Müsteşarlığı tarafından Şubat 2007’de ihracına
başlanan TÜFE’ye endeksli Devlet tahvilleri için enflasyon katkısı hariç temiz fiyat
kullanılır.)
c) Kirli fiyat üzerinden emir iletilen menkul kıymetler;
Kuponlu tahvillerin ayrıştırılmış kuponları, ilk kupon faizi de sabit olmayan değişken faizli
tahviller ve döviz cinsi ilk kuponu belli olmayan değişken faizli tahviller (T.C. Hazine
Müsteşarlığı tarafından Şubat 2007’de ihracına başlanan TÜFE’ye endeksli Devlet
tahvillerinin ayrıştırılmış kupon ve anaparaları için enflasyon katkısı hariç kirli fiyat
kullanılır.)
Alım satım sisteminde ve bültenlerde yer alan fiyat alanı, menkul kıymetin emir giriş
yöntemine göre temiz veya kirli fiyatını ifade eder. Her menkul kıymet için fiyat alanının
yanı sıra takas fiyatı ve varsa işlemiş faiz de ilan edilir.
6.6.1.1.11. Fiyat ve Getiri Adımları
Pazar’da temiz veya kirli fiyat üzerinden iletilen emirlerde 0.001 TL, getiri üzerinden
iletilen emirlerde ise % 0.01’lik adım uygulanır.
6.6.1.1.12. Emir Değişikliği
Piyasa'ya iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin
karşılanmadan kalan kısımları değiştirilebilir.
Emrin fiyatı/getirisindeki değişiklik, nominal tutarındaki artış ve portföy/fon/müşteri
kodunun değişimi zaman önceliğinin kaybedilmesine neden olurken, referans bilgisinin
değiştirilmesi ile nominal tutarın azaltılması emrin önceliğinin kaybedilmesi sonucunu
doğurmaz.
6.6.1.1.13. Emir İptali
Piyasa'ya iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin kalan
kısımları iptal edilebilir.
6.6.1.1.14. Emir Eşleşme Kuralları
Pazar’da emirler “çok fiyat-sürekli müzayede” yöntemiyle eşleşmektedir. Kesin AlımSatım Pazar'ında iki karşıt emrin eşleşmesi, alımda en yüksek fiyatlı, satımda en düşük
fiyatlı emirlere öncelik verilerek sağlanır. Aynı fiyatlı emirlerde zaman önceliği uygulanır.
Fiyat eşitliği olan emirlerin gerçekleşmesinin yanısıra, varolan alış emrinin fiyatından daha
düşük fiyatlı satış emri geldiğinde veya varolan satış emrinin fiyatından daha yüksek
209
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
fiyatlı alış emri geldiğinde de iki karşıt emrin eşleşmesi mümkündür. Fiyat eşitliğinin
olmadığı durumda, sistemde öncelikle varolan emrin fiyatı işlem fiyatıdır.
6.6.1.1.15. Döviz Ödemeli Sermaye Piyasası Araçları İşlemlerine
İlişkin Özel Hükümler
6.6.1.1.16. İşlem Valörü
Döviz ödemeli sermaye piyasası araçlarının alım satım işlemleri en az 1 işgünü valörle
yapılabilir. İleri valörlü işlemlerde en fazla valör; kamu tarafından ihraç edilen menkul
kıymetler için 90 takvim günü, diğer menkul kıymetlerde ise 30 takvim günüdür.
6.6.1.1.17. Para Birimi
Döviz ödemeli sermaye piyasası araçlarına ait alım-satım emirleri menkul kıymetin ihraç
edildiği döviz cinsi üzerinden verilir. Dolar cinsinden ihraç edilen menkul kıymetlerde
emirler 100 Amerikan Doları, Euro cinsinden ihraç edilen menkul kıymetlerde 100 Euro
üzerinden fiyatlandırılır.
6.6.1.2.
Repo Ters Repo Pazarı
6.6.1.2.1.
Amaç
Repo-Ters Repo Pazarı’nın amacı sabit getirili menkul kıymetlerin geri alım vaadi ile satım
ve geri satım vaadi ile alımı işlemlerinin organize piyasa koşulları içinde güvenli bir
şekilde gerçekleşmesini sağlamaktır.
6.6.1.2.2.
Pazarın İşleyişi
Bu Pazar’da devlet tahvilleri ve hazine bonoları ile TCMB likidite senetlerinin geri alım
vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım işlemleri yapılır. Üye kodu Piyasa ekranlarında
ve sorgu ekranlarında gösterilmez. İşlemi gerçekleştiren taraflara, işlem gerçekleşmesini
takiben, işlem bilgileri ile birlikte karşı üye bilgisi de verilir. Üyeler kullanıcı terminalleri
aracılığı ile portföy, fon ya da müşterileri hesabına gerçekleştirdikleri işlemlerin borç
alacak takibini yapabilirler. Pazar’da aynı gün veya ileri başlangıç valörlü işlemler
yapılabilir.
Tutar, repo oranı, başlangıç ve bitiş valörleri ile işlem yapılmak istenen menkul kıymet
grubu (repo işlemleri için teslim edilecek, ters repo işlemleri için teslim alınacak)
belirtilerek iletilen repo ve ters repo emirleri oran ve zaman önceliğine göre sistemde
sıraya konulur. Repo emirleri arasında en yüksek, ters repo emirleri arasında en düşük
oranlı olanlar önceliklidir.
İşlem gerçekleştikten sonra repo yapan taraf emir girişi sırasında belirttiği gruba ait
menkul kıymetlerden en fazla beş farklı menkul kıymet olmak üzere bildirimini yapar.
Bildirilen menkul kıymetler başlangıç valöründe İMKB Takas ve Saklama Bankası
A.Ş.’ye(Takasbank) teslim edilerek takas yükümlülüğü yerine getirilir. Bu menkul
kıymetler ters repo yapan üye adına bitiş valörüne kadar bloke bir hesapta saklamada
tutulur. Ters repo yoluyla alınmış menkul kıymetler ilk repo/ters repo işleminin
vadesinden kısa olmak koşuluyla ters repo yapan üye tarafından başka bir repo işleminde
kullanılabilir.
210
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
En iyi repo/ters repo emirleri ve gerçekleşen son işleme ait oran/tutar bilgileri Piyasa
ekranlarında eşanlı olarak gösterilir. Gerçek zamanlı olarak, emir ve gerçekleşen işlem
bazında sorgulama yapılır ve pozisyon bilgisi alınır. Pazar izleme ekranlarından en iyi
talep ve teklifler ile birlikte emir ve fiyat bazında derinlik bilgisine de ulaşılabilir.
Yönetim Kurulu tarafından belirlenen menkul kıymetlerde emir büyüklüğü bazında Küçük
Emirler veya Normal Emirler Pazar’ında işlem yapılır.
6.6.1.2.3.
Pazarda İşlem Gören Menkul Kıymetler
Bu Pazar’da özelliklerine göre gruplandırılmış menkul kıymetler üzerinde işlem yapılır.
Emir girişi sırasında repo karşılığı teslim edilmek istenen ya da ters repo işlemi karşılığı
teslim alınmak istenen menkul kıymet grubu belirtilir. Emir giriş aşamasında teslim
edilecek/alınacak menkul kıymeti doğrudan belirtme imkanı yoktur.
Söz konusu menkul kıymet grupları ve içerecekleri menkul kıymetler aşağıdaki gibi
belirlenmiştir:
S: TL ödemeli devlet iç borçlanma senetleri ve TCMB likidite senetleri
K: Döviz ödemeli devlet iç borçlanma senetleri
Kuponlu devlet iç borçlanma senetleri, kupon ödeme günü V1 veya V2 tarihine eşit ya da
V2 tarihinden sonra olabilecek şekilde işleme konu edilebilirler. Ancak ayrıştırılmış
kıymetlerin kupon ödemelerinin V2 tarihine denk gelmemesi esastır. Buna ilişkin
sorumluluk işlemin taraflarına aittir.
Borsa Yönetim Kurulu bu grupların sayısını ve gruba dahil edilen menkul kıymetlerin
özelliklerini değiştirebilir.
6.6.1.2.4.
Emir Tipleri
Limitli Emir:
Bu tür emirler oran ve repo tutarı belirtilerek, minimum emir büyüklüğünün katları
şeklinde verilir. Emrin gerçekleşmeden kalan kısmı pasif olarak bekler.
Piyasa Emri:
Bu tür emirlerde oran belirtilmez. Minimum emir büyüklüğünün katları şeklinde verilen
emir pasif emirlerle kısmi veya tamamen karşılaşır, emrin gerçekleşmeden kalan kısmı
otomatik olarak iptal edilir.
Özel Koşullu Emirler
Yukarıdaki emir tipleri ile birlikte kullanılmak üzere aşağıdaki özel koşullu emirler de
verilebilir.
Kalanı İptal Et Emri: Kısmen gerçekleşme koşulu ile verilen aktif emir tipidir. Emir girildiği
anda bekleyen karşıt emirler ile eşleşir, gerçekleşmeyen kısmı otomatik olarak iptal edilir.
Limitli Emir veya Piyasa Emri şeklinde verilebilir.
211
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Gerçekleşmezse İptal Et Emri: Tamamen gerçekleşme koşulu ile verilen aktif emir tipidir.
Emir girilir girilmez bu koşul sağlanmadığı takdirde iptal edilir. “Limitli Emir” veya “Piyasa
Emri” şeklinde verilebilir.
6.6.1.2.5.
Emir Geçerlilik Süreleri
Emirler verildikleri gün itibarıyla geçerlidir. Aynı gün başlangıç valörlü tüm emirler
gerçekleşmediği takdirde saat 14:00’da, ileri başlangıç valörlü olanlar 17:00’de sistem
tarafından otomatik olarak iptal edilir.
6.6.1.2.6.
Emir Büyüklükleri
Emirler minimum emir büyüklüğü ve katları şeklinde iletilir. Yürürlükteki minimum ve
maksimum emir büyüklükleri aşağıdaki gibidir:
Normal Emirler Pazarı
Küçük Emirler Pazarı
Minimum
Maksimum
Minimum
500.000
10.000.000
1.000
6.6.1.2.7.
Maksimum
499.000
Valör
Pazarda 7 güne kadar ileri başlangıç valörlü emir iletilebilir. Repo bitiş valörü için
herhangi bir kısıtlama yoktur.
6.6.1.2.8.
Oran Adımı
Pazara iletilen emirlerde %0.01’ lik oran adımı uygulanır.
6.6.1.2.9.
Emirlerin Değiştirilmesi
Piyasa'ya iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin
karşılanmadan kalan kısımları değiştirilebilir.
Emrin oranındaki değişiklik, tutardaki artış ve portföy/fon/müşteri kodunun değişimi
zaman önceliğinin kaybedilmesine neden olurken, referans bilgisinin değiştirilmesi ile
tutarın azaltılması emrin önceliğinin kaybedilmesi sonucunu doğurmaz.
6.6.1.2.10. Emir İptali
Piyasa'ya iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin
karşılanmadan kalan kısımları iptal edilebilir.
212
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
6.6.1.2.11. Emirlerin Eşleşme Kuralları
Pazar’da işlemler çok fiyat sürekli müzayede yöntemine göre gerçekleştirilir. Buna göre
repo emirleri aynı ya da daha düşük oranlı ters repo emirleri ile, ters repo emirleri ise
aynı ya da daha yüksek oranlı repo emirleri ile eşleştirilir.
Pazara iletilen emirler oran ve zaman önceliğine göre işleme konur. Buna göre repo
emirlerinde en yüksek, ters repo emirlerinde ise en düşük oranlı emirlerin önceliği vardır.
Aynı oranlı emirlerde ise zaman önceliği uygulanır.
Oran eşitliği olan emirlerin gerçekleşmesinin yanısıra, var olan repo emrinin oranından
daha düşük oranlı ters repo emri geldiğinde veya var olan ters repo emrinin oranından
daha yüksek oranlı repo emri geldiğinde de iki karşıt emrin eşleşmesi mümkündür. Oran
eşitliğinin olmadığı durumda, sistemde öncelikle varolan emrin oranı işlem oranıdır.
6.6.1.3.
Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı
6.6.1.3.1.
Amaç
Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı’nın amacı, organize piyasa içerisinde, tercih edilen
menkul kıymetler üzerinde repo yapılmasına ve sonrasında bu menkul kıymetlerin alıcıya
teslimine olanak vermektir.
6.6.1.3.2.
Pazarın İşleyişi
Bu Pazar’da, Kesin Alım-Satım Pazarı’nda işlem gören menkul kıymetlerden izin
verilenlerin geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım işlemleri yapılır. Piyasa’da
işlem yapan aracı kuruluşlar işlem sırasında birbirlerini bilmezler. İşlem gerçekleşmesini
takiben, işlemi gerçekleştiren taraflara işlem bilgileri ile birlikte karşı üye bilgisi de
gösterilir/verilir. Üyeler portföy, fon ya da müşterileri hesabına işlemler gerçekleştirerek
bu işlemlere ilişkin borç alacak takibini yapabilirler. Pazar’da aynı gün ve ileri başlangıç
valörlü işlemler yapılabilir.
Emirler; repo oranı, repo tutarı, başlangıç ve bitiş valörü ile işlem yapılmak istenen
menkul kıymet ve söz konusu menkul kıymetin fiyat bilgileri verilerek sisteme girilir. Bu
Pazar’da repo ve ters repo emirleri sırasıyla repo oranı, menkul kıymet fiyatı ve zaman
önceliğine göre eşleşmeye tabi tutulur. Repo emirleri arasında en yüksek oran ve en
düşük fiyat, ters repo emirleri arasında en düşük oran ve en yüksek fiyat eşleşmede
önceliklidir. Oran ve fiyat eşitliğinde zaman önceliği geçerlidir.
En iyi repo/ters repo emirleri ve gerçekleşen son işleme ait oran, fiyat, tutar bilgileri
Piyasa ekranlarında eşanlı olarak gösterilir. Gerçek zamanlı olarak, emir ve gerçekleşen
işlem bazında sorgulama yapılır ve pozisyon bilgisi alınır. Pazar izleme ekranlarından en
iyi talep ve teklifler ile birlikte emir ve fiyat bazında derinlik bilgisine de ulaşılabilir.
Pazar’da yetkili üyeler tarafından ihraç edilmiş menkul kıymetler üzerinde yapılacak
işlemlerin erken itfa ya da yeni ihraca yol açmaması üyelerin sorumluluğundadır.
213
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
6.6.1.3.3.
Pazarda İşlem Gören Menkul Kıymetler
Pazar’da Türk Lirası cinsinden ihraç edilmiş; devlet iç borçlanma senetleri (DİBS), gelir
ortaklığı senetleri (GOS), borsa kotunda olan özel sektör borçlanma araçları, sadece
nitelikli yatırımcılara açık olmak koşuluyla Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı’nda ihraç
edilmiş özel sektör borçlanma araçları, Özelleştirme İdaresi Başkanlığı, Toplu Konut
İdaresi Başkanlığı ve mahalli idarelerce Türk Lirası cinsinden ihraç edilen borçlanma
senetleri, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından ihraç edilen likidite senetleri
işlem görebilir.
Ancak, Piyasa’da işlem yapan aracı kuruluşlar tarafından ihraç edilmiş borçlanma
araçlarının aynı aracı kuruluşlar tarafından repo yoluyla satılmaması esastır. İşleme konu
olması halinde repo yapan ihraççı üyeden aynı tutarda ayrıca DİBS talep edilir.
Kuponlu menkul kıymetler kupon ödeme günü V1 veya V2 tarihine eşit ya da V2
tarihinden sonra olabilecek şekilde işleme konu edilebilirler. Ancak ayrıştırılmış devlet iç
borçlanma senetlerinin kupon ödeme tarihlerinin V2 tarihine denk gelmemesi esastır.
Buna ilişkin sorumluluk işlemin taraflarına aittir.
6.6.1.3.4.
Emir Tipleri
Limitli Emir: Repo oranı, repo tutarı, menkul kıymet tanımı ve menkul kıymet fiyatı
belirtilerek, minimum emir büyüklüğü ve katları şeklinde verilir. Emrin gerçekleşmeden
kalan kısmı pasif olarak bekler.
Piyasa Emri: Sadece repo miktarı ve menkul kıymet tanımı belirtilerek minimum emir
büyüklüğü ve katları şeklinde verilir. Emir, karşı tarafta bekleyen pasif emirlerle kısmi
veya tamamen eşleşir. Emrin gerçekleşmeden kalan kısmı varsa bu kısım sistem
tarafından otomatik olarak iptal edilir.
6.6.1.3.5.
Özel Koşullu Emirler
Yukarıdaki emir tipleri ile birlikte kullanılmak üzere aşağıdaki özel koşullu emirler de
verilebilir.
Kalanı İptal Et Emri: Kısmen gerçekleşme koşulu ile verilen emir tipidir. Emir girildiği
anda bekleyen karşıt emirler ile eşleşir; varsa gerçekleşmeyen kısmı sistem tarafından
otomatik olarak iptal edilir. Limitli Emir veya Piyasa Emri şeklinde verilebilir.
Gerçekleşmezse İptal Et Emri: Tamamen gerçekleşme koşulu ile verilen emir tipidir. Emir
girilir girilmez bu koşul sağlanmadığı takdirde iptal edilir. Limitli Emir veya Piyasa Emri
şeklinde verilebilir.
6.6.1.3.6.
Emir Geçerlilik Süreleri
Emirler verildikleri gün itibarıyla geçerlidir. Aynı gün başlangıç valörlü tüm emirler
gerçekleşmediği takdirde saat 14:00’da, ileri başlangıç valörlü olanlar ise 17:00’de sistem
tarafından otomatik olarak iptal edilir.
214
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
6.6.1.3.7.
Emir Büyüklükleri
Emirler minimum emir büyüklüğü ve katları şeklinde iletilir. Yürürlükteki minimum ve
maksimum emir büyüklükleri aşağıdaki gibidir:
Minimum
Maksimum
10.000
10.000.000
6.6.1.3.8.
Valör
Pazar’da 7 güne kadar ileri başlangıç valörlü emir iletilebilir. Repo bitiş valörü için
herhangi bir kısıtlama yoktur.
6.6.1.3.9.
Emir Giriş Yöntemleri
Pazar’a iletilen emirlerde repo oranı dışında menkul kıymet fiyatının da girilmesi gerekir.
Emirler her bir menkul kıymet için İMKB tarafından belirlenen tek bir fiyat tipi üzerinden
iletilir.
a) Temiz fiyat üzerinden emir iletilen menkul kıymetler;
Kuponlu tahvillerin (TÜFE’ye endeksli tahviller hariç) ayrıştırılmış anaparaları, sabit faizli
tahviller ve ilk kupon faiz oranı sabitlenmiş TL ödemeli değişken faizli tahviller (T.C.
Hazine Müsteşarlığı tarafından Şubat 2007’de ihracına başlanan TÜFE’ye endeksli Devlet
tahvilleri için enflasyon katkısı hariç temiz fiyat kullanılır.)
b) Kirli fiyat üzerinden emir iletilen menkul kıymetler;
İskontolu olarak ihraç edilen
kuponları, ilk kupon faizi de
Müsteşarlığı tarafından Şubat
tahvillerinin ayrıştırılmış kupon
kullanılır.)
menkul kıymetler ile kuponlu tahvillerin ayrıştırılmış
sabit olmayan değişken faizli tahviller (T.C. Hazine
2007’de ihracına başlanan TÜFE’ye endeksli Devlet
ve anaparaları için enflasyon katkısı hariç kirli fiyat
Alım satım sisteminde ve bültenlerde yer alan fiyat alanı, menkul kıymetin emir giriş
yöntemine göre temiz veya kirli fiyatı ifade eder. Her menkul kıymet için fiyat alanının
yanısıra takas fiyatı ve varsa işlemiş faiz de ilan edilir.
6.6.1.3.10. Oran ve Fiyat Adımları
Pazara iletilen emirlerde repo oranı için %0.01’lik adım ile menkul kıymet fiyatı için 0.001
TL’lik adım uygulanır.
6.6.1.3.11. Emirlerin Değiştirilmesi
Piyasa'ya iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin kalan
kısımları değiştirilebilir.
215
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Emrin repo oranı ile menkul kıymet fiyatındaki değişiklik, tutardaki artış ve
portföy/fon/müşteri kodunun değişimi zaman önceliğinin kaybedilmesine neden olurken,
referans bilgisinin değiştirilmesi ile repo tutarının azaltılması emrin önceliğinin
kaybedilmesi sonucunu doğurmaz.
6.6.1.3.12. Emir İptali
Piyasa'ya iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin kalan
kısımları iptal edilebilir.
6.6.1.3.13. Emirlerin Eşleşme Kuralları
Pazar’da işlemler çok fiyat sürekli müzayede yöntemine göre gerçekleştirilir. Emirlerin
gerçekleşmesinde ilgili vadedeki repo oranı, menkul kıymet fiyatı ve zaman önceliği
dikkate alınır. Buna göre;
-
repo emirleri aynı ya da daha düşük oranlı ve aynı ya da daha yüksek menkul
kıymet fiyatlı ters repo emirleri ile,
ters repo emirleri ise aynı ya da daha yüksek oranlı ve aynı ya da daha düşük
menkul kıymet fiyatlı repo emirleri ile eşleştirilir.
Oran ve fiyat eşitliği olan emirlerin gerçekleşmesinin yanısıra, var olan repo emrinin
oranından daha düşük oran ve daha yüksek menkul kıymet fiyatlı ters repo emri
geldiğinde veya var olan ters repo emrinin oranından daha yüksek oran ve daha düşük
menkul kıymet fiyatlı repo emri geldiğinde de iki karşıt emrin eşleşmesi mümkündür.
Oran ve fiyat eşitliğinin olmadığı durumda, sistemde öncelikle varolan emrin oranı ve
menkul kıymet fiyatı işlem oranı ve menkul kıymet fiyatıdır.
6.6.1.4.
Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı
6.6.1.4.1.
Amaç
Bankaların organize piyasa koşulları içerisinde geri alım vaadiyle satım ve geri satım
vaadiyle alım işlemlerini zorunlu karşılık ayırmak zorunda olmadan gerçekleştirmelerinin
sağlanması amacıyla oluşturulmuştur.
6.6.1.4.2.
Pazarın İşleyişi
Bu pazarda devlet tahvilleri ve hazine bonoları ile TCMB likidite senetlerinin sadece üye
bankaların, T.C. Merkez Bankası ve kendi aralarındaki geri alım vaadi ile satım ve geri
satım vaadi ile alım işlemleri yapılır. Pazar’da bankalar sadece portföy hesabına işlem
yapabilir, fon/ortaklık ve diğer müşteriler hesabına işlem yapamazlar.
Pazarda işlem gören menkul kıymetler, emir tipleri, emir geçerlilik süresi, valör, oran
adımı, emirlerin değiştirilmesi, emir iptali, emirlerin eşleşme kuralları Repo Ters Repo
Pazarı için geçerli olan kurallarla aynıdır.
216
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
6.6.1.4.3.
Emir Büyüklükleri
Pazar’a iletilen emirler en az 100.000 TL ve katları şeklinde olup, en yüksek emir
büyüklüğü 10.000.000 TL’dir.
6.6.2. Birinci El İşlemler
6.6.2.1.
Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı
6.6.2.1.1. Amaç
Pazarın amacı Sermaye Piyasası Kurulu düzenlemeleri çerçevesinde nitelikli yatırımcılara
ihraç edilecek borçlanma araçlarının satış işlemlerinin Tahvil ve Bono Piyasası Nitelikli
Yatırımcıya İhraç Pazarı’nda gerçekleştirilmesidir.
6.6.2.1.2. İhraç Edilebilecek Borçlanma Araçları
Pazar’da Sermaye Piyasası Kurulu tarafından kayda alınan ve nitelikli yatırımcılara ihraç
edilecek borçlanma araçlarının satışı yapılabilir.
6.6.2.1.3. İhracı Tamamlanan Borçlanma Araçlarının İşlem
Görmesi
Pazar’da nitelikli yatırımcılara ihracı tamamlanan borçlanma araçları, ihracın
tamamlanmasını veya satış süresinin sona ermesini izleyen işgünü herhangi bir şart
aranmaksızın Borçlanma Araçları Piyasası Kesin Alım Satım Pazarı’nda nitelikli yatırımcılar
arasında kot dışı olarak işlem görmeye başlar. Kesin Alım Satım Pazarı’nda gerçekleşen
işlemlerin nitelikli yatırımcılar arasında gerçekleştirilmesi, Sermaye Piyasası Kurulu
düzenlemeleri çerçevesinde söz konusu borçlanma araçlarının konu olduğu emirlere
aracılık eden aracı kuruluşların sorumluluğundadır.
6.6.2.1.4. Borsa Dışı İşlemler
Pazarda ihracı tamamlanan borçlanma araçları Borsa dışında da işlem görebilirler.
6.6.2.1.5. İhraç Süresi
Pazar’da yapılacak ihraçta satış süresi 7 işgününden fazla olamaz. Borsada satış
bildiriminde bulunulan tutarın tümünün Pazar’da satılması zorunludur. Ancak ihracın satış
süresi içinde satılamayan kısmının, Borsa Başkanlığı’ndan ek süre alınarak Pazar’da
yeniden satışının yapılması mümkün olup, ikinci defa da satılamaması halinde kalan
kısmının iptal edilmesi gerekir.
6.6.2.1.6. İşlem Saatleri
Pazarda işlemler 09:30-12:00 ile 13:00-14:00 saatleri arasında gerçekleştirilir.
6.6.2.1.7. Emirlerin Borsaya İletilmesi
Piyasa'da işlem yapan aracı kuruluşların temsilcileri, üye merkez ofisi, alternatif erişim
noktasındaki terminal ile TBPAPİ bağlantısı kanalıyla veya Borçlanma Araçları Piyasası
Müdürlüğü'nü arayarak emirlerini iletirler.
Müşteri hesabına emir girişi yapılması durumunda “Emir Giriş” penceresinde “P/M Hesabı”
alanında kurum müşterileri için tanımlanan genel müşteri kodunun seçilmesi ve “Broker
Ref” alanına müşteriyi tanımlayıcı bilgilerinin girilmesi zorunludur.
217
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
6.6.2.1.8. Emirlerin Geçerliliği
Emirler verildikleri gün saat 14:00’a kadar geçerlidir. Aracı kuruluşlar Pazar'a verdikleri
emirlerden karşılanmamış olanları istedikleri an iptal edebilirler veya değiştirebilirler.
6.6.2.1.9. İhraç Fiyatı
İhraçcı satış fiyatını satış süresi boyunca serbestce belirleyebilir. Karşılanmamış veya
kısmi olarak karşılanmış satış emrinin fiyatını değiştirebilir.
6.6.2.1.10. Emir Eşleşme Kuralları
Pazar’da emirler “çok fiyat-sürekli müzayede” yöntemiyle eşleşmektedir. İhraçcı
tarafından iletilen satış emrinin karşılanmasında en yüksek fiyatlı alım emirlerine öncelik
verilir. Aynı fiyatlı emirlerde zaman önceliği uygulanır.
Fiyat eşitliği olan emirlerin gerçekleşmesinin yanısıra, var olan satış emrinin fiyatından
daha yüksek fiyatlı alış emri geldiğinde veya var olan alış emrinin fiyatından daha düşük
fiyatlı satış emri geldiğinde de iki karşıt emrin eşleşmesi mümkündür. Fiyat eşitliğinin
olmadığı durumda, sistemde öncelikle varolan emrin fiyatı işlem fiyatıdır.
6.6.2.1.11. Emir Büyüklükleri
Emirler, işleme konu borçlanma aracının nominal değeri itibarıyla minimum emir
büyüklüğü ve katları şeklinde iletilir. Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı’nda minimum emir
büyüklükleri aşağıdaki gibidir.
TL Ödemeli Borçlanma Araçları
USD Ödemeli Borçlanma Araçları
EUR Ödemeli Borçlanma Araçları
Minimum
50.000
50.000
50.000
6.6.2.1.12. İşlem Limitleri
Pazarda işlemler, Borçlanma Araçları Piyasası işlem limitleri kapsamında gerçekleştirilir.
6.6.2.1.13. Valör
Pazar’da aynı gün ve 7 güne kadar ileri valörlü işlem yapılabilir. Döviz ödemeli borçlanma
araçları için en az 3 işgünü ileri valörle işlem yapılabilir.
6.6.2.1.14. Emir Giriş Yöntemleri
Pazar’da emirler borçlanma aracının tipine göre fiyat veya getiri üzerinden iletilir.
6.6.2.1.15. Fiyat Tabanı
Alım satım emirleri borçlanma araçlarının ihraç edildiği para birimi cinsinden 100 birim
fiyat tabanı esas alınarak iletilir.
6.6.2.1.16. Fiyat ve Getiri Adımı
Pazar’da fiyat üzerinden iletilen emirlerde 0.001’lik, getiri üzerinden iletilen emirlerde %
0.01’lik adım uygulanır.
218
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
6.6.2.1.17. İşlem İptali
Pazar’da gerçekleşen işlemlere ilişkin olarak,
a) İşlemin valör maddesinde belirlenen valör dışında bir valörde gerçekleştirilmesi
b) Gerçekleşen işlemde satıcı tarafın, ihraca aracılık eden aracı kuruluş olmaması
veya ihraca aracılık eden aracı kuruluş tarafından ihraçcı ortaklık hesabına
olmayan satış emri girilmesi sonucu işlem gerçekleşmiş olması
c) Sermaye Piyasası Kurulunca tahsis edilen limitin üzerinde satış yapılması
durumlarında, söz konusu işlemler Borçlanma Araçları Piyasası işlem iptal prosedürlerine
bağlı kalmaksızın resen iptal edilir.
C bendindeki şartın oluşması halinde limiti aşan işlemler gerçekleşme zamanları dikkate
alınarak iptal edilir.
Bunun dışındaki iptal işlemleri için Borçlanma Araçları Piyasası işlem iptal kuralları
geçerlidir.
6.6.2.1.18. İşlemlerin İlanı
Pazar’da yapılan işlemler sonucunda kayda alınan işlemlere ilişkin bilgiler izleyen iş günü
ilan edilir.
6.6.2.1.19. Takas ve Temerrüt
Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı’nda gerçekleşen işlemlerin takas ve temerrüt
işlemlerinde, halihazırda Kesin Alım Satım Pazarı takas ve temerrüt esaslarına ilişkin
hükümler geçerlidir.
6.7. Yatırım
Fonları
ve
Yatırım
İşlemlerine İlişkin Esaslar
Ortaklıklarının
6.7.1. Genel Esaslar
Sermaye Piyasası Kurulu’nun düzenlemeleri çerçevesinde yatırım fonları ve yatırım
ortaklıklarının, Borsada fon portföyüne alımları ve fon portföyünden satım işlemlerinde,
"Borçlanma Araçları Piyasası” işlemlerinde uygulanan kurallara ek olarak aşağıdaki
kurallar esas alınır:
1. Yatırım ortaklığı veya yatırım fonu portföyüne alım veya satım emirlerini Borçlanma
Araçları Piyasası'nda işlem yapmaya yetkili bir kuruluşun yetkili elemanları Borsa'ya iletir.
Emir verilirken, emrin hangi yatırım ortaklığı veya yatırım fonu için olduğu mutlaka
belirtilir. Bu emirleri verirken, Borsa tarafından her bir yatırım fonu ve ortaklığı için
geliştirilen standart kodlar kullanılır. Yetkili aracı kuruluşların aynı anda sadece tek bir
yatırım fonu ve ortaklığı adına emir iletmesi gerektiğinden tek bir işlemle birden fazla
fon/ortaklık adına işlem yapılması mümkün değildir.
2. Yatırım ortaklığı veya yatırım fonu portföyünden alış/satış yapılıyorsa, önce alış/satış
emri Borsa'ya iletilir ve sisteme girilir.
3. Emri ileten yetkili kuruluş (örneğin fon yöneticisi Banka), başka bir alıcı veya satıcı
çıkmadığı takdirde söz konusu menkul kıymeti kendisi alabilir veya satabilir. Ancak, emrin
219
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
alım-satım sistemine girilmesinden 10 saniye sonra, yetkili kuruluş karşıt emrini Borsa'ya
iletebilir.
4. Yatırım fonu veya ortaklığı adına yapılan ters repo işlemlerinde işleme konu menkul
kıymetler, işlemin bitiş valörüne kadar işlemi gerçekleştiren üye yerine yatırım fonu veya
ortaklığı adına saklanacaktır. Bu kıymetler üzerinde üyelerin kendi adlarına işlem
yapmaları mümkün değildir.
6.7.2. 14:00-17:00 Arasında Yapılan Aynı
Yatırım Fonu İşlemlerine İlişkin Esaslar
Gün
Valörlü
1) Yetkili aracı kuruluş, 14:00-17:00 saatleri arasında yatırım fonları için verdiği
emirlerde önce fon emrini iletir. Emri ileten yetkili kuruluş, başka bir alıcı veya satıcı
çıkmadığı takdirde söz konusu emri kendisi karşılayabilir. Ancak, emrin Otomatik Tahvil
Alım-Satım Sistemi’ne girilmesinden 10 saniye sonra, yetkili kuruluş karşıt emrini
Borsa'ya iletebilir.
2) Bu işlemlerde her Pazar’da saat 14:00’a kadar oluşan ağırlıklı ortalama oran ve fiyatlar
referans alınır. Tüm Pazarlar’da işlemler fon lehine olacak şekilde;
a) Kesin Alım Satım Pazarı’nda, alım emirlerinde ağırlıklı ortalama fiyat veya
altında, satım emirlerinde ağırlıklı ortalama fiyat veya üzerinde
gerçekleştirilebilir.
b) Repo-Ters Repo Pazarı’nda, ters repo emirlerinde ağırlıklı ortalama oran veya
üzerinde,
repo
emirlerinde
ağırlıklı
ortalama
oran
veya
altında
gerçekleştirilebilir.
c) Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı’nda ilgili vadedeki ağırlıklı ortalama repo
oranı ile ilgili vadedeki söz konusu menkul kıymetin Kesin Alım Satım
Pazarı’ndaki ağırlıklı ortalama fiyatı referans olarak alınır. Buna göre; ters
repo emirleri ağırlıklı ortalama oran veya üzerinde bir oran ve ağırlıklı
ortalama menkul kıymet fiyatı veya altında bir fiyat ile, repo emirleri ise
ağırlıklı ortalama oran veya altında bir oran ve ağırlıklı ortalama menkul
kıymet fiyatı veya üzerinde bir fiyat ile gerçekleştirilebilir.
Ancak, gün içerisinde işlem gerçekleşmemiş menkul kıymet veya vadede yetkili aracı
kuruluş kendi oranını/fiyatını bildirebilir.
3) Fonu yöneten kuruluş dışındaki kuruluşlar da ekranda varolan fon emirlerini
karşılayabilirler. Ancak, 14:00-17:00 saatleri arasında gerçekleştirilen aynı gün valörlü
fon işlemlerinin takasını aracı kuruluşlar kendi aralarında yapmayı peşinen kabul etmiş
sayılırlar.
4) Yatırım ortaklıkları adına saat 14:00-17:00 arasında aynı gün valörlü emir iletilemez.
6.8. Piyasa Yapıcılığı
T.C. Hazine Müsteşarlığı tarafından Piyasa Yapıcı olarak belirlenen kuruluşlar İMKB
Borçlanma Araçları Piyasası’nda Piyasa’nın işleyiş kuralları çerçevesinde T.C. Hazine
Müsteşarlığı tarafından belirlenen tüm ölçüt ihraçlar için piyasa yapıcı kotasyonu
girebilirler.
Sisteme PY ek kodu ile girilen emirler en iyi emirler ise piyasa izleme ekranlarına
yansıtılır. Ayrıca, Piyasa’nın mevcut yayın sayfaları dışında veri dağıtım firmalarının
220
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
sayfalarında piyasa yapıcılara ait emirler piyasa yapıcı kodu ile ilan edilir. Bu şekilde tüm
piyasa katılımcıları ölçüt menkul kıymetlerde piyasa yapıcıların emirlerini görme
imkanına sahiptir.
6.9. Tahvil
ve
Bono
Piyasası’nda
Fiyat-Getiri
Hesaplamaları ve Emir Giriş Yöntemleri
6.9.1. Tanımlar
Fiyat: Bir menkul kıymette 100 birim nominal üzerinden verilen değerdir. Menkul
kıymetin İMKB tarafından belirlenen emir giriş yöntemine göre temiz, kirli veya takas
fiyatı olarak adlandırılır.
İşlemiş faiz: Dönemsel kupon faizinin; ilk kupon döneminde ihraç tarihinden, diğer
kupon dönemlerinde son kupon ödeme tarihinden valör tarihine kadar geçen gün sayısına
(GGS) isabet eden tutarıdır.
İşlemiş Faiz  Dönemsel kupon x
GGS
x 100
Kupon dönemi içerisindeki gün sayısı
Temiz fiyat: İşlemiş faizi içermeyen fiyattır. Menkul kıymetin kirli fiyatından işlemiş
faizin düşülmesi suretiyle bulunur.
Kirli fiyat: Menkul kıymetin işlemiş faizini de içeren fiyatıdır.
Repo Menkul Kıymet Fiyatı: Menkul kıymet tercihli repo işlemlerinde girilen temiz veya
kirli fiyattır.
Valör2 Fiyatı: Menkul kıymet tercihli repo işlemlerinde repo oranı üzerinden hesaplanan
Valör2 fiyatıdır.
Valör2 Fiyatı  Valör1Fiyatı x ( 1 
Repo Oranı
x Repo Süresi )
365
Referans endeksler: TÜİK tarafından açıklanan TÜFE endeks değerleri kullanılarak
Hazine tarafından aşağıdaki formül ile hesaplanarak ilan edilen endekslerdir.
A ayının g günü için referans endeks
Günlük referans endeksg  TÜFE a -3 
TÜFEa-2 :a-2 ayının TÜFE’si
TÜFEa-3 :a-3 ayının TÜFE’si
g 1
x (TÜFE a - 2 - TUFE a -3 )
AG
g
: Aybaşından itibaren geçmiş gün sayısı
AG : Ay içerisindeki toplam gün sayısı
TÜFE’ye endeksli devlet tahvilleri: Vadeleri boyunca TÜFE enflasyonu üzerine Hazine
tarafından belirlenen sabit bir reel getiriyi garanti eden kuponlu tahvillerdir. Kupon ve
anapara ödemeleri aşağıdaki formüllere göre yapılmaktadır.
Anapara ödemesi 
Referans endeks itfa tarihi
x 100
Referans endeks ihraç tarihi
Kupon ödemeleri 
Referans endeks kupon tarihi
x 100 x Reel kupon oranı
Referans endeks ihraç tarihi
221
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Enflasyon katsayısı: Valör tarihindeki referans endeks değerinin menkul kıymetin ihraç
tarihindeki referans endeks değerine bölünmesi suretiyle bulunan katsayıdır.
Takas fiyatı: İşlemin takas tutarının hesaplanmasında kullanılan fiyattır. Enflasyona
endeksli olup da enflasyon katkısı hariç olarak işlem gören menkul kıymetlerde kirli
fiyatın valör tarihindeki enflasyon katsayısı ile çarpılması suretiyle bulunur. Diğer menkul
kıymetlerde kirli fiyata eşittir.
Bazı menkul kıymetlerde yukarıda belirtilen değişkenlerin 0 veya 1 (örneğin iskontolu
menkul kıymetlerde işlemiş faizin 0, TÜFE’ye endeksli tahviller haricindeki menkul
kıymetlerde enflasyon katsayısının 1 olması gibi) olabileceği göz önünde bulundurularak
aşağıdaki eşitlikler genel olarak geçerlidir.
Takas fiyatı = Kirli fiyat x Enflasyon katsayısı = (Temiz fiyat + İşlemiş faiz) x Enflasyon
katsayısı
İşlem hacmi = Nominal tutar x Takas Fiyatı / 100
İşlemiş faiz tutarı = Nominal tutar x İşlemiş faiz x Enflasyon katsayısı / 100
Anapara tutarı = Nominal tutar x Temiz fiyat x Enflasyon katsayısı / 100
6.9.2. Formüller
Kısaltmalar
VKG
DGS
KGS
GGS
M
N
r
R
A
KPN
REF
Tanımlar
Vadeye kalan gerçek gün sayısı
Bir kupon döneminin içerdiği gerçek gün sayısı
Bir sonraki kupon ödeme tarihine kalan gerçek gün sayısı
Bir önceki kupon ödeme tarihinden (veya ihraç tarihinden) valör
tarihine kadar geçen gerçek gün sayısı
Bir yıl içindeki kupon ödeme sayısı
Vadeye kalan kupon adedi
Yıllık basit getiri
Vadeye kadar getiri
Anapara (100)
Kupon faiz oranı x100
Hazine tarafından açıklanan referans endeks
222
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
No
1
Formül
A
Fiyat 
r x VKG
1
365
2
KPN
M
Kirli fiyat 
KGS
 R  DGS
1  
 M
3
4
5
1

 1
1  R/M  N 1

x 1 
R/M




A

KGS

N 1
DGS
 1  R/M 

365
 r x VKG  VKG
Bileşik getiri  1 
1

365 

 R 
Bileşik getiri  1  
M

M
1
İşlemiş faiz  Dönemsel KPN (
KPN GGS
) x
M
DGS
6
7
Kirli fiyat = Temiz fiyat + İşlemiş faiz
8
9
Takas Fiyatı = Kirli fiyat x Enflasyon katsayısı
Enflasyon katsayısı 
REF valör tarihi
REF ihraç tarihi
KPN


A

 365
M
r 
 1 
 TemizFiyat  KPN  GGS
 VKG
M
DGS


6.9.3. Menkul Kıymet Türü Bazında Emir Giriş Yöntemleri ve
Kullanılan Formüller
Hazine Bonoları,
Anaparaları
Emir Giriş
Yöntemi
Basit getiri
İskontolu
İşlemiş
Faiz
-
Devlet
Fiyat
Kirli fiyat
Tahvilleri
Temiz
Fiyat
-
ve
Kuponlu
Kirli
Fiyat
Formül
1
Tahvillerin
Takas
Fiyatı
Kirli fiyat
Basit
Getiri
Basit
getiri
Ayrıştırılmış
Bileşik
Getiri
Formül 3
TL ve Döviz Ödemeli Sabit Faizli Tahviller
Emir Giriş
Yöntemi
Temiz fiyat
İşlemiş
Faiz
Formül 5
Fiyat
Temiz
Kirli
Takas
Fiyat
Fiyat
Fiyatı
Temiz
Temiz
Formül Kirli fiyat
fiyat
fiyat
6
*Son kupon döneminde basit ve bileşik getiri hesabında sırasıyla 9 ve
kullanılacaktır.
Basit
Bileşik
Getiri
Getiri
Formül
Formül
2*
4*
3 no’lu formüller
223
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
İlk Kupon Faiz Oranı Sabitlenmiş TL Ödemeli Değişken Faizli Tahviller
Emir Giriş
Yöntemi
Temiz fiyat
İşlemiş
Faiz
Formül 5
Fiyat
Temiz
fiyat
Temiz
Fiyat
Temiz
fiyat
Kirli
Fiyat
Formül
6
Takas
Fiyatı
Kirli fiyat
Basit
Getiri
-
Bileşik
Getiri
-
Kuponlu Tahvillerin Ayrıştırılmış Kuponları, İlk Kupon Faizi de Sabit Olmayan Değişken
Faizli Tahviller ve Döviz Cinsi Değişken Faizli Tahviller
Emir Giriş
Yöntemi
Kirli fiyat
İşlemiş
Faiz
-
Fiyat
Kirli fiyat
Temiz
Fiyat
-
Kirli
Fiyat
Kirli fiyat
Takas
Fiyatı
Kirli fiyat
Basit
Getiri
-
Bileşik
Getiri
-
Basit
Getiri
(reel)
Formül 2
Bileşik
Getiri
(reel)
Formül 4
Basit
Getiri
(reel)
-
Bileşik
Getiri
(reel)
-
TÜFE’ye Endeksli Tahviller
Emir Giriş
Yöntemi
Temiz fiyat
İşlemiş
Faiz
(reel)
Formül 5
Fiyat
Temiz
Fiyat
Kirli
Fiyat
Takas
Fiyatı
Temiz
fiyat
Temiz
fiyat
Formül
6
Formül 8
TÜFE’ye Endeksli Tahvillerin Ayrıştırılmış Kupon ve Anaparaları
Emir Giriş
Yöntemi
Kirli fiyat
İşlemiş
Faiz
(reel)
-
Fiyat
Temiz
Fiyat
Kirli
Fiyat
Takas
Fiyatı
Kirli fiyat
-
Kirli fiyat
Formül 8
6.10. Menkul Kıymet Tanımlama Yöntemi
İMKB Borçlanma Araçları Piyasası'nda işlem gören menkul kıymetlerin tanımlanması
yöntemi aşağıda ayrıntılı bir şekilde açıklanmaktadır. Yeni ihraç edilen menkul kıymetler
için yapılan tanımlamalar Kamuyu Aydınlatma Platformu üzerinden ilan edilir.
Menkul kıymetlerin tanımlamasında Takasbank tarafından üretilen ISIN kodu kullanılır.
ISIN kodu 12 haneden oluşmaktadır. İlk iki hane ülke kodu (Türkiye için TR), son bir
hane kontrol hanesini belirtmek için kullanılmaktadır. Belirtilen alanların dışında kalan 9
hane Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) ve diğer menkul kıymetler için farklı olarak
aşağıda belirtildiği şekilde kullanılmaktadır.
6.10.1. Devlet İç Borçlanma Senetleri İçin ISIN Kodunun
Oluşumu
1 ve 2. haneler ülke kodunu belirtmektedir. Türkiye = TR
3. hane menkul kıymet türünü belirtmektedir. (T = Devlet Tahvili, B = Hazine Bonosu, H
= Halka Arz, G = GOS-KOİ)
4 - 9. haneler menkul kıymetin itfa tarihini gün, ay ve yıl olarak belirtir. Örneğin 10
Ağustos 2010 = 100810
224
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
10. hane menkul kıymetin TL ya da yabancı para cinsinden olduğunu ve tüm menkul
kıymet, anapara veya kupon olduğunu belirtmektedir. (TL olan ihraçlarda tüm menkul
kıymeti ifade eden kod T, TL olan ihraçlarda anaparayı ifade eden kod A, TL olan
ihraçlarda kuponu ifade eden kod K, yabancı para olan ihraçlarda tüm menkul kıymeti
ifade eden kod F, yabancı para olan ihraçlarda anaparayı ifade eden kod P, yabancı para
olan ihraçlarda kuponu ifade eden kod C’dir.)
11. hane aynı itfa tarihine denk gelen, aynı özelliklere sahip menkul kıymetlere verilen
sıra numarasını belirtir. Bu numaralar 1’den başlayıp 9’ kadar gitmektedir. 9’dan fazla itfa
tarihli ihraçlara A’dan başlayıp Z’ye kadar ihraç numarası verilmektedir.
12. hane kontrol hanesi olarak kullanılmaktadır ve standart bir hesaplama yöntemi ile bu
numara hesaplanmaktadır.
6.10.2. Diğer
Oluşumu
Menkul
Kıymetler
İçin
ISIN
Kodunun
1 ve 2. haneler ülke kodunu belirtmektedir. Türkiye = TR
3. hane menkul kıymetin türünü belirtmektedir.(C = Depo Sertifikası, F = Finansman
Bonosu, M = Diğer Menkul Kıymetler, N = Gayrimenkul Sertifikası, Q = Banka Bonosu, S
= Özel Sektör Tahvili, Z = Diğer Finansal Enstrümanlar)
4 – 7. haneler menkul kıymeti ihraç eden kuruluşa verilen kodu belirtmektedir.
8. hane itfa tarihindeki ayı belirtmektedir. Ocak ayından Eylül ayına kadar 1 ila 9, Ekim,
Kasım ve Aralık için sırasıyla E, K, A harfleri kullanılmaktadır. (Örneğin Mart ayı için 3,
Kasım ayı için K harfi kullanılmaktadır.)
9 ve 10. haneler menkul kıymetin itfa tarihindeki yılın son iki hanesini belirtmektedir.
Örneğin 2010 yılı için “10” kullanılacaktır.
11. hane aynı itfa tarihine denk gelen, aynı özelliklere sahip menkul kıymetlere verilen
sıra numarasını belirtir. Bu numaralar 1’den başlayıp 9’ kadar gitmektedir. 9’dan fazla itfa
tarihli ihraçlara A’dan başlayıp Z’ye kadar ihraç numarası verilmektedir
12. hane kontrol hanesi olarak kullanılmaktadır ve standart bir hesaplama yöntemi ile bu
numara hesaplanmaktadır.
Örnekler :
TRB240511T15 24 Mayıs 2011 itfa tarihli, hazine bonosu
TRT150312T18 15 Mart 2012 itfa tarihli, devlet tahvili
TRT010111T15 1 Ocak 2011 itfa tarihli, devlet tahvili
TRT050314T10 5 Mart 2014 tarihli, devlet tahvilinin tümü
TRT050314A11 5 Mart 2014 tarihli, devlet tahvilinin anaparası
TRT050314K19 5 Mart 2014 itfa tarihli, devlet tahvilinin kuponu
TRH070913F12 7 Eylül 2013 itfa tarihli yabancı para halka arz tüm menkul kıymet
TRG170215T20 17 Şubat 2015 itfa tarihli, değişken faizli Özelleştirme İdaresi Tahvili
TRSAKFH3121
2012 yılının Mart ayında itfa olan AKFH(Akfen Holding)nin ihraç ettiği
özel sektör tahvili
225
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
6.11. Takas Esasları
6.11.1.
Genel Esaslar
Borçlanma Araçları Piyasası'nda gerçekleşen işlemlerin takası, Borsa'nın denetim ve
gözetimi altında Takasbank tarafından yapılır.
Takas işlemleri aşağıdaki esaslar çerçevesinde gerçekleştirilir:
1. Piyasa’da işlem yapmak isteyen bütün üyeler, takas işlemlerinin gerçekleştirilebilmesi
için gerekli olan nakit ve menkul kıymet hesaplarını Takasbank ve Merkezi Kayıt
Kuruluşu A.Ş.(MKK) nezdinde açmak zorundadırlar.
2. Piyasa’da işlem yapan üyeler, işlemin valör gününde, nakit ve menkul kıymet
yükümlülüklerini en geç saat 16:30’a kadar yerine getirmek zorundadırlar. Üyelerin,
yükümlülüklerini aşağıda belirtilen şekilde yerine getirmeleri gerekmektedir;
Nakit ödemeler Takasbank nezdindeki Tahvil Takas Borcu Hesabına saat 16.30’a kadar
hesaben yapılır. Kupon ödemeleri Takasbank tarafından belirlenen hesaba saat 16:30’a
kadar hesaben yatırılır.
Menkul kıymet yükümlülükleri hesaben saat 16:30’a kadar gerçekleştirilmek zorundadır.
3. Takas işlemlerinde üyeler nakit yükümlülüklerini Takasbank nezdindeki ilgili piyasa
borç hesaplarına aktarmak suretiyle; menkul kıymet yükümlülüklerini ise, Takasbank
nezdindeki menkul kıymet depolarından borç kapatma işlemi yaparak yerine getirirler.
Ancak, MKK nezdinde kaydi olarak takip edilen menkul kıymetlerin konu olduğu
işlemlere ilişkin menkul kıymet yükümlülüklerinin öncelikle Takasbank’ın MKK nezdindeki
ilgili hesabına aktarılması gerekmektedir.
Menkul kıymet alacakları üyelerin Takasbank nezdindeki ilgili depo hesaplarına, nakit
alacakları ise Takasbank nezdindeki serbest cari hesaplarına alacak kaydedilir.
Bankaların TL nakit alacakları daha sonra aksi belirtilmedikçe TCMB nezdindeki TIC
hesaplarına aktarılır. MKK nezdinde kaydi olarak takip edilen menkul kıymetlerin konu
olduğu işlemlere ilişkin kıymet alacakları üyelerin MKK nezdindeki ilgili hesaplarına
aktarılır.
4. Üyelerin nakit ve menkul kıymet yükümlülüklerini ilgili para birimi cinsinden
netleştirilmiş tutarlar üzerinden yerine getirmeleri gerekmektedir. Ancak, Repo-Ters
Repo Pazarı’nda ters repo yoluyla alınan ve işlemin vadesi süresince bloke hesapta
tutulan menkul kıymetler netleştirmeye konu olmaz.
Repo işlemleri karşılığı teslim edilecek menkul kıymetlerin bildiriminin işlemin başlangıç
valöründe en geç saat 15:00’e kadar yapılması gerekmektedir.
İMKB tarafından yazılı olarak talep edilen değer düşüş/artış karşılığı teminatlar ile limit
aşım karşılığı teminatların talep edilen tarihte en geç saat 14:00’e, Menkul Kıymet
Tercihli Repo Pazarı’nda gün içi yapılan yeniden değerleme sonrası İMKB tarafından
yazılı olarak talep edilen değer düşüş/artış karşılığı teminatların ise talep edildiği tarihte
en geç saat 16:00’ya kadar Takasbank’ın ilgili deposuna yatırılması gerekmektedir.
Değer düşüş/artış karşılıkları ile limit aşım karşılıklarının talep edilen sürede yerine
getirilmemesi ya da değer düşüş/artış karşılığını yatırması gereken üyenin değer
düşüş/artış karşılığını yatıramayacağının anlaşılması hallerinde, yatırılmayan tutara
226
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
uygun olarak üyenin menkul kıymet ve nakit takas alacakları değer düşüş/artış ya da
limit aşım karşılıkları yatırılıncaya kadar bloke edilir.
5. Takas işlemlerinde riski en aza indirmek için, karşılığını almadan teslim etmeme veya
ödememe prensibi esas alınmaktadır. Nakit ve menkul kıymet alacakları Takasbank
nezdindeki üye hesaplarına, alacakları serbestleştikçe yükümlülüklerin yerine getirilmesi
ve takas havuzunun müsait olması koşuluyla aktarılır.
Takas işlemleri belirlenen valörde gerçekleşir. Tarafların teslimatı ve ödemeyi işlem
valöründen önce yapmaları işlemin valöründen önce gerçekleşeceği anlamına gelmez.
Erken takas, ancak Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü'nce uygun görüldüğü
takdirde valör düzeltmesiyle birlikte yapılabilir.
6. Valör gününde, üye yükümlülüğünü 2nci ve 4ncü maddelerde belirtilen saatler dışında
yerine getirmişse herhangi bir ihbara gerek kalmaksızın ön temerrüde veya temerrüde
düşmüş sayılır.
7. Borçlanma Araçları Piyasası veya Pay Piyasası işlemlerinden net nakit alacağı olan
üyeler, bu alacaklarını diğer Piyasa işlemlerinden doğan borçlarına mahsup ettirebilir. Bu
mahsubun yapılabilmesi için, söz konusu üyenin, işlemlerin valör gününde en geç saat
14.30'a kadar Takasbank’a bir mahsup talimatı vermesi gerekmektedir. Mahsup
talimatları talimatın verildiği gün EFT kapanış saatine kadar geçerli olup EFT kapanış
saatine kadar gerçekleştirilemeyen talimatlar geçerliliğini yitirir. Mahsup talimatı
verilmesine rağmen alacaklı olunan Piyasa’dan alacağın aynı gün içerisinde alınamaması
halinde borçlu üye borçlu olduğu Piyasa’ya borcunu aynı gün içerisinde ödemekle
yükümlüdür.
8. Takasbank, takas işlemlerine ilişkin nakit ve kıymet hareketi nedeniyle diğer banka ve
kuruluşlarca talep edilebilecek ücret, komisyon ve vergileri aynen ilgili üyelere yansıtır.
6.11.2.
Özel Hükümler
6.11.2.1. Döviz Ödemeli Menkul Kıymet İşlemlerinin Takasına
İlişkin Özel Hükümler
Döviz ödemeli menkul kıymetlerin takasında süre en az bir işgünü olup, işgünü
hesabında Türkiye ve ilgili döviz cinsinin yerel piyasasındaki tatil günleri dikkate alınır.
Takas ve temerrüde ilişkin olarak belirtilen bütün saatler ayrıca belirtilmediği takdirde
Türkiye saatidir.
Menkul kıymet ve nakit takası Takasbank tarafından yürütülür. Ancak, nakit takasının
yurtdışında gerçekleştirilmesi nedeniyle, Takasbank söz konusu işlemleri muhabir
bankaları aracılığı ile sonuçlandırır.
Döviz ödemeli menkul kıymetlerin konu olduğu işlemlerde Kesin Alım-Satım ve RepoTers Repo Pazarları arasında netleştirme yapılmaz.
Üyeler, işlem yaptıkları döviz cinsine göre nakit alacaklarının gönderilmesini istedikleri
bankayı ve hesap numarasını Takasbank’a bildirirler. Bildirilen banka ve/veya hesap
numarası yeni bir yazılı talimatla değiştirilmediği sürece takas alacakları aynı hesaba
transfer edilir.
227
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Takasbank, takas işlemlerine ilişkin nakit ve menkul kıymet hareketi nedeniyle diğer
banka ve kuruluşlarca talep edilebilecek ücret, komisyon ve vergileri ilgili üyelere aynen
yansıtır.
Döviz ödemeli menkul kıymetler üzerinde "V" valör tarihi ile işlem gerçekleştirmiş olan
"A" (alıcı) ve "S" (satıcı) bu işlemlere ait yükümlülüklerini şu şekilde yerine getirirler.
a) “A”, Takasbank tarafından belirlenecek USD ya da EURO hesabına “V" valörü ile
ödeme yapar.
b) “S” ise borçlu olduğu menkul kıymetleri “V” valörü ile EURO ödemeli menkul
kıymetler için saat 15:00, USD ödemeli menkul kıymetler için saat 16:30 itibariyle
Takasbank nezdindeki ilgili hesapta bulundurmakla yükümlüdür.
c) Menkul kıymet yükümlülüğünü belirlenen süre içerisinde yerine getiren “S”nin nakit
takas alacağı takas havuz hesabında yeterli bakiye bulunması halinde daha önce
Takasbank’a bildirdiği muhabir hesaba “V” valörüyle transfer edilir.
d) “V” valörüyle nakit yükümlülüğünü yerine getiren “A”nın kıymet alacağı ilgili
hesaplarına aktarılır. Kıymet alacağının aktarılabilmesi için takas havuz hesabında yeterli
bakiye bulunması, muhabir bankadan ödemenin yapıldığına ilişkin teyidin alınması ve
“V” valörüyle kıymet aktarımının mümkün olması gerekmektedir. Bunun mümkün
olmaması halinde alacaklar “V+1” valörüyle aktarılır.
6.11.2.2. Repo-Ters Repo Pazarı ile Bankalararası Repo-Ters
Repo Pazarı İşlemlerinin Takasına İlişkin Özel Hükümler
Taraflar yükümlülüklerini aşağıda belirtilen esaslar doğrultusunda yerine getirirler:
a) Valör 1’de menkul kıymet alıcısı olan ters repo yapan üye ile ilgili olarak;
- Ters repo yapan üye V1 tarihinde işlem tutarı kadar nakit ödeme yapar.
- Repo yapan üyenin tevdi ettiği işlem karşılığı menkul kıymetler ters repo yapan üyenin
Takasbank nezdindeki bloke hesabına geçilir.
- V2 tarihinde, repo yapan üyenin ödediği, stopaj kesintisi sonrasındaki faizi de içeren
tutar Takasbank tarafından ters repo yapan üyenin hesabına geçilir.
b) Valör 1’de menkul kıymet satıcısı olan repo yapan üye ile ilgili olarak;
- Repo yapan üye, V1 tarihinde işlem karşılığı teslim edeceği menkul kıymetin tanımını
ve yeterli miktarda nominal tutarını belirlenen süre sonuna kadar alım-satım sistemi
üzerinden Borsa’ya bildirir.
- Repo yapan üye, repo karşılığı teslim edeceğini bildirdiği menkul kıymet nominal
tutarını V1'de takas merkezine teslim eder. Bu kıymetler Takasbank’ta ters repo yapan
üye adına bloke edilerek V2 tarihine kadar tutulur.
- V1'de ters repo yapan üyenin işlem tutarı kadar Takasbank’a yaptığı ödeme repo
yapan üyenin hesabına geçilir.
228
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
- Repo yapan üye, V2'de stopaj kesintisi uygulandıktan sonra kalan anapara ve faizi
Takasbank’a öder. Ters repo yapan üye adına ilgili vergi dairesine yatırılmak
üzere stopaj kesintisini yapar.
- Repo yapan üyenin V1'de repo işlemi karşılığı teminat olarak verdiği menkul
kıymetler (aynı tanım ve nominal tutar olarak), V2’de ödemeyi yapmasını takiben
takas prensipleri çerçevesinde kendi hesabına aktarılır.
6.11.2.3. Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı İşlemlerinin
Takasına İlişkin Özel Hükümler
Taraflar yükümlülüklerini aşağıda belirtilen esaslar doğrultusunda yerine getirirler:
a) V2’de geri satım vaadiyle V1’de menkul kıymet alımı yapan ters repocu üye ile ilgili
olarak;
- Ters repo yapan üye V1 tarihinde işlem tutarını Takasbank’a öder.
- Repo yapan üyenin tevdi ettiği menkul kıymetler ters repo yapan üyenin Takasbank
nezdindeki serbest depo hesabına geçilir.
- Ters repo yapan üye; V1 tarihinde almış olduğu menkul kıymetleri V2 tarihinde
Takasbank’a teslim eder, repo yapan üyenin ödediği, stopaj kesintisi sonrasındaki faizi
de içeren tutar ise Takasbank tarafından ters repo yapan üyenin hesabına geçilir.
b) V2’de geri alım vaadiyle V1’de menkul kıymet satımı yapan repocu üye ile ilgili
olarak;
- Repo yapan üye V1 tarihinde işlemde belirtilen menkul kıymet ve nominal tutarı
Takasbank’a teslim eder.
- Ters repo yapan üyenin ödediği tutar, Takasbank nezdindeki repo yapan üyenin
hesabına geçilir.
-Repo yapan üye, stopaj kesintisi sonrasında kalan anapara ve faizi V2 tarihinde
Takasbank’a öder. V1 tarihinde satmış olduğu menkul kıymetler repo yapan üyenin
Takasbank nezdindeki serbest depo hesabına geçilir.
- Stopaj kesintisi ters repo yapan üye adına ilgili vergi dairesine repo yapan üye
tarafından yatırılır.
6.12. Risk Yönetim Esasları
6.12.1.
Genel Esaslar
Borçlanma Araçları Piyasası’nda işlem yapmak isteyen tüm banka ve aracı kurumlar için
Borsa tarafından özkaynakları dikkate alınarak işlem yapabilme üst limiti belirlenir. Bu
üst limiti aşmamak koşuluyla belirlenecek olan işlem yapabilme limiti karşılık yatırılmak
suretiyle kullandırılır. Karşılıkların kullandırılma oranı Borsa Yönetim Kurulu tarafından
belirlenir. Bu oran menkul kıymet ve üye bazında Borsa Yönetim Kurulu’nca belirlenmek
koşuluyla farklılaştırılabilir.
229
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
6.12.2.
Özel Hükümler
6.12.2.1. Repo Ters Repo Pazarı ile Bankalararası Repo Ters
Repo Pazarı İşlemlerinin Risk Yönetimine İlişkin Özel
Hükümler
6.12.2.1.1. Teslim Edilecek Menkul Kıymetlerin Nominal Miktarının
Hesaplanması
a) Repo işlemleri karşılığı teslim edilecek menkul kıymetlerin cari fiyatları İMKB
tarafından tespit edilir ve işlem karşılığı teslim edilecek menkul kıymetlerin nominal
tutarının hesaplanmasında kullanılır. Nominal tutar hesaplamasında anapara tutarının
yanısıra faiz ve stopaj dikkate alınır.
Repo yapan üye, işlem gerçekleştikten sonra repo işlemi karşılığı menkul kıymet
yükümlülüğünü hangi menkul kıymet/ler ile yerine getireceğini ve söz konusu gün için
ilan edilen cari fiyatları dikkate alarak ne kadar nominal tutarda menkul kıymet vereceğini
alım-satım sistemi üzerinden Borsa’ya bildirir. Nominal tutar hesaplamasında bulunan
tutarlar 5 ve katları olarak yukarı yuvarlanır.
b) Menkul kıymet yükümlülüğü, en çok 5 farklı menkul kıymetle yerine getirilebilir.
Birden fazla menkul kıymetle takas yükümlülüğünün yerine getirilmesi halinde, her
menkul kıymet için ISIN kodu ve teslim edilecek nominal tutar repo yapan üye
tarafından bildirilir.
6.12.2.1.2. Menkul Kıymetlerde Değer Düşüşü
İşlemin vadesi boyunca, işlem karşılığı teslim edilen menkul kıymetlerin fiyatlarındaki
değişme nedeniyle oluşabilecek değer düşüklüğüne karşı, ters repo yapan üyeyi
korumak amacıyla, işlemin vadesi süresince bloke saklamadaki menkul kıymetler,
Günlük Değerleme ve Blokaj Tespiti bölümünde açıklanan yöntemle her gün yeniden
değerlemeye tabi tutulur. Bu çerçevede, repo yapan üyenin teslim ettiği menkul
kıymetlerin cari değeri ile o üyenin yükümlülüğü arasında oluşacak negatif fark repo
yapan üyenin işlem limit karşılığına, dolayısıyla limitine blokaj konularak karşılanır. Bu
blokajı çözmek isteyen üyeler, repo işlemi değer düşüş karşılığı olarak devlet iç
borçlanma senetlerini ya da TCMB likidite senetlerini Takasbank nezdindeki ilgili depo
hesabına yatırır. Borsa, piyasa koşulları gerektirdiği hallerde, repo yapan üyenin ilave
menkul kıymet yatırmasını zorunlu tutabilir.
6.12.2.1.3. Günlük Değerleme ve Blokaj Tespiti
Menkul kıymetlerin fiyatlarında meydana gelebilecek değişimlere karşı ters repo yapan
üyeyi korumak amacıyla, repo işlemi karşılığı olarak bloke saklamada bulunan menkul
kıymetler günlük olarak ilan edilen fiyatlarla yeniden değerlendirilir. Bu işlem
sonucunda; işlem bazında, yeniden değerlenen menkul kıymet TL değerleri ile ilgili
işlemin net V2 tutarı arasındaki negatif fark repo yapan üyenin Piyasa işlem limiti
karşılığına/işlem yapabilme limitine blokaj konularak karşılanır. Gerekli görmesi halinde
Borsa’nın veya üyenin talebi ile bu fark için değer düşüş karşılığı alınır. Değer düşüş
karşılıkları, üye bazında Takasbank nezdindeki ilgili depo hesabında saklanır. Üyenin
iade talebi ve Borsa’nın onayına istinaden söz konusu karşılıklar geri verilir.
230
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
6.12.2.1.4. Zincirleme Repo
Borçlanma Araçları Piyasası Repo Ters Repo Pazarı/Bankalararası Repo Ters Repo
Pazarı’nda ters repo işlemi yapan üyenin aldığı menkul kıymetler işlemin vade sonuna
kadar adına açılmış bloke saklama deposunda tutulur. Bu menkul kıymetler ters repo
yapan üye tarafından Repo Ters Repo Pazarı/ Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda
başka bir repo işlemi karşılığında kullanılabilir. Bu işleme zincirleme repo işlemi denir.
Ancak ikinci repo işleminin vadesi birinci işlemin vadesinden en az bir gün kısa olmalıdır.
Zincirleme repo işlemi yapan üyenin menkul kıymet bildirimi sırasında menkul kıymetin
başka bir repo işlemi nedeniyle bloke saklamada bulunduğunu belirtmesi gerekir.
6.12.2.1.5. Repo İşlemlerinde Limit Aşım Uygulaması
Üyenin toplam açık repo yükümlülüğünün net işlem yapabilme limitini aştığı hallerde;
net işlem limiti karşılığının net işlem limitine oranı ile limit aşım tutarının çarpılmasıyla
bulunacak tutar kadar ilave menkul kıymet repo yapan üyeden talep edilir. Bu tutarın
hesaplanmasında menkul kıymet türü işlem limiti karşılığının üçüncü tranşına ait fazla
oranı kullanılır. Üyenin, değer düşüş karşılığı vermiş olduğu ilave menkul kıymetler limit
aşımı nedeniyle istenecek menkul kıymet miktarı hesabında dikkate alınır.
Limit aşım karşılıkları, üye bazında Takasbank’ın ilgili deposunda saklanır. Üyenin iade
talebi ve Borsa’nın onayına istinaden söz konusu karşılıklar geri verilir.
6.12.2.2. Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı İşlemlerinin Risk
Yönetimine İlişkin Özel Hükümler
6.12.2.2.1. Teslim Edilecek Menkul Kıymetin Nominal Tutarının
Hesaplanması
Menkul kıymet tercihli repo işlemleri karşılığı teslim edilecek menkul kıymetlerin nominal
tutarı, menkul kıymetin takas fiyatı kullanılarak, işlemin anapara tutarını karşılayacak
şekilde hesaplanır. Nominal tutar hesaplamasında bulunan tutarlar 5 ve katları olarak
yukarı yuvarlanır.
6.12.2.2.2. Günlük Değerleme Esasları
İşlemin vadesi boyunca, işlem karşılığı kullanılan menkul kıymetlerin fiyatlarındaki
değişme nedeniyle oluşabilecek değer düşüklüğüne/artışına bağlı olarak ortaya çıkan
takas riskine karşılık bu riski doğuran üyenin işlem limiti karşılığına/limitine blokaj
konulur.
Ayrıca, Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı’nda saat 14:00’a kadar gerçekleşen işlemler
gün içi yeniden değerlemeye tabi tutulur. Bu değerleme neticesinde takas riski doğuran
üyenin işlem limiti karşılığına/limitine blokaj konur.
Bu blokajları çözmek isteyen üyeler, yeterli miktarda DİBS ve/veya Borsa kotundaki özel
sektör borçlanma araçlarını Takasbank nezdindeki ilgili depo hesabına yatırır. Borsa,
piyasa koşulları gerektirdiği hallerde, ilgili üyenin ilave menkul kıymet yatırmasını
zorunlu tutabilir.
İlave menkul kıymet yükümlülüğü olarak yatırılacak menkul kıymetler Takas Genel
Esasları’nın 4’üncü maddesinde belirtilen sürelerde teslim edilir. Bu yükümlülüğün geç
231
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
yerine getirilmesi veya yerine getirilmemesi durumunda bu Genelge’nin Temerrüt
Esasları’na ilişkin ilgili hükümleri uygulanır.
Menkul kıymet tercihli repo işlemlerinin yeniden değerlemesinde kullanılan işleme konu
menkul kıymetin teorik fiyatı;
-
her gün yapılan değerlemede bir önceki işlem günündeki,
gün içi yapılan değerlemede ise işlem günündeki
Kesin Alım-Satım Pazarı’nda oluşan ağırlıklı ortalama fiyatlar dikkate alınarak hesaplanır.
Bu çerçevede; aynı gün valörlü ve takası Borsa’da yapılan işlemlerde:
-
işlem adedi toplam işlem adedinin yüzde 5 veya daha yüksek,
işlem nominal tutarı toplam nominal tutarın yüzde 5 veya daha yüksek,
işleme taraf farklı üye sayısı 5 veya daha fazla
olan menkul kıymetlerin ağırlıklı ortalama fiyatları teorik fiyat hesaplamasında kullanılır.
Yukarıda belirtilen yüzde/miktarı belirlemeye ve piyasa koşullarını dikkate alarak
değiştirmeye Borsa Başkanlığı yetkilidir.
Bu kriterlere uymayan menkul kıymetler için, ağırlıklı ortalama fiyat yerine “Menkul
Kıymetlerin Değerlemesine Esas Olan Cari Oran/Fiyatların Belirlenmesi” bölümünde
açıklanan yöntem ile hesaplanan cari fiyatlar kullanılarak teorik fiyat hesaplaması yapılır.
Teorik Fiyat
= F*(1 +
R * (V  D )
)
36500
R= 1 günlük ağırlıklı ortalama repo oranı (USD ve EUR ödemeli menkul kıymetler için
İngiliz Bankalar Birliği tarafından Reuters’da ilan edilen gecelik faiz oranları kullanılır)
V= Takas tarihi
D= Değerleme günü
F = Ağırlıklı Ortalama Fiyat ya da Cari Fiyat
6.12.2.2.3. Aracı Kuruluş Tarafından
Kıymetlerin Repoya Konu Edilmesi
İhraç
Edilen
Menkul
Pazarda işlem yapan aracı kuruluşlar tarafından ihraç edilmiş borçlanma araçlarının aynı
aracı kuruluşlar tarafından repo yoluyla satılmaması esastır. İşleme konu olması halinde
repo yapan ihraççı üyeden aynı tutarda ayrıca DİBS talep edilir.
6.12.2.2.4. İleri Valörlü Kesin Alım-Satım
Yönetimine İlişkin Özel Hükümler
İşlemlerinin
Risk
Kesin Alım-Satım Pazarı’nda gerçekleştirilen ileri valörlü işlemler, işlem tarihinden
sonraki günden başlayarak valör gününe kadar her gün yeniden değerlemeye tabi
tutulur. Bu değerleme neticesinde takas riski oluşturan üyelerin işlem limitlerine blokaj
konur.
Borsa’nın veya üyenin talebi halinde bu fark için değer düşüşü/artışı karşılığı ilave nakit
TL, DİBS veya Borsa kotundaki özel sektör borçlanma araçları alınır. Bu karşılıklar, üye
bazında Takasbank nezdindeki ilgili hesaplarda saklanır. Üyenin iade talebi ve Borsa’nın
onayına istinaden söz konusu karşılıklar geri verilir. Nakit cinsi değer düşüş/artış
karşılıklarına ait Takasbank tarafından yapılacak nemalandırma nedeniyle oluşan farklar
232
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
değerlemede dikkate alınmaz ve nihai tutarın iadesi sırasında üyeye ödenir. Nakit cinsi
değer düşüş/artış karşılıklarının değerlemesinde nakdin yatırılma saatine bağlı olarak
valör kaybı olabilir.
İleri valörlü kesin alım satım işlemlerinde uygulanacak blokaj esasları şu şekildedir:
İşlem tarihi ile valör tarihi arasında kalan sürede; işlem bazında her gün yapılan yeniden
değerleme neticesinde valör tarihi itibarıyla teorik menkul kıymet değeri ile işleme konu
menkul kıymet değeri arasındaki fark kadar, takas riski oluşturan üyenin işlem limiti
karşılığına blokaj uygulanır.
6.12.2.3. Menkul Kıymet Bazında Risk Yönetimi
Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı ve Kesin Alım-Satım Pazarları’nda yapılan işlemlerde,
işlem yapabilme limiti blokajında menkul kıymet bazında farklı katsayılar kullanılır. Bu
katsayılar DİBS ve TCMB likidite senetleri için 1, özel sektör borçlanma araçları için 2
olarak belirlenmiştir. Buna göre, 100.000 TL tutarlı bir DİBS işlemi için işlem yapabilme
limitinin 100.000 TL’si bloke edilirken, aynı tutarda özel sektör borçlanma aracı işlemi için
işlem yapabilme limitinin 200.000 TL’si bloke edilir. Bu katsayılar piyasada güvenin
korunması için gerekli hallerde geçici olarak menkul kıymet bazında Borsa Başkanlığı
tarafından değiştirilebilir.
DİBS’lerin konu olduğu işlemlerde net işlem tutarları dikkate alınarak işlem yapabilme
limiti hesaplanırken, DİBS dışındaki menkul kıymetlerin konu olduğu işlemlerde toplam
işlem tutarı kadar limit düşümü yapılır.
6.12.2.4. Menkul Kıymetlerin Değerlemesine Esas Olan Cari
Fiyatların Belirlenmesi
6.12.2.4.1. Devlet İç Borçlanma
Fiyatlarının Belirlenmesi
Senetleri’nin
(DİBS)
Cari
Borçlanma Araçları Piyasası’nda işlem gören DİBS’lerin değerlemesinde esas alınacak cari
fiyatların belirlenmesinde, bir önceki gün itibariyle Piyasa'da gerçekleştirilen iskontolu
DİBS’lerin kesin alım-satım işlemlerine ait olan basit getiri oranları kullanılarak çoklu
regresyon yöntemi ile elde edilen vade-getiri bağıntısı temel alınır.
Bu bağıntı kullanılarak elde edilen bono/tahvillerin cari getiri oranları üzerinden fiyatlar
hesaplanır ve ilan edilir.
6.12.2.4.2. Özel Sektör Borçlanma Araçlarının Cari Fiyatlarının
Belirlenmesi
İhraç sırasında ilan edilen getiri oranlarının gösterge iskontolu DİBS’in getirisine göre
farkları ile ikincil piyasa işlemlerinde oluşan getirilerin DİBS vade-getiri eğrisindeki
getirilerden farkları, uluslararası kabul görmüş kredi derecelendirme kuruluşlarınca,
ihraççı kuruluş için ilan edilen uzun vadeli ulusal kredi derecelerine doğrusal olarak
dağıtılır. Bu suretle farklı kredi dereceleri için hesaplanmış olan getiri farklarının, günlük
vade-getiri eğrisine eklenmesi suretiyle özel sektör borçlanma araçları için cari oranlar
hesaplanır. Kredi derecesi bulunmayan kuruluşlarca ihraç edilen borçlanma araçlarının
İMKB Borçlanma Araçları Piyasası’nda tarafları farklı işlemlere düzenli olarak konu
olmaması durumunda en yüksek getiri farkı uygulanır, aksi takdirde ihraççı kuruluşun,
kıymetin Piyasa’da işlem gördüğü getiriyle DİBS vade-getiri eğrisinden elde edilen getiri
233
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
arasındaki farka tekabül eden kredi derecesine sahip olduğu kabul edilir. Bu oranlar
kullanılarak hesaplanan fiyatlara, ihraççının yatırım yapılabilir seviyede nota sahip olması
ve borçlanma aracının, haftanın her işgünü tarafları farklı işlemlere, sistemde tanımlı özel
sektör borçlanma senetlerinin ortalama işlem hacminden az olmamak üzere konu olması
durumunda %20, aksi takdirde %30 fiyat marjı uygulanır.
Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı’nda ihraç edilmiş özel sektör borçlanma araçlarının cari
fiyatlarının belirlenmesinde ihraççının kredi derecesine karşılık gelen getiri farkının %50
fazlası uygulanır. Bu fiyat marjları Borsa Başkanı tarafından piyasa koşullarına bağlı
olarak değiştirilebilir.
6.13. Temerrüt ve Disiplin Esasları
Borçlanma Araçları Piyasası’nda gerçekleştirilen işlemlere ilişkin olarak menkul kıymet
devrini ve nakit yükümlülüğünü saat 16.30’dan sonra aynı gün valörüyle yerine getiren
ön temerrüt faizi öderler.
Borçlanma Araçları Piyasası’nda gerçekleştirilen işlemlere ilişkin yükümlülüklerini aynı gün
valörüyle yerine getiremeyen üyeler ise temerrüde düşmüş sayılırlar ve temerrüt faizi
öderler. Yükümlülüklerini aynı gün valörüyle yerine getiremeyerek temerrüde düşen
üyelere, ayrıca disiplin cezası uygulanır.
Yükümlülüklerin yerine getirilme süreleri İMKB Başkanlığı tarafından geçici olarak
değiştirilebilir.
6.13.1.
Temerrüt Esasları
1) Türk Lirası, Amerikan Doları ödemeli menkul kıymet yükümlülüğünü ve repo karşılığı
kullanılan Euro ödemeli menkul kıymet yükümlülüğünü saat 16.31-17.00 arasında, Euro
kesin satış menkul kıymet yükümlülüğünü saat 15.01-17.00 arasında, menkul kıymet
olarak istenen değer düşüş/artış ve repo işlemleri nedeniyle oluşan limit aşım
karşılıklarını saat 14.01-17.00 arasında, Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı’nda
gerçekleştirilen işlemler için yapılan gün içi değerleme sonrası menkul kıymet olarak
istenen değer düşüş/artış karşılıklarını saat 16:01-17:00 arasında yerine getiren üyelere,
İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda, İMKB Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda veya
TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından
en yüksek olanın 0,25 katı, saat 17.00’den sonra fakat aynı gün valörüyle yerine getiren
üyelere İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda, Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda veya
TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından
en yüksek olanın 0,5 katı esas alınarak hesaplanan tutar kadar ön temerrüt faizi
uygulanır.
Döviz ödemeli menkul kıymetlerin nominal tutarının ilgili valör tarihindeki ağırlıklı
ortalama fiyatı esas alınarak Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından ilan edilen
ilgili valördeki döviz alış kuru üzerinden bulunan Türk Lirası değeri ön temerrüt faizine
esas teşkil eder.
2) Türk Lirası nakit yükümlülüğünü saat 16.31-17.00 arasında aynı gün valörüyle yerine
getiren üyelere, Türk Lirası nakit olarak istenen değer düşüş/artış karşılıklarını saat
14.01-17.00 arasında yerine getiren üyelere; İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda, İMKB
Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan
bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 0,25 katı , 17.00’den
sonra fakat aynı gün valörüyle yerine getiren üyelere İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda,
İMKB Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda
234
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 0,5 katı esas
alınarak hesaplanan tutar kadar ön temerrüt faizi uygulanır.
Kupon geri ödemelerine ilişkin yükümlülüklerini zamanında yerine getiremeyenler için de
bu madde hükümleri uygulanır.
3) Menkul kıymet ve/veya nakit yükümlülüğünü 1., 2. ve 10. maddelerde belirtilen
saatler içerisinde yerine getiren üyelere uygulanacak en az ve en yüksek ön temerrüt
faizi yeniden değerleme oranı dikkate alınarak bu oranı geçmeyecek şekilde her takvim
yılı için Borsa Başkanı’nın teklifi üzerine Yönetim Kurulu’nca belirlenir.
Üç aylık dönem içerisinde üç defadan fazla nakit ve/veya menkul kıymet yükümlülüğünü
1., 2. ve 10. maddelerde belirtilen saatler içerisinde yerine getirerek ön temerrüt faizinin
üst sınırını ödeyen üyeler için ön temerrüt faizi üst sınırı tutarı 4. defa için 1 misli, 5. defa
için 2 misli, 6. defa için 3 misli artırılır. Ancak, üç aylık dönem içerisinde 6. defa ön
temerrüt faizi üst sınırını ödeyen üyelerin bundan sonra ödeyecekleri ön temerrüt
faizlerine üst sınır uygulanmaz.
Menkul kıymet ve/veya nakit yükümlülüğünü 4’üncü madde kapsamında aynı gün
valörüyle yerine getirmeyen üyelere uygulanacak en az temerrüt faizi yeniden
değerleme oranı dikkate alınarak bu oranı geçmeyecek şekilde her takvim yılı için Borsa
Başkanı’nın teklifi üzerine Yönetim Kurulu’nca belirlenir.
4) Türk Lirası cinsinden yapılan işlemlere ait menkul kıymet veya nakit yükümlülüğü ile
değer düşüş/artış karşılığı ve repo işlemlerine uygulanacak limit aşım karşılığı olarak
istenen ilave menkul kıymet ve/veya nakit yükümlülüğünü aynı gün valörüyle yerine
getiremeyen üyelere, İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda, İMKB Bankalararası Repo Ters
Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı
ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 3 katı temerrüt faizi uygulanır. Temerrüde
düşülen tarih ile yükümlülüklerin yerine getirildiği tarih arasındaki takvim günleri esas
alınarak, her bir gün için oluşan referans faiz oranına göre temerrüt faizi hesaplanır. Bu
temerrüt faizi, üç aylık dönem içerisindeki ilk temerrüt hali için uygulanır. Bu dönem
zarfındaki her bir ilave temerrüt için bu katsayı 1 puan artırılır. Örneğin, ikinci kez
temerrüde düşen üyeye uygulanacak temerrüt faizi katsayısı 4, üçüncü kez temerrüde
düşen üyeye uygulanacak temerrüt faizi katsayısı 5 olur.
Aynı gün içinde bir defadan fazla nakit ve/veya birden fazla menkul kıymette temerrüde
düşülmesi halinde bu durum tek bir temerrüt hali olarak değerlendirilir.
Kupon geri ödemelerine ilişkin yükümlülüklerini aynı gün yerine getiremeyenler için de bu
madde hükümleri uygulanır.
5) Borsanın değer düşüş/artış karşılığı ilave menkul kıymet talep ettiği üye, teslim etmesi
gereken menkul kıymetin ISIN kodu ve nominal tutarı bilgilerini Borsaya bildirmemesi ve
değer düşüş/artış karşılığı ilave menkul kıymet yükümlülüğünü yerine getirmemesi
halinde, teslim edilmesi gereken menkul kıymet değeri üzerinden 1'inci ve 4'üncü
maddede belirtilen hükümler doğrultusunda ön temerrüde ve temerrüde düşürülür.
6) Döviz cinsinden yapılan işlemlere ait nakit ve menkul kıymet yükümlülüğünü aynı gün
valörüyle yerine getiremeyen üyelere, İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda, İMKB
Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan
bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 3 katı temerrüt faizi
uygulanır. Temerrüde düşülen tarih ile yükümlülüklerin yerine getirildiği tarih arasındaki
takvim günleri esas alınarak her bir gün için oluşan referans faiz oranına göre temerrüt
235
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
faizi hesaplanır. Bu temerrüt faizi, üç aylık dönem içerisindeki ilk temerrüt hali için
uygulanır. Bu dönem zarfındaki her bir ilave temerrüt için bu katsayı 1 puan artırılır.
Temerrüde düşülen nakit veya menkul kıymetin Türk Lirası değeri Türkiye Cumhuriyet
Merkez Bankası tarafından ilan edilen ilgili valördeki döviz alış kuru esas alınarak bulunur.
Aynı gün içinde bir defadan fazla nakit ve/veya birden fazla menkul kıymette temerrüde
düşülmesi halinde bu durum tek bir temerrüt hali olarak değerlendirilir.
Kupon geri ödemelerine ilişkin yükümlülüklerini aynı gün yerine getiremeyenler için de bu
madde hükümleri uygulanır.
7)Menkul kıymet veya nakit yükümlülüğünün valör gününde yukarıda belirtilen saatlere
kadar yerine getirilememesi Borsa, Takasbank, MKK ve Türkiye Cumhuriyet Merkez
Bankası’ndan veya üyenin kendi iradesi dışında gelişen teknik ve benzeri nedenlerden
kaynaklandığı takdirde, bu hususların Takasbank Temerrüt Komitesi tarafından geçerli
bilgi veya belgeler ile tespit edilmesi halinde ön temerrüt veya temerrüt faizi alınmaz.
8) Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, İMKB Borçlanma Araçları Piyasası’nda
gerçekleştirmiş olduğu işlemlere ilişkin yükümlülüklerini 1, 2 ve 10. maddelerde belirtilen
sürelere bağlı kalmaksızın aynı gün içerisinde EFT kapanışına kadar yerine getirmesi
durumunda ön temerrüt faizi ödemekle yükümlü değildir.
9) Nakit veya menkul kıymet alacaklı üyelere, valör gününde yapılamayan ödeme veya
teslimler için, valör günü ile ödeme veya teslimlerin yapıldığı tarih arasındaki takvim
günleri esas alınarak her bir gün için
İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda, İMKB
Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan
bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından yüksek olanın 2 katının %100’ü ödenir. Bu
ödemenin yapılabilmesi için, aynı gün valörüyle yapılamayan teslim ya da ödemenin
İMKB, Takasbank, MKK ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın sisteminde meydana
gelen sorunlardan kaynaklanmaması, nakit veya menkul kıymet alacaklı üyenin nakit
veya menkul kıymet yükümlülüğünü zamanında yerine getirmesi, nakit veya menkul
kıymet temerrüdüne düşen üyenin yazılı itirazının geçersiz kabul edilerek temerrüt
faizinin tahsili gerekmektedir.
10) Repo işlemine konu menkul kıymet bildirimlerinin işlemin başlangıç valöründe en geç
saat 15:00’e kadar yapılması gerekmektedir. Menkul kıymet bildirimlerini İMKB’den
kaynaklanan teknik ve benzeri sorunlar haricinde işlemin valör günü saat 15:00’ten sonra
yapan üyelere İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda, İMKB Bankalararası Repo Ters Repo
Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama
faiz oranlarından en yüksek olanın 0.05 katı esas alınarak hesaplanan tutar kadar ön
temerrüt faizi uygulanır. İşlemin valör günü saat 15:00’ten sonra bildirimi yapılan işlem
tutarları ön temerrüt faizinin hesaplanmasına esas teşkil eder.
11) Ön temerrüt ve temerrüt faizleri, tahakkuk tarihinden itibaren bir işgünü içerisinde
ödenir.
12) Valör günü nakit veya menkul kıymet yükümlülüklerini yerine getirmeyen üyeler ve
temerrüde konu işlemler ertesi işgünü sabahı Takasbank tarafından Borsa Başkanlığı’na
bildirilir. Temerrüde düşen üye temerrüt halini Borsa Başkanlığı’nca belirlenen ve
kendisine tebliğ edilen zamanda sona erdirmek zorundadır. Temerrüt durumunu sona
erdirmeyen üyeye ait işlem konusu menkul kıymetler Borsa tarafından re’sen aldırılıp
sattırılır. Bu işlemler sonucunda oluşabilecek açıkların telafisi, temerrüde düşen üyenin
değer farkı nedeniyle İMKB’ye teslim etmiş olduğu bloke karşılıklar ve işlem yapmak
üzere İMKB’de tesis etmiş olduğu işlem limiti karşılıkları ile sınırlıdır.
236
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Temerrüt alım ve satım işlemleri Borçlanma Araçları Piyasası Otomatik Alım-Satım
sistemine Piyasa uzmanlarının emir girmesi ile gerçekleştirilir. Emirlerin seans süresince
gerçekleşmemesi durumunda Borçlanma Araçları Piyasası Otomatik Alım-Satım sistemi
mesaj modülü kullanılarak Piyasa katılımcısı üyelerden teklifler toplanıp değerlendirilir ve
işlem sonuçlandırılır.
6.13.2.
Disiplin Esasları
İMKB Yönetmeliği’nde yer alan hükümler çerçevesinde, işlem yaptığı Borçlanma Araçları
Piyasası’nda oluşacak temerrüdüne bağlı olarak ortaya çıkan yükümlülüklerini yerine
getirmemesi nedeniyle bu yükümlülükleri işlem limiti karşılıklarından karşılanan üyeler
için söz konusu temerrüt tarihini takip eden bir yıllık süre içerisinde aynı durumun
tekerrürü halinde İMKB Yönetmeliği uyarınca disiplin cezası uygulanır.
6.14. İMKB Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS)
Endeksleri
Sabit getirili menkul kıymet endekslerinin hesaplanmasındaki ana amaç, bu tür menkul
kıymetlere yatırım yapan bireysel ve kurumsal yatırımcıların yatırım yaptıkları kıymetlerin
fiyat ve getirilerindeki gelişmeleri basit ve anlaşılabilir göstergeler yardımı ile
izleyebilmelerini sağlamaktır. Bu doğrultuda oluşturulan İMKB Devlet İç Borçlanma
Senetleri (DİBS) endeksleri “Fiyat ve Performans Endeksleri” ve “Portföy Performans
Endeksleri” olmak üzere iki alt gruba ayrılmaktadır.
91, 182, 273, 365 ve 456 günlük vadelerdeki Fiyat ve Performans Endeksleri'nin baz
tarihi 2 Ocak 2001'dir. Fiyat endeksleri standart vadeli bir tahvil/bononun fiyatında
sadece piyasa faiz oranlarının değişmesi nedeniyle meydana gelen değişimleri
gösterirken, Performans endeksleri baz dönemde yatırım yapılan standart vadeli bir
tahvil/bononun fiyatında, hem vadeye kalan günün azalması hem de piyasa faiz
oranlarının değişmesi (artış veya azalış) nedeni ile meydana gelen değişimleri gösterir.
Bu endeksler, İMKB Borçlanma Araçları Piyasası'nda (TBP) gerçekleşen işlemlerin ağırlıklı
ortalama fiyat ve getirileri dikkate alınarak gün sonunda hesaplanır ve bültenler ile bilgi
dağıtım firmalarının ekranlarında yayınlanır.
“Portföy Performans Endeksleri” İMKB Borçlanma Araçları Piyasası'nda aynı gün valörlü
işlemlerin gerçekleştiği 9:30–12:00/13:00-14:00 saatleri arasında gün içi gelişmeleri
işlemler gerçekleştikçe gerçek zamanlı ve eş anlı olarak gösterir. Endekslerin gün içinde
oluşan “en yüksek”, en düşük” ve “son” değerleri gün içinde gerçek zamanlı olarak TBP
Otomatik Tahvil Alım Satım Sistemi (OTASS) ve bilgi dağıtım firmalarının ekranlarında,
gün sonunda ise OTASS ekranları ve bültenlerde yayınlanır. Baz tarihleri 31 Aralık 2003
olan Portföy Performans Endeksleri altı adet Tahvil ve Bono, bir adet Repo endeksi olmak
üzere Eşit Ağırlıklı Kısa Vadeli Endeks (EA 180-), Eşit Ağırlıklı Uzun Vadeli Endeks (EA
180+), Eşit Ağırlıklı Genel Endeks (EA GENEL), Piyasa Değeri Ağırlıklı Kısa Vadeli Endeks
(PDA 180-), Piyasa Değeri Ağırlıklı Uzun Vadeli Endeks (PDA 180+), Piyasa Değeri
Ağırlıklı Genel Endeks (PDA GENEL) ve Repo Endeksi’nden oluşmaktadır.
237
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
İMKB DİBS ENDEKSLERİ
FİYAT VE PERFORMANS
ENDEKSLERİ
FİYAT
ENDEKSLERİ
PERFORMANS
ENDEKSLERİ
-91 GÜNLÜK
-182 GÜNLÜK
-273 GÜNLÜK
-365 GÜNLÜK
-456 GÜNLÜK
-GENEL
-91 GÜNLÜK
-182 GÜNLÜK
-273 GÜNLÜK
-365 GÜNLÜK
-456 GÜNLÜK
6.14.1.
PORTFÖY PERFORMANS
ENDEKSLERİ
PİYASA
DEĞERİ
AĞIRLIKLI



180 180+
GENEL
EŞİT
AĞIRLIKLI



180 180+
GENEL
REPO
ENDEKSİ

GECELİK
Portföy Performans Endeksleri
İMKB DİBS Portföy Performans Endeksleri; Piyasa'da en çok talep gören TL cinsinden
iskontolu DİBS'lerden oluşan portföylerin getirilerinin diğer yatırım alternatiflerinin
getirileri ile karşılaştırılabilmesine olanak sağlamak amacıyla tasarlanmışlardır.
Seri:VII, No:10 sayılı Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Tebliğinin 5'inci maddesinin birinci
fıkrasının (ii) bendinin (i) alt bendinde devamlı olarak, portföyünde vadesine en fazla
180 gün kalmış likiditesi yüksek sermaye piyasası araçları yer alan ve portföyünün
ağırlıklı ortalama vadesi en fazla 45 gün olan fonlar Likit Fon olarak tanımlanmışlardır.
Söz konusu vade kısıtlaması da göz önüne alınarak kısa vadeli portföyün vadesine 180
ve daha az gün kalan DİBS'lerden, uzun vadeli portföyün ise vadesine 181 ve daha fazla
gün kalan DİBS'lerden oluşmasının uygun olacağı düşünülmüştür. İki vade grubunu
temsil eden endekslere ek olarak, her iki portföyde yer alan DİBS'lerden oluşan ve
Piyasanın tamamını temsil eden bir genel endeks de oluşturulmuştur. Diğer taraftan,
sadece günlük vadede yapılan yatırımların getirilerinin temsil edilebilmesi için bir Repo
endeksi tasarlanmıştır.
Endeksler; içerdikleri DİBS'lerin endeksteki ağırlıklarına göre eşit ağırlıklı ve piyasa
değeri ağırlıklı olmak üzere iki ana gruba ayrılmaktadır. Eşit ağırlıklı endekslerde
portföylerde yer alan kıymetlere aynı tutarda yatırım yapıldığı, Piyasa değeri ağırlıklı
endekslerde ise piyasa değerleri ile orantılı olarak yatırım yapıldığı varsayılmaktadır.
Endekslerin getirileri portföy içeriklerinde yer alan DİBS'lerin getirilerinin ortalamasını
yansıtmaktadır. Endekslerdeki günlük getiriler, ilgili DİBS'lerin önceki işlem gününe göre
günlük getirilerinin ortalamasıdır. Bu nedenle, önceki işgününde veya endeksin
hesaplandığı
gün
içerisinde
işlem
görmeyen
bir
DİBS'in
günlük
getirisi
hesaplanamamakta ve bu DİBS o gün için endeks hesaplamalarında kullanılmamaktadır.
Piyasa'da gerçekleşen işlemlerin büyük çoğunluğunun TL cinsinden iskontolu DİSB'lerde
238
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
gerçekleştiği gözönüne alındığında, bu yöntemin endeksler üzerinde olumsuz bir etki
yaratması beklenmemektedir.
6.15. Borç Yönetimi, Borçlanmanın Kanuni Dayanağı
ve İç Borçlanma Mekanizması
6.15.1.
Borç Yönetimi
Borç yönetimi, Hazine’nin toplam nakit ihtiyacını maliyet ve risk unsurunu gözönüne
alarak yönetme sürecidir. Bu süreçte, devletin finansman maliyetinin makul risk
düzeyinde uzun vadede minimize edilmesi amaçlanır.
Borç Yönetiminin Amaçları
28.03.2002 tarihli ve 4749 sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi
Hakkında Kanun çerçevesinde hazırlanmış ve 1 Eylül 2002 tarihli Resmi Gazete’de
yayımlanmış olan “Borç ve Risk Yönetiminin Koordinasyonu ve Yürütülmesine İlişkin
Esas ve Usuller Hakkında Yönetmelik” ile kamu borç ve risk yönetiminin temel ilkeleri;
a) Makroekonomik dengeleri gözeterek para ve maliye politikaları ile uyumlu,
sürdürülebilir, saydam ve hesap verilebilir bir borçlanma politikası izlenmesi,
b) Finansman ihtiyaçlarının, iç ve dış piyasa koşulları ve maliyet unsurları göz önüne
alınarak belirlenen risk düzeyi çerçevesinde, orta ve uzun vadede mümkün olan
en düşük maliyetle karşılanması,
olarak belirlenmiştir.
Borçlanma Politikasının Temel İlkeleri: Likidite, Şeffaflık, Basitliktir.
Borç Yönetiminin Karşı Karşıya Olduğu Riskler: Borç yöneticilerinin, tespit etmek,
değerlendirmek ve yönetmek durumunda oldukları başlıca riskler; Piyasa/Maliyet Riski,
Likidite (Fonlama/Roll-Over) Riski, Karşı Taraf (Kredi) Riski, Operasyonel Riskler
Borç Yönetimi; Yasal Kısıtlar, Kredibilite Kısıtı, Bütçe Kısıtı, Diğer Kısıtlar altında
gerçekleştirilmektedir.
Borçlanma Stratejileri
Borç yönetimi idareleri temelde iki tür borçlanma stratejisi izleyebilir. Bunlar “fırsatçı” ve
“ölçüt “ borçlanma stratejileridir.
a)
Fırsatçı “Opportunistic” Borçlanma Stratejisi
Borç idaresi sahip olduğu ödeme profili kısıtı altında ihraç ettiği menkul kıymetlere ilişkin
talebin en yoğun olduğu vade ve faiz kompozisyonundan borçlanmak suretiyle
maliyetlerini minimize etmeyi amaçlar. Sonuçları;
 Kısa vadede borçlanma maliyetinin düşük tutulması
 Likiditenin tüm vadelere yayılamaması
 Getiri eğrisinin oluşturulamaması
239
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR

Dolayısıyla kısa vadede
maliyetlerin artması.
b)
düşük
maliyetli
görünse
de
orta-uzun
dönemde
Ölçüt “Benchmark” Borçlanma Stratejisi
Çoğunlukla bu stratejiyi benimseyen borç idaresi göreceli olarak uzun vadeli, az sayıdaki
borçlanma senedinin azalan vadelerle tekrar ihraç edilmesi ile borçlanma politikasını
uygular.
Bu strateji ile uzun vadede;
 Piyasadaki ihraç sayısının azaltılması,
 Alıcı ve satıcıların söz konusu az sayıdaki ölçüt ihraçlara konsantre edilmesi,
 Likiditenin artarak tüm vadelere yayılması sağlanabilir.
Bu strateji sonucunda ise;
 Verim eğrisi eskisine nazaran uzun ve belirli hale gelebilecektir
 Uzun dönemde, likiditenin artması ve verim eğrisinden kaynaklanan belirlilik,
borçlanma maliyetlerinin düşmesine yol açacaktır.
6.15.2.
Borçlanmaya ilişkin Mevzuat
Borçlanmanın kanuni dayanağı 4749 sayılı Kamu Finansmanının Düzenlenmesi ve Borç
Yönetimi Hakkında Kanun olup söz konusu kanun 28.03.2002 tarihinde yürürlüğe
konulmuştur.
Borçlanma Kanunu ile Hazine Müsteşarlığından sorumlu Bakanın ilgili yılın Bütçe açığı
kadar net iç ve dış borçlanma yapmaya, bu borçlanmayı belli bir oranda artırmaya, ihraç
edilecek borçlanma senetlerinin çeşitlerine, satış yöntemlerine, faiz koşullarına,
vadelerine ve bunlarla ilgili diğer şartları belirlemeye yetkili olduğu belirlenmektedir.
Bakan, bu yetkisini, yetki devri onayı ile Hazine Müsteşarlığına devretmektedir.
Söz konusu kanun, Kamu mali yönetimindeki temel yasalardan birisi olup borç ve alacak
yönetiminde mali disiplinin, şeffaflığın ve etkinliğin artırılması amacına yönelik olarak
önemli düzenlemeler içermektedir.

Mali disiplinin artırılması
o Türkiye Cumhuriyeti adına mali yükümlülük yaratacak iç ve dış borçlanma
ile Hazine garantileri ile ilgili işlemlerin tek bir yetkili otorite tarafından
gerçekleştirilmesini teminen Hazine’den sorumlu Bakan yetkili kılınmıştır.
Bunun yanısıra, kamu borçlanma mevzuatı tek bir çatı altında toplanmış
ve borçlanma ve kamu alacaklarına ilişkin kavramlarda yeknesaklık
sağlanmıştır.
o Kanunla borçlanma limiti yeniden düzenlenmiş olup borçlanma limiti iç ve
dış borçlanmayı kapsayacak şekilde aşağıdaki şekilde hesaplanmaktadır.
Net Borçlanma Limiti = Bütçe Başlangıç Ödenekleri Toplamı – Tahmin Edilen Bütçe
Gelirleri
240
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Kanun kapsamında borçlanma limitine yönelik olarak getirilen yenilikler aşağıda
özetlenmektedir.
Önceki Uygulama
• Limit “net iç borç kullanımı”nı esas almaktadır.
• Limit %15 oranında artırılabilir.
• Özel Tertip İç Borçlanma Senetleri (İkrazen ihraç edilenler hariç olmak üzere) limite
dahil değildir.
• İkrazen İhraç Edilen Özel Tertip İç Borçlanma Senetleri limite dahil değildir.
• Limit ek bütçelerle değiştirilebilir.
Mevcut Uygulama
• Limit “net borç kullanımı”nı esas almaktadır.
• Limit %5 oranında artırılabilir. Bakanlar Kurulunun ilave %5 artırma yetkisi vardır
• Özel Tertip İç Borçlanma Senetleri (İkrazen ihraç edilenler hariç olmak üzere) limite
dahildir.
• İkrazen İhraç Edilen Özel Tertip İç Borçlanma Senetleri limite dahil değildir. Ancak ilgili
yıl bütçe kanununda ikraz limiti ayrıca belirlenir.
• Limit ek bütçelerle değiştirilemez.

Şeffaflığın artırılması
o
o

Kanunla getirilen düzenleme çerçevesinde borçlanmaya ilişkin veri ve
değerlendirmelerin yer aldığı Borç Yönetimi Raporu hazırlanmakta ve
yayınlanmaktadır.
Hazine’nin bağlı olduğu Bakan’ın, yılda bir defadan az olmamak üzere,
özel gündemle yapılacak toplantı çerçevesinde, borç yönetimine ilişkin
hususlarda TBMM Plan ve Bütçe Komisyonu’nu bilgilendirmesi hükmü
getirilmiştir.
Borç ve Alacak Yönetiminde Etkinliğin Artırılması
Finansman ihtiyaçlarının, orta ve uzun vadede mümkün olan en düşük maliyet ve makul
düzeyde bir risk oranı çerçevesinde karşılanacağı ve borçlanma stratejisinde mevcut
risklerin izleneceği ve değerlendirileceği, aktif risk yönetimi yapılacağı, devlet borçlanma
senetleri için etkin bir piyasa oluşturulacağı şeffaflık ve hesap verilebilirliğin esas
alınacağı ve devlet adına tek bir borçlanmaya otoritesinin mevcudiyeti gibi hususlar
hüküm altına alınmış bulunmaktadır.
o
Borç ve Risk Yönetimi Komitesinin oluşumu: Kanunun verdiği yetki
çerçevesinde çıkartılan yönetmelikle borç ve risk yönetiminde
koordinasyonun ve etkinliğin sağlanması amacıyla Hazine Müsteşarlığı
241
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
bünyesinde Borç ve Risk Yönetimi Komitesi oluşturulmuştur. Ayrıca, Kamu
Finansmanı Genel Müdürlüğü bünyesinde risk yönetiminden sorumlu bir
birim kurulmuştur.
o
Nakit hareketlerindeki uyumsuzluktan kaynaklanan kısa vadeli nakit
açıklarının finansmanı ve nakit yönetiminde etkinliğin artırılması amacıyla
para piyasalarında nakit işlem yapma olanağı sağlanmıştır. Para piyasası
nakit işlemleri stoku ilgili yıl bütçe başlangıç ödenekleri toplamının yüzde
ikisini geçemez.
o
Nakit Fazlalarının Nemalandırılması: Hazine hesaplarında oluşacak nakit
fazlalıklarını değerlendirmek amacıyla Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
aracılığıyla
nemalandırılmasına
yönelik
düzenleme
yapılmıştır.
Nemalandırmaya ilişkin usul ve esaslar Müsteşarlık ile Türkiye Cumhuriyet
Merkez Bankası arasında müştereken tespit olunur.
6.15.3.
İç Borçlanma Mekanizması
6.15.3.1. Hazine Tarafından İhraç Edilen Devlet İç Borçlanma
Senetleri ve Kira Sertifikaları
Devlet İç Borçlanma Senedi (DİBS) kavramı, Hazine tarafından yurtiçi piyasada ihraç
edilen borçlanma senetlerini ifade etmektedir. Kira sertifikaları ise, varlık kiralama
şirketlerince, kendi nam ve sertifika sahiplerinin hesabına ve yararına, satın almak veya
kiralamak suretiyle devralınan varlıkların finansmanını sağlamak amacıyla düzenlenen ve
sahiplerinin bu varlıklardan elde edilen gelirlerden payları oranında hak sahibi olmalarını
sağlayan menkul kıymetlerdir. Hazinece ihraç edilen DİBS’ler genel olarak vadeleri
dolmadan paraya dönüştürülmezken ikincil piyasalarda alınıp satılmaktadırlar. İlk olarak 3
Ekim 2012 tarihinde ihraç edilen Kira Sertifikaları da ikincil piyasada işlem görmektedir.
Türkiye’de DİBS’ ve Kira sertifikalarının en önemli müşterileri bankalardır. DİBS ve Kira
Sertifikalarının geri ödenmeme riskinin olmaması, ikincil piyasalarının işlek olması,
ihalelerde teminat olarak kullanılmaları, ve açık piyasa işlemlerine konu olması söz
konusu menkul kıymetlerin
bankalar tarafından tercih edilme nedenleri arasında
sayılabilir.
6.15.3.1.1. DİBS Türleri
DİBS’ler farklı açılardan sınıflandırılabilir. İhracı yapılan DİBS’ler vadelerine, ihraç
yöntemlerine, ihraç edildikleri para birimi cinsine, faiz ödeme türlerine, üzerlerinde kupon
taşıyıp taşımamalarına ve ihraç amacına göre sınıflandırabilir.
Vadeye Göre Sınıflandırma:
Hazine, Devlet İç Borçlanma Senetlerini vadelerine göre Devlet Tahvili ve Hazine Bonosu
olarak ihraç etmektedir;
242
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Devlet Tahvilleri, 1 yıl (364 gün) ve daha uzun vadeli,
Hazine Bonoları, ise 1 yıldan kısa vadeli iç borçlanma senetleridir.
Para Cinsine Göre Sınıflandırma:
İhraç para birimi cinsine göre döviz ve TL üzerinden senet ihraçları yapılabilmekte, döviz
üzerinden ihracı gerçekleştirilen senetler ise ya döviz cinsinden ya da dövize endeksli
olarak ihraç edilmektedir.
Döviz cinsi ve dövize endeksli senetler arasındaki en belirgin fark, döviz cinsinden
senetlerin borçlanma ve ödemelerine ilişkin işlemlerin dövizle yapılmasına karşın dövize
endeksli senetlerin borçlanma ve ödemelerinin belirlenen kur üzerinden hesaplanan TL
üzerinden yapılmasıdır.
Kupon durumuna göre sınıflandırma:
Kuponsuz senetler iskontolu olarak da adlandırılmaktadır. Söz konusu senetlerin faiz
ödemesi anapara ile birlikte vade sonunda yapılır. Senetlerin satış fiyatları ile her bir
senedin vade sonunda ulaşacağı nominal tutar arasındaki fark senedin üzerinde taşıdığı
ve yatırımcının elde edeceği faiz kazancı olacaktır.
Bu noktada, Kuponsuz senetler, “ihraç tarihinde iskonto edilmiş fiyat ile satılan, vadesi
boyunca herhangi bir kupon ödemesi olmayan, yatırımcı için getirisi nominal değer ile
iskontolu (satış) fiyatı arasındaki fark üzerinden hesaplanan sabit getirili senetler” olarak
tanımlanabilir.
Kuponlu senetler ise, itfa olana kadar senedi elinde bulunduran yatırımcısına belirli
dönemlerde nakit akımı sağlayan senetler olarak ifade edilebilir. Kuponsuz senetler,
iskonto esasına göre satışa sunulurken, kuponlu senetler üzerinde yazılı nominal değer
(100 TL/10000 USD/10000 Euro) üzerinden iskontolu veya primli olarak
satılabilmektedir.
Faiz tipine göre sınıflandırma:
Kuponsuz senetler sabit getirili senetlerdir. Kuponlu senetler ise sabit veya değişken faiz
ödemeli olarak ihraç edilebilir.
Sabit faiz ödemeli senetler için kupon ödeme dönemlerinde veya vade sonlarında
ödenecek faiz miktarları, senetlerin ihraç gününde belliyken, değişken faiz ödemeli
senetlerde ilgili büyüklükleri “bir değere endekslemek” söz konusudur. Söz konusu
senetlerde ayrıca ek bir getiri (spread) uygulamasına da yer verilebilmektedir. Değişken
faiz ödemeli senetler, menkul kıymetin vadesi boyunca faiz oranında oluşabilecek aşırı
volatiliteye ilişkin yatırımcının üstlenmesi olası faiz riskinin azaltılması temeline dayanır.
Finansman Amacına Göre Sınıflandırma:
Bütçe Finansmanı Amacı Dışında İkrazen İhraç Edilen Özel Tertip Devlet İç
Borçlanma Senetleri: Bütçenin finansmanı dışında, Hazine’ye herhangi bir nakit girişi
243
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
olmadan, borcun niteliğine göre kuruluşlarla Hazine arasında bir borç alacak ilişkisi
doğurmak üzere “ikrazen” ihraç edilen özel tertip iç borçlanma senetleridir.
Bütçe Finansmanı Amacıyla İhraç Edilen Özel Tertip Devlet İç Borçlanma
Senetleri: İlgi bütçe yılında ödenek ayrılması yoluyla ihracı gerçekleştirilebilen ancak
Hazine hesaplarına nakit girişi sağlamayan senetlerdir.
Bütçe Finansmanı Amacıyla İhraç Edilen Devlet İç Borçlanma Senetleri: Bütçe
açığının finansmanı amacıyla ihraç edilen ve Hazine hesaplarına nakit girişi sağlayan
senetlerdir.
6.15.3.1.2. Kira Sertifikalarının Özellikleri
TL cinsi kira sertifikalarının her biri nominal 100 TL değerinde olup, 2 yıl vadeli 6 ayda
bir kira ödemeli olarak ihraç edilmiştir. Kira sertifikaları, İstanbul Menkul Kıymetler
Borsası Borçlanma Araçları Piyasasında işlem görmektedir. Kira sertifikaları, 4734 sayılı
Kamu İhale Kanunu uygulamasında teminat olarak kabul edilecek ve Hazinece satılan
Milli Emlak bedellerinin ödenmesinde kabul edilecektir.
6.15.4. Hazinece Yapılan DİBS ve Kira Sertifikası İhraç
Yöntemleri
1. İhale Yöntemi
İhale süreci Hazine tarafından yürütülmekte olup Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
bu süreçte Hazine’nin mali ajanı olarak görev almaktadır.
Hazine her ayın son iş günü açıkladığı iç borçlanma stratejisi çerçevesinde, takip eden üç
ayda gerçekleştirilecek ihalelerin tarihini, valör tarihini, ihraç edilecek senetlerin türünü
(döviz, TL, kuponlu, kuponsuz vs) ve vadesini duyurmaktadır.
İhalelere ilişkin detay duyuru ise ihalelerden önceki haftanın son işgünü yapılmakta ve
Hazine internet sayfasından (www.hazine.gov.tr) duyurulmaktadır. Söz konusu duyuru
basın ve yayın organlarına da geçilir.
İç borçlanma ihaleleri genellikle Salı günleri yapılır. İç borçlanma ihaleleri tüm tüzel ve
gerçek kişilere açıktır. İhalelere tüm bankalar, aracı kurumlar, şirketler, özel finans
kuruluşları ve bireysel yatırımcılar katılabilmektedir.
İhale teklifleri TCMB’ye faks, on-line ve EFT (Elektronik Fon Transferi) Sistemi aracılığıyla
ve/veya TCMB şubelerine bizzat şahısların başvurusu ile yapılır.
İhale katılımcıları, saat 12.00’dan önce olacak şekilde, ihaleye fiyat ve (nominal) miktar
tekliflerinde bulunurlar.
244
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Her bir katılımcı istediği sayıda teklif verebilir. Gerçek ve tüzel kişiler, TL cinsi ihalelerde
aynı fiyatlardan nominal olarak en düşük 1.000 TL en yüksek 500 milyon TL ve 1 TL’nin
katları şeklinde teklif verebilirler. Ayrıca, aynı fiyattan verilen teklif tutarlarının toplamı
500 milyon TL’yi geçemez.
Gerçek ve tüzel kişiler, ABD Doları cinsi ihalelerde aynı fiyatlardan nominal olaraken
düşük 10.000 ABD Doları, en yüksek 100 milyon ABD Doları tutarında; Avro cinsi
ihalelerde en düşük 10.000 Avro, en yüksek 100 milyon Avro tutarında ve 10.000 ABD
Doları veya Avro’nun katları şeklinde teklif verebilirler. Ayrıca, aynı fiyattan verilen teklif
tutarlarının toplamı 100 milyon ABD Doları veya Avro’yu geçemez.
İhaleye katılanlar (Piyasa Yapıcı bankalar ile kamu kurum ve kuruluşları hariç) teklif
ettikleri miktarın % 1’ini, ihaleden önce teminat olarak yatırmak zorundadırlar. Valör
günü DİBS almaya hak kazandığı halde yükümlülüğünü yerine getirmeyen katılımcıların
teminatlarına Müsteşarlık tarafından el konmaktadır. Ayrıca, sözkonusu katılımcıların
sonraki ihalelere teklif vermek istediklerinde %1 yerine %20 teminat yatırmaları
gerekmektedir. %20 teminat yatırdığı halde aynı davranışı tekrarlayan katılımcılar %100
teminat yatırmak zorundadırlar. Döviz cinsi ihalelere TCMB şubeleri aracılığıyla katılacak
gerçek ve tüzel kişiler, verecekleri ABD Doları veya Avro cinsinden nominal teklifin
yüzde 1’i tutarında efektifi ya da bu tutarın ihale günü için geçerli TCMB tarafından
Resmi Gazete’de yayımlanan gösterge niteliğindeki döviz alış kuru üzerinden hesaplanan
TL karşılığını teminat olarak yatıracaklardır. İhaleyi kazanamayan tekliflere ait TL, ABD
Doları veya Avro efektif teminat tutarları ihale günü iade edilecektir. İhaleyi kazanan
tekliflere ait TL teminat tutarları valör günü ihale bedelinin tamamı ödendikten sonra
katılımcıya iade edilecektir. İhaleyi kazanan tekliflere ait ABD Doları ya da Avro efektif
teminat tutarları ise ihale bedelinin tamamından düşülecek ve katılımcı valör günü bu
şekilde hesaplanan fark bedelini yatıracaktır.
Kamu Kuruluşlarına ve Piyasa Yapıcısı olan bankalara ihale öncesinde saat 10:30’a kadar
taleplerini bildirmeleri kaydıyla ihale sistemine göre; ihalede oluşacak fiyattan ya da
ortalama fiyattan teklif verme yani Rekabetçi Olmayan Teklif (ROT) verme hakkı
tanınmıştır. İhale günü saat 10:30’a kadar ROT yolu ile DİBS almak isteyen kamu
kurumlarının almak istedikleri net tutarı Merkez Bankasına faksla bildirmeleri
gerekmektedir. Kamu kuruluşlarının ROT tekliflerinin tamamı karşılanırken, Piyasa Yapıcı
bankaların teklifleri Hazinece belirlenen bir orandan kısmen karşılanabilmektedir. ROT
satış sonuçları ihale günü saat 11:00’de kamuoyuna duyurulur. Kamu kurum ve
kuruluşları rekabetçi olmayan teklif yoluyla TL cinsi DİBS ihalelerinde kazandıkları tutarı,
talep etmeleri halinde Hazine hesaplarına ABD Doları veya Avro olarak yatırabilirler. Bu
takdirde yatırılacak tutar valör günü için geçerli olacak Türkiye Cumhuriyet Merkez
Bankası tarafından Resmi Gazete’de yayımlanan gösterge niteliğindeki döviz alış kuru
üzerinden hesaplanacaktır.
İhale günü TCMB’ye gelen tüm rekabetçi teklifler saat 12:00’den sonra yüksek fiyattan
düşük fiyata (düşük faizden yüksek faize) göre sıralanır.
245
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Herhangi bir katılımcının hatalı teklif girmesi durumunda, teklif verilmesine ilişkin sürenin
dolmasından önce olmak kaydıyla, ilgili katılımcı hatalı teklif girdiğini ve söz konusu
teklifin iptaline ilişkin talebini faks ve telefon yoluyla Müsteşarlığa ve TCMB’ye bildirir.
Hatalı teklifin iptaline yönelik faks yazısının aslı 3 iş günü içinde Müsteşarlığa ve
TCMB’ye iletilir. Katılımcının hatalı teklifine dair iptal talebi Müsteşarlık tarafından ihaleye
ilişkin
bütün
teklifler alındıktan sonra
değerlendirilir. Söz konusu teklifin iptali
Müsteşarlığın takdirindedir.
Ayrıca, Hazine tarafından ihaleden önce belirlenerek ilan edilen ihale değerlendirme
yöntemine göre hazırlanan teklif listelerinde her fiyat seviyesinde elde edilecek kümülatif
hasılat, satılacak nominal tutar, ortalama, basit ve bileşik faiz oranları görülebilmektedir.
İhale listesi TCMB tarafından hazırlandıktan sonra değerlendirilmek üzere Hazine’ye
gönderilmektedir. Hazine, mevcut koşullar çerçevesinde tüm teklifleri inceler ve ihalede
kabul edebileceği en düşük fiyatı belirler. Bu fiyat, kesme noktasıdır. Bunun üzerindeki
tüm teklifler kabul edilecek; altındakiler ise reddedilecektir. Hazine kesme noktasına
karar verdikten sonra tüm teklif sahiplerine bildirilmek üzere TCMB’ye iletir.
İhale Fiyatlama Sistemi:
Çoklu Fiyat İhalesi: İhaleye gelen tüm teklifleri içerisinden Hazine’nin borçlanma
ihtiyacının minimum maliyet ile karşılanabilmesi amacına en uygun ortalama faizi göz
önünde bulundurarak belirlediği en düşük fiyat seviyesinden daha yüksek fiyatta teklif
gönderen tüm katılımcılar kendi teklif ettikleri fiyattan ihaleden DİBS almaya hak
kazanmaktadırlar.
Tek Fiyat İhalesi: İhaleye gelen fiyat teklifleri içerisinde Hazine’nin borçlanma
maliyetini minimize eden bir fiyatın belirlenmesi ve söz konusu fiyattan daha cazip teklif
gönderen tüm katılımcıların almak istedikleri DİBS tutarını kendi teklif ettikleri fiyattan
değil Hazine’nin belirlediği en düşük fiyattan almaları şeklinde gerçekleşir. Tek fiyat
yöntemiyle değerlendirilen bir ihaleden almaya hak kazanan katılımcıların hepsi aynı
getiriyi elde edeceklerdir.
Geçmiş dönemlerde içinde bulunulan dönemin koşullarına göre tek fiyat veya çoklu fiyat
sistemi uygulanmış olup mevcut durumda Hazine DİBS ihalelerinde çoklu fiyat sistemi
uygulaması geçerlidir.
2. “TAP” Yöntemi
Bu yöntemde, yatırımcılar türü, vade ve faiz yapısı ve satış süresi Hazinece önceden
belirlenen senetleri Merkez Bankasından satın alabilmektedir. Yatırımcılar Merkez
Bankasından alana kadar bu senetlerin mülkiyeti Hazine’ye aittir. Merkez Bankası “TAP”
satışları süresince sadece aracı ve depolayıcı görevi görmektedir.
Bu yöntemle yapılan ihraç süresi, bir gün olabileceği gibi, senetler daha uzun süre ile
satışta kalabilir. Senetlerin birden fazla gün satışta kalması durumunda, ilan edilen faiz
oranı üzerinden her gün için fiyat belirlenip bu fiyatlar üzerinden satış gerçekleştirilir.
246
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Piyasa Yapıcılığı Sistemi uygulandığı dönemlerde Piyasa Yapıcılığı Sözleşmesi gereği TAP
satışlarından sadece Piyasa Yapıcı bankalar yararlanabilmektedir.
3. Doğrudan Satış Yöntemi
Hazine; doğrudan satış yöntemi ile kamu kurumları, bankalar ile diğer finansal
kuruluşlara özel tertip DİBS ve Kira Sertifikaları ihraç edebilmektedir.
Özelliği başlangıçta kime, ne kadar ve hangi koşullara sahip senetlerin satılacağının belli
olmasıdır. Hazine tarafından piyasa koşulları çerçevesinde senedin faizi belirlenerek karşı
tarafla da mutabakat sağlanarak senet ihracı gerçekleştirilmektedir. Daha önce ihraç
edilmiş olan bir senet için de doğrudan satış söz konusu olabilmektedir. Senedin ihraç
fiyatının üzerine işlemiş faizi de eklenerek hesaplanan fiyat üzerinden ihraç
gerçekleştirilmektedir.
4. Halka Arz Yöntemi
Yatırımcı tabanının genişletilmesi amacıyla, kamu bankaları, özel bankalar ve aracı
kurumlar aracılığı ile halka doğrudan DİBS ihracı gerçekleştirilmektedir. Bu yöntem
piyasaya bireysel yatırımcılar açısından cazip yeni bir enstrüman sunularak alıcı
tabanının genişletilmesine imkan tanımaktadır. Piyasa Yapıcılığı Sistemi uygulandığı
dönemlerde, halka arz yoluyla satışlara sadece Piyasa Yapıcı bankalar aracılık
edebilmektedir.
Halka Arz yönteminde Hazine öncelikle, ihraç edilecek senet için koşulları belirler. İhraç
koşulları, ihraç miktarı, senedin vade ve faiz koşulları, halka arza aracılık edecek
bankalar ve aracı kurumlar, bunlara ödenecek komisyon oranı ile senetlerin ne kadar
süre boyunca satışta kalacağı hususlarını içermektedir.
Halka arz yolu ile satılan senetler, ilan edilen süre boyunca satışa açıktır. Hazine ihraç
edilecek senetlerin günlük fiyatlarını her gün için belirler ve aracılık yapan kuruluşlara ve
kamuoyuna bildirir.
6.15.5.
Piyasa Yapıcılığı Uygulaması
Kamu borç yönetiminin etkinleştirilmesi ve kamu borçlanmasında istikrarın sağlanması,
Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) ikincil piyasasının derinleştirilmesi ve finansal
sistemin geliştirilmesi amaçlarıyla Piyasa Yapıcılığı sistemi uygulanmaktadır.
Piyasa Yapıcılığı uygulaması çerçevesinde Piyasa Yapıcı bankaların DİBS birincil ve ikincil
piyasalarına ilişkin olarak birtakım hak ve yükümlülükleri mevcuttur.
Piyasa Yapıcılığı Sözleşmesi Çerçevesinde Piyasa Yapıcılara Tanınan Başlıca Haklar:

ihalelere teminatsız katılım
247
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR







rekabetçi olmayan teklif verme hakkı
ihale sonrası alım hakkı
TAP satışlarından faydalanabilme ve halka arza aracılık etme hakkı
geri alım ve değişim ihalelerine katılma hakkı
Hazinenin para piyasasında yapacağı nakit işlemlerine taraf olma hakkı
Merkez Bankası bünyesindeki DİBS Ödünç İşlemleri Piyasasında DİBS ödünç
alma-verme işlemlerine taraf olma hakkı
danışma kurulu toplantılarına 2 temsilci ile katılabilme
İhale Sonrası Teklif : Piyasa Yapıcı bankalar valör günü saat 14:00’e kadar ihale
sonrası teklif verebilir. İhale sonrası teklif yoluyla satış tutarı uygulamadaki ihale
sistemine göre iki şekilde hesaplanmaktadır. Tek fiyat ihale sisteminde her bir Piyasa
Yapıcıya söz konusu tekliflerin karşılanmasıyla yapılacak satışların azami tutarı, Piyasa
Yapıcının ihalede aldığı net tutarın (rekabetçi olmayan tekliflerin karşılanması yoluyla
yapılan satışlar hariç) %20’si kadardır. Çoklu fiyat ihale sisteminde ise her bir Piyasa
Yapıcıya, ihalede oluşan ortalama fiyatın üstünde kalan (ortalama fiyat ve rekabetçi
olmayan tekliflerin karşılanması yoluyla yapılan satışlar hariç) net teklifleri toplamının
%40’ı kadar ortalama fiyat üzerinden ihale sonrası satış yapılır.
Ayrıca, Piyasa Yapıcı bankalara Merkez Bankası tarafından da birincil piyasadan satın
aldıkları ve itfa olmamış net Devlet İç Borçlanma Senedi tutarının % 7’sine kadar ilave
APİ işlemi yapabilme hakkı tanınmıştır.
Piyasa Yapıcılığı Sözleşmesi Çerçevesinde Piyasa Yapıcıların Yükümlülükleri:
Birincil piyasaya ilişkin olarak; Piyasa Yapıcı bankalar,
(a) her üç aylık dönem için asgari olarak Müsteşarlık tarafından ihale yoluyla ihracı
programlanan veya ihraç edilen DİBS’lerin net tutarının 0.6 ile çarpılması ve piyasa
yapıcı sayısına bölünmesi ile bulunan tutarı,
(b) aylık asgari olarak Müsteşarlık tarafından ihale yoluyla ihracı programlanan veya
ihraç edilen DİBS’lerin net tutarının 0.36 ile çarpılması ve piyasa yapıcı sayısına
bölünmesi ile bulunan tutarı birincil piyasadan almakla yükümlüdür. En az alım
yükümlülüğünün hesaplanmasında Müsteşarlığın ilan ettiği borçlanma programındaki
ihale yolu ile borçlanma hedefi tutarı ile aynı dönem için ihale yolu ile borçlanmanın
gerçekleşme tutarlarından hangisi düşük ise o dikkate alınır. Bu tutarın hesaplanmasında
ihale sonrası teklif yoluyla yapılan satışlar dikkate alınmazken rekabetçi olmayan teklif
yoluyla yapılan satışlar hesaplamaya dahil edilir. C)Alım yükümlülükleri 0-3 yıl vadeli
senetlerde (3 yıl dahil) 1, 3-5 yıl vadeli senetlerde (5 yıl dahil) 1,2, 5-10 yıl vadeli
senetlerde (10 yıl hariç) 1,4 ve 10 yıl ve üzeri vadeli senetlerde 1,6’lık katsayılarla
ağırlıklandırılarak hesaplanır. Piyasa Yapıcının herhangi bir ayda aylık yükümlülüğünden
fazla almış olduğu tutar bir sonraki ay yükümlülüklerinden mahsup edilir. Mahsup işlemi
yapılırken Piyasa Yapıcının katsayı ile ağırlıklandırılmamış alım tutarı esas alınır.
İkincil piyasaya ilişkin olarak; Piyasa Yapıcı bankalar İMKB İMKB Borçlanma Araçları
Piyasasında Müsteşarlıkça ölçüt ihraç olarak belirlenen dokuz senetten, dördü sabit faizli,
biri değişken faizli ve biri TÜFE’ye endeksli olmak üzere belirlediği altı ölçüt kıymet için
248
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
asgari 3 ay süreyle için belirli sınırlar içinde ve belli saatler arasında sürekli olarak alımPiyasa Yapıcı
satım kotasyonu vermek suretiyle likiditeyi sağlamakla yükümlüdür.
kotasyon verirken aşağıda belirtilen koşulları sağlamakla yükümlüdür:
o
Kotasyonlar İMKB Borçlanma Araçları Piyasasının açık olduğu her gün 9:4512:00, 13:15-16:00 saatleri arasında verilir.
o
Alım-satım kotasyonlarının asgari büyüklüğü nominal 5 milyon TL’dir.
o
Kotasyonlar, kuponlu DİBS’ler için fiyat üzerinden verilir ve alım-satım
fiyatları arasındaki açıklık azami 50 kuruştur. Kuponsuz DİBS’ler için
kotasyonlar yıllık basit faiz üzerinden verilir ve kotasyonlar arası açıklık,
alım kotasyonunun denk geldiği faiz aralığına göre aşağıda verildiği
şekildedir:
Faiz Aralığı
Alım Satım Kotasyonları
(Alım kotasyonu için)
Arasındaki Azami Açıklık
(faiz puanı)
o
Verilen
- % 9,99
0,13
%10,00 - %19,99
0,25
%20,00 ve üzeri
0,50
kotasyonlardan
işlem
gerçekleşmesi
sonucunda
kotasyon
büyüklüklerinin 5 milyon TL’nin altına düşmesi veya herhangi bir nedenle
kotasyonların geri çekilmesi durumunda, Piyasa Yapıcı 5 dakikalık bir süre
içinde kotasyonlarını yeniler.
o
Sözleşme çerçevesinde verilecek kotasyonlar “PY” ek koduyla girilir.
o
İkincil
piyasada
kotasyon
verme
yükümlülüklerine
ilişkin
ihlaller
hesaplanırken;ilgili ayda tüm Piyasa Yapıcılarca gerçekleştirilen toplam
ihlallerin sayı ve süre ihlali bazında ayrı ayrı ortalaması alınır. Piyasa
Yapıcının gerçekleştirdiği sayı ve sure ihlallerinin her ikisinin de aylık
ortalamalarının üzerinde kalması durumunda Piyasa Yapıcı ihlal yapmış
sayılır. Aylık ortalama ihlal sayısının 1’in altında olması durumunda
ortalama ihlal sayısı 1 kabul edilir.
o
Piyasa Yapıcı, İMKB Tahvil ve Bono Piyasasında, Müsteşarlık tarafından
belirlenen ölçüt ihraçlar için alım-satım kotasyonu verme yükümlülüğünü
yerine getirirken karşılaştığı teknik arızalara ilişkin bilgileri, detayları ile
birlikte, teknik arızanın oluştuğu günü takip eden 3 (üç) iş günü içerisinde
İMKB Tahvil ve Bono Piyasası Müdürlüğüne ve Müsteşarlığa bildirmekle
yükümlüdür.
249
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
6.16. Kamu Açıklarının Ve Kamu Borçlanmasının Mali
Piyasalar Ve Genel Ekonomi Üzerindeki Etkisi
6.16.1.
Mali Piyasalar Üzerindeki Etkiler
Yüksek kamu açıkları ve bu açıkları kapatmak için kamu tarafından yapılan borçlanmalar
mali piyasalar ve genel ekonomi üzerinde hem doğrudan hem de dolaylı etkiler
yaratmaktadır.
Hazine ihalelerinde yapılan satış miktarları ve ihale sonucunda çıkan faiz oranları mali
piyasaları doğrudan etkileyebilmektedir. Örneğin;

Hazine itfasında piyasaya çıkan likiditenin ihale ile Hazine’ye geri dönmeyen kısmı
döviz ya da hisse senedi fiyatlarını etkileyebilir.

Hazine ihalelerinde oluşan faiz oranları DİBS ikincil piyasa faizlerini doğrudan
etkilemektedir. Bu faizler de hem daha sonraki Hazine ihale faizlerini hem de
döviz fiyatlarını etkilemektedir.
6.16.2.
Genel Ekonomi Üzerindeki Etkiler
i) Yüksek Reel Faiz
Kamu açıklarının büyüklüğü dolayısıyla Hazine, küçük ve sığ para piyasalarında çok
büyük bir paya sahiptir. Piyasada tek alıcı olmasına rağmen Hazine faizleri
belirleyememekte ve bazı dönemlerde yüksek reel faiz ödemektedir.
Borçlanmanın maliyetini etkileyen önemli bir unsur belirsizliktir. Belirsizlik nedeni ile
talep edilen risk primi arttıkça reel faizler yükselmektedir. Yüksek reel faizler
tasarrufların yatırıma dönüşmesinin önünde büyük engeldir. Tasarruflar kamu açıklarına
aktarılmaktadır.
Yüksek reel faizler nedeniyle verimlilik ve tasarrufa dönük çabalar anlamsızlaşır. Bir özel
sektör kuruluşunun büyük çabalarla verimliliği artırarak elde edeceği gelir devlete borç
vererek elde edebileceği gelirden çok düşük kalabilir.
ii) Dışlanma Etkisi
Kamu kesimi açıklarını iç piyasalardan finanse ederken, ekonomideki tasarrufları kamu
kesimine aktarmakta ve özel kesimin kullanacağı fonları sınırlamaktadır.
Para piyasalarında Hazine’nin baskınlığı özel sektörün borç senedi ihraç etmesini
zorlaştırmaktadır.
250
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Kamu kesiminin aşırı borçlanması, bankacılık kesiminin fonksiyonunu değiştirmektedir.
Bankacılık kesimi fonları, fazlası olanlardan ihtiyacı olanlara aktarmak yerine, geliri daha
cazip olan DİBS’lere kaydırmaktadır.
Yatırım ve üretim yoluyla istihdam yaratmaları beklenen firmalar da, karlarının büyük
kısmını DİBS’lerden elde ettikleri faiz gelirinden sağlamaktadırlar.
iii) Enflasyon Etkisi
Kamu kesiminin iç piyasalardan aşırı fon talebinde bulunması dolaylı olarak parasal
genişlemeyi artırmaktadır. Para miktarının artışı paraya olan taleple ilgilidir.
Kamu açıklarının devamlı surette piyasadan borçlanmak sureti ile finanse edilmesi
yönteminde kamu kesiminin talebinin piyasadaki mevcut fonlarla karşılanamaması
durumunda para arzı genişleyecek, yani piyasalarda yeni fonlar yaratılması yönünde
baskı oluşacaktır.
Kamu kesiminin piyasadaki fonlara olan aşırı talebi enflasyonist etkide bulunacaktır.
Bütçe açığının arttığı dönemlerde genellikle özel sektörün girdisi, hammaddesi olan
kamu sektörü ürünlerine zam yapılarak gelirler artırılmaya çalışılmakta, yapılan bu
zamlarda enflasyonu artırmaktadır.
iv) Gelir Dağılımına Etkisi
Faiz oranları gelir dağılımı üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Enflasyonun yüksek
olduğu dönemlerde, tasarruf sahipleri satın alma güçlerinin azalmaması için faiz geliri
elde etmeyi tercih ederler. Bu şekilde ellerinde fon fazlası bulunanlar kendilerini
enflasyona karşı korumuş olurlar.
Devlete borç veremeyenlerin gelirleri bir yandan enflasyon nedeni ile azalırken diğer
yandan bu kişilerin ödediği vergiler devlet borç faizi ödemesinde kullanılmaktadır.
Devlet borçlanmasındaki faiz oranlarının gelir dağılımında bozucu etki yaratmaması için
reel faiz oranlarının büyüme hızına eşit yada altında olması gerekir.
v) Dış Ticaret ve Ödemeler Dengesi Etkisi
Döviz kurları ve fazi oranlarınlarındaki volatilite, Türkiye’ye ilişkin olarak uluslararası
piyasalarda yapılan değerlendirmelerin değişmesine yol açmakta ve ekonominin net dış
pozisyonunu değiştiren yeni sermaye akımlarına neden olmaktadır.
Faiz oranlarının yüksekliği, enflasyon oranının yükselmesi ile birleşerek döviz kurları
üzerinde baskı oluşturmaktadır. Kurlardaki artış yurtdışından hammadde ve aramal
ithalatına bağımlı olan sanayi kesimini olumsuz etkilemekte, üretimin, dolayısı ile ithalata
dayalı ihracatın azalmasına yol açmaktadır.
251
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
6.17. Borsa Dışı Tahvil Ve Bono Piyasası
6.17.1.
Bankalararası TL Piyasası
Bankalar, Türk Lirası alışverişlerini TCMB bünyesindeki Bankalararası Para Piyasası'ndan
TCMB kotasyonları ile yapabildikleri gibi ikincil piyasa olarak da adlandırılan piyasada özel
bir düzenlemeye tabi olmadan kendi aralarında da yapabilmektedirler. TCMB bünyesinde
yapılan her işlem için teminat alınmasına rağmen bankaların kendi aralarında fon
alışverişinde herhangi bir teminat istenmemektedir. İşlemlerin teminatsız yapılmasından
dolayı bankalar işlem yapabilecekleri bankalara ve işlem miktarına sınırlama
getirmişlerdir. Buna piyasada kısaca "line" denilmektedir. Her banka ancak "line"ı olan bir
bankayla ve "line" limitleri dahilinde işlem yapabilmektedir. Bankaların kendi aralarında
yaptıkları işlemlerin hacmi konusunda istatistiki bilgi toplanmadığı için tahmin yapabilmek
zordur. İşlemler telefonla pazarlık usuluyle yapılabildiği gibi bilgi dağıtım firmalarının
dialing imkanlarından faydalanarak da yapılabilmektedir. Bu piyasada işlem oranları
piyasadaki likidite ve bankaların nakit akışına göre belirlenmekte olup piyasadaki
likiditenin artması ve bankaların nakit ihtiyaçlarının azalması borç verme oranlarını
düşürmekte likiditenin azalması ve bankaların borç ihtiyacının artması oranları
arttırmaktadır.
6.17.2.
Bankalararası Repo Piyasası
Aracı kuruluşlar repo işlemlerini IMKB bünyesindeki Repo-Ters Repo Pazarı'nda
yapabildikleri gibi kendi aralarında özel bir düzenlemeye tabi olmadan yapabilmektedirler.
Aracı kuruluşlar repo işlemlerini daha çok IMKB bünyesindeki Repo-Ters Repo Pazarı'nda
yapmalarına rağmen IMKB'nin kendilerine tanınan limitleri yetersiz geldiğinde işlemleri
kendi aralarında yapmayı tercih etmektedirler. Tüm ikincil piyasalarda olduğu gibi bu
piyasada da ancak "line"ı olan bankalarla ve "line" limitleri dahilinde işlem
yapılabilmektedir. Bu piyasada işlemler telefonla pazarlık yada bilgi dağıtım firmalarının
dialing imkanlarından faydalanırak yapılmaktadır. Piyasada oranlar daha çok IMKB RepoTers Repo Pazarı'nda gerçekleşen oranlar baz alınarak tesbit edilmektedir.
6.17.3.
Bankalararası Tahvil Piyasası
Aracı kuruluşlar tahvil ve bono doğrudan alım ve doğrudan satım işlemlerini IMKB
bünyesindeki Kesin Alım-Satım Pazarı'nda yapabildikleri gibi kendi aralarında özel bir
düzenlemeye tabi olmadan yapabilmektedirler. Aracı kuruluşlar, tahvil doğrudan alım ve
doğrudan satım işlemlerini daha çok IMKB bünyesindek Kesin Alım-Satım Pazarı'nda
yapmalarına rağmen IMKB'nin kendilerine tanıdığı limitlerin yetersiz geldiği durumlarda
özellikle ileri valörlü işlemlerini kendi aralarında yapmayı tercih etmektedirler. Tüm
ikincil piyasalarda olduğu gibi bu piyasada da işlemler ancak "line"ı olan bankalarla ve
"line" limitleri dahilinde yapılabilmektedir. Bu piyasada işlemler telefonla pazarlık yada
bilgi dağıtım firmalarının dialing imkanlarından faydalanırak yapılmaktadır. Piyasada
252
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
oranlar daha çok işlemlerin büyük bölümünün gerçekleştiği IMKB Kesin Alım Satım
Pazarı'nda gerçekleşen oranlar baz alınarak tesbit edilmektedir.
6.17.4.
Tescil İşlemleri
Banka ve aracı kurumlar tarafından İMKB'de işlem gören veya İMKB kaydında olan
menkul kıymetler ile ilgili olarak İMKB dışında yapılan alım-satım işlemlerinin İMKB’nin
belirlediği şartlarla İMKB’ye tescil ettirilmesi zorunludur.
Kesin alış ve kesin satış işlemlerinde işlemin valörü, repo ve ters repo işlemlerinde ise
işlemin bitiş valörü dikkate alınarak bildirim tarihi itibarıyla 7 iş günü geçmemiş
işlemlerin tescili yapılır.
6.18. Borsa Payı ve Tescil Ücretleri
6.18.1.
Borsa Payı
Borsa payı, Borçlanma Araçları Piyasası Yönetmeliği’nde yeralan hükümler çerçevesinde
uygulanır.
Repo işlemlerinde tahsil edilecek borsa payı ve tescil ücreti, repo işlemi için geçerli olan
borsa payı ve tescil ücreti oranlarının repo süresi ile çarpılması sonucu belirlenir.
Döviz ödemeli menkul kıymet işlemlerinde, işlem günündeki T.C. Merkez Bankası döviz
alış kuru esas alınarak işlemin Türk Lirası tutarı hesaplanır ve Kesin Alım-Satım
Pazarı'nda gerçekleşen işlemler için uygulanan oran kullanılarak Borsa payı hesaplanır.
Yatırım fonları adına Piyasa’da saat 14.00-17.00 arasında yapılan aynı gün valörlü
işlemlerden Piyasa dışında gerçekleştirilerek Borsa’ya bildirimi yapılan işlemlere
uygulanan tescil ücreti oranında Borsa payı tahsil edilir.
Yürürlükteki oranlar ve ücretler aşağıdaki gibidir:
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI İŞLEMLERİ
Borsa Payı
(İşlem hacmi üzerinden yüz binde)
Kesin Alım Satım Pazarı
Alım/Satım
Saat 14:00-17:00 arası aynı gün valörlü alım
satım
Piyasa Yapıcı Kotasyonları üzerinden
gerçekleşen Piyasa Yapıcı Alım/Satım
Repo Ters Repo Pazarı
Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı
Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı
0,92125
2,00000
0,6909375
253
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Repo/Ters Repo İşlemleri
Saat 14:00-17:00 arası aynı gün valörlü repo/ters
repo işlemleri
Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı
0,4803125 x repo süresi
1,00000 x repo süresi
0,92125
TESCİL ÜCRETLERİ
Repo Ters Repo İşlemleri
O/N İşlemler (M)
O/N İşlemler (A)
Diğer Vadeler (M)
Diğer Vadeler (A)
Kesin Alım Satım İşlemleri
Alım/Satım (M)
Alım/Satım (A)
Tescil Ücretleri (Yüzbinde)
Tescil Ücreti
1
1
1*repo süresi
1*repo süresi
Tescil Ücreti
2
2
GECİKMELİ TESCİL ÜCRETLERİ
Repo Ters Repo İşlemleri
Tescil Ücretleri (Yüzbinde)
O/N İşlemler (M)
O/N İşlemler (A)
Diğer Vadeler (M)
Diğer Vadeler (A)
Kesin Alım Satım İşlemleri
Alım/Satım (M)
Alım/Satım (A)
Tescil Ücreti
1,25
1,25
1,25*repo süresi
1,25*repo süresi
Tescil Ücreti
2,5
2,5
6.18.1.1. İstisnalar
a) T.C. Hazine Müsteşarlığı tarafından ihraç edilen eurotahvillerin konu olduğu Borsa dışı
işlemler (kesin alım, kesin satım, repo, ters repo) Borsaya tescil ettirilir. Ancak 12 Şubat
2002 tarihinden itibaren Borsa dışında gerçekleştirilen eurotahvil işlemlerinden alınan
tescil ücreti oranı “ 0 ” olarak uygulanır.
b) Takasbank’ın kendi portföyüne yaptığı işlemler hariç, faaliyetleri geçici ya da sürekli
olarak durdurulmuş olan aracı kuruluşların portföy ve müşterilerine ait nakit, menkul
kıymet ya da teminatlar ile faaliyetlerine devam eden aracı kuruluşlara ait teminatlar ile
diğer fonların Takasbank tarafından borçlanma araçlarının alımı, satımı ya da ters repo
olarak değerlendirilmesi ve bu işlemlerin karşı kurum kodu ve hesabına işlem yapılan
aracı kuruluş kodunu da (hesap sahibinin aracı kuruluş olmadığı hallerde “M” kodu ile
yapılacak bildirimler) içerecek şekilde yapacağı tescil bildirimlerinden “0” tescil ücreti
alınır.
c) Faaliyetleri geçici ya da sürekli olarak durdurulan aracı kuruluşların İMKB nezdinde
bulunan nakitlerinin ya da borçlanma araçlarının değerlendirilmesi kapsamında, İMKB
tarafından gerçekleştirilen alım, satım ya da ters repo işlemlerinin, hesabına işlem
gerekleştirilen aracı kuruluş adına İMKB tarafından gerçekleştirilen tescil işlemlerinden
“0” tescil ücreti alınır.
d) “0” tescil ücreti uygulanan işlemlerin gecikmeli bildirimlerine de “0” tescil ücreti
uygulanır.
254
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
7. İMKB YURT DIŞI SERMAYE PİYASASI
ARAÇLARI PİYASASI EUROTAHVİL PAZARLARI
7.1. Genel Esaslar
7.1.1. İşlem Yapacak Aracı Kurumlar
Yurt Dışı Sermaye Piyasası Araçları Piyasası Eurotahvil Pazarlarında, İMKB Borçlanma
Araçları Piyasası kesin alım-satım işlem yapma yetkisi verilen banka ve aracı kurumlar,
aşağıda belirtilen teminat yükümlülüklerini yerine getirmeleri şartı ile işlem yapabilirler.
7.1.2. İşlem Görecek Menkul Kıymetler
Yurt Dışı Sermaye Piyasası Araçları Piyasası (“Piyasa”) Eurotahvil Pazarlarında Türkiye
Cumhuriyeti Hazinesi tarafından ihraç edilen dış borçlanma araçları (“Eurotahvil”) ile
Sermaye Piyasası Kurulu (Kurul) tarafından kayda alınan ve İMKB Yönetim Kurulu kararı ile kote
edilen veya işlem görmesine karar verilen tahvil ve bono niteliğini haiz yabancı borçlanma araçları
işlem görür.
7.1.3. İşlem Saatleri
İşlemler her iş günü saat 09:30-12:00 ile 13:00-17:00 arasında yapılır.
7.1.4. Para Birimi
Eurotahvillere ilişkin alım-satım emirleri menkul kıymetin ihraç edildiği döviz cinsi
üzerinden verilir. Her bir döviz cinsinden ihraç edilen tahvillerde emirler aynı döviz cinsi
ve 100 birim üzerinden fiyatlandırılır ve tüm ödemelerde kullanılan döviz cinsi işlem
yapılan döviz cinsindendir.
7.1.5. İşlem Valörü
Eurotahvil alım satım işlemleri en az bir iş günü, en fazla onbeş gün valörle yapılabilir.
7.1.6. Fiyat Tabanı
Alım satım emirleri Eurotahvilin ihraç edildiği para birimleri cinsinden “100” birim fiyat
tabanı esas alınarak iletilir.
7.1.7. Fiyat ve Fiyat Adımı
Emirler sadece temiz fiyat üzerinden iletilebilmektedir. Emirlerde fiyat virgülden sonra 4
hane girilebilecek (ör.102,2222) şekilde verilebilir.
7.1.8. İşlemiş Faiz
7.1.8.1.
Tanımlar
Fiyat: Eurotahviller için 100 birim nominal üzerinden verilen değer olup, temiz fiyattır.
İşlemiş faiz: Dönemsel kupon faizinin; ilk kupon döneminde ihraç tarihinden, diğer
kupon dönemlerinde son kupon ödeme tarihinden valör tarihine kadar geçen gün
sayısına (GGS) isabet eden tutarıdır. Gün sayısının hesabında ilgili eurotahvilin gün
sayım konvansiyonu dikkate alınır.
255
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
İşlemiş Faiz  Dönemsel kupon x
GGS
x 100
Kupon dönemi içerisindeki gün sayısı
Temiz fiyat: İşlemiş faizi içermeyen fiyattır. Eurotahvilin kirli fiyatından işlemiş faizin
düşülmesi suretiyle bulunur.
Kirli fiyat: Menkul kıymetin işlemiş faizini de içeren fiyattır.
Takas fiyatı:
eşittir.
İşlemin takas tutarının hesaplanmasında kullanılan fiyat olup kirli fiyata
İşlem hacmi = Nominal tutar x Takas Fiyatı / 100
İşlemiş faiz tutarı = Nominal tutar x İşlemiş faiz / 100
Anapara tutarı = Nominal tutar x Temiz fiyat / 100
7.1.8.2.
İşlemiş Faiz Hesabı
Fiyat, son kupon ödeme tarihinden valör tarihine kadar olan süre içinde işlemiş olan
kupon faizini içermemektedir. Gerçekleşen bir işlemin alıcısı işlemiş faizi ödemekle
yükümlüdür. Aşağıdaki formüle göre işlemiş faiz hesabı yapılacaktır:
A CPN %
x
E
M
A
E
M
CPN %
:Son kupon ödeme tarihinden valör gününe kadar geçmiş gün sayısı
:Kupon ödeme dönemi içindeki gün sayısı
:Bir yıl içindeki kupon ödeme sayısı
:Yıllık kupon faiz oranı (%8 ise 8 girilecek)
ABD doları cinsinden Eurotahviller için gün sayım konvansiyonu:
Valör tarihindeki işlemiş faizi hesaplayabilmek için baz alınacak gün sayısı (A) aşağıdaki
formülle hesaplanacaktır.
Geçen Gün Sayısı (A) = (D2-D1)+30 (M2-M1)+360 (Y2-Y1)
D1: Son Kupon Ödemesinin Yapıldığı Gün
D2: Valör Tarihindeki Gün
M1: Son Kupon Ödemesinin Yapıldığı Ay
M2: Valör Tarihindeki Ay
Y1: Son Kupon Ödemesinin Yapıldığı Yıl
Y2: Valör Tarihinin İçinde Bulunduğu Yıl
Yukarıdaki formülle (GGS) bulunurken, Şubat ayı hariç her ay 30 gün sayılır. Şubat
ayında ise takvim günü sayısı dikkate alınır. Dönem başlangıç günü (D1) veya dönem
bitiş günü (D2) ayın 31’inci gününe denk geliyorsa ilgili ay 30 gün olarak sayılır. Bir yıl
360 gün olarak hesap edilir.
Euro cinsinden Eurotahviller için gün sayım konvansiyonu:
Ay ve yıl gün sayısı hesabında takvim günü sayısı dikkate alınarak hesaplanacaktır.
256
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
7.1.9. Menkul Kıymet Tanımı
Piyasa’da Eurotahvillerin tanımı olarak uluslararası menkul kıymet tanımlaması olan ISIN
kullanılacaktır. Yeni ihraç edilen veya işleme yeni açılan menkul kıymetler için ISIN Borsa
Günlük Bülteni’nde yayınlanır. İlave ihraçlarda, sözkonusu ilave ihraca ilk ihraçtan farklı
bir ISIN veriliyorsa sistemde ilave ihraç ilk ihraçtan farklı ISIN ile ayrı bir sırada işlem
görecektir.
Söz konusu ISIN’ın yanısıra aşağıdaki esaslara göre oluşturulmuş ihraçcı, itfa tarihi ve
ihraç para birimini içeren bir açıklama da alım-satım sisteminde ayrı bir sütunda yer
alacaktır. Bu kısaltmada sırasıyla TR ihraçcı Türkiye Cumhuriyetini, altı hane (ggaayy) itfa
tarihini, U ya da E ilgili para biriminin baş harflerini (U-USD, E-EUR) temsil etmektedir.
Örnekler:
YMKP Tahvil
Tanımı (ISIN)
US900123AY60
US900123AT75
US900123AL40
XS0212694920
XS0245387450
DE000A0AU933
7.1.10.
Açıklama Notu
TR170336U
TR140234U
TR150130U
TR160217E
TR010316E
TR100214E
İhraçcı
TR
TR
TR
TR
TR
TR
İtfa
Tarihi
17.03.2036
14.02.2034
15.01.2030
16.02.2017
01.03.2016
10.02.2014
Para
Birimi
USD
USD
USD
EUR
EUR
EUR
İşlemlerin İptali
7.1.10.1. Üye Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali
Üye hatası sonucunda gerçekleşen işlemler prensip olarak iptal edilmez. Ancak alıcı ve
satıcı üyeler tarafından yazılı olarak onaylanan ve Borsa tarafından kabul edilebilir bir
gerekçeye dayanan iptal talepleri değerlendirilerek işlem iptali yapılabilir. Bu
değerlendirmede kabul edilebilecek gerekçeler aşağıda sıralanmıştır.
a) Sehven alış emri yerine satış emri veya satış emri yerine alış emri girmek,
b) Emir girerken fiyat veya miktar veya valör girişlerinde maddi hata yapmak,
c) Portföyünde veya müşterisinde olmayan kıymeti sehven satmak,
Yukarıdaki gerekçelerden en az biri nedeniyle iptal talebinde bulunan ve işlem veya
işlemlerin karşı taraflarının yazılı onaylarını alan üyenin işlem/leri, kendi talebi ve karşı
üyelerin onaylarının Borsaya yazılı olarak iletilmesini takiben hazırlanacak olan “İşlem
İptal Formu” kullanılarak Piyasa Müdürü tarafından iptal edilebilir. "İşlem İptal Formu"
taraflara faks yoluyla gönderilir.
257
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
7.1.10.2. Eksper Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali
7.1.10.2.1.Genel Esaslar
1. Hatalı işlemlere itiraz süresi, işlem teyidinin üyeye iletilmesinden itibaren 15 dakikadır.
Üyeler itirazlarını İMKB’ye yukarıda belirtilen süre içerisinde telefonla iletmelerini takiben
en geç 15 dakika içinde yazılı olarak da fakslarlar. Yapılan itirazlar İMKB tarafından
aşağıdaki esaslar gözönünde bulundurularak değerlendirilir.
2. Üyelerin iletişim araçlarında meydana gelen teknik arızalar veya bildirimi yapılmayan
değişiklikler (faks numarası, vb.) itirazlarda dikkate alınmaz.
3. Üye temsilcileri tarafından Piyasa’ya iletilen emirler borsa eksperi tarafından tekrar
edilip üye temsilcisinin onayı alındıktan sonra sisteme girilmektedir. Eksper tarafından
yapılan tekrarda herhangi bir hata yapılmış ise üye temsilcilerinin anında düzeltmeleri
gerekmektedir. Aksi takdirde, yanlış yapılmış tekrarın üye temsilcisi tarafından
onaylanması söz konusu olur ve işleme itiraz kabul edilmeyerek işlem geçerli sayılır.
Yukarıda belirtilen eksper tekrarı, işlemlerin yoğunluğu nedeniyle yapılamadığı takdirde,
üye temsilcisinin ilettiği emir geçerli olup itirazın değerlendirilmesinde esas olarak alınır.
4. İşlemin sadece eksper hatası sonucu gerçekleşmiş olması esastır. Bunun tespitinde
telefon kayıtları ile Borsa bilgisayar sistemindeki bilgiler esas alınır.
5. İtirazın geçerli bulunması halinde işlem iptal edilerek, bu durum taraflara iletilir.
Üyenin/üyelerin iptal edilen işleme ilişkin telafi edici işlem talepleri olması halinde, telafi
edici işlem Piyasa Müdürlüğü tarafından, hakkaniyet ve piyasa kuralları çerçevesinde
ilgili kuruluşlar ile koordineli olarak sonuçlandırılır.
Bu işlemlerin öncelikle Piyasa’da söz konusu üye/ler adına ilgili valörle yaptırılmasına
çalışılır. Emirler eksper tarafından sisteme girilir ve alım-satım işlemleri gerçekleştirilir.
6. Üyenin/üyelerin alınan karara itiraz hakkı saklı olup, itirazlar işlem iptalini takiben en
geç 1 iş günü içinde Borsa Başkanlığı’na yazılı olarak yapılır.
7. Eksper hatası nedeniyle farklı üye adına gerçekleştirilmiş işlemler için
İMKB
tarafından telafi edici işlem yapılmaz, sadece üye kodu değişikliği yapılarak işlem
sonuçlandırılır.
7.1.10.2.2. Mağduriyetin Oluşması
Mağduriyet, eksper hatası sonucu yanlış olarak gerçekleşen işlemin iptal edilerek, İMKB
tarafından yukarıda belirtilen esaslar doğrultusunda telafi edici işlemin yapılması halinde,
üyenin iptal edilen işlemindeki koşullar ile İMKB’nin gerçekleştirdiği işlem/işlemlerin
koşulları arasında varsa, üye aleyhine oluşan farktır. Telafi edici işlem talebinde
bulunmayan üye, herhangi bir mağduriyet ve hak iddiasında bulunamaz.
258
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
7.1.10.2.3.Tazmin Edilecek Tutar
Verilmiş emirdeki koşullarla, daha sonra gerçekleşen telafi edici işlem/işlemlerdeki
koşullar arasında varsa üye aleyhine oluşmuş olan fark yani mağduriyet miktarı tazmine
konu tutarın bazını oluşturur. Ancak, işlem başına her bir üyeye ödenecek tutar her
durumda 100 ABD dolarını geçemez. Mağduriyet tutarı 100 ABD dolarını aştığı takdirde
konu olay bazında Borsa Yönetim Kurulu’nca değerlendirilir.
Tazmine konu tutar ancak üyenin Borsa’ya ibraname vermesinden sonra kendisine
ödenir.
7.1.11.
Teminat
7.1.11.1. Teminat Tutarı ve İlgili Hesaplar
Piyasa’da işlem yapacak üyeler aşağıda belirtilen teminat türlerinden herhangi birisinden
50.000 ABD Doları veya eşdeğer tutarda teminat yatıracaklardır. Vadeli nakit teminatlar,
T. İş Bankası A.Ş. Borsa Şubesi’nde İMKB adına açılan bloke hesabına, diğer teminatlar
ise Takasbank nezdinde İMKB adına açılan bloke hesabına yatırılacaktır. Üyeler, bloke
hesabında bulunan menkul kıymetlerin değerlerinde meydana gelen düşüşlerde sabit
teminat tutarına tamamlamak üzere ilave teminat yatıracaklardır.
7.1.11.2. Teminat Türleri
1. ABD Doları ve Euro cinsinden vadesiz döviz ve vadeli döviz deposu,
2. Devlet Tahvili ve Hazine Bonosu (Döviz cinsinden dahil),
3. Vadesiz teminat mektubu (ABD Doları veya Euro). ABD Doları veya Euro cinsinden
"Teminat Mektubu";
a. Türk bankalarının yurtdışındaki ve yurtiçindeki şubeleri,
b. Yabancı bankaların Türkiye'deki şubeleri,
c. Katılım bankalarının Türkiye’deki şubeleri,
tarafından düzenlenebilmektedir. Türkiye’de faaliyette bulunan bir yabancı bankanın
yurtdışında yerleşik merkezi veya herhangi bir şubesi Türkiye'deki şubesi için ve Türk
bankalarının yurt dışındaki şubeleri de kendi idare merkezleri veya şubeleri için teminat
mektubu veremezler. Aynı Gruba, Holdinge, Şirkete bağlı veya bunlar tarafından %
40’dan fazlası kontrol edilen banka ve/veya aracı kurumlar birbirlerine doğrudan doğruya
teminat mektubu veremezler.
7.1.11.3. Borsa Payı
Piyasa’da yapılan işlemler için tarafların her birinden ayrı ayrı işlem tutarı üzerinden İMKB
Yönetim Kurulu’nca belirlenen ve Sermaye Piyasası Kurulu’nca onaylanan oranda borsa
payı alınır.
259
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
7.1.12.
Pazarların İşleyişi
7.1.12.1. Uluslararası Tahvil Pazarı (UTP)
Eurotahvillerin sürekli müzayede çoklu fiyat sistemi içinde doğrudan alım/doğrudan satım
işlemlerinin yapıldığı pazardır.
Üye kodu piyasa ekranlarında ve sorgu ekranlarında gösterilmez. İşlem gerçekleştiren
taraflara, işlem gerçekleşmesini takiben, işlem bilgileri ile birlikte karşı üye bilgisi de
verilir. Üyeler kullanıcı terminalleri aracılığı ile portföy, fon ya da müşterileri hesabına
gerçekleştirdikleri işlemlerin borç-alacak takibini yapabilirler.
En iyi alım/satım
ekranlarında eşanlı
bazında sorgulama
talep ve teklifler ile
emirleri ve son işleme ait fiyat/nominal tutar bilgileri piyasa
olarak gösterilir. Eşanlı olarak pazar bazında, emir bazında ve işlem
yapılır ve pozisyon bilgisi alınabilir. UTP izleme ekranlarından en iyi
birlikte emir ve fiyat bazında derinlik bilgisine de ulaşılabilir.
7.1.12.2. Emir Tipleri
Limitli Emir: Limitli emirler fiyat ve nominal tutar belirtilerek, minimum emir
büyüklüğünün katları şeklinde verilir. Emrin gerçekleşmeden kalan kısmı pasif olarak
bekler.
Piyasa Emri: Bu tür emirlerde fiyat belirtilmez. Minimum emir büyüklüğünün katları
şeklinde verilen emir pasif emirlerle kısmi veya tamamen karşılaşır, emrin
gerçekleşmeden kalan kısmı iptal edilir.
7.1.12.3. Özel Koşullu Emirler
Yukarıdaki emir tipleri ile birlikte kullanılmak üzere aşağıdaki özel koşullu emirler de
verilebilir.
Kalanı İptal Et Emri: Kısmen gerçekleşme koşulu ile verilen aktif emir tipidir. Emir girildiği
anda bekleyen karşıt emirler ile eşleşir, gerçekleşmeyen kısmı otomatik olarak iptal edilir.
“Limitli Emir” veya “Piyasa Emri” şeklinde verilebilir.
Gerçekleşmezse İptal Et Emri: Tamamı gerçekleşme koşulu ile verilen aktif emir tipidir.
Emir girilir girilmez bu koşul sağlanmadığı takdirde iptal edilir. “Limitli Emir” veya “Piyasa
Emri” şeklinde verilebilir.
7.1.12.4. Emirlerin Geçerlilik Süreleri
Bütün emirler, emrin verildiği gün saat 17:00’ye kadar geçerlidir. Üyeler UTP’ye verdikleri
emirlerden karşılanmamış olanları istedikleri an iptal edebilirler veya değiştirebilirler.
260
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
7.1.12.5. Emir Büyüklükleri
Emirler işleme konu menkul kıymetin nominal değerleri itibarıyla minimum emir
büyüklüğü ve katları şeklinde iletilir. Esas olarak minimum nominal emir büyüklüğü
10.000 USD/EUR ve maksimum nominal emir büyüklüğü 5 Milyon USD/EUR tutarında
olup, emirler 10.000 ve katları şeklinde verilir (USD: Amerikan doları, EUR: Euro).
Kupür büyüklüklerinin asgari tutarı 10.000’in üzerinde olan Eurotahviller için minimum
emir büyüklükleri ayrıca belirlenir ve işleme açılma bilgisi ile birlikte Bülten’de ilan
edilerek duyurulur.
7.1.12.6. Emirlerin Borsaya İletilmesi
UTP'de işlem yapan aracı kuruluşların temsilcileri, emirleri; üye merkez ofisi ve alternatif
erişim noktasındaki OTASS terminalleri / TBPAPI kanalıyla veya Yurt Dışı Sermaye
Piyasası Araçları Müdürlüğü'nü telefonla arayarak iletirler.
Müşteri hesabına emir girişi yapılması durumunda “Emir Giriş” penceresinde “P/M Hesabı”
alanında aracı kuruluş müşterileri için tanımlanan genel müşteri kodunun seçilmesi ve
“Referans” alanına müşteri hesap bilgilerinin girilmesi zorunludur.
Telefonla işlem yapan aracı kuruluşun yetkili temsilcisi, kendisine verilen kodu piyasa
eksperlerine söyledikten sonra emrini iletir.
Telefonla yapılan işlemlerde, emir Piyasa eksperleri tarafından sisteme girilir ve sistem
tarafından üretilen emir numarası yetkili temsilciye bildirilir. Temsilci verdiği emirle ilgili
yapmak istediği değişikliklerde kendisine verilen emir numarasını eksperlere söylemek
zorundadır. Bu nedenle emir numarası mutlaka dikkatli bir şekilde not edilmelidir.
7.1.12.7. Emirlerin İşleme Sokulması
Sisteme iletilen emirler piyasa izleme ekranlarından takip edilir. Ayrıca UTP’de yer alan
emirler içerisinden alımda en yüksek fiyatlı, satımda en düşük fiyatlı emirler bilgi dağıtım
firmalarının veri dağıtım kanalları aracılığıyla anında piyasa katılımcılarına iletilir.
UTP’de bir alım veya bir satım emriyle birden fazla karşıt emri aynı anda karşılamak
mümkündür.
UTP’de iletilen emirler içerisinde en iyi talep veya tekliften işlem olması durumunda
sonraki bekleyen en iyi teklif veya talep otomatik olarak ekrana gelir. Daha kötü fiyatlı
emirler fiyat ve zaman önceliğine göre sistemde yer alır ve derinlik ekranlarından
izlenebilir.
Telefonla işlem yapan üyeler istedikleri takdirde, ekranda yer alan en iyi emir dışındaki
geçerli emirleri öğrenebilirler.
261
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
UTP’ye iletilen aynı fiyatlı alım ve satım emirleri ekranlarda birikimli olarak görünür.
7.1.12.8. Emir Eşleşme Kuralları
UTP’de emirler “çok fiyat-sürekli müzayede” yöntemiyle eşleşmektedir. İki karşıt emrin
eşleşmesi, alımda en yüksek fiyatlı, satımda en düşük fiyatlı emirlere öncelik verilerek
sağlanır. Aynı fiyatlı emirlerde zaman önceliği uygulanır.
Fiyat eşitliği olan emirlerin gerçekleşmesinin yanısıra, var olan alış emrinin fiyatından
daha düşük fiyatlı satış emri geldiğinde veya var olan satış emrinin fiyatından daha
yüksek fiyatlı alış emri geldiğinde de iki karşıt emrin eşleşmesi mümkündür. Fiyat
eşitliğinin olmadığı durumda, sistemde öncelikle varolan emrin fiyatı işlem fiyatıdır.
7.1.12.9. Emirlerin Gerçekleştiğinin Bildirimi
UTP’de işlem yapan banka ve aracı kurumlar işlem sırasında birbirlerini bilmezler. İşlemin
teyidi ve karşı taraf bilgisi işlem gerçekleştikten sonra üyelere iletilir. Telefonla iletilen ve
aktif olarak yapılan işlemlerde işlemin teyidi ve karşı tarafı üyeye telefonda anında
bildirilir.
Üye merkez ofisi veya alternatif erişim merkezinden yapılan işlemlere ilişkin bilgiler ve
dökümler üye tarafından sistemden alınır.
7.1.12.10. Teşekkül Eden Fiyatların İlanı
UTP’de yapılan işlemler sonucunda kayda alınan fiyatlar izleyen işgünü Borsa bülteninde
ilan edilir. Bültenlerde, seansta menkul kıymet bazında kayda alınan en düşük, en yüksek
ve ağırlıklı ortalama fiyat, işlemiş faiz, takas fiyatı, işlem hacimleri ve sözleşme sayıları
yer alır. Ancak, tek üyenin taraf olduğu işlemler gerçekleştirilmekle beraber oluşan
fiyatlar Borsa Kaydına alınmaz.
7.1.12.11. Tek Üyenin Taraf Olduğu İşlemler
UTP’de aracı kuruluş tarafından kendi portföyüne, yatırım fonu/yatırım ortaklığı hesabına
veya müşterileri hesabına iletilen emirlerin yine aynı kuruluş tarafından karşılanması ile
ilgili bekleme süresi 10 saniyedir. Emri ileten aracı kuruluş, iletilen emir başka bir aracı
kuruluş tarafından karşılanmadığı takdirde söz konusu emre karşıt emir girerek işlemi
gerçekleştirebilir. Ancak, emir ekranda göründükten sonra 10 saniye geçmeden aracı
kuruluş karşıt emrini Borsa'ya iletemez.
7.1.12.12. Emir Değişikliği
UTP’ye iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin
karşılanmadan kalan kısımları değiştirilebilir.
262
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Emrin fiyatındaki değişiklik, nominal tutarındaki artış ve işlem hesap sahibinin değişimi
zaman önceliğinin kaybedilmesine neden olurken, temsilci referansı ile nominal tutarın
azaltılması emrin önceliğinin kaybedilmesi sonucunu doğurmaz.
7.1.12.13. Emir İptali
UTP’ye iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin
karşılanmadan kalan kısımları iptal edilebilir.
7.1.13.
Eurotahvil Pazarlıklı İşlemler Platformu (EPİP)
7.1.13.1. Genel
Eurotahvil Pazarlıklı İşlemler Platformu (EPİP), üyelerin işlem yapmak istediği üyeyi
belirleyerek emirlerini ilettikleri alım satım sistemi olup, emirlerin üye kodu ile yer aldığı
“Duyuru Emirleri Ekranı” ile işlemlerin gerçekleşeceği “Pazarlıklı İşlemler Ekranı”ndan
oluşur.
7.1.13.2. Duyuru Emirleri Ekranı
Duyuru Emirleri Ekranı, emir iletmek isteyen üyelerin belirli bir kıymet için taleplerini tüm
kullanıcılara duyurmalarını sağlayan ekrandır. Duyuru emirleri ekranında emirler giriş
sırasına göre emri veren üyenin kodu ile gösterilir ve emirlerde fiyat ve miktar kısıtı
uygulanmaz. Duyuru emirleri ekranında otomatik eşleşme yoktur, üyeler işlemlerini
“Pazarlıklı İşlemler Ekranı” üzerinden gerçekleştirebilir.
7.1.13.3. Pazarlıklı İşlemler Ekranı
Pazarlıklı işlemler, işlemi sonuçlandırmak isteyen üyenin emri göndermek istediği karşı
üyenin kodunu belirterek emrini sisteme girdiği ve karşı üyenin teyidi ile işlemlerin
gerçekleştiği alım satım ekranıdır. Bu ekranda üyelerin yetkili temsilcileri tarafından
girilen emirler sadece kendisine emir gönderilen karşı üyenin ekranında görünür, diğer
üyeler bu emri göremezler.
7.1.13.4. Emir Tipleri
Pazarlıklı Emir: Fiyat, miktar, valör ve karşı üye bilgisi belirtilerek girilen ve karşı üyenin
teyit etmesi ile gerçekleşen emir tipidir. Karşı üye teyidi emrin tamamı için verilir ve kısmi
gerçekleşme yoktur.
7.1.13.5. Emir Büyüklükleri
Pazarlıklı emirler işleme konu menkul kıymetin nominal değerleri itibarıyla minimum emir
büyüklüğü üzerine 1.000 USD/EUR ve katları şeklinde iletilir.
263
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Kupür büyüklüklerinin asgari tutarı 10.000’in üzerinde olan Eurotahviller için minimum
emir büyüklükleri ayrıca belirlenir ve işleme açılma bilgisi ile birlikte Bülten’de ilan
edilerek duyurulur.
7.1.13.6. Emirlerin Geçerlilik Süreleri
Duyuru emirleri ve pazarlıklı emirler, emrin verildiği gün saat 17:00’ye kadar geçerlidir.
7.1.13.7. Emirlerin Borsaya İletilmesi
EPİP’e emir iletecek üyelerin temsilcileri emirleri üye merkez ofisi ve alternatif erişim
noktasındaki OTASS terminalleri / TBPAPI kanalıyla iletirler.
Müşteri hesabına emir girişi yapılması durumunda “Emir Giriş” penceresinde “P/M
Hesabı” alanında aracı kuruluş müşterileri için tanımlanan genel müşteri kodunun
seçilmesi ve “Referans” alanına müşteri hesap bilgilerinin girilmesi zorunludur.
EPİP’e iletilen duyuru emirleri “Duyuru Emirleri” ekranlarından takip edilir. İletilen her
emir için bir emir numarası verilir ve her bir emir ayrı satırda yer alır.
Pazarlıklı işlemler ekranına iletilen her bir emir bazında emri gönderen ve emir
gönderilen üyeler için iki emir numarası üretilir. Sisteme iletilen pazarlıklı emirler sadece
ilgili üyelerin ekranlarında gösterilir.
7.1.13.8. Emirlerin Gerçekleşmesi
Pazarlıklı emirler karşı üye belirtilerek sisteme girilir. Karşı üyenin işlemi teyit etmesini
takiben işlem gerçekleşmiş olur. Gerçekleşen işlemler hem Pazarlıklı İşlemler Ekranında
hem de İşlemler Ekranında gösterilir.
7.1.13.9. Teşekkül Eden Fiyatların İlanı
Gerçekleşmiş olan pazarlıklı işlemlerin fiyatları Borsa bülteninde ilan edilmez, sadece
işlem hacimleri genel toplam içinde yer alır.
7.1.13.10. Emir Değişikliği ve Emir İptali
Duyuru emirleri istenildiği zaman değiştirilebilir ve iptal edilebilir. Pazarlıklı emirler ise
karşı üye onaylamadan önce değiştirilebilir ve iptal edilebilir.
7.1.14.
Piyasa İzleme Bilgileri
Otomatik Alım Satım Sisteminde Yer Alan Bilgiler
Alan Adı
Açıklama
Valör 1
Tanım
VKG
Alış Derinliği Toplam
İlgili satırdaki emirlerin valörü
Menkul kıymetin YMKP kodu.
Vadeye kalan gün sayısı
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen tüm
alım emirlerinin toplam miktarı
Veri
Dağıtı
m



264
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Alış Derinliği
Alış
Satış
Satış Derinliği
Satış Derinliği
(Toplam)
Son Fiyat
Son İşlem
Miktarı
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen en
iyi fiyatlı alım emrinin/ emirlerinin toplam miktarı
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi
alış emrinin fiyatı.
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi
satış emrinin fiyatı.
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi
fiyat satım emrinin/ emirlerinin toplam miktarı
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen tüm
satım emirlerinin toplam miktarı
İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin fiyatı.

İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin miktarı

İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin tutarı
(FiyatxMiktar)
İlgili valör tarihi için gün içerisinde gerçekleşen en yüksek
En Yüksek Fiyat
Fiyat.
İlgili valör tarihi için gün içerisinde gerçekleşen en düşük
En Düşük Fiyat
Fiyat.
İlgili valör tarihi için gün içinde gerçekleşen işlemlerin
Ağr. Ort. Fiyat
ağırlıklı ortalama fiyatı.
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için gün içinde
Bugünkü Miktar
gerçekleşen toplam işlem miktarı.
Bugünkü İşlem
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için gün içinde
Hacmi
gerçekleşen işlem hacmi tutarı.
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için gerçekleşen
İşlem Sayısı
işlem adedi
Toplam Emir
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için verilen toplam
Sayısı
emir sayısı
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen açık
Açık Emir Sayısı
emirlerin toplam adedi
Kıymetin işlem görmeye başladığı tarihten itibaren
Birikimli Miktar
gerçekleşen toplam işlem miktarı.
Birikimli İşlem
Kıymetin işlem görmeye başladığı tarihten itibaren
Hacmi
gerçekleşen toplam işlem hacmi tutarı.
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen alım
Alış Emri Sayısı
emirlerinin toplam adedi
Satış Emri
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen satım
Sayısı
emirlerinin toplam adedi
Önceki Seans
Bir önceki işlem günü tarihi.
Önceki Fiyat
Bir önceki işlem gününde gerçekleşen son işlemin fiyatı.
Önceki Ort.
Bir önceki işlem gününde gerçekleşen ağırlıklı ortalama
Fiyat
fiyat
Son İşlem Saati Gerçekleşen son işlemin saati Saat:Dakika:Saniye
Seans
İlgili menkul kıymette işlemlerin gerçekleştiği seans.
Son Pazarlıklı
Gerçekleşen son Pazarlıklı işlemin fiyatı
İşlem
Pazarlıklı İşlem
Gerçekleşen son Pazarlıklı işlemin toplam miktarı
Miktarı
Menkul kıymetin işlem gördüğü pazar. İlgili satırdaki
Pazar
menkul kıymette bulunan en iyi alım/satım emirlerinin
geçerli olduğu pazar.
Tür,Enstrüman
Menkul kıymetin türü (eurobond gibi..)
İtibari Değer
Kıymetin birim nominal değerleme tutarı (100 USD/EUR )
Son İşlem Tutarı














265
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Menkul kıymetin işlem görme durumu. A:aktif,D:
durdurulmuş
İlgili menkul kıymete ait açıklayıcı kod
Kuponlu menkul kıymetlerde ödenecek ilk kupon faizi (%,
dönemsel)
Dönemsel kupon faizinin; ilk kupon döneminde ihraç
tarihinden, diğer kupon dönemlerinde son kupon ödeme
tarihinden valör tarihine kadar geçen gün sayısına isabet
eden tutarı
Durum
Notlar
Kupon Faizi
İşlemiş Faiz

Son İşlem Takas
İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin takas fiyatı
Fiyatı
İlgili menkul kıymette, ilgili valör tarihi için bekleyen en
Alış Takas Fiyatı
iyi alış emrinin takas fiyatı
Satış Takas
İlgili menkul kıymette, ilgili valör tarihi için bekleyen en
Fiyatı
iyi satış emrinin takas fiyatı
7.1.15.
Menkul
Kıymet
Valör 1
Alış/Satış
Fiyat
Miktar
Referans
Kullanıcı
Üye

Veri
Dağıtım
Girilen emre sistem tarafından verilen emir numarası
Emrin sisteme giriş saati
İlgili emirle ilgili olarak sistemde gerçekleşen son değişiklik
Emrin sistemdeki geçerlilik durumu. Açık, Gerçekleşmiş gibi.
Emrin girildiği pazar. Eurotahvil Pazarlıklı İşlemler Pazarı olmak
zorundadır.
Emrin menkul kıymetinin tanımı
Emrin valörü
Emrin alış/satış olarak türü
Eurotahvil Pazarlıklı İşlemler Pazarı işlemlerinde emrin fiyatı.
Emrin toplam miktarı.
Emir girişi sırasında özel bir referans bilgisi girilmişse bu alanda
görünür.
Emri giren üye kullanıcısının kodu. Bu alan sadece emri giren
üye için görünür. Diğer üyelerde boş görünür.
Emrin ait olduğu üye kodu
7.1.16.







Pazarlıklı İşlemler Bilgileri
Otomatik Alım Satım Sisteminde Yer Alan Bilgiler
Alan Adı
Açıklama
Sözleşme
Karşı
taraf
sözleşmesi
Sözleşme
Zamanı
Son
Güncelleşme

Duyuru Emirleri Bilgileri
Otomatik Alım Satım Sisteminde Yer Alan Bilgiler
Alan Adı
Açıklama
Emir
Saat
Son
Güncelleme
Durum
Pazar

Veri
Dağıtım
Pazarlıklı işlem talebinin/işleminin numarası
Pazarlıklı işlemin karşı üyesine ait talebin numarası
Girilen pazarlıklı işlemin gerçekleşme zamanı
Emrin durumunda herhangi bir değişiklik olduğunda (değişiklik
ya da iptal ) değişikliğin gerçekleştiği saat
266
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Durum
A/S
Menkul
Kıymet
Pazar
Kullanıcı
Taleplerin sistemdeki geçerlilik durumu. Açık, gerçekleşmiş,
iptal gibi.
Girilen Pazarlıklı işlem talebinin yönü. Alış-satış, gibi.
Talebin menkul kıymetinin tanımı
Talebin girişinin yapıldığı Pazar
Girişi yapan kullanıcı kodu. Borsa eksperleri tarafından yapılan
girişlerde, girişin hangi üye kullanıcısı adına yapıldığını gösterir.
Üye
Talebin hangi üye tarafından/adına girildiğini gösterir.
Karşı
Üye Talebin karşı üyesinin kullanıcı kodu
Kullanıcısı
Karşı Üye
Emrin karşı üyesinin üye kodu
Hesap
İşlemin takasında kullanılacak hesap
Fiyat
Pazarlıklı işlem talebinde fiyat
Miktar
Pazarlıklı işlem talebinin miktarı
Tutar
Pazarlıklı işlem talebinin tutarı ( Miktar x Fiyat )
Valör 1
Pazarlıklı işlem talebinin valörü
Takas
İşlemin takasının Takas Bankası kanalıyla yapılıp yapılmama
Merkezi
durumu. Evet : İşlemin takası Takas Bankası kanalıyla
yapılacak.
Hayır : Üyeler işlemin takasını kendi aralarında yapacaklar.
Teyit Süresi Pazarlıklı işlem talebinin, karşı üye tarafından ne kadarlık bir
zaman süresi içinde onaylanması gerektiği. Bu süre içinde
onaylanmayan talepler için karşı üyeye uyarı mesajı gider.
Referans
Kullanıcının Pazarlıklı işlem talebi girişi sırasında girdiği serbest
bilgi
7.2. Yatırım Fonları ve Ortaklıklarının İşlemlerine
İlişkin Esaslar
Yatırım Fonu ve Yatırım Ortaklıkları adına yapılan işlemlerde Pazarların işleyiş kurallarına
ek olarak aşağıdaki kurallar esas alınır:
1. Yatırım ortaklığı veya yatırım fonu portföyüne alım veya satım emirleri, Yurt Dışı
Sermaye Piyasası Araçları Piyasası’nda işlem yapmaya yetkili bir kuruluşun yetkili
elemanları tarafından Borsa'ya iletilir. Emir verilirken, emrin hangi yatırım ortaklığı veya
yatırım fonu için olduğu mutlaka belirtilir. Bu emirleri verirken, Borsa tarafından her bir
yatırım fonu ve ortaklığı için geliştirilen standart kodlar kullanılır. Yetkili aracı
kuruluşların aynı anda sadece tek bir yatırım fonu ve ortaklığı adına emir iletmesi
gerektiğinden tek bir işlemle birden fazla fon/ortaklık adına işlem yapılması mümkün
değildir.
2. Yatırım ortaklığı veya yatırım fonu portföyünden satış yapılıyorsa, önce satış emri
Borsa'ya iletilir ve sisteme girilir. Yatırım ortaklığı veya yatırım fonu portföyüne alım
yapılıyorsa önce alım emri Borsa'ya iletilir.
3. Emri ileten yetkili kuruluş (örneğin fon yöneticisi Banka), başka bir alıcı veya satıcı
çıkmadığı takdirde söz konusu menkul kıymeti kendisi alabilir veya satabilir. Ancak, emir
ekranda göründükten sonra 10 saniye geçmeden, yetkili kuruluş karşıt emrini Borsa'ya
iletemez.
4. Gerçekleşen yatırım fonu işlemlerinde yapılan fon kodu hatalarına ilişkin düzeltme
talebi Yurt Dışı Sermaye Piyasası Araçları Müdürlüğü’ne yazılı olarak iletilir. Müdürlüğün
267
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
değerlendirmesi sonucunda geçerli bir sebebe dayanan değişiklik talepleri kabul edilerek
gerekli düzeltme Müdürlük tarafından yapılır.
5. İşlem aynı yetkili üye ile gerçekleştiği takdirde, alım-satım aynı üye tarafından
yapılmış olacağından takas gerekmeyecektir. Aksi takdirde, normal prosedüre uygun
şekilde takas yapılır.
6. Üyelerin adına işlem yapacakları yatırım fonu ve yatırım ortaklıklarının Borsa işlem
kodlarını bildirmeleri; bu bildirimlerinde daha sonra meydan gelebilecek değişiklikleri de
yine yazılı olarak yatırım fonu ya da ortaklık adına işlemlere başlamadan en az bir gün
önce İMKB’ye iletmeleri gerekir.
7.3. Takas Esasları
7.3.1. Genel Esaslar
1. UTP ve EPİP’de işlem gören Eurotahvillerin menkul kıymet ve nakit takas işlemleri
İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. (Takasbank) tarafından birleştirilerek yapılan
ikili netleştirme sürecinin sonucunda oluşturulan takas talimatları doğrultusunda,
Takasbank tarafından belirlenen uluslararası takas ve saklama kuruluşu nezdinde
ilgili üye hesapları kullanılarak, teslim karşılığı ödeme prensibine göre gerçekleştirilir.
2. Takasbank tarafından uluslararası takas ve saklama kuruluşu olarak Euroclear Bank
belirlenmiştir.
3. İşleme taraf olan aynı üyeler (iki üye) arasında; kıymet tanımı, valör, döviz birimi
bazında ikili netleştirme yapılır. Netleştirme sonucunda oluşan yükümlülüklere ilişkin
talimatlar Takasbank tarafından Euroclear Bank’a gönderilir.
4. Takas süresi (valör) en az bir iş günüdür. İş günü Takasbank ve Euroclear Bank’ın
resmi olarak açık olduğu gündür.
5. Pazarlarda (UTP/EPİP) işlem yapacak üyeler, Euroclear Bank nezdinde hesap açmak
ve bu hesap numarasını Takasbank’a yazılı olarak bildirmekle yükümlüdürler. Hesap
numarasına ilişkin değişikliklerin ise işlem tarihinden en az iki iş günü önce
Takasbank’a bildirilmesi gerekmektedir. Belirtilen süre içinde bildirim yapılmadığı
takdirde temerrüt hükümleri uygulanır.
6. Pazarlarda işlem yapan üyeler, kıymet ve nakit yükümlülüklerini valör gününde takas
süresi son saatine kadar ilgili hesaplarında hazır bulundurmak ve takibini yapmakla
yükümlüdürler.
7. Eurotahvillerin menkul kıymet ve nakit takas işlemleri Takasbank’ın talimatları
doğrultusunda Euroclear Bank nezdinde ilgili üye hesapları kullanılarak teslim karşılığı
ödeme prensibine göre gerçekleştirilir.
7.3.2. Yükümlülüklerin Yerine Getirilmesi
1. Alıcı üye, (nakit borçlu, kıymet alacaklı) valör günü itibariyle Euroclear Bank
işlem saatleri dahilinde ilgili döviz birimi cinsinden nakit borcunu Euroclear Bank
nezdindeki hesabında bulundurmakla yükümlüdür.
2. Satıcı üye (nakit alacaklı, kıymet borçlu) valör günü itibariyle Euroclear Bank
işlem saatleri dahilinde menkul kıymet borcunu Euroclear Bank nezdindeki
hesabında bulundurmakla yükümlüdür.
268
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
3. Takas yükümlülüklerinin en geç valör gününde 18:30’a kadar (Belçika saati ile)
yerine getirilmesi gerekmektedir.
7.3.3. Alacakların Ödenmesi
Takas işlemlerinin Euroclear Bank nezdinde teslim karşılığı ödeme prensibine göre
gerçekleşmesi nedeni ile nakit ve menkul kıymet alacakları, alacak karşılığı olan borç
tutarlarının Euroclear Bank nezdindeki hesaplardan çıkışı ile eş zamanlı olarak ilgili
hesaplara aktarılır.
7.4. Temerrüt ve Disiplin Esasları
7.4.1. Temerrüt Esasları
Eurotahvillere ilişkin olarak gerçekleşen işlemlere ait nakit ve kıymet yükümlülüğünü
valör gününde Euroclear Bank tarafından uygulanan saatler içerisinde yerine getirmeyen
üyeye uygulanacak temerrüt faizi, mağdur üyelere ödenecek tutarlar ve disiplin
hükümlerine ilişkin esaslar aşağıdaki şekilde düzenlenmiştir.
7.4.1.1.
Temerrüt Matrahı
351 no’lu Genelge’de belirtilen süreler içerisinde yükümlülüğün yerine getirilmemesi
halinde temerrüde düşülen tarih ile taahhüdün yerine getirildiği tarih arasındaki günler
dikkate alınarak;
i)
menkul kıymet için, ilgili işlem gününde (temerrüde konu menkul kıymetin işlem
günleri farklı ise valör gününe en yakın olan işlem gününde) gerçekleşen
işlemlerin ağırlıklı ortalama takas fiyatından hesaplanan değeri,
ii) nakit için, nakit tutarı,
esas alınarak hesaplanır.
7.4.1.2.
Temerrüt Faizi
Menkul kıymet ya da nakit yükümlülüğünün valör gününde yerine getirilememesi
durumunda, temerrüt matrahı üzerinden, İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB
İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en
yüksek olanının, bu oranı aylık Londra Bankalararası Borçlanma Oranının (LIBOR) 1.25
katına eşitleyen katında temerrüt faizi uygulanır. Döviz üzerinden hesaplanan temerrüt
faizi, ilgili günler için temerrüde düşen üyelerden tahsil edilir.
Aynı gün içinde bir defadan fazla nakit ve/veya birden fazla menkul kıymette temerrüde
düşülmesi halinde bu durum tek bir temerrüt hali olarak değerlendirilir. Temerrüde
düşen üyelere ayrıca bu Genelge’de belirtilen esaslar çerçevesinde disiplin cezası
uygulanır.
Menkul kıymet veya nakit yükümlülüğünün bu Genelgede belirtilen sürelerde yerine
getirilememesi Borsa, Takasbank veya Euroclear Bank’ın sisteminde meydana gelen
sorunlardan kaynaklandığı takdirde, bu hususların Takasbank Temerrüt Komitesi
tarafından geçerli bilgi veya belgeler ile tespit edilmesi halinde temerrüt faizi alınmaz.
Nakit veya menkul kıymet alacaklı üyelere, valör gününde yapılamayan ödeme veya
teslimler için, valör günü ile ödeme veya teslimlerin yapıldığı tarih arasındaki takvim
günleri esas alınarak; her gün için günlük hesaplanan temerrüt faizinin ½ katı ödenir. Bu
269
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
ödemenin yapılabilmesi için, valör günü yapılamayan teslim ya da ödemenin İMKB,
Takasbank veya Euroclear Bank’ın sisteminde meydana gelen sorunlardan
kaynaklanmaması, nakit veya menkul kıymet alacaklı üyenin nakit veya menkul kıymet
yükümlülüğünü zamanında yerine getirmesi, nakit veya menkul kıymet temerrüdüne
düşen üyenin yazılı itirazının geçersiz kabul edilerek temerrüt faizinin tahsili
gerekmektedir.
Temerrüt faizi, temerrüde düşen üye tarafından kendisine
itibaren bir iş günü içerisinde ödenir.
7.4.1.3.
bildirim yapılan tarihten
Temerrüt Sonuçlandırma İşlemleri
Valör (V) günü nakit veya menkul kıymet yükümlülüklerini yerine getirememiş üyeler ve
temerrüde konu işlemler ertesi iş günü sabahı Takasbank tarafından Borsa Başkanlığı’na
bildirilir. Temerrüde düşen üye temerrüt halini Borsa Başkanlığı’nca belirlenen ve
kendisine tebliğ edilen zamanda sona erdirmek zorundadır. Temerrüt durumunun sona
erdirilmemesi halinde, İMKB Yönetmeliği’nin 35. Maddesi hükümleri çerçevesinde,
aşağıda belirtilen yükümlülüklerin yerine getirilmesini takiben işlem yapılır.
Yükümlülüğünü yerine getirmiş olan üye temerrüde konu işlem ile ilgili takas talimatını
iptal ederek, en geç V+1 günü saat 12:00’ye kadar işlem karşılığı olan nakit ya da
kıymetini Euroclear Bank nezdindeki 97325 no’lu Takasbank hesabına aktarır. Temerrüde
düşen üyenin de V günü itibariyle gerçekleşmemiş işlemine ait takas talimatını V+1 günü
saat 12:00’ye kadar iptal etmesi zorunludur. İlgili talimatın V+1 günü 12:00’ye kadar üye
tarafından iptal edilmemesi durumunda, söz konusu talimat Takasbank tarafından re’sen
iptal edilir.
Temerrüt işlemleri ertesi gün valörlü olarak sonuçlandırılır. Temerrüt durumunu sona
erdirmeyen üyeye ait işlem konusu menkul kıymetler Borsa tarafından re’sen aldırılıp
sattırılır. Alım veya satım işlemleri Yurt Dışı Sermaye Piyasası Araçları Piyasası’nda Borsa
eksperlerinin emir girmesi ile gerçekleştirilir. Emirlerin seans süresince gerçekleşmemesi
durumunda Tahvil ve Bono Piyasası Otomatik Alım-Satım sistemi mesaj modülü
kullanılarak piyasa katılımcısı üyelerden teklifler toplanıp değerlendirilir ve işlem
sonuçlandırılır.
Temerrüt nedeni ile yapılan işlem eskisine göre daha olumsuz şartlarda yapılmışsa
yükümlülüğünü yerine getirmeyen üye aradaki farkı Euroclear Bank nezdindeki 97325
no’lu Takasbank hesabına yatırmak zorundadır.
7.4.1.4.
Disiplin Cezaları
İMKB Yönetmeliği’nin 35’inci maddesi çerçevesinde, Pazarlarda oluşacak yükümlülüklerini
yerine getirmemesi nedeniyle temerrüde düşen üyeye, söz konusu temerrüt tarihini takip
eden bir yıllık süre içerisinde aynı durumun tekerrürü halinde İMKB Yönetmeliği’nin
53’üncü maddesi uyarınca disiplin cezası uygulanır.
270
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
7.5. İşlem Yapacak Aracı Kuruluşlar
Yurt Dışı Sermaye Piyasası Araçları Piyasası Eurotahvil Pazarlarında, İMKB Tahvil ve Bono
Piyasası kesin alım-satım işlem yapma yetkisi verilen banka ve aracı kurumlar, yukarıda
belirtilen teminat yükümlülüklerini yerine getirmeleri şartı ile işlem yapabilirler. Söz
konusu yetkili banka ve aracı kurumlar işlemlerini İMKB Tahvil ve Bono Piyasası’nda işlem
yapma yetkisi olan temsilcileri ile gerçekleştirirler.
271
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
8. VADELİ İŞLEM VE OPSİYON BORSASI
8.1. Amaç ve Hukuki Dayanak
Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş., Sermaye Piyasası Kurulunun 17/8/2001 tarihli ve
9/1101 sayılı Kararına dayanan, Devlet Bakanlığı’nın 3/9/2001 tarihli ve 2381 sayılı yazısı
üzerine, 2499 Sayılı Sermaye Piyasası Kanununun 40’ıncı maddesine göre, 19/10/2001
tarih, 24558 Sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan 2001/3025 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı
ile kurulan ülkemizdeki ilk özel borsa kuruluşudur. Borsa 4 Şubat 2005 tarihinde faaliyete
geçmiştir.
Sermaye Piyasası Kurulu tarafından yayımlanan “Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının
Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik” vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin
güven ve istikrar içinde işlem görmesini sağlamak üzere vadeli işlem ve opsiyon
borsalarının kuruluş, teşkilat, faaliyet, denetim, üyelik ilke ve esaslarını düzenlemektir.
8.2. İşlem Esasları
8.2.1. İşlem Sistemi
Borsada sözleşmelere ilişkin alım, satım ve diğer işlemler VOBİS adı verilen bilgisayarlı
işlem sistemi üzerinde gerçekleşir ve burada gerçekleşen tüm işlemler işlemleri
gerçekleştiren üyeleri ve üyeler vasıtasıyla Borsaya emir ileten üye müşterilerini bağlar.
VOBİS’in temel özellikleri şunlardır:
1. VOBİS’e Borsa tarafından belirlenen yöntemlerle uzaktan erişim yoluyla ya da
VOB işlem salonu kullanılarak emir iletilebilir. VOBİS’te veya VOBİS’e erişimde
arızaların oluşması durumunda Borsa emirlerin telefonla iletilmesini şart koşabilir.
Bu durumda emirler sisteme Borsa personeli tarafından girilir. Üyeler uzaktan erişim
yöntemiyle emir girerken VOBKE (VOB Kullanıcı Ekranı)’yi kullanır.
2. İşlemler, iletilen emirlerin fiyat önceliği ve zaman önceliği esaslarına dayanan bir
algoritmayla elektronik ortamda eşleştirilmesi sonucunda gerçekleştirilir.
3. Emirler hesap bazında girilir. Hesapların açılması, açılan hesaplar için işleme
başlama zamanına dair hususlar “Takas ve Temerrüt Esasları” Genelgesinde
düzenlenir. Emirlerin hesap bazında girilmesi, üyelerin müşterilerinin işlemlerinden
ve açık pozisyonlarından sorumlu olması esasını değiştirmez. Borsa VOBKE
aracılığıyla teminatlar ve pozisyonların üye bazında ve/veya hesap bazında da takip
edilmesine imkan tanır. Borsa, piyasada gerçekleşen işlemlere ilişkin gerek gördüğü
bilgileri VOBKE aracılığıyla üyelerine duyurabilir. VOBKE’de yer alacak bilgiler Borsa
tarafından önceden haber verilmeksizin değiştirilebilir. Borsa Yönetmeliğinin
139’uncu maddesi çerçevesinde yapılacak bilgilendirmeler saklıdır.
272
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
4. VOBİS, işlem anında yeterli teminatın varlığını TVİS ile çevrim-içi olarak
bağlanmak suretiyle kontrol eder. Bu kontrol, emirlerin girişi esnasında yapılmaz.
Pozisyon için gerekli teminatın olmaması durumunda emir sisteme girilebilir ancak,
işlemin gerçekleşmesine müsade edilmez. Emirlerin eşleşmesi esnasında yeterli
teminatı olmayan emir iptal edilir.
5. Üyeler sadece
gerçekleştirebilirler.
yetkili
oldukları
piyasalarda
emir
girebilirler
ve
işlem
6. Emirler, işlemler, teminatlar ve pozisyonlar gün içinde VOBKE aracılığıyla
izlenebilir. Ayrıca gün sonunda üyelere elektronik ortamda “işlem defterleri” ve
“Borsa Bülteni” gönderilebilir.
7. VOBİS, Borsada işlem gören sözleşmelere ilişkin VOBKE’de yer alan bilgilerin bir
kısmının Borsanın belirleyeceği veri yayıncılarına veya diğer medyaya çevrim-içi
veya gecikmeli olarak verilmesine imkan tanır.
8.2.2. Pazarlar
Borsada işlemler üç farklı pazarda gerçekleştirilebilir. Bunlar Ana Pazar, Özel Emirler
Pazarı ve Özel Emir İlan Pazarıdır.
8.2.2.1.
Ana Pazar
“Ana Pazar”, normal seans ya da fiyat sabitleme seansları sırasında emirlerin
eşleştirildiği esas pazardır.
8.2.2.2.
Özel Emirler Pazarı ve Özel Emir İlan Pazarı
Özel emirler, Ana Pazarda oluşan fiyatları etkileyebilecek büyüklükte olan yüksek
miktarlı emirlerdir. Fiziki teslimatlı döviz vadeli işlem sözleşmelerinde bir defada girilen
500 adet sözleşme ve daha yüksek miktardaki emirler, diğer sözleşmeler için ise bir
defada girilen 2.000 adet sözleşme ve daha yüksek miktardaki emirler özel emir olarak
kabul edilir.
Her iki tarafı da belirli olan özel emirlerin “Özel Emirler Pazarı”nda işlem görebilmesi için
Borsanın onayı gerekir.
“Özel Emir İlan Pazarında” ise sadece bir tarafı belirli olan özel emirler girilebilir. Girilen
emrin eşleşmesi durumunda, işlem Borsanın onayı alınmak kaydıyla yine “Özel Emirler
Pazarında” gerçekleşir.
Bu pazarlarda emirlerin kısmen karşılanması mümkün değildir. Bu pazarlardaki teminat
kontrolü, pozisyon limitlerinin hesaplanması gibi risk yönetimi uygulamaları da
“Teminatlandırma ve Diğer Risk Yönetimi Esasları” Genelgesindeki hükümlere tabidir. Şu
273
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
kadar ki özel emir ilan pazarına girilen emirlerin yeterli teminatlarının olup olmadığı
Borsa tarafından en kısa sürede kontrol edilir ve yeterli teminatın olmadığı durumlarda
emirler iptal edilir.
Özel Emir İlan Pazarında fiyat ve zaman önceliklerinin uygulanması aşağıda belirlenen
koşullara tabidir:
i.
Aynı miktarlı birden fazla özel emir ilanının bulunması durumunda fiyat ve
zaman önceliği kuralı geçerlidir.
ii.
Miktarı farklı olan birden fazla özel emir ilanının olması durumunda, fiyat ve
zaman önceliği geçerli değildir ve bu şartlardaki özel emir ilanlarının miktar
öncelikli olarak karşılanması esastır.
Özel emirlerde otomatik eşleşme uygulanmaz. Özel emirlerden
gerçekleşmesi için Borsanın onay vermesi zorunludur. Borsanın
durumlarda, işlem gerçekleşmez ve ilgili özel emirler iptal edilir.
dolayı işlem
onaylamadığı
8.2.3. İşlem Yöntemleri
VOBİS’te “sürekli müzayede” ve “tek fiyat” olarak adlandırılan iki farklı işlem yöntemi
uygulanabilir.
8.2.3.1.
Sürekli Müzayede Yöntemi
Bu yöntem “normal seans”ta kullanılır. Bu yöntemde, VOBİS’e iletilen emirlerin Borsa
Yönetmeliğinde belirtilen şekilde fiyat önceliği ve zaman önceliği esaslarına uygun olarak
eşleşmesi sonucunda oluşan fiyatlar üzerinden işlemler gerçekleştirilir.
8.2.3.2.
Tek Fiyat Yöntemi
Bu yöntem fiyat sabitleme seanslarında kullanılır. Tek fiyat yönteminde VOBİS’e iletilen
emirler ilan edilen süre boyunca toplanır ve bu sürenin bitiminde en yüksek miktarın
gerçekleşmesine imkan verecek olan “denge fiyatı” üzerinden yine fiyat ve zaman
önceliklerine uygun olarak işlemler gerçekleştirilir. Bu yöntemde alış ve satış emirleri
verilen fiyat üzerinden veya daha iyi olan fiyat üzerinden gerçekleşir.
8.2.4. İşlemlerin Durdurulması
Borsada işlemler, Genel Müdürün kararıyla; herhangi bir işlem gününde bir ya da birden
fazla sözleşmede veya tüm sözleşmelerde durdurulabilir. Aynı şekilde işlemlerin tekrar
başlatılması için de Genel Müdürün kararı gereklidir.
Genel Müdür bu yetkisini görevlendireceği bir birime devredebilir.
274
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
8.2.5. Emirler
8.2.5.1.
Emirlerin Borsaya İletilmesi
Borsada işlem yapan aracı kuruluşların temsilcileri, Borsa işlem salonundan veya VOBKE
vasıtasıyla uzaktan erişimle emirlerini iletirler. Telefonla emir iletimine ilişkin hususlar
saklıdır.
Emir girişinde VOBİS tarafından fiyat ve miktar kontrolü yapılır. İlgili seans özelliklerine
uygun olmayan emirler sisteme girilemez. Maksimum emir miktarı sadece pasife girilen
emirler için kontrol edilir. Normal seansta girilebilecek maksimum pasif emir miktarı
döviz vadeli işlem sözleşmelerinde 5.000 adet, diğer sözleşmelerde ise 2.000 adet
sözleşmeyi içerir.
8.2.5.2.
Emirlerin Eşleşmesi
Sisteme gönderilen emirler normal seansta fiyat ve zaman önceliğine göre eşleşirler.
Eşleşme esnasında uygulanacak öncelik kuralları aşağıdaki gibidir:
i. Fiyat Önceliği Kuralı: Daha düşük fiyatlı satım emirleri, daha yüksek fiyatlı
satım emirlerinden; daha yüksek fiyatlı alım emirleri, daha düşük fiyatlı alım
emirlerinden önce karşılanır.
ii. Zaman Önceliği Kuralı: Fiyat eşitliği halinde, zaman açısından daha önce
gelen emirler önce karşılanır.
Emirlerin eşleşebilmesi için her iki emir için de yeterli teminatın bulunması şarttır.
Eşleşme anında yeterli teminatı bulunmayan emir iptal edilir ve işlem gerçekleşmez.
Borsada dürüstlük ve düzeni bozacağı kanaatine varılması durumunda, yeterli teminat
olmaksızın girilen emirler eşleşme öncesinde iptal edilebilir veya bu tür emirleri giren
üyenin emir girişleri belirli bir süre kısıtlanabilir. İlgili Mevzuatta çerçevesinde
alınabilecek diğer tedbirler saklıdır.
8.2.5.3.
Emir Yöntemleri
VOBİS’e girilebilecek olan emirlerde aşağıdaki belirtilen üç fiyat belirleme yönteminden
birinin seçilmesi zorunludur:
Limit (LMT)
Belirlenen limit fiyat seviyesine kadar işlem gerçekleştirmek için kullanılan emir
yöntemidir. Bu yöntem kullanıldığında fiyat girilmesi zorunludur.
Piyasa (PYS)
Emrin girildiği anda ilgili sözleşmede piyasada bulunan en iyi fiyatlı emirden başlayarak
emrin karşılanması amacıyla kullanılan emir yöntemidir. Piyasa yöntemi seçildiğinde
275
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
ekranda oluşan “En İyi Fiyat” seçeneğinin işaretlenmesi durumunda ise emir sadece
piyasada o anda bekleyen en iyi fiyat seviyesindeki emirlerle eşleşir.
Kapanış Fiyatından (KAP)
Gün sonunda hesaplanan uzlaşma fiyatı üzerinden işlem gerçekleştirmek amacıyla
kullanılan emir yöntemidir. Uzlaşma fiyatı hesaplandıktan sonra “kapanış fiyatından”
emirler karşı tarafta bekleyen “kapanış fiyatından” emirlerle eşleşir. Alış ve satış
tarafında bekleyen “kapanış fiyatından” emirler eşleştikten sonra kalan “kapanış
fiyatından” emirler uzlaşma fiyatını karşılayan normal seans emirleri ile eşleşir. Kapanış
Fiyatından emirler sadece “kalanı pasife yaz” emir türü ve “seans” emir süresi
kullanılarak sisteme gönderilebilir.
8.2.5.4.
Emir Türleri
Emir yöntemlerinden bir tanesi seçildikten sonra aşağıda açıklanan 4 emir türünden
birinin seçilmesi gerekmektedir:
Kalanı Pasife Yaz (KPY)
Emrin girildiği anda tamamının gerçekleşmesi esas olmakla birlikte, tamamının
gerçekleşmemesi durumunda kalan miktarın maksimum emir miktarına kadarlık
kısmının, emrin yöntemine göre limit fiyatından ya da gerçekleştiği son fiyat üzerinden
pasife limit emir olarak yazılması için kullanılan emir türüdür.
Gerçekleşmezse İptal Et (GİE)
Girildiği anda, pasifte karşı tarafta bekleyen emirlerin durumuna göre emrin tamamının
gerçekleşmesi, aksi takdirde tamamının iptal edilmesi için kullanılan emir türüdür.
Kalanı İptal Et (KİE)
Girildiği anda, pasifte karşı tarafta bekleyen emirlerin durumuna göre emrin tamamının
gerçekleşmesi, aksi takdirde gerçekleşmeyen kısmının iptal edilmesi için kullanılan emir
türüdür.
Şarta Bağlı (SAR)
Bu emir türü, emri giren tarafından ilgili sözleşme için belirlenen fiyattan (aktivasyon
fiyatı) ya da alış emirleri için daha yüksek ve satış emirleri için daha düşük fiyatlardan
Borsada işlem olması durumunda, emrin sistemde aktif hale gelmesi amacıyla kullanılır.
Şarta bağlı emir türünün kullanılması durumunda, emrin fiyat giriş yönteminin yanı sıra
aktivasyon fiyatının belirtilmesi de zorunludur.
276
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
8.2.5.5.
Emir Süreleri
Emir girişinde emrin sistemde geçerli olacağı süreye ilişkin aşağıda yer alan dört
seçenekten bir tanesinin seçilmesi gerekmektedir:
Seans Emri (SNS)
Emir sadece girildiği seansta geçerlidir. Seans sonuna kadar eşleşemezse sistem
tarafından otomatik olarak iptal edilir.
Günlük Emir (GUN)
Emir girildiği günde geçerlidir. Gün sonuna kadar eşleşemezse sistem tarafından
otomatik olarak iptal edilir.
İptale Kadar Geçerli Emir (İKG)
Emir girildiği seanstan itibaren iptal edilene kadar geçerlidir. Bu emir süresi seçildiğinde,
emrin iptal edilmediği ve eşleşmediği durumda, emir sözleşmenin vade sonuna kadar
geçerli olur ve vade sonunda sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir.
Tarihli Emir (TAR)
Emir, sisteme girilen tarihe kadar geçerlidir. Belirtilen tarihe kadar eşleşmezse ya da
iptal edilmezse, bu tarihte gün sonunda sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir.
Sistemde, sözleşmenin vade sonundan daha ileri bir tarih girilmesine izin verilmez.
Günlük akış içerisinde sadece bir seans olduğu için “seans” ve “gün” emirleri aynı süreye
işaret etmektedir. Her iki süre için de günlük fiyat hareket limitleri geçerlidir.
“İptale kadar geçerli” ve “tarihli” sürelerinin seçilmesi durumunda, günlük fiyat hareket
limitlerinin dışında emir girilebilir.
8.3. Takas ve Temerrüt Esasları
8.3.1. Takas Esasları
8.3.1.1.
Genel Takas Esasları
VOB’da işlem gören sözleşmelerin takası, Genel Yönetmelik, Borsa Yönetmeliği ve ilgili
mevzuat ve Takas ve Temerrüt Esasları Genelgesi hükümleri çerçevesinde SPK’nın
10.12.2004 tarih ve 48/1602 sayılı toplantısında alınan kararı ile Takas Merkezi olarak
belirlenen Takasbank tarafından yapılır.
Takasbank, Borsa Yönetmeliği ve Genel Yönetmelikte öngörülen şekilde, merkezi
muhatap olarak sözleşmelerin alıcısına karşı satıcı ve satıcısına karşı alıcı rolünü üstlenir.
277
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Fiziki teslimata ilişkin hükümler saklıdır. Takasbank’ın mali sorumluluğu, bu Genelgede
öngörülen kaynaklarla sınırlı olmak üzere sözleşmelerin takası sırasında taraflardan her
biri için karşı tarafın yerini almasından kaynaklanan tutar kadardır. Takas Merkezi
garantisi, sadece Takas Merkezinde açılan hesaplar ve bu hesaplarda izlenen
sözleşmelerle sınırlıdır. Takas işleminde aksi kararlaştırılmadıkça açık pozisyon için
yatırılması ve bulundurulması zorunlu teminatlar ve Garanti Fonu kullanılır. (Takasbank,
takasın gerçekleşmesinden kendi kaynakları ile sorumlu değildir.)
Takas işlemlerinde uygulanacak genel esaslar aşağıda sıralanmaktadır:
1. Borsada gerçekleştirilen işlemlerin takası hususunda, Takasbank sadece takas
üyeleri ile doğrudan ilişki içindedir. Takasbank, takas üyesi olmayan Borsa
üyelerinin takas üyelerine karşı yükümlülüklerinden, Borsa ve takas üyelerinin
müşterilerinin diğer Borsa ve takas üyelerine karşı yükümlülüklerinden, herhangi bir
takas üyesinin kendisine aracılık hizmeti veren bir diğer takas üyesine karşı
yükümlülüklerinden ve takas veya Borsa üyesinin müşterilerine
karşı
yükümlülüklerinden sorumlu tutulamaz.
2. Takas üyelerinin sahip olacağı açık pozisyonlar ve bunlar için yatırılacak nakit ve
nakit dışı teminatları izlemek üzere Takasbank nezdinde gerekli hesaplar açılır.
3. Takasbank nezdindeki hesaplardaki açık pozisyonlar Takas ve Temerrüt Esasları
Genelgesinin 6’ncı maddesinde belirtildiği şekilde günlük bazda Takasbank
tarafından re’sen günceleştirilir.
4. Takas üyeleri, teminat tamamlama yükümlülüklerini T+1 Günü en geç saat
14:30’a kadar yerine getirmek zorundadırlar. Yükümlülüklerin yerine getirilmesine
ilişkin süreler Borsa Yönetmeliğinde öngörülen şekilde yeniden belirlenebilir. Ayrıca,
sözkonusu süreler Takasbank tarafından da geçici olarak değiştirilebilir.
5. Teminat tamamlama çağrısına muhatap olan üyenin hesaplarında, hesapların
güncelleştirilmesi neticesinde oluşan kar alacaklarına teminat tamamlama çağrısı
tutarlarının toplamı kadar bloke konur. Takas üyelerinin teminat tamamlama
çağrısından kaynaklanan borçları kapandıkça, kar alacaklarına konulan bloke,
kapatılan borç tutarı kadar çözülür.
6. Takas üyesi, yükümlülüğünü takas süresinin bitimine kadar tam olarak yerine
getirmediği takdirde herhangi bir ihbara gerek kalmaksızın temerrüde düşmüş
sayılır.
7. Yabancı para birimi cinsinden işlem gören sözleşmelere ilişkin hesaplamalarda
döviz kuru bilgisi de kullanılır.
8.3.1.2.
Fiziki Teslimat Esasları
Fiziki teslimata konu sözleşmelerin takas ve teslimat işlemleri Takas Merkezi tarafından
gerçekleştirilir. Borsa ayrıca sözleşme bazında farklı teslimat yerleri de belirleyebilir.
Fiziki teslimata konu sözleşmelerin son işlem gününe kadar (son işlem günü dahil) olan
takas işlemleri, genel takas esasları çerçevesinde gerçekleştirilir.
Yabancı para birimi cinsinden işlem gören sözleşmelere ilişkin hesaplamalarda döviz
kuru bilgisi de kullanılır.
278
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
8.3.1.2.1. Fiziki
Teslimata
Konu
Sözleşmelerinin Takas Esasları
Döviz
Vadeli
İşlem
Fiziki teslimata ilişkin takas yükümlülükleri, üye bazında ilgili sözleşmelerin ait olduğu
para birimleri esas alınarak son işlem günü seans sonu itibariyle sözleşme bazında
yapılan netleştirme sonucunda belirlenir. Farklı vadelerdeki sözleşmeler için netleştirme
yapılmaz. Üye bazında netleştirilmiş takas yükümlülükleri Takasbank tarafından üyelere
bildirilir.
Fiziki teslimata konu döviz sözleşmelerinin takas işlemleri Takasbank tarafından hesaben
gerçekleştirilir. İlgili döviz cinslerinden efektif kabulü veya ödemesi yapılmaz.
TL cinsinden takas yükümlülükleri, sözleşmenin son işlem günü TCMB tarafından saat
15:30’da ilan edilen döviz satış kuru ile hesaplanır. T+2 günü uzun pozisyon sahibi takas
üyesi, TL cinsinden hesaplanan takas yükümlülüğünü, en geç saat 16:30’a kadar
Takasbank nezdindeki TL cari hesabına yatırarak yerine getirir. Belirlenen takas saatine
kadar takas yükümlülüğünü tamamen yerine getirmeyen üyeler için temerrüt hükümleri
uygulanır.
Kısa pozisyon sahibi üye, fiziki teslimat yükümlülüğü olan döviz tutarını T+2 günü
muhabir bankası aracılığıyla, Takasbank tarafından üyelere bildirilen ve ilgili döviz cinsine
göre belirlenmiş muhabir banka hesabına en geç 16:30’a kadar transfer eder. Belirlenen
takas saatine kadar takas yükümlülüğünü tamamen yerine getirmeyen üyeler için
temerrüt hükümleri uygulanır.
T+2 günü saat 16:30’dan başlayarak teslimat tutarı olan döviz miktarı, uzun pozisyon
sahibi üyenin Takasbank nezdindeki döviz hesabına, TL karşılığı olan tutar ise kısa
pozisyon sahibi üyenin Takasbank nezdindeki TL cari hesabına aynı gün valörüyle aktarılır.
T+2 günü yurt dışı piyasaların tatil olması (ödeme sisteminin açık olmaması) durumunda,
ilgili sözleşmelerden kaynaklanan fiziki teslimat yükümlülükleri yurt dışı piyasaların açık
olduğu ilk Borsa günü saat 16:30’a kadar yerine getirilir. Belirlenen takas saatine kadar
takas yükümlülüğünü tamamen yerine getirmeyen üyeler için temerrüt hükümleri
uygulanır.
8.3.1.2.2. Fiziki Teslimata Konu Canlı Hayvan Vadeli İşlem
Sözleşmelerinin Takas Esasları
Fiziki teslimata ilişkin takas yükümlülükleri, hesap bazında son işlem günü gün sonu
itibarıyla belirlenir. Takas yükümlülükleri Takasbank tarafından üyelere bildirilir. Gerek
duyulması halinde teslimat yerinin kapasitesi dikkate alınarak Borsa veya Takasbank
teslim tarihlerini üye bazında belirleyebilir.
Üye teslimat bildirim günlerinde kısa pozisyonda olan müşterilerini teslimata hazırlıklı
olmaları konusunda uyarmakla yükümlüdür. Üye kısa pozisyondaki müşterilerinin
teslimatına aracılık yapmak üzere bir veya birden fazla yetkili komisyoncu ile
279
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
anlaşabileceği gibi müşterilerinin doğrudan yetkili komisyoncular ile anlaşma yapıp daha
sonra kendisine bildirimde bulunulmasına müsaade edebilir. Teslimata aracılık yapacak
yetkili komisyoncular dışında doğrudan İSTİB tarafından da teslimat işlemleri
gerçekleştirilebilir.
Son işlem günü sonu itibarıyla uzun pozisyonda olan müşteriler teslimattan kaynaklanan
TL yükümlülüklerini, son işlem gününü takip eden ilk iş günü saat 16:30’a kadar son
uzlaşma fiyatı üzerinden, sözleşme genelgesinde belirtilen sözleşme büyüklüğünün
tolerans limitinin üst sınırını dikkate alarak yerine getirirler. Son işlem gününü takip eden
iş gününün yarım gün olması durumunda Borsa tarafından gerekli önlemler alınır. Uzun
tarafın TL yükümlülüğünün hesabında, bireysel kurumsal ayrımı yapılmaksızın canlı
hayvan alım satımlarında uygulanan en yüksek KDV oranı da dikkate alınır. Bu şekilde
hesaplanan TL yükümlülükleri ilgili üye tarafından üye cari hesabına yatırılır ve Takasbank
tarafından bu tutar bloke edilir.
Son işlem günü sonu itibarıyla kısa pozisyonda olan müşteriler sözleşme genelgesinde
belirtilen teslimat günlerinde saat 14:00’e kadar sözleşme genelgesinde belirtilen
özelliklerdeki hayvanları teslim merkezine teslim ederler. Eğer üye bazında farklı teslim
tarihleri belirlenmişse yükümlü oldukları gün saat 14:00’e kadar teslim yapmak
zorundadırlar. Bayramın üçüncü gününün teslimat günü olarak belirlenmesi durumunda
teslimat son saati 12:00’dir. Son işlem günü sonu itibarıyla kısa pozisyonda olan
müşterilerin hesaplarına yansıtılmak üzere takas ve teslim sürecindeki tüm
yükümlülüklerin yerine getirilmesinden sonra fiziki teslimat sonucu oluşan TL alacakları
sözleşmenin vade sonunda Takasbank tarafından ilgili üyenin hesabına aktarılır.
Alıcı ve satıcılar
mükelleftirler.
teslim
esnasında
Teslimat
Şartnamesindeki
hükümlere
uymakla
Teslim yükümlülüğünü tamamlamış satıcıların alacaklarının hesaplanmasında teslim
edilen hayvanın teslimat şartnamesi çerçevesinde hesaplanan ağırlığı ve son uzlaşma
fiyatı üzerinden hesaplanan tutar dikkate alınır. Üyenin temsil ettiği satıcıların teslimatına
komisyoncu aracılık ediyor ise ilgili komisyoncunun düzenlediği faturalarda sadece kendi
müşterileri tarafından teslim edilen hayvanların bilgilerinin bulunması üyenin
sorumluluğundadır. Faturalarda belirtilen KDV tutarları takas alacaklarının üye hesabına
geçmesini takiben satışa aracılık eden üye tarafından ilgili komisyoncuya ödenir.
TL yükümlülüğünü yerine getirmiş alıcı hesaplara aktarılmak üzere, teslim alınan
hayvanın ağırlığı, son uzlaşma fiyatı ve KDV oranı dikkate alınarak hesaplanan tutar ile
son işlem günü sonu itibarıyla hesaplanmış olan TL yükümlülük karşılığı yatırılan tutar
arasında fark oluşması halinde oluşan fark vade sonunda Takasbank tarafından üye cari
hesabına iade edilir.
Üyeler alıcı ve satıcı müşterilerinin takas ve teslim sürecindeki tüm yükümlülüklerini
yerine getirmelerinden sorumludurlar.
280
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Borsa, teslimat yerinin kapasitesinin üzerinde hayvan teslim edilmesi gereken durumlarda
başka bir teslimat yeri belirleyebileceği gibi teslimat yerinin kapasitesinin üzerinde kalan
teslimat için nakdi uzlaşma yöntemi de ilan edebilir. Borsa alıcı ile satıcının başka bir
teslimat yeri konusunda anlaşmaları halinde tüm takas ve teslim sorumluluğu ilgili
üyelerde ve kendilerinde olmak üzere Borsa dışında takas yapılmasına izin verebilir.
8.3.2. Teminat Yatırma/Çekme İşlemleri
Teminat yatırma/çekme işlemleri üye ofislerinden Takasbank sistemine bağlanılarak,
elektronik ortamda gerçekleştirilir. Teminata kabul edilecek varlıklar teminat hesaplarına
fiziki olarak doğrudan yatırılamaz. Teminat yatırma ve çekme işlemleri ilgili üye serbest
hesaplarından veya serbest hesaplarına elektronik virman suretiyle gerçekleştirilir.
Teminat yatırma/çekme talepleri seans süresi içinde Takasbank ve Borsa onayı ile,
seans dışında ise Takasbank’ın onayı ile gerçekleştirilir. Alınan pozisyonlar dolayısıyla
tutulması zorunlu (bloke edilmiş) olan teminatlar çekilemez. Ayrıca, teminat tamamlama
yükümlülüğü olan hesaplardan teminat çekilmesine izin verilmez.
Normal seansın son 15 dakikasından uzlaşma fiyatının açıklanmasına kadar geçen süre
zarfında üyenin teminat yatırmasına izin verilmez. Teminat çekme işlemlerinde,
belirlenen teminat kompozisyonunu bozan teminat çekme talepleri reddedilir.
Teminat yatırma/çekme işlemlerine ve bloke hesabına nakit yatırma ve çekme
işlemlerine ilişkin uygulama esasları ve süreleri Takasbank tarafından belirlenir.
8.3.3. Temerrüt Esasları
8.3.3.1.
Genel Temerrüt Esasları
Temerrüt, Borsada gerçekleşen işlemler ve açık pozisyonlar nedeniyle Takasbank’a
yatırılması gereken tutarlar ile diğer yükümlülüklerin süresi içinde yatırılmaması veya
yerine getirilmemesi halidir. Fiziki teslimata ilişkin hükümler saklı kalmak üzere, teminat
tamamlama yükümlülüğünü zamanında yerine getirmeyenler herhangi bir ihbara gerek
kalmaksızın temerrüde düşmüş sayılır.
Hesaplarda bulunması gereken teminat tutarları Borsa tarafından günlük olarak
hesaplanır. Teminatın sürdürme teminatı seviyesinin altına düşmesi durumunda
başlangıç teminatı seviyesine kadar nakit olarak tamamlanması ve/veya var olan açık
pozisyonların bir kısmının veya tamamının kapatılması ve/veya fark pozisyonu alınması
suretiyle gerekli başlangıç teminatının teminat tamamlama çağrısını karşılayacak tutarda
azaltılması zorunludur. Hesaptaki toplam teminat, sürdürme teminatının üzerinde
olmasına rağmen nakit teminatın "0"ın altına düşmesi halinde ise üyeden nakit
teminatının negatif (eksi) bakiyesini kapatması (nakit teminatını "0"a tamamlaması)
teminat tamamlama çağrısı yapılmak suretiyle istenir. Borsa Yönetmeliği uyarınca gerek
görüldüğü durumlarda üyelerden olağanüstü durum teminatı olarak tüm hesaplar için ek
teminat talep edilebilir.
281
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
8.4. Teminatlandırma ve Diğer Esaslar
8.4.1. İşlem Teminatları
Borsada alınmak istenen (ya da alınmış olan) açık pozisyonlar için Takasbank’ta
bulundurulan (ya da bulundurulması gereken) teminat tutarına işlem teminatı denir.
Borsanın doğal üyesi olarak kabul edilen TCMB’nin açık pozisyonları dolayısıyla teminat
bulundurma zorunluluğu bulunmamaktadır.
İşlem teminatları üç gruba ayrılır:
Başlangıç Teminatı
Borsada pozisyon almak için gerekli olan teminat tutarına başlangıç teminatı denir. Her
bir sözleşme ya da sözleşme tipi için gerekli olan başlangıç teminatı ilgili sözleşmelerde
belirtilir. Başlangıç teminatı tutarları Borsa tarafından piyasalardaki gelişmelere göre
değiştirilebilir.
Aynı dayanak varlık üzerine düzenlenen, başta sözleşme büyüklüğü olmak üzere tüm
asli unsurları aynı olan farklı vadelerdeki sözleşmelerin birinde uzun pozisyon, diğerinde
ise kısa pozisyon alınması durumunda yayılma pozisyonu (fark pozisyonu) oluşturulmuş
olur. Yayılma pozisyonları için düz pozisyonlara göre daha düşük bir teminat
belirlenebilir.
Sürdürme Teminatı
Borsada oluşan zararlar ya da nakit-dışı teminatların değerlerinin düşmesi sonucunda
başlangıç teminatının inebileceği en düşük seviyeye sürdürme teminatı denir. İşlem
teminatı tutarının sürdürme teminatı seviyesinin altına inmesi durumunda Takasbank
tarafından teminat tamamlama çağrısı yapılır. Sürdürme teminatı seviyesi ilgili
sözleşmelerde belirtilir.
Olağanüstü Durum Teminatı
Borsa Yönetmeliğinde belirlenen esaslar çerçevesinde Borsa tarafından başlangıç
teminatına ek olarak olağanüstü durum teminatı da talep edilebilir.
VOBİS’te işlemlerin gerçekleşmesinde işlem teminatı kontrolü yapılır. Emirlerin
eşleşmesi esnasında ilgili hesabın yeterli teminatının bulunmaması durumunda, emir
iptal edilir.
8.4.2. Teminatlandırma Yöntemi
İşlem teminatlarının hesaplanmasında “sözleşme bazında teminatlandırma” yöntemi
uygulanır.
282
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
8.4.3. Teminat ve Kâr/Zarar Çarpanı
Teminat ve/veya kâr/zarar çarpanları kullanılarak, alınabilecek pozisyon sayısının
belirlenmesinde mevcut teminatların ve/veya VOBİS’te hesaplanan gün içi kar/zararların
belirli bir oranı dikkate alınabilir.
Teminat ve/veya kâr/zarar çarpanları Borsa tarafından üye, hesap tipi ve/veya hesap
bazında 1’den büyük ya da 1’den küçük olarak uygulanabilir. 1’den farklı olarak
tanımlanmış teminat ve/veya kâr/zarar çarpanları kullanılması durumunda seans içinde
VOBİS, Borsa ve Takasbank tarafından yapılan tüm hesaplamalarda bu çarpanlarla
çarpılarak hesaplanmış teminat rakamları ve/veya kâr/zarar tutarları dikkate alınır.
Teminat çarpanlarının 1’den küçük olarak tanımlanması, ilgili hesabın Takasbank’ta
mevcut teminatına göre çarpan rakamıyla orantılı olarak daha az pozisyon almasına yol
açabilir.
Teminat ve kâr/zarar çarpanları, teminat tamamlama çağrısı miktarı hesaplanırken 1
olarak uygulanır.
Teminat ve/veya kâr/zarar çarpanları Borsa Günü içerisinde herhangi bir zamanda
önceden haber verilmeksizin değiştirilebilir.
8.4.4. İşlem Teminatı Olarak Kabul Edilebilecek Kıymetler
İşlem teminatı olarak kabul edilebilecek kıymetler nakit ve nakit-dışı varlıklar olarak
ikiye ayrılmaktadır. Nakit teminat olarak TVİS’e Türk Lirası (TL) kabul edilir. Nakit dışı
teminatlar ise çeşitlendirilmiştir.
Aşağıda işlem teminatı olarak kabul edilecek nakit ve nakit-dışı teminatların çeşitleri
gösterilmektedir:
i.
-
Nakit Teminatlar
Türk Lirası (TL)
ii. Nakit Dışı Teminatlar
1. Döviz (DVZ)
- ABD Doları (USD)
- Avrupa Para Birimi (EUR)
2.
-
Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS)
Devlet Tahvili (DT)
Hazine Bonosu (HB)
Dövize Endeksli Devlet Tahvili (DTE)
Döviz Ödemeli Devlet Tahvili (DTY)
283
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
3. Euro Tahvil (EUT)
4. Hisse Senedi (HS)
- İMKB 30 endeksine dahil hisse senetleri
- Borsa Yatırım Fonları Katılma Belgeleri (BYF)
5. Yatırım Fonu Katılma Belgeleri
- Kaydileştirilmiş yatırım fonu katılma belgeleri
İtfasına beş işgünü kalan DİBS’ler teminata kabul edilmez. Nakit dışı teminat olarak
daha önceden getirilmiş olan tahvil veya bonoların arasında itfasına beş işgününden az
zaman kalmış olan varsa, ilgili üyelere Takasbank tarafından elektronik ortamda
kıymetlerin değiştirilmesi için uyarı mesajı gönderilir. İtfaya konu tahvil veya bonolar
yapılan uyarıya rağmen değiştirilmedikleri takdirde müşterinin talimatına ihtiyaç
duyulmaksızın itfadan önceki günün sonunda menkul kıymetin fiyatı sıfırlanır. İtfa tutarı,
ilgili müşterinin vadeli işlem teminatına nakit olarak aktarılır.
Anapara ve kuponlarına ayrıştırılmış DİBS’lerin teminata kabulü için, menkul kıymetin
tamamını temsil eden anapara ve kuponlarının birlikte teminata yatırılması
gerekmektedir. Aksi takdirde ayrıştırılmış DİBS’ler teminata kabul edilmez.
Yalnızca Türkiye Cumhuriyeti Hazinesi tarafından ihraç edilen Euro tahviller işlem
teminatı olarak kabul edilir. Euro tahvillerin teminat yatırma/çekme işlemleri, kupon/itfa
işlemleri ve diğer uygulama esaslarına ilişkin hususlar Takasbank tarafından duyurulur.
Hisse senedi cinsinden teminatlarda sermaye artırımı ve/veya temettü ödemesi karşılığı
alacaklar üyenin Takasbank nezdindeki serbest hesabına aktarıldığı ve İMKB’de hisse
senedi bölündüğü gün ve/veya temettü başlangıç tarihinden itibaren VOB teminat hesabı
sürdürme seviyesinin altına düşebileceği dikkate alınarak, teminat seviyesinin korunması
üyenin sorumluluğu altındadır.
İMKB 30 endeksinden çıkarılan hisse senetleri çıkarıldığı tarihten itibaren üç iş günü
içerisinde geçerli diğer bir teminatla değiştirilir.
8.4.5. Kâr/Zarar Hesaplamaları
Seans süresince elde edilen kar/zarar rakamları, her 10 dakikada bir geçici uzlaşma
fiyatları dikkate alınarak VOBİS’te güncellenir. Her gün sonunda, belirlenen uzlaşma
fiyatları, kar/zararların hesaplanmasında kullanılır. Yabancı para birimi cinsinden işlem
gören gören sözleşmelere ilişkin hesaplamalarda döviz kuru bilgisi de kullanılır. Gün
sonunda belirlenen uzlaşma fiyatına göre hesaplardaki kar/zarar miktarları teminatlara
eklenir ya da teminatlardan düşülür.
8.4.6. Riskli Hesap
“Başlangıç teminatının”, “mevcut teminat ± kâr/zarar” tutarına oranı %100 veya daha
büyük ise ilgili hesap riskli duruma düşer. Riskli durumdaki hesaplar pasif ve aktif emir
284
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
girişi yaparak pozisyon kapatıcı işlem gerçekleştirebilirler. Diğer taraftan, daha önce riskli
konuma geçmiş hesaplar için başlangıç teminatının “mevcut teminat ± kâr/zarar” tutarına
oranı %90 veya daha düşük duruma gelirse hesap, “riskli hesap” durumundan çıkarılır.
8.4.7. Teminat Tamamlama Çağrısının Yapılma Şekli
Teminat tamamlama çağrıları seansın bitiminden sonra uzlaşma fiyatlarının
açıklanmasıyla birlikte ilgili üyenin Takasbank ekranından elektronik ortamda yapılır, bu
bilgiler aynı zamanda VOBKE’den de takip edilebilir. Takasbank tarafından bu şekilde
çağrı yapılması veya VOBKE’de teminat tamamlama çağrılarının gösterilmesi durumunda
başkaca bir ihbar ve bildirme gerek kalmaksızın üyenin çağrıyı aldığı kabul edilir.
8.4.8. Pozisyon Limitleri
Herhangi bir sözleşmede alım ya da satım yönünde alınabilecek azami sözleşme sayısı
veya oranına pozisyon limiti denir. Aynı sicil numarasına bağlı hesaplar veya aynı kurum
adına farklı sicil numaraları ile açılmış olan hesaplar pozisyon limitlerinin uygulamasında
tek bir hesap olarak değerlendirilir.
Borsada iki çeşit pozisyon limiti bulunmaktadır:
8.4.8.1.
Mutlak Pozisyon Limiti
Mutlak pozisyon limiti, bir hesabın ilgili sözleşmenin toplam açık pozisyon miktarından
bağımsız olarak alabileceği açık pozisyon sayısını ifade eder.
8.4.8.2.
Oransal Pozisyon Limiti
Oransal pozisyon limiti ise bir hesabın mutlak pozisyon limiti aşıldıktan sonra ilgili
sözleşmenin toplam açık pozisyon miktarının belli bir oranı kadar açık pozisyona sahip
olabileceğini gösterir.
Mutlak pozisyon sayısına ulaşılmadığı sürece ilgili hesap için oransal pozisyon limiti
kontrolü yapılmaz. Mutlak pozisyon sayısına ulaşıldığında oransal pozisyon limiti kontrolü
sistem tarafından uygulanır. Pozisyon limitleri üye, hesap ve sözleşme tipi bazında
farklılaştırılabilir.
Pozisyon limitleri Borsa tarafından ilgili sözleşmelerde belirlenir.
Pozisyon limitleri hesaplanırken, açık pozisyonların düz pozisyon ya da yayılma
pozisyonu olmasına bakılmaksızın tüm açık pozisyonlar dikkate alınır.
Üyeler pozisyon limitlerinin aşılıp aşılmadığını kontrol etmek ve pozisyon limitlerinin
aşılması durumunda ilgili hesap adına sadece pozisyon kapatmaya yönelik emir girmekle
yükümlüdürler Pozisyon limitini aşan hesapların limit aşımını gidermeleri yönünde üyeler
tarafından bildirimde bulunulur. Pozisyon limit aşımının üye tarafından müşteriye
bildirimini izleyen ilk Borsa gününde aşımın giderilmemesi halinde bu durum, mesai
285
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
bitiminden önce üye tarafından Borsaya bildirilir. Borsa, müşteriye bildirim yapılsın ya da
yapılmasın, bir Borsa gününden daha uzun süre limitleri aşan pozisyonları re’sen
kapatabilir.
8.5. Garanti Fonu Esasları
8.5.1. Garanti Fonu
Borsa Yönetmeliği hükümleri çerçevesinde Borsa tarafından, temerrüt durumunda takas
yükümlülüklerinin yerine getirilmesinde işlem teminatlarının yanı sıra kullanılmak
amacıyla Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş.’nin 2005/7 no.lu genelgesinde belirlenen
esaslara göre işleyecek bir Garanti Fonu oluşturulmuştur. Garanti Fonu uygulama
esasları Takasbank tarafından belirlenir.
Tüm takas üyelerinin Garanti Fonuna katkıda bulunmaları zorunludur. Garanti Fonu katkı
payları asgari ve değişken olmak üzere ikiye ayrılır:
1.Asgari Katkı Payı: Bir üyenin Garanti Fonundaki katkı payı, asgari katkı payı
tutarından az olamaz. Takas üyelerinin Garanti Fonunda bulundurması zorunlu asgari
katkı payları 200.000 TL olarak belirlenmiştir. Asgari katkı payı tutarı Borsa
Yönetmeliğinde öngörülen şekilde değiştirilebilir.
2.Değişken Katkı Payı: Açık pozisyonların piyasa değerleri, Borsa tarafından belirlenen
hesaplama aralıklarına denk düşen üyelerden, asgari katkı payına ek olarak değişken
katkı payı alınır.
Vadeli işlem teminatlarında olduğu gibi, Garanti Fonu teminatlarında da hesapta bulunan
teminat tutarı, piyasa koşulları nedeniyle bulunması gereken teminat seviyesinin altına
düşebilir. Takas üyelerinin Garanti Fonu Katkı Payı olarak yatırdıkları teminatları
sürdürme teminat seviyesine eşit veya sürdürme seviyesinin altına düştüğü takdirde
takas üyesine garanti fonu teminat tamamlama çağrısı yapılır. Garanti Fonu teminatı
sürdürme oranı %90’dır. Garanti Fonu katkı payları aşağıdaki sebeplerle sürdürme
seviyesine veya daha altına düşebilir:
- Teminat değer düşüklüğü,
- Garanti Fonu katkı payının kullanılması,
- Bulunması gereken teminat seviyesinin yükselmesi.
Takas üyesinin teminatta oluşabilecek eksik tutarın 3 işgünü içinde tamamlanması istenir.
Süresinde tamamlanmayan eksik teminatlar nedeniyle üyeye, İMKB Repo Ters Repo
Pazarında veya Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası İnterbank Para Piyasasında oluşan
bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın iki katı ceza tahakkuk
ettirilir. Ayrıca güvence karşılığı hesabının eksik olduğu VOB’a bildirilir ve gerekli
görülürse Borsa işlemleri durdurulabilir, takas üyeliği dondurulabilir.
Garanti Fonu İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. tarafından yönetilir.
286
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Garanti Fonuna ilişkin hükümler tüm üyelere uygulanır ve Garanti Fonunda oluşan fonlar
Borsada açılan tüm piyasalarda ve işlem gören tüm sözleşmelerde oluşan temerrütler
için ve Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş.’nin 2005/7 no.lu genelgesinde ve ilgili
mevzuatta yer alan esaslara uygun olarak kullanılır. TCMB’ye ilişkin istisnalar saklıdır.
8.5.2. Garanti Fonu Katkı Payları
Hesaplama
Aralığı
1. aralık
2. aralık
Açık Pozisyon Cari
Değeri (TL)
0-20 Milyon
20-30 Milyon
Minimum
Payı (TL)
Nakit
Katkı
3. aralık
30-40 Milyon
40 Bin + (3-1) * 20 Bin
4. aralık
40-50 Milyon
40 Bin + (4-1) * 20 Bin
N. aralık
Önceki aralık + 10 Milyon
40 Bin + (N-1) * 20 Bin
40 Bin
40 Bin + (2-1) * 20 Bin
Toplam Katkı Payı
(TL)
200 Bin
200 Bin + (2-1) *
100Bin
200 Bin + (3-1) *
100Bin
200 Bin + (4-1) *
100Bin
200 Bin + (N-1) *
100Bin
N: Açık Pozisyon Cari Değerinin tekabül ettiği aralık
Her günün sonunda, takas üyesinin piyasadaki açık pozisyon sayısı sözleşme bazında
bulunur ve ilgili sözleşme büyüklükleri o gün itibarıyla ilan edilen uzlaşma fiyatları ile
çarpılarak “açık pozisyon cari değeri” hesaplanır. Yabancı para birimi cinsinden işlem
gören sözleşmelere ilişkin hesaplamalarda döviz kuru bilgisi de kullanılır.
Açık pozisyon cari değeri =
S
 ( AçıkPozisyonSayısı * SözleşmeBüyüklüğü *UzlaşmaFiyatı )
i 1
i
i
i
(S: Açık Pozisyon Bulunan Sözleşmelerin Sayısı)
Açık pozisyon cari değeri hesaplandıktan sonra, bu değerin hangi aralıkta bulunduğu
tespit edilir.
Garanti Fonu katkı payı yükümlülükleri her gün sonu itibariyle güncellenir. Bir üst aralığa
geçen takas üyeleri belirlenir ve bu üyelerin Garanti Fonundaki katkı payları kontrol
edilerek, gerekli durumlarda Takasbank tarafından elektronik ortamda Garanti Fonu
tamamlama çağrısı yapılır.
Genel Takas Üyelerinin Garanti Fonu katkı payları hesaplanırken, takasını garanti
ettikleri Borsa üyelerinin durumu da dikkate alınır. Asgari katkı payı tutarı
hesaplanırken, takası garanti edilen diğer üyelerin sayısına, takas üyesinin kendi takas
garantisi de dikkate alınarak 1 (bir) eklenir ve bulunan rakam ile asgari katkı payı tutarı
çarpılır. Değişken katkı payı hesaplanırken, takası garanti edilen üyelerin açık
pozisyonları ile takas üyesinin açık pozisyonları toplamı dikkate alınır.
287
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
8.6. Üyelik Esasları
8.6.1. Borsaya Üye Olabilecekler
Borsaya, Kanun hükümleri uyarınca Sermaye Piyasası Kurulu’ndan türev araçların alım
satımına aracılık yetki belgesi almış aracı kurumlar, bankalar ve vadeli işlemler aracılık
şirketleri üye olarak kabul edilirler.
8.6.2. Piyasalar
Borsada dört ayrı piyasa mevcuttur:
1.
2.
3.
4.
Hisse Senedi,
Döviz,
Faiz
Emtia+
Hisse senedi piyasasında; hisse senedi endekslerine ve hisse senetlerine dayalı, Döviz
piyasasında; yabancı paralara dayalı, Faiz piyasasında; hazine bonosu, devlet tahvili
veya diğer kısa veya uzun vadeli faiz oranlarına, Emtia+ piyasasında ise sayılanların
dışında kalan emtia ve diğer dayanak varlıklara dayalı vadeli işlem sözleşmelerinde işlem
yapılabilir.
Borsa belirtilen piyasalar dışında yeni piyasalar oluşturabilir. Mevcut piyasalara yeni
sözleşmeler ilave edebilir veya çıkarabilir. Opsiyon sözleşmelerinin Borsada işlem
görmeye başlaması durumunda bu sözleşmeler ilgili dayanak varlığın işlem gördüğü
mevcut piyasalar içerisinde işlem görebileceği gibi bu sözleşmeler için ayrı piyasalar
tesis edilebilir.
8.6.3. Borsa Payı Tarifesi
Borsa Yönetmeliği uyarınca üyeler tarafından gerçekleştirilen alım satım işlemleri
üzerinden hesaplanan bir ücret Borsa tarafından “Borsa payı” olarak tahsil edilir.
Tablo 1’de yer alan tarifeye göre aylık işlem hacmi üzerinden hesaplanan tutar üyenin o
ay ödemesi gereken Borsa payı olarak belirlenir. 2010/119 sayılı “Piyasa Yapıcılığı
Esasları" Genelge’sindeki Borsa payına ilişkin hükümler saklıdır.
Sözleşme Adı
Borsa Payı
VOB-Egepamuk
Yüzbinde bir
VOB-Anadolu Kırmızı Buğday
Yüzbinde bir
VOB-TLDolar
Yüzbinde dört
VOB-TLEuro
Yüzbinde dört
VOB- EUR/USD Çapraz Kuru
Yüzbinde dört
FT (Hesaben) VOB TLDolar
Yüzbinde üç
288
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
FT (Hesaben) VOB TLEuro
Yüzbinde üç
VOB-İMKB 30
Yüzbinde dört
VOB-İMKB 100
Yüzbinde dört
VOB-İMKB 30-100 Endeks Farkı
Yüzbinde dört
VOB-Altın
Yüzbinde bir
VOB-Dolar/Ons Altın
Yüzbinde bir
VOB-G-DİBS
Yüzbinde bir
VOB-Baz Yük Elektrik*
Yüzbinde bir
VOB- Pik Yük Elektrik*
Yüzbinde bir
FT VOB-Canlı Hayvan
Yüzbinde bir
* VOB-Baz Yük Elektrik ve VOB-Pik Yük Elektrik vadeli işlem sözlesmelerinin işleme
açıldığı tarih ile 30.12.2011 tarihi arasındaki sürede ilgili sözleşmelerde gerçekleşen
işlemler için Borsa payı istisnası uygulanacaktır. Bir sözleşmenin vade sonunda Borsa
tarafından sonlandırılması da ayrı bir işlem olarak dikkate alınır.
Bir sözleşmenin vade sonunda Borsa tarafından sonlandırılması da ayrı bir işlem olarak
dikkate alınır.
Yukarıda belirtildiği şekilde hesaplanan Borsa payları Mali İşlere İlişkin Esaslar
Genelgesinde belirlenen usul ve sürelere göre Borsaya ödenir.
8.6.4. Üyelerin Müşterilerine Uygulayacakları Kurtaj Tarifesi
Üyeler, Genel Yönetmelik uyarınca Borsada yapacakları işlemler nedeniyle müşterilerine
uygulayacakları kurtaj oranını % 1'den fazla olmamak koşuluyla serbestçe belirleyebilir.
8.6.5. Üyelerin Pozisyon Limitleri
Özsermayeleri 70.000.000 TL’nin üzerinde olan ve aynı zamanda son 6 aylık süre
içerisinde herhangi bir ayda işlem hacimleri 30.000.000 TL’yi aşmış olan üyelerin portföy
hesapları için; VOB-TLDolar Vadeli İşlem Sözleşmesi ve VOB-TLEuro Vadeli İşlem
Sözleşmesine ilişkin Mutlak Pozisyon Limitleri 50.000 sözleşme, VOB-İMKB 30 Vadeli
İşlem Sözleşmesi ve VOB-İMKB 100 Vadeli İşlem Sözleşmesine ilişkin Mutlak Pozisyon
Limitleri 20.000 sözleşme olarak uygulanır.
Yukarıda belirtilen işlem hacmi kriterini sağlayan ve özsermayesi 120.000.000 TL’nin
üzerinde olan üyelerin portföy hesapları için, yukarıda belirtilen sözleşmelerin iki vadesi
için öngörülen limit, bir vade için kullanılabilir.
Genişletilmiş Pozisyon Limitleri:
Özsermayeleri 120.000.000 TL’nin üzerinde olan ve aynı zamanda son 6 aylık süre
içerisinde herhangi bir ayda işlem hacimleri 30.000.000 TL’yi aşmış olan üyelerin portföy
289
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
hesapları için, VOB-TLDolar Vadeli İşlem Sözleşmesi ve VOB-TLEuro Vadeli İşlem
Sözleşmesine ilişkin Mutlak Pozisyon Limitleri 100.000 sözleşme olarak uygulanır.
Belirtilen işlem hacmi kriterini sağlayan ve özsermayesi 120.000.000 TL’nin üzerinde
olan üyelerin portföy hesapları için, belirtilen sözleşmelerin üç vadesi için öngörülen
limit, bir vade için kullanılabilir. Bu durumda işlem teminatlarıyla ilgili yükümlülüklere ek
olarak "Üyelerin Pozisyon Limitleri" Genelgesinde açıklanan “Riske Maruz Değer” ya da
“Büyük Pozisyon Teminatı” yöntemlerinden biri seçilerek uygulanmak zorundadır.
8.6.6. Üyelerle İlişkiler Komitesi
Komite 15 üyeden oluşur. Komite üyeleri aşağıdaki yönteme göre belirlenir;
Borsa Üyelerinin Borsada gerçekleştirdikleri işlem hacimlerinin parasal toplamları esas
alınarak, bir takvim yılı içerisinde toplam olarak en çok işlem yapan ilk 15 üye Komite
üyeliğine seçilir.
Bu madde uyarınca Komiteye temsilci gönderecek Borsa Üyesi, Komite üyesi olarak
seçildiğinin kendisine Borsa tarafından tebliğ edilmesinden itibaren 7 gün içerisinde
Borsaya Komitede görevlendirdiği temsilcisini bildirir.
Komite üyesi olarak seçilen üyelerden herhangi birisinin komiteye temsilci göndermek
istememesi veya herhangi bir Üyenin mazeretsiz olarak üst üste 3 toplantıya gelmemesi
durumunda VOB Genel Müdürünün belirlediği bir üye Komiteye dahil edilir.
Borsa üyeleri komiteye atadıkları temsilciyi yazılı olarak Borsaya bildirmek şartıyla
diledikleri zaman değiştirebilirler.
Komite üyeleri her yılın Ocak ayı içerisinde bu madde uyarınca belirlenir ve bir sonraki
komite seçimine kadar görevde kalırlar.
8.7. VOB’da İşlem Gören Sözleşmeler
Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş.’de işlem görmekte olan sözleşmeler,
• “VOB-İMKB 30” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• “VOB-İMKB 100” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• “VOB-İMKB 30-100 Endeks Farkı” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• “VOB-TLDolar” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• “VOB-TLEuro” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• “VOB-Euro/Amerikan Doları Çapraz Kuru” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• Fiziki Teslimatlı “VOB-TLDolar” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• Fiziki Teslimatlı “VOB-TLEuro” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• “VOB-G-DİBS” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• “VOB-Anadolu Kırmızı Buğday” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• “VOB-Egepamuk” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• “VOB-Altın” Vadeli İşlem Sözleşmesi
290
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
• “VOB-Dolar/Ons Altın” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• “VOB-Baz Yük Elektrik” Vadeli İşlem Sözleşmesi ve
• Fiziki Teslimatlı “VOB-Canlı Hayvan” Vadeli İşlem Sözleşmesidir.
8.7.1. Sözleşme Detay Örneği
“VOB-İMKB 30” Vadeli İşlem Sözleşmesi
Dayanak Varlık
İMKB-30 ulusal hisse senedi fiyat endeksinin hesaplama
yöntemi kullanılarak bu endekse dahil olan firmaların hisse
senedi fiyatlarından oluşan değer
Sözleşme Büyüklüğü
(1 Adet Sözleşme)
Endeksin bine bölündükten sonra 100 TL ile çarpılması
sonucu bulunan değer
(İMKB-30 Endeksi /1.000)*100 TL
(Örnek: 70,425*100 = 7.042,5 TL gibi)
Fiyat Kotasyonu
İMKB-30 Endeksi'nin 1.000'e bölünmüş değeri virgülden
sonra üç basamak halinde kote edilir (örneğin 70,525 veya
70,550).
Minimum Fiyat Adımı
0,025 (25 İMKB-30 Endeks Puanı)
Minimum fiyat adımının değeri
gelmektedir.
Vade Ayları
Başlangıç Teminatı
(1 Adet Sözleşme İçin)
2,5
TL’ye
karşılık
Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık
(Aynı anda içinde bulunulan aya en yakın üç vade ayına ait
sözleşmeler işlem görür. Bu üç vade ayından biri Aralık ayı
değilse, Aralık vade ayı ayrıca işleme açılır.)
750 TL
Sürdürme Teminatı
Başlangıç teminatının % 75’i
Fark (Yayılma) Teminatı
Fark pozisyonu alınması durumunda yatırılması gereken
teminat başlangıç teminatının yarısıdır
Günlük Fiyat Hareket
Limiti
Farklı vadeli her bir sözleşme için belirlenen Baz Fiyatın
±%15’idir.
Uzlaşma Şekli
291
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Günlük Uzlaşma Fiyatı
Seans sonunda günlük uzlaşma fiyatı şu şekilde hesaplanır:
1. Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde
gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktarlarına göre ağırlıklı
fiyatlarının ortalaması günlük uzlaşma fiyatı olarak
belirlenir.
2. Eğer son 10 dakika içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa,
seans içerisinde geriye dönük olarak bulunan son 10 işlemin
ağırlıklı fiyatlarının ortalaması alınır.
Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük
uzlaşma fiyatının hesaplanamaması durumunda, aşağıda
belirtilen yöntemler tek başına ya da birlikte kullanılarak
günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir.
(a) Seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin ağırlıklı
fiyatlarının ortalaması,
(b) Bir önceki günün uzlaşma fiyatı,
(c) Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının
ortalaması,
(d) Sözleşmenin vadesine kadar olan süre için geçerli olan
ve Borsa tarafından belirlenen faiz oranı, dayanak varlığın
spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli
olan günlük uzlaşma fiyatı kullanılarak hesaplanacak
“teorik” vadeli fiyatlar.
Vade Sonu Uzlaşma
Fiyatı
Son işlem gününde, VOB-İMKB 30 vadeli işlem
sözleşmesinde vade sonu uzlaşma fiyatı İMKB sürekli
müzayede hesaplama periyodu (sürekli müzayedenin son
30 dakikası) ile kapanış seansı emir toplama süresine göre
ağırlıklandırma metodu ile hesaplanır. Vade sonu uzlaşma
fiyatı hesaplanması sürecinde teknik nedenlerle İMKB-30
ulusal hisse senedi endeks değerlerinin hesaplanmasında
ve/veya Borsa tarafından alınmasında bir kesinti veya
aksama olması durumunda alınan mevcut veriler baz
alınarak vade sonu uzlaşma fiyatı hesaplanır. Vade sonu
uzlaşma fiyatı olarak hesaplanan değer en yakın fiyat
adımına yuvarlanır.
Her vade ayının son iş günü
Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması
durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür.
Her vade ayının son iş günü
Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması
durumunda sözleşmenin vadesi bir önceki iş günüdür.
Mutlak pozisyon limiti 20.000, oransal pozisyon limiti
%10’dur. Pozisyon limitleri hesap bazında uygulanır.
Kurumsal Hesaplara İlişkin Pozisyon Limitleri Genelgesinde
belirtilen şartları sağlayan kurumsal hesaplar için mutlak
pozisyon limiti 30.000 adet olarak uygulanır. Kurumsal
hesaplar için geçerli diğer istisnalar Kurumsal Hesaplara
İlişkin Pozisyon Limitleri Genelgesinde belirtildiği gibidir.
Son İşlem Günü
Vade Sonu
Pozisyon Limitleri
292
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
9. TAKASBANK PARA PİYASASI
Takasbank
Para Piyasası (TPP); kısa dönemli nakit fazlası olup, bunu organize bir
şekilde plase edemeyen Aracı Kuruluşlar ile kısa dönemli nakit ihtiyacı bulunup, bu
ihtiyacını uzun vadeli varlıklarını elden çıkartmadan karşılamak isteyen Aracı
Kuruluşlar’ın karşılaşmasını sağlamak amacıyla 1 Ekim 1996’da İMKB Takas ve Saklama
Bankası A.Ş. bünyesinde faaliyete geçmiştir.
9.1. Dayanak
Takasbank Para Piyasası Yönetmeliği Banka Ana Sözleşmesi’nin 3’üncü maddesinin 2’nci
fıkrası gereğince hazırlanmıştır.
9.2. İşlem Yapabilecek Kuruluşlar
Banka’ca düzenlenen “TPP Taahhütnamesi”ni imzalamış olan, İMKB ve görev verilecek
diğer borsalara üye Banka ve Aracı Kurumlar ve TC Merkez Bankası, TPP’nda işlem
yapabilirler.
9.3. Başvuru Prosedürü
Aracı Kuruluş’un;
 Takasbank’a hitaben yazılmış bir başvuru yazısı hazırlaması,
 “TPP Taahhütnamesi”ni imzalaması,
 Temsilcilerini bildirmesi,
halinde başvurusu Takasbank tarafından incelemeye alınır. TPP’na kabul Takasbank’ın
onayı ile gerçekleşir.
9.3.1. Taahhütname
TPP’nda işlem yapmak isteyen Aracı Kuruluşların, “TPP Taahhütnamesi”ni imzalamaları
gerekmektedir.
9.3.2. Aracı Kuruluş Temsilcilerine İlişkin Esaslar
Temsilciler Aracı Kuruluş adına TPP’nda emir verme, emir değiştirme ve emir iptali
işlemlerini yapmaya yetkilidirler. Aracı Kuruluşlar’ın TPP’nda işlem yapabilecek temsilci
sayısı 4’ü geçemez ve yazılı olarak bildirmek koşuluyla, bu temsilcileri değiştirme hakları
mevcuttur. Aracı Kuruluşlar’ın yetkilendirme taleplerinde temsilcilerin T.C. kimlik
numaralarını da bildirmeleri gerekmektedir.
293
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Temsilcilere Takasbank tarafından gizli birer şifre verilir. Bu şifre ile TPP’na iletilen
emirlerin sorumluluğu Aracı Kuruluş’a aittir. Ayrıca temsilciler Takasbank tarafından
kendilerine verilen kişiye özel gizli şifrelerini ofislerinde bulunan Bankanın kendi
terminalleri vasıtası ile değiştirebileceklerdir.
9.4. Takasbank’ın Konumu
TPP’nda gerçekleşen işlemlerden doğacak yükümlülükler Takasbank’ın garantisi
altındadır. Takasbank piyasada alış satış kotasyonu vermemektedir ve işlemlerde
katılımcı olmamaktadır.
9.5. Limitler
Takasbank her Aracı Kuruluşa, “TPP limiti” tahsis eder. Aracı Kuruluşa limit tahsisi
yaparken Bağımsız denetim Raporları, TCMB Risk Kayıtları ve Protestolu Çek Senetleri
incelenmektedir. Ayrıca kurumun finansal büyüklüklerinden Net Satış, Net Kar, Aktif
Büyüklüğü, Net İşletme Sermayesi ve öz kaynakları incelenip, karlılık, borçluluk ve
likidite rasyolarına bakılmaktadır. Bunun yanısıra borsa işlem hacimleri, saklama
bakiyeleri, temerrütleri, plasmanları incelenir. Piyasa bilgileri (firmanın basında yer alan
haberleri- durdurma, kapama veya para cezaları gibi) de dikkate alınarak firma ile ilgili
toplanmış bütün veriler bir araya getirilir ve bir limit tahsisi yapılır. TPP limiti, Aracı
Kuruluşa gizli ve yazılı olarak duyurulur ve belirli zamanlarda revize edilir.
9.5.1. Teminatlara İlişkin Esaslar
Aracı Kuruluş’tan alıcı olması halinde almak istediği miktarın %125’i oranında
değerlenmiş teminat istenir. Değerlenmiş Teminat, teminatların piyasa değerlerinin
belirlenen katsayılarla çarpımı sonucu elde edilir.
Satış için Aracı Kuruluşlardan teminat istenmemektedir.
9.5.2. Teminat Türleri
TPP’nda Aracı Kuruluşların Takasbank’a
belirtilmiştir:
NK Nakit (TL, YP)
TM Teminat Mektubu (TL, YP)
HB Hazine Bonosu
DT Devlet Tahvili
YF Yatırım Fonu Katılma Belgesi
HS Hisse Senedi
verebilecekleri
teminat
çeşitleri
aşağıda
9.5.3. Teminat Değerleme ve Katsayılar
Değerlenmiş Teminat hesaplamasında kullanılacak katsayılar aşağıdadır:
294
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
TEMİNATIN CİNSİ
KATSAYISI
Nakit (TL, YP)
Teminat Mektubu (TL, YP)
Hazine Bonosu
Devlet Tahvili
Yatırım Fonu Katılma Belgesi
Hisse Senedi
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
0,75
Toplam değerlenmiş teminat içinde değerlenmiş hisse senetlerinin, payı %75’i
geçmeyecektir. Ayrıca teminat olarak yatırılan bir çeşit hisse senedinin, toplam
değerlenmiş teminatın içindeki payı %15’i geçemez. Uyenin değerlenmiş teminat
toplamı TPP limitinin %125”ini aşıyorsa, aşan kısım dikkate alınmaz.
Teminata kabul edilecek döviz ödemeli ve dövize endeksli kıymetlerin değerlenmiş
teminat toplamı, hisse senedi hariç olmak üzere diğer değerlenmiş teminat toplamını
aşamaz, aşan kısım olması halinde dikkate alınmayacaktır.
Teminat Değerlemesi Ve Katsayılarına İlişkin Örnek:
Takasbank her gün sonunda teminatların değerlemesini aşağıda belirtilen şekilde
yaparak, Aracı Kuruluşlar’a her sabah “Gün Başı Bilgileri” raporu ile bildirir.
TPP TEMINAT DURUMU
TANIM
TM-TL
TM-YP
TRB100805T13
TRT150306T20
AEFES
NETAS
NOMINAL/ADET
1
1.500.000
1.000.000
800.000
1.900
2.000
BIRIM FIYATI
PIYASA DEGERI
1
1,52349
82,71200
95,23800
24,78000
31,55000
220.000,00
2.285.235,00
827.120,00
761.904,00
47.082,00
63.100,00
4.176.895,50 X %15
4.176.895,50 X %75
DEGERLENMIS
KATSAYI TEMINAT
1
1
1
1
0,75
0,75
TOPLAM
220.000,00
2.285.235,00
827.120,00
761.904,00
35.311,50
47.325,00
4.176.895,50
626.534,33
3.132.671,63
1-Hisse senetleri için; değerlemenin yapıldığı güne ait son seansta oluşan ağırlıklı
ortalama fiyat, eğer işlem gerçekleşmemişse, yine son seansa ait en iyi alış ve en iyi
satış emirlerinin aritmetik ortalaması.
2-Devlet Tahvili ve Hazine Bonoları için; değerlemenin yapıldığı gün, IMKB’nda (Tahvil
ve Bono Piyasası) ertesi gün için belirlenen “Tahvil Cari Oranları”.
3-Yabancı paralar için; değerlemenin yapıldığı gün, ertesi gün için belirlenen TCMB döviz
alış kuru.
4-Yatırım Fonu Katılma Belgeleri için o günkü fiyat.
295
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Bu fiyatlar ertesi gün içinde yapılan teminat virmanlarının değerlemesinde de kullanılır.
9.5.4. Teminat Tamamlama Çağrısı
Her gün yapılan teminat değerlemesi sonucu; toplam teminat, toplam TPP riskinin
%115’inin altına düştüğü taktirde, Aracı Kuruluşa Takasbank tarafından Teminat
Tamamlama Çağrısı (Margin Call) yapılır ve teminatını %125’e tamamlaması istenir.
Teminat Tamamlama Çağrısının yapıldığı gün saat 16:00’ya kadar Aracı Kuruluşlar’ın
istenen ek teminatı yatırmaları gerekmektedir. Teminat Tamamlama Çağrısına uymayan
Aracı Kuruluşlara temerrüt hükümleri uygulanır.
9.5.5. Teminatlardan Doğan Haklar
Aracı Kuruluşların teminat olarak vermiş oldukları hisse senetlerinin sermaye artırımı
veya temettü hakları Aracı Kuruluş adına Takasbank tarafından kullanılır. (Sermaye
artırımı bedelli ise Aracı Kuruluş’un rüçhan hakkı bedelini ödemesi halinde) İşlemler
sonucu elde edilen yeni paylar Aracı Kuruluşun ilgili müşterisinin teminat hesabına
aktarılır. Nakit tutarlar ise Aracı Kuruluşun nezdimizdeki teminat hesabına aktarılır.
Aracı Kuruluşların teminat hesabında bulunan DİBS’lerin kupon ödemeleri (döviz
ödemeliler hariç) Aracı Kuruluşların teminat hesabına aktarılır.
9.6. Çalışma Esasları
9.6.1. İşlem Saatleri
TPP’nda işlemler aynı gün valörlü olarak saat 10:00-12:00 ve 13:00-15:30 arasında
yapılır. Verilen emirler saat 10:00-15:30 arasında geçerlidir.
9.6.2. Vade
Yapılan işlemlerin vadesi; O/N (Gecelik) ile 2 ay arası hergün, 2, 3 ve 6 ay vadeleri ile bu
vadelerin öncesinde ve sonrasındaki üç iş gününü kapsar.
9.6.3. Tutar
TPP’nda işlem yapılabilecek minimum tutar 5.000 TL olup, emir tutarı 1.000 TL’nin
katları olarak artar.
9.6.4. Emir Türleri
TPP’de emirler bölünebilir emir şeklinde verilir.
296
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Limitli: Müşteri tipi, emir tipi (alış/satış), süre, faiz oranı ve emir tutarı belirtilerek girilen
emir türüdür. Emrin gerçekleşmeden kalan kısmı pasif olarak sistemde bekler.
Limitli Gerçekleşmezse İptal Et: Müşteri tipi, emir tipi (alış/satış), süre, faiz oranı ve
emir tutarı belirtilerek ve girilen emir tutarının tamamı gerçekleşmesi koşulu ile verilen
limitli emir türüdür. Emir girildiğinde sistemde pasif olarak bekleyen (limitli) emirler ile
tamamen gerçekleşme koşulu sağlanamadığı takdirde otomatik olarak iptal edilir.
Limitli Kalanı İptal Et: Müşteri tipi, emir tipi (alış/satış), süre, faiz oranı ve emir tutarı
belirtilerek girilen emir türüdür. Kısmen gerçekleşme koşulu ile verilen limitli emir
türüdür. Emir girildiğinde sistemde bekleyen pasif (limitli) emirler ile eşleşir,
gerçekleşmeden kalan kısmı otomatik olarak iptal edilir.
Piyasa: Faiz oranı belirtilmeden, müşteri tipi, emir tipi (alış/satış), süre ve emir tutarı
belirtilerek girilen emir türüdür. Piyasa Emri girildiğinde, sistemde pasif olarak bekleyen
(limitli) emirleri ile kısmi ya da tamamen eşleşir ve emrin gerçekleşmeden kalan kısmı
otomatik olarak iptal edilir.
Piyasa Gerçekleşmezse İptal Et: Faiz oranı belirtilmeden, müşteri tipi, emir tipi
(alış/satış), süre ve emir tutarı belirtilerek, tamamı gerçekleşme koşulu ile girilen
piyasa emri türüdür. Piyasa Gerçekleşmezse İptal Et Emri/Emirleri, sistemde pasif olarak
bekleyen (limitli) emirler ile tamamen gerçekleşir. Emir girildiğinde tamamen
gerçekleşme koşulu sağlanamadığı takdirde otomatik olarak iptal edilir.
9.6.5. Emirlerin İletilmesi
İşlem yapan Aracı Kuruluşların temsilcileri, piyasayı (212) 315 20 00 nolu telefondan
arayarak veya ofislerinde bulunan Bankanın kendi terminalleri vasıtası ile emirlerini
iletirler.
Temsilciler, emrin
1. Müşteri Tipi (Portföy, Müşteri, Fon/YO)
2. Tipini (Alım - Satım),
3. Türünü (Limitli, Limitli Gerçekleşmezse İptal Et, Limitli Kalanı İptal Et, Piyasa, Piyasa
Gerçekleşmezse İptal Et),
4. Süresini,
5. Faiz oranını (Limitli, Limitli Gerçekleşmezse İptal Et, Limitli Kalanı İptal Et Emirleri
için),
6. Tutarını,
belirtmek zorundadırlar. Emir, faiz adımları %0,05 ve katları olacak şekilde iletilebilir.
Telefon ile verilen emirlerde temsilciler, Aracı Kuruluş ünvanını, temsilci şifresini ve adını
bildirmek zorundadır. Ofislerinde bulunan Bankanın kendi terminalleri vasıtası ile
emirlerini ileten temsilciler ise temsilci şifrelerini sisteme tanımladıktan sonra yukarıda
belirtilen zorunlu alanları doldurmak zorundadırlar.
Yatırım fonu veya yatırım ortaklığı adına emir verildiğinde ilgili fon veya ortaklığın kodu
belirtilir.
297
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Telefon ile verilen emirler yukarıda belirtilen sırayla sisteme girilir ve sistem tarafından
üretilen “emir numarası” temsilciye bildirilir. Temsilci verdiği emirle ilgili yapmak istediği
değişikliklerde kendisine verilen “emir numarası”nı söylemek zorundadır. Bu nedenle
emir numarası mutlaka dikkatli bir şekilde not edilmelidir. Ofislerinde bulunan Bankanın
kendi terminalleri vasıtası ile emir ileten temsilciler de emir giriş ekranında sistem
tarafından üretilen “emir numarası”nı dikkatli bir şekilde takip etmelidirler. Temsilciler,
bu emir ile ilgili yapacakları işlemlerde sistem tarafından üretilen emir numarasını
kullanarak telefon ile ve/veya ofislerinde bulunan Bankanın kendi terminalleri vasıtası ile
işlem yapabilirler.
Limitli Emirlerin gerçekleşmeyen kısımlarında; müşteri tipi, yatırım ortaklığı ve yatırım
fonu kodu, oran ve tutarda yapılan değişiklikler emrin numarasını ve önceliğini değiştirir.
Değiştirilen emirler yeni emir numarası alır ve öncelik kaybederler. Ancak emrin sadece
emir tutarı azaltılıyorsa ilgili emrin emir numarası değişmez ve emir öncelik kaybetmez.
Yapılacak diğer emir değişiklikleri emir numarasını ve önceliğini değiştirecektir.
Aracı Kuruluş temsilcileri verdikleri limitli emirlerden karşılanmamış olanları seans içinde
her an iptal edebilirler veya değiştirebilirler. Ayrıca temsilciler “Çoklu İptal” seçeneği
ile;
- Bütün pasif emirler,
- Portföy adına verdiği emirler,
- Müşteri adına verdiği emirler,
- Yatırım fonu adına verdiği emirler,
- Yatırım ortaklığı adına verdiği emirler,
- Emir tipi (Alış-Satış),
- Faiz Oranı,
- Süre,
- Tutar,
- Temsilci No
koşullarından birini veya birkaçını kullanarak emir numarası vermeden gerçekleşmemiş
veya kısmen gerçekleşmiş emirlerinin iptalini yapabilirler.
TPP kapanışına kadar karşılanmayan emirler iptal edilir.
Tüm telefon görüşmeleri Takasbank’ta bulunan ses kayıt cihazına, uzaktan erişim
yoluyla verilen emirler ise elektronik ortamda kaydedilir.Herhangi bir uyuşmazlık
durumunda telefon kayıtları ve/veya bankanın elektronik ortamda tuttuğu kayıtlar esas
alınır. Aracı Kuruluş bu kuralı Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanununun 287’nci maddesi
hükmüne göre münhasır delil sözleşmesi olarak kabul eder.
9.6.6. Emirlerin Yayımlanması
İletilen alış-satış emirlerinden, alış emirlerinde en yüksek oranlı olanları, satış
emirlerinde en düşük oranlı olanları bilgi dağıtım ekranları aracılığı ile duyurulur. En iyi
teklifler ve taleplerden işlem yapılması halinde sonraki bekleyen en iyi teklif ya da talep
298
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
ekrana gelir. Alış ve satış emirlerinde oranlarda eşitlik olması halinde zaman önceliği
esas alınır. Aynı oranlı alış ve satış emirleri ekranda toplam olarak görünür. O/N
işlemlerde, en iyi üç teklif ve talep derinlik sayfasında izlenebilir.
9.6.7. Emirlerin Gerçekleşmesi
Emirlerin gerçekleşmesi, alışta en yüksek, satışta en düşük oranlı emirlere öncelik
verilerek gerçekleşir. Aynı oranlı emirlerde zaman önceliği geçerlidir.
Oran eşitliğinin yanısıra, var olan alış emrinden daha düşük oranlı bir satış emri
geldiğinde alış emrinin oranı üzerinden veya var olan satış emrinden daha yüksek oranlı
alış emri geldiğinde satış emrinin oranı üzerinden işlem gerçekleşir.
Aynı üyenin taraf olduğu alım satım emirlerinde zaman ve oran önceliğinin yanısıra
bekleme süresi kuralı uygulanır. Aracı Kuruluş tarafından portföy, müşteri veya yatırım
fonu/ ortaklığı adına iletilen emirlerin yine aynı kuruluş tarafından karşılanması ile ilgili
bekleme süresi 5 dakikadır. 5 dakika geçmeden iletilen karşıt emir, diğer kuruluşların
emirleri ile karşılaşabilecek orandaysa, bu kuruluşların emirleri ile tamamen veya
kısmen gerçekleşir; emrin kalan kısmı otomatik olarak iptal olur.
Aynı Aracı Kuruluşun birbiriyle eşleşebilecek alış veya satış emirlerinden birinin yatırım
fonu/ortaklığı adına olması halinde, yatırım fonu/ortaklığı adına verilen emrin sisteme
öncelikle iletilmiş olması gerekir. Aksi takdirde bu emirler birbirleri ile eşleşmez.
9.6.8. İşlemlerin Bildirimi
Gerçekleşen işlemlerle ilgili “İşlem Bildirim Formları” her iki tarafa da fakslanır. Ancak
Uzaktan Erişim Taahhütnamesini veya Ek Faks Taahhütnamesini imzalayan Aracı
Kuruluşlar gerçekleşen işlemlere ait bilgilerini terminallerinden takip ederler.
Her sabah, alış ve satış limitleri, teminatların değerlemesi, temerrüt durumları, kritik
vadeli teminatları ve net borç ve alacak bakiyeleri Aracı Kuruluşlar’a “Gün Başı Bilgileri”
raporu ile bildirilir.
Aracı Kuruluşlar ofislerinde bulunan Bankanın kendi terminallerinden;
Pasif Emirler Raporu,
Gerçekleşen İşlemler Raporu,
Üye Emirleri Raporu,
Alacak/Borç Raporu,
İptal Edilen İşlemler Raporu,
Faiz Oranlari Bazinda İşlem Tutar Toplamlari Raporu,
Temerrüt Takip Ekranı,
Geçmiş Tarihli İşlemler Raporu,
Gün Başı Bilgileri Raporu
Detaylı TPP İşlemleri Raporunu ve
Mail Ekranını takip edebilmektedirler.
299
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
9.6.9. İşlemlerin İptali
Gerçekleşen işlemlere ait iptal taleplerinin 15:30’a kadar Takasbank’a iletilmesi
gerekmektedir. Takasbank’tan kaynaklanan hatalar sonucu gerçekleşen işlemler iptal
edilir. Aracı Kuruluş hatası sonucu gerçekleşen işlemler ise iptal edilmez. Üyeler
ofislerinde bulunan Bankanın kendi terminalleri vasıtası ile “İptal Edilen İşlemler
Raporu”nu izleyebilir ve döküm alabilirler.
9.6.10.
Ödemelere İlişkin Esaslar
TPP’ndan alacağı bulunan Aracı Kuruluşlar’ın, bu
Takasbank’taki serbest cari hesaplarına alacak kaydedilir.
alacakları,
saat
16:00’da
TPP'den net bakiye üzerinden alacağı bulunan Bankaların serbest cari hesabına
kaydedilen alacakları, aksine bir talimatları olmadıkça TCMB'deki TİC hesaplarına
gönderilir. TPP’na net bakiye üzerinden borcu bulunan Aracı Kuruluşların bu borçlarını en
geç nakit olarak saat 14:30’a kadar, hesaben saat 16:00’ya kadar yerine getirmeleri
gerekmektedir.
TPP’na net bakiye üzerinden borcu bulunan Aracı Kuruluşlar, Tahvil ve Bono Piyasası ile
Hisse Senetleri Piyasası işlemlerinden doğan alacaklarını bu piyasadaki borçlarına, TPP
'den net bakiye üzerinden alacağı bulunan Aracı Kuruluşlar da Hisse Senedi Piyasasına
olan borçlarını bu piyasadaki alacaklarına mahsup edebilirler. Aracı Kuruluşların Mahsup
talimatını en geç saat 15:45’e kadar terminallerinden girmeleri gerekmektedir. Aksi
halde temerrüt hükümleri uygulanır.
Ayrıca borcu bulunan Aracı Kuruluşlar ofislerinde bulunan Bankanın kendi terminalleri
vasıtası ile seans saatleri içinde TPP borcunu kısmen veya tamamen ödemek amacı ile
veya satış limiti arttırımı için serbest hesaplarından ödeme yapabilirler. Telefonla yapılan
tahsilatlar ise hesaben son borç kapama saatine kadar istenildiği zaman
yapılabilmektedir.
Alıcı ve satıcı Aracı Kuruluşlar’dan anaparanın %0,002 (Yüzbinde iki) oranındaki
komisyon ve BSMV tutarı işlem gününde alınır.
9.6.11.
Temerrüt
TPP’nda yapılan işlemlerde taahhüdünü yerine getirmeyen Aracı Kuruluş herhangi bir
ihbara gerek kalmaksızın temerrüde düşmüş sayılır.
TPP’na olan borçlar saat 16:00’ya kadar kapatılır. 16:00’dan sonra kapatılan borçlara
temerrüt hükümleri uygulanır.
TPP’nda hergün için oluşan ortalama (O/N) gecelik faiz oranına 5 (beş) puan ilave
edilmek suretiyle bulunan oranın; TPP’na olan borcunu saat 16:30’a kadar kapatan
300
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
aracı kuruluşa %30’u, saat 16:30’dan sonra kapatan aracı kuruluşa iki katı kadar
temerrüt faizi uygulanır.
Saat 16:30’a kadar kapatılan borçlar için temerrüt faizi üst sınırı 3.500 TL +BSMV’dir.
Saat 16:30 sonrası kapatılan borçlar için temerrüt faizi üst sınırı yoktur.
Üst sınır her yıl belirlenen yeniden değerleme oranında arttırılarak bir üst 50 TL’lik dilime
yuvarlanır.
Kısmi temerrütlü borç kapatmalarda, borç kapatılan saatlerle ilgili oranlar ve sınırlamalar
uygulanır.
Temerrüt durumunda uygulanacak idari cezalar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:
Üçer aylık dönemlerde;
Temerrüt Sayısı
1-4
5-8
9-15
İdari Ceza
5 iş günü uzaklaştırma
10 iş günü uzaklaştırma
Üç aylık dönem sonunda birikmiş temerrüt sayıları takip eden döneme aktarılmaz, bir
takvim yılı süresince toplam 16 kez temerrüde düşen Aracı Kuruluşa son kez temerrüde
düştüğü tarihten itibaren bir ay TPP’ndan uzaklaştırma cezası verilir.
Temerrüde düşen Aracı Kuruluş temerrüt durumu devam ettiği sürece Nakit Kredi
kullanamaz.
Nakit Kredi işlemlerinden temerrüde düşen Aracı Kuruluş ise temerrüt süresi devam
ettiği süre içinde TPP’nda işlem yapamaz.
Takasbank, temerrüde düşen Aracı Kuruluşun teminatlarını nakde dönüştürür.
Teminatların yeterli olmaması durumunda, Aracı Kuruluşun Takasbank’taki tüm
varlıklarına bloke konulur ve bu durum İMKB ve SPK’na bildirilir.
TEMERRÜT ÖRNEĞİ
ANAPARA (TL)
TPP O/N ORTALAMA FAİZ (%)
500.000,00
20,20
16.30'DAN ÖNCE ÖDENİRSE TPP TEMERRÜT
FAİZ ORANI(%)
7,56
16.30'DAN ÖNCE ÖDENİRSE TPP TEMERRÜT
FAİZİ (TL)(BSMV DAHİL)
110,25
16.30'DAN SONRA ÖDENİRSE TPP TEMERRÜT
FAİZ ORANI(%)
50,40
16.30'DAN SONRA ÖDENİRSE TPP TEMERRÜT
FAİZİ (TL)(BSMV DAHİL)
735,00
301
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
9.6.12.
Taraflararası İlişki
TPP’nda para satan (faiz geliri elde eden taraf), vergi yükümlülüğünü yerine getirmede
resmi mercilere karşı sorumludur. Alıcı, işlemin vadesinde anapara, faiz ve faiz tutarı
üzerinden %1 oranında BSMV tutarlarını Takasbank’taki serbest cari hesabına
yatırmalıdır.
Takasbank Para Piyasası’nda yapılan işlemlerde aracı kurum ve bankalar Kaynak
Kullanımı ve Destekleme Fonundan muaf tutulmuşlardır.
Takasbank Para Piyasası’nda müşteri adına değerlendirilen paralara ödenen faizler
stopaja tabidir.
9.6.13.
Bilgi Dağıtım Ekranı Sayfa Düzeni
TPP’na ulaşmış olan emirler, bilgi dağıtım şirketlerinin Takasbank’a sağlamış olduğu
sayfalarda aşağıdaki formatta yayınlanır:
Talep
Vade Başı
Vade Sonu
Gü
Tuta
Ora
n
r
n
10/02/2004
11/02/2004
1
1000
20,0
10/02/2004
17/02/2004
7
0
0
10/02/2004
24/02/2004
14
5000
21,0
0
0
2000
21,1
0
0
TPP’nda gün içerisinde gerçekleşmiş olan işlemler ile
yer almaktadır.
Gün
1
7
14
Min. Oran
19,00
20,00
21,00
Max Oran
22,00
23,00
22,00
Ort. Oran
21,25
22,00
21,40
Teklif
Oran
En Son
Oran
Tuta
Tuta
r
r
22,00
1500
22,00
5000
23,00
0
23,00
1000
21,50
4000
21,10
0
0
2000
3000
0
0
ilgili özet bilgiler aşağıdaki formatta
Tutar
55000
70000
80000
TPP’na ulaşan O/N emirlere ait derinlik bilgileri aşağıdaki formatta yayınlanmaktadır
Talep
Teklif
Vade Başı
Vade Sonu
Gü
Tutar
Ora
Oran
Tutar
n
n
10/02/2004
11/02/2004
1
10000
20,0
22,00
150000
0
10/02/2004
11/02/2004
1
230000
19,9
22,10
580000
0
0
10/02/2004
11/02/2004
1
135000
19,8
22,30
2500000
0
0
302
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
BİLGİ DAĞITIM EKRAN SAYFA KODLARI
YAYIN KURULUŞLARI
PİYASA VERİLERİ ÖZET BİLGİLERİ
DERİNLİK BİLGİLERİ
REUTERS
TKSBPP1
TKSBPPSUM1
TKSBPPDEPTH1
FOREKS
TAKASBANK-En iyi
Talep ve Teklifler
TAKASBANKİşlem Ortalamaları
İlgili Vade Üzerine Çift
Klik
EUROLINE
TAKASBANKTakasbank Genel
Sayfası
TAKASBANKTakasbank Genel
Sayfası
İlgili Vade Üzerine Çift
Klik
MATRİKS
TAKASBANKTakasbank Genel
Sayfası
TAKASBANKTakasbank Genel
Sayfası
İlgili Vade Üzerine Çift Klik
9.6.14. Takasbank
Para
Piyasasında
Aracı
Müştelerine ait Geçici Fonların Nemalandırılması
Kurum
Sermaye Piyasası Kurulunun 21/02/1997 tarihli izni ile Takasbank Para Piyasasında
Aracı Kurum Müştelerine ait Geçici Fonların Nemalandırılması, Aracı kurum ile müşteri
arasında düzenlenen, Alım Satıma Aracılık Sözleşmesine, müşterilere ait geçici nakdin
değerlendirilmesine, elde edilen nemaların müşterilere dağıtılmasına, taraflara ait hak ve
yükümlülüklerin belirlenmesine ilişkin bir hükmün ilave edilmesi ile mümkündür.
9.6.15. Yatırım Fonları, Yatırım Ortaklıkları ve Emeklilik
Yatırım Fonlarına ait Nakdin Takasbank Para Piyasasında
Değerlendirilmesi
Sermaye Piyasası Kurulunun 24/12/1999 tarih ve 122/1455 sayılı ilke kararı ile yatırım
ortaklıkları nakitlerini, net portföy değerlerinin (varlıklar toplamı-borçlar) %20’sini
geçmemek üzere Takasbank Para Piyasası’nda değerlendirebilirler.
08/10/2004 tarih ve 25607 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Yatırım Fonlarına İlişkin
Esaslar Tebliğinde değişiklik yapılmasına dair Tebliğ (Seri:VII, No:24) ile Takasbank
Para Piyasası işlemleri portföy değerine dahil edildi; portföy oranları ve portföyün
ortalama vadesi bu düzenlemeye göre hesaplanmaya başlandı. Tebliğ değişikliğine göre
fonların yapabilecekleri Takasbank Para Piyasası işlemleri portföy değerinin %20’sini
geçemeyecektir.
28/03/01 tarihli ve 4632 sayılı Bireysel emeklilik tasarruf ve yatırım sistemi kanunun
26’ncı maddesine dayanılarak düzenlenen Emeklilik Yatırım Fonlarının kuruluş ve
faaliyetlerine ilişkin esaslar hakkında yönetmeliğe göre emeklilik yatırım fonları, fon
varlıklarının en fazla %20’sini Takasbank Para Piyasası’nda değerlendirilebilir.
303
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
10. TEZGÂHÜSTÜ PİYASALAR
Finansal
piyasalar teşekkül ettirilmeleri açısından düzenli (organized) piyasalar ve
tezgah-üstü (over-the-counter) piyasalar şeklinde ikiye ayrılır. Düzenli piyasalar, alıcı ile
satıcıyı belli bir fiziksel alanda buluşturan ve işlemlerini gerçekleştirmesi için belli kural
ve düzenlemeler içeren piyasalar şeklinde tanımlanabilir. Örneğin, İMKB düzenli bir
piyasadır. Çeşitli pazarlardan oluşan borsada işlemler Sermaye Piyasası Kanunu ve
SPKurulu tebliğlerinde öngörülen düzenlemeler ve ilgili borsa tarafından hazırlanan
ayrıntılı yönetmelikler çerçevesinde gerçekleştirilir. Ayrıca, bu piyasada yalnızca borsa
üyeleri işlem yapabilir ve sadece Kurul kaydına alınmış ve Borsaya kote edilmiş menkul
kıymetlerin alım satımı yapılabilir.
Tezgahüstü piyasalar ise düzenli bir borsa dışında yapılan işlemleri kapsayan gevşek ve
gayri-resmi nitelikteki borsa dışı piyasalardır. Borsaya kote edilmemiş menkul
kıymetlerin alım satımı tezgahüstü piyasalarda gerçekleşir. Bununla birlikte, borsaya
kote menkul kıymetler de zaman zaman tezgah-üstü piyasalarda alım satıma konu
olabilir. Tezgahüstü piyasalar bir aracı piyasasıdır.
Sermaye piyasalarının en önemli bölümlerinden biri hisse senedi piyasalarıdır. Hisse
senedi piyasalarında ikinci el işlemlerin miktarı birinci el işlemleri büyük ölçüde aşmakta
ve aynı zamanda ikinci el işlemler birinci el işlemlerin yapılabilmesinin temel dayanağını
oluşturmaktadır.
Hisse senedi ikinci el piyasaları dünyada iki şekilde gelişmiştir. Bunlar borsalar (düzenli/
organize piyasalar) ve tezgahüstü piyasalardır. Birçok ülkede borsalar hisse senedi
piyasasında en büyük ağırlığı taşımakta, tezgahüstü piyasada ise, borsaların kotasyon
koşullarını karşılayamayan küçük, gelişmekte olan şirketlerin hisse senetleri alınıp
satılmaktadır. ABD’nde de tezgahüstü piyasanın gelişimi bu şekilde olmuş ancak
NASDAQ’ın kurulmasıyla bu piyasa borsalara alternatif bir piyasa haline gelmiştir. 2006
ilk çeyreği itibariyle de ABD sermaye piyasaları düzenleyici otoritesi SEC’e başvuran
NASDAQ, resmi statüsünü düzenli bir borsa olarak tescil ettirmiştir.
İkinci el piyasalar birinci el piyasalarda gerçekleşecek işlemler için bir temel oluşturur.
İkinci el piyasalar ekonomide mali piyasa tarafları arasında fon transferinin olduğu birinci
el piyasalara söz konusu bu fonların gelişini hızlandırırlar. Bu piyasalar kısa vadeli
yatırım amacı güdülen fonların çok daha uzun vadeli yatırımlara dönüşmesini sağlar.
Bu gelişme en iyi hisse senetleri pazarında kendini gösterir. Modern şirketlerin ömrü
sınırsız olarak görüldüğünden, sermaye bu şirketler açısından devamlı bir fon kaynağı
olarak görülür. Ancak hiçbir yatırımcı birikimlerini geri dönmeyecek bir şekilde yatırmak
istemeyeceğinden, hisse senedi piyasasında ikinci el piyasalar birinci el piyasalar için baş
şarttır. Yani aslında ikinci el piyasalar birinci el piyasalara likidite sağlayarak, bu
piyasaların işlemesini sağlar.
304
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
10.1. Tezgâhüstü Hisse Senedi Piyasaları
10.1.1.
Amerika Birleşik Devletleri
ABD’nde küçük, bölgesel şirketlerin hisse senetleri genelde borsaların kotasyon şartlarını
karşılayamadığı için tezgah-üstü piyasada işlem görür. Halka açılan bir şirketin hisse
senetleri NYSE’de veya AMEX’de kotasyona kabul edilmiş olsa bile bir süre tezgâhüstü
piyasa’da işlem görür. Bunun böyle olmasının nedeni bir borsaya yapılan kotasyon
başvurusu ile borsada işlem görmeye başlama arasında en az 30 gün geçmesinin
gerekmesidir. Bu 1934 tarihli Menkul Kıymet Borsaları Kanunu’na göre belirlenmiş bir
kural olup genelde borsaların lehine olan bir işleyişe yol açar. Aşırı talep gören hisse
senetlerinde olan spekülatif artışlar bu süre içerisinde dengelenir.
1961 yılında Merkezi Düzenleyici Otorite (SEC), fiilen var olan tezgâhüstü piyasaları
organize etmek için Aracı Kuruluşlar Birliği’ni (NASD) görevlendirmiştir. Yapılan
çalışmalar sonucunda, 1971 yılında elektronik bir işlem platformu olarak NASDAQ
faaliyete geçmiştir.
Kotasyon koşulları New York Borsası (NYSE) ve Amerikan Borsası’na (AMEX) göre daha
hafif olduğundan, zaman içinde hızlı bir gelişim göstermiştir.
2000 yılında, tamamına Aracı Kuruluşlar Birliği’nin sahip olduğu bir şirket haline
gelmiştir. 2002 yılına kadar süren yeniden yapılanma çalışmaları sonucunda, NASDAQ’ın
kendi hisse senetleri tezgâhüstü piyasada işlem görür hale gelmiş ve ortaklık yapısı
genişlemiştir. Fakat yönetim çoğunluğu, imtiyazlı hisseler yolu ile NASD’dedir. Piyasa
koşulları uygun olduğunda, kendisinde kote olmak üzere halka arzı planlanmaktadır.
NASDAQ’ta 3.200 civarında şirketin 3.500 civarında menkul kıymeti işlem görmektedir.
Toplam piyasa değeri 1,8 trilyon $’dır. 1.000 kadar aracı kurum NASDAQ’ta işlem
yapmaktadır. Toplam piyasa yapıcısı sayısı 450 olup 250 kurum aktif olarak piyasa
yapıcılığı yapmaktadır. Yıllık işlem hacmi 2004 yılında 8,8 trilyon $’dır. Şirket olarak
NASDAQ’ın 2004 yılında toplam gelirleri 540 milyon $, net karı ise 11 milyon $ olarak
gerçekleşmiştir.
NASDAQ, sadece teknoloji ya da KOBİ borsası olmayıp, her sektörden, her boyuttan
şirketin kote olduğu bir borsadır. İşlem sistemi, elektronik uzaktan erişimli, rekabetçi
piyasa yapıcılığı modelidir. Sürekli çift taraflı kotasyon verilmesi zorunludur. Bir hissede
ortalama piyasa yapıcısı sayısı 10, piyasa yapıcısı başına düşen ortalama hisse senedi
20’dir.
83 ülkede, 2 milyon kullanıcı ve 350.000 terminalden NASDAQ’a erişim mümkündür.
NASDAQ’ın bugün ulaştığı piyasa büyüklüğü ve başarısı, diğer borsaların da dikkatini
çekmiş ve benzer modeller kurulmaya çalışılmıştır. Fakat, NASDAQ’ın kendisi dahi diğer
piyasalardaki deneyimlerinde başarı sağlayamamıştır.
305
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
NASDAQ, 1999 yılında NASDAQ Japonya’yı kurmak için Japon Softbank ile ortaklık
yapmıştır. Fakat, beklenen gelişme sağlanamadığı için 2002 yılında NASDAQ Japonya,
Osaka Borsası’na devredilmiştir.
2001 yılında EASDAQ’ın %68,2’sini 12,5 milyon $ karşılığında almış ve ismini NASDAQ
Europe olarak değiştirmiştir. NASDAQ Europe da beklenen gelişimi gösteremeyerek
2003 yılında kapanmıştır.
2003 yılının ortalarına doğru ise NASDAQ Almanya faaliyete geçmiştir. NASDAQ Almanya
6 ay boyunca faaliyet göstermeye çalışmış ancak hiç kotasyon olmaması nedeniyle
kapanmıştır.
Sonuç olarak NASDAQ, ABD piyasalarında var olan aktif tezgâhüstü piyasanın yaklaşık
on yıllık süreçte organize bir piyasa haline getirilmesiyle oluşmuştur. Piyasanın önemli
bir ihtiyacına cevap vermek üzere kurulmuştur. Piyasa büyüklükleri itibarı ile de çok
önemli bir boyuta ulaşmıştır. Bununla beraber, kendi koşulları içinde çok başarılı bir
gelişim gösteren NASDAQ modeli, başka ülkelerde aynı başarıya ulaşamamıştır.
10.1.2.
İngiltere
İngiltere’de de diğer ülkelerde olduğu gibi tezgâhüstü piyasa borsaya kote olmayan
hisse senetlerinin alınıp satıldığı piyasadır. İngiltere’de tezgâhüstü piyasa’da lisanslı
aracılar piyasa yapmaktadırlar. Aracılar lisanslarını Ticaret ve Sanayi Bakanlığı’ndan
alırlar.
İngiltere’de ilk tezgâhüstü piyasa işlemlerini başlatan Granville Co (eski adı MJH
Nightingale and Co) dışında tezgâhüstü piyasa’da işlem yapan diğer lisanslı aracılar
borsalarda kote olmayan hisse senetlerinde devamlı bir piyasa yaratarak kendi
portföylerine alım yaparlar. LSE (Londra Stock Exchange)’de bulunan “Jobber” adı
verilen aracılar gibi bir komisyoncuya gerek kalmaksızın yatırımcılardan direkt olarak
emir alırlar. ABD’nde olduğu gibi alım ve satım arasındaki fiyat farkı dışında ayrıca
komisyon almazlar.
10.1.3.
Japonya
Diğer ülkelerde olduğu gibi Japonya’da da tezgâhüstü işlemler borsalarda gerçekleşen
işlemlerden daha az resmiyet taşımakta ve genellikle alım satım yapan taraflar arasında
telefonda yapılan pazarlıklar yoluyla işlemler gerçekleştirilmektedir.
Tezgâhüstü
piyasalar resmi borsaların getirdiği sıkı kota alma şartlarını yerine
getiremeyen şirketlerin hisse senetlerine bir piyasa yaratarak resmi borsaların işlevini
tamamlamaktadır.
Tezgâhüstü piyasada işlem gören hisse senetleri arasında JSDA tarafından belirlenen
yarı kayıtlı hisse senetleri ve kote olmayan hisse senetleri mevcuttur.
306
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Jasdaq, 1976 yılında küçük ölçekli şirketlerin işlem gördüğü tezgâhüstü piyasa olarak
kurulmuştur. Japon Aracı Kuruluşlar Birliği’nin denetimindeki bir departman tarafından
yönetilmiştir. 13 Aralık 2004 tarihinde ise tezgâhüstü piyasa statüsünden çıkarak bir
borsa olarak yapılanmış ve tanınmıştır. Tezgâhüstü piyasadaki şirketlerin tamamına
yakını yeni kurulan borsaya kote olmuştur.
İşlem sistemi olarak sürekli müzayede ve piyasa yapıcılığı bir arada kullanılmaktadır.
10.1.4.
Almanya
Almanya’da sekiz adet borsa bulunmaktadır. Bunlardan Düseldorf ve Frankfurt
borsalarında toplam işlem hacminin dörtte üçü gerçekleşmektedir. Almanya’da borsalara
kote hisse senetlerinin alım satımı sadece borsalarda yapılmamaktadır. Bankalar genelde
müşterilerden gelen emirleri borsa da gerçekleştirseler de müşterinin isteği üzerine
borsa dışında da gerçekleştirebilirler. Bu borsa dışı piyasa işlemler, bankerler, kredi
kuruluşları ve özel müşteriler arasında telefon aracılığıyla gerçekleştirilmekte olup, işlem
hacmi resmi piyasadan yüksektir.
Alman Borsasındaki hisse senetlerinin işlem gördüğü piyasalar resmi (Amtlicher Markt),
organize (Geregelter Markt) ve resmi olmayan organize (Freiverkehr Markt) piyasalardır.
Küçük ve orta boy işletmelerin işlem görmesi için oluşturulmuş bir pazar olan Neuer
Markt, 2003 yılından itibaren kaldırılmıştır.
Neuer Markt’ta kotasyon koşulları, normal pazara göre daha hafif koşullar içermekteydi.
Bu sebeple 2000 yılına kadar, yeni kurulan ve ağırlıklı olarak teknoloji şirketlerinin ilgi
gösterdiği bir borsa olmuştur. Fakat, 2000 yılı sonrasında internet ve teknoloji
şirketlerinde ortaya çıkan kriz, en çok Neuer Markt’taki şirketleri etkilemiştir.
Bu pazardaki kotasyon, denetim ve kamuyu aydınlatma kurallarındaki esneklikten dolayı
yatırımcılar, krizin ardından da Neuer Markt’ta işlem gören şirketlerin hisse senetlerine
ilgi göstermemişlerdir. Bunun üzerine Deutsche Börse, yatırımcı güvenini yeniden
kazanmak için pazarlarında yeni bir yapılanmaya giderek kotasyon koşullarını, işlem
kurallarını ve pazar tanımlarını değiştirmiştir. Buna rağmen, yatırımcı ilgisi bu şirketlere
çekilemeyince Neuer Markt tamamen kapatılmıştır.
Mevcut yapılanmada, resmi piyasada kote olabilmek için:
 Şirketin en az 3 yıldır faaliyette olması,
 Halka açılan hisse senetlerinin öngörülen piyasa değerinin veya tahmin
yapılamıyorsa şirket sermayesinin en az 1,25 milyon avro olması,
 İtibari değeri olmayan hisseler için en az ihraç tutarının 10.000 adet hisse olması,
 Halka açıklığın en az %25 olması,
 Son üç yılın mali tablolarını ve son yılın yönetim raporunu içeren prospektüsün
yayınlanması,
gerekmektedir.
Organize piyasada kote olabilmek için gereken şartlar daha hafiftir:
307
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Şirketin en az 3 yıldır faaliyette olması,
İtibari değeri olmayan hisseler için en az ihraç tutarının 10.000 adet hisse olması,
Son üç yılın mali tablolarını ve son yılın yönetim raporunu içeren prospektüsün
yayınlanması,
gerekmektedir.



Organize piyasa öncelikle, resmi piyasanın koşullarını yerine getiremeyen küçük ve orta
ölçekli şirketler için, resmi piyasaya kote olmadan önceki adım olarak öngörülmüştür.
Ancak, halihazırda böyle bir sınırlama bulunmamaktadır.
Resmi veya organize piyasada işlem gören hisse senetleri iki bölüm (segment) arasında
seçim yapabilmektedir; Genel (general) Standart ve Ana (prime) Standart.
Genel Standart bölümünde işlem gören senetler, Alman yatırımcıları hedefleyen
şirketlere hizmet sunmaktadır. Burada kote olan şirketler, yıllık ve ara dönem mali
raporlarını ve sermaye piyasası kanununda öngörülen diğer açıklamaları yapmakla
yükümlüdür.
Ana Standart bölümünde işlem gören senetlerin yükümlülüğü daha fazladır. Burada kote
olan şirketler, Genel Standartta yer alan yükümlülüklerin yanı sıra, üç ayda bir rapor
yayınlamak, UFRS’ye uygun mali tablo düzenlemek, yılda en az bir kez analist
konferansı düzenlemek ve sermaye piyasası kanununda öngörülen açıklamaları Almanca
ve İngilizce olarak yapmakla yükümlüdür.
Özetle Deutche Börse, yapılanmasını resmi ve organize piyasa olarak yenilemiş ve
kamuyu aydınlatma yükümlülüklerindeki farklılıkları da Genel ve Ana Standart
pazarlarıyla ayrıştırmıştır.
10.1.5.
Güney Kore
Güney Kore’deki Kosdaq Borsası, 1996 yılında bilgi teknolojisi ve yüksek teknoloji
şirketleri ile küçük ve orta ölçekli şirketlerin finansman sağlamasını kolaylaştırmak
amacıyla kurulmuştur.
Kosdaq, Kore Borsası’na göre daha basit olan kotasyon şartları ve yüksek teknoloji
şirketlerinin pazarı olarak tanınması nedeniyle tercih edilmektedir. Vizyonu ise, Asya’da
önde gelen yüksek teknoloji şirketlerinin borsası olmaktır. Kosdaq işlem hacminin %75’i
uzaktan erişim yolu ile gerçekleşmektedir. 2000 yılında Kore’deki tüm halka arzlar
Kosdaq Borsası’nda gerçekleşmiştir.
Kore’de ilk teşkilatlanmış menkul kıymet borsası 1953 yılında Kore Borsası adıyla
kurulmuştur. 1987 yılına kadar Kore Borsası ve teşkilatlanmamış tezgâhüstü piyasa,
faaliyetlerine devam etmiştir.
308
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
1987 yılında devlet, durgun olan tezgâhüstü piyasayı canlandırmak için bu piyasayı
organize hale getirme kararı almış, Kore Aracı Kuruluşlar Birliği’ni de (KSDA) bu piyasayı
düzenlemekle görevlendirmiştir.
1991 yılında Kosdaq sistemi (tezgâhüstü menkul kıymet ticareti) hayata geçmiştir.
1996 yılında Kosdaq Menkul Kıymetler Şirketi kurulmuş, 1997 yılında da Kosdaq Borsası
faaliyete geçmiştir. Aynı yıl Kosdaq endeksi ve borsa yönetmeliği oluşturulmuştur. 1998
yılında Kosdaq Komitesi kurulmuştur. 1999 yılında, adı Kosdaq Borsası olmuş ve
şirketleşmiştir.
2000 yılında Kosdaq Gözetim ve İnceleme Bölümü kurulmuştur. Aynı yıl OTCBB (Overthe-Counter Bond Transactions) tezgâhüstü bono piyasası faaliyete geçmiştir.
2005 yılına gelindiğinde Kosdaq, Kore Aracı Kuruluşlar Birliği’nden ayrılarak Kore Borsası
bünyesinde faaliyet göstermeye başlamıştır.
10.1.6.
Türkiye
Tezgâhüstü piyasalar Türkiye’de uygulamasını işlem sırası kapalı hisse senetleri üzerinde
aracı kuruluşlar vasıtasıyla Borsa dışında gerçekleştirilen işlemler ile bulmaktadır. Borsa
dışı pazara ilişkin bazı hususlar ise şöyledir:
Yaşanan olağandışı gelişmeler neticesinde Borsa’da işlem gören hisse senetlerinin
değerini değiştirebilecek ve yatırımcıların yatırım kararlarını etkileyebilecek önemde
bilgilerin kamuya tam, doğru ve eşit olarak duyurulamaması ve sağlıklı bir piyasa
teşekkül etmesini engelleyen belirsizliklerin oluşması nedeniyle işlem sıraları kapatılan
hisse senetleri üzerinde, Sermaye Piyasası Kurulu’nun “İMKB’de işlem sırası kapatılan
şirket hisse senetlerinin Borsa-dışında alış/satışına ilişkin esaslar” hakkındaki 19
Temmuz 2002 tarihli düzenlemesine göre:
 Sırası kapatılan şirketin durumu 5 işgünü içerisinde İMKB tarafından
değerlendirilmekte ve bilgileri yeterli görülmeyen şirketlerden sırasının kapatılma
nedenine bağlı olarak “Kamuyu Aydınlatma Bilgi Formu (KABF)” istenebilmektedir.
 İMKB tarafından yeterli görülen KABF’ları kamuya duyurulmakta ve takip eden 5’inci
işgünü, şirketlerin hisse senetlerinin işlem sırası, İMKB’ce belirlenecek esaslar
çerçevesinde açılmaktadır.
 İMKB tarafından KABF istenmeyen şirketlerin işlem sıralarının kapalılık halinin devam
etmesine karar verilmesi durumunda veya KABF istenilen şirketlerin süresi içerisinde
bu formu göndermemeleri sonucunda ise gerekli duyuruların İMKB tarafından
yapılmasının ardından sözkonusu şirketler Borsa dışında işlem görmeye
başlamaktadır.
İşleyiş Esasları:
Söz konusu şirketlerin hisse senetleri ile ilgili olarak aracı kuruluşlar müşteri emirlerini
kabul etmekte, Borsa dışında eşleştirmekte ve işlemlerin İMKB’de tescilini teminen
Borsa’ya bildirmektedirler. Bu işlemlerin uygulanması ile ilgili kurallar aşağıdadır:
309
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR








İşlem sırası kapalı hisse senedini bu düzenleme kapsamında almak ya da satmak
isteyen yatırımcılar, aracı kuruluşlara müracaat ederek “Beyan” ile “Müşteri Emri”
vermek zorundadırlar. Müşteri emrinin ekinde gerçek kişiler için kimlik belgesi
örneği, tüzel kişiler için imza sirküleri örneği yer alır. Yazılı müşteri emrinin bir
örneğinin
yatırımcıya
verilmesi
şarttır.
Bu
belgeler
olmaksızın
işlem
gerçekleştirilemez.
İletilecek müşteri emirlerinde fiyatın serbestçe belirlenmesi ilkesi geçerlidir.
Bu işlemler sadece aracı kuruluşa gelen emirlerin eşlenmesi suretiyle gerçekleştirilir
(aracı kuruluşlar müşterilerinden portföye alış ve satış yapamazlar). Fiyatı uyuşan
talepler, zaman önceliği bakımından karşılaştırılır.
Aracı kuruluşlar bazında alış ve satışta, fiyat ve miktarda ayrı ayrı beklemekte olan
ve gerçekleşmemiş en iyi asgari 3 emir ile toplam alım satım emirlerine ilişkin miktar
bilgileri Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği’nin anlaşma yaptığı veri
dağıtım kanalı aracılığıyla elektronik ortamda yayımlanarak kamuya duyurulur.
İşlemlerin taraflar arasında takası Borsa’ya tescil işlemi beklenmeksizin aynı gün
gerçekleştirilir.
Borsa dışında yatırımcılar tarafından gerçekleştirilecek işlemlere aracılık faaliyetinde
uygulanacak kurtaj mevcut düzenlemeler paralelinde ilgili aracı kuruluş tarafından
belirlenir.
Borsa dışında yatırımcılar tarafından gerçekleştirilen alış/satış işlemleri, tescil
tarihinde Günlük Bülten’de İMKB’ce belirlenecek esaslar çerçevesinde ilan edilerek
kamuya açıklanır.
Bu kapsamda gerçekleştirilen işlemlerin tutarı üzerinden Hisse Senetleri Piyasası’nda
uygulanan tarife esas alınarak hesaplanan tutarın % 25’i oranında Borsa payı, ilgili
aracı kurumlara mevcut uygulama esasları çerçevesinde tahakkuk ettirilir.
Hisse Senetleri dışında aşağıda yer alan piyasalarda gerçekleştirilen işlemler de diğer
tezgâhüstü piyasa işlemleridir.
10.2. Bankalararası TL Piyasası
Bankalar, Türk Lirası alışverişlerini TCMB bünyesindeki Bankalararası Para Piyasası'ndan
yapabildikleri gibi ikincil piyasa olarak da adlandırılan piyasada özel bir düzenlemeye tabi
olmadan kendi aralarında da yapabilmektedirler. Bankaların organize bir piyasa olan
TCMB Bankalararası Para Piyasası'nda işlem yapmak yerine piyasa dışında kendi
aralarında işlem yapmaları daha çok TCMB'nin kendilerine tanıdıkları limitlerin yetersiz
gelmesi ve TCMB bünyesinde işlem yapmanın maliyetinin daha yüksek olmasıdır. TCMB
bünyesinde yapılan her işlem için teminat alınmasına rağmen bankaların kendi
aralarında fon alışverişinde herhangi bir teminat istenmemektedir. İşlemlerin teminatsız
yapılmasından dolayı bankalar işlem yapabilecekleri bankalara ve işlem miktarına
sınırlama getirmişlerdir. Buna piyasada kısaca "line" denilmektedir. Her banka ancak
"line"ı olan bir bankayla ve "line" limitleri dahilinde işlem yapabilmektedir. Bankaların
kendi aralarında yaptıkları işlemlerin hacmi konusunda istatistiki bilgi toplanmadığı için
tahmin yapabilmek zordur. Ancak, günden güne farklılık göstermekle birlikte TCMB
Bankalararası Para Piyasası işlem hacmine yakın miktarda işlem yapıldığı tahmin
edilmektedir. İşlemler telefonla pazarlık usuluyle yapılabildiği gibi bilgi dağıtım
310
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
firmalarının dealing imkanlarından faydalanırak da yapılabilmektedir. Piyasa bilgileri bilgi
dağıtım firmalarından Reuters'in TLDEPO sayfasından izlenebilmektedir. Bu piyasada
işlem oranları piyasadaki likidite ve bankaların nakit akışına göre belirlenmekte olup
piyasadaki likiditenin artması ve bankaların nakit ihtiyaçlarının azalması borç verme
oranlarını düşürmekte likiditenin azalması ve bankaların borç ihtiyacının artması oranları
arttırmaktadır.
10.3. Bankalararası Repo Piyasası
Aracı kuruluşlar repo işlemlerini IMKB bünyesindeki Repo-Ters Repo Pazarı'nda
yapabildikleri
gibi
kendi
aralarında
özel
bir
düzenlemeye
tabi
olmadan
yapabilmektedirler. Aracı kuruluşlar repo işlemlerini daha çok IMKB bünyesindeki RepoTers Repo Pazarı'nda yapmalarına rağmen IMKB'nin kendilerine tanınan limitleri yetersiz
geldiğinde işlemleri kendi aralarında yapmayı tercih etmektedirler. Tüm ikincil
piyasalarda olduğu gibi bu piyasada da ancak "line"ı olan bankalarla ve "line" limitleri
dahilinde işlem yapılabilmektedir. Bu piyasada işlemler telefonla pazarlık yada bilgi
dağıtım firmalarının dialing imkanlarından faydalanırak yapılmaktadır. Piyasada oranlar
daha çok IMKB Repo-Ters Repo Pazarı'nda gerçekleşen oranlar baz alınarak tesbit
edilmektedir.
10.4. Bankalararası Tahvil Piyasası
Aracı kuruluşlar tahvil ve bono doğrudan alım ve doğrudan satım işlemlerini IMKB
bünyesindeki Kesin Alım-Satım Pazarı'nda yapabildikleri gibi kendi aralarında özel bir
düzenlemeye tabi olmadan yapabilmektedirler. Aracı kuruluşlar, tahvil doğrudan alım ve
doğrudan satım işlemlerini daha çok IMKB bünyesindek Kesin Alım-Satım Pazarı'nda
yapmalarına rağmen IMKB'nin kendilerine tanıdığı limitlerin yetersiz geldiği durumlarda
özellikle ileri valörlü işlemlerini kendi aralarında yapmayı tercih etmektedirler. Tüm
ikincil piyasalarda olduğu gibi bu piyasada da işlemler ancak "line"ı olan bankalarla ve
"line" limitleri dahilinde yapılabilmektedir. Bu piyasada işlemler telefonla pazarlık yada
bilgi dağıtım firmalarının dialing imkanlarından faydalanırak yapılmaktadır. Piyasada
oranlar daha çok işlemlerin büyük bölümünün gerçekleştiği IMKB Kesin Alım Satım
Pazarı'nda gerçekleşen oranlar baz alınarak tesbit edilmektedir.
10.5. Bankalararası Döviz Piyasası
Bankalararası döviz piyasasında gerçekleştirilecek işlem türlerini belirleyen herhangi bir
kısıt bulunmamaktadır. Katılımcılar dövize dayalı her türlü işlemi yapabilirler. İşlemlerin
vadeleri yönünden de bir kısıt bulunmamaktadır. İşlemler spot veya vadeli olarak
gerçekleştirilebilir. Öte yandan, gerek döviz ve efektif piyasalarında gerekse
bankalararası döviz piyasasında dövize dayalı türev işlemlerin yapılması veya
yapılmaması hususunda bir düzenleme bulunmamaktadır. Ancak, bankalararası döviz
piyasasında zaman zaman türev işlemlerin yapıldığı bilinmektedir.
311
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Türkiye’de yerleşik ve yerleşik olmayan kişiler döviz ve Türk Lirası üzerinden işlem
yapabilirler. Kişilerin döviz bulundurmaları serbesttir ve dövizlerin kaynağı sorulamaz.
Dolayısı ile;
Gerçek kişiler,
Tüzel kişiler:
- Bankalar,
- Yetkili Müesseseler,
- Katılım Bankaları,
- Kıymetli Maden Aracı Kuruluşları,
- Şirketler,
- Türkiye Posta İdaresi
birbirleri ile serbestçe döviz üzerinden işlem yapabilirler.
-
Zaman içinde Türkiye’de faaliyet gösteren bankaların kendi aralarında yaptıkları alımsatım işlem hacmi giderek artmış, Reuters’da ilk olarak TLFX=) sayfasında 10 banka
ABD Doları için alış-satış kotasyonunu ilan etmeye başlamıştır. Bununla birlikte
bankalararası döviz piyasasında işlem yapan bankaların sayısı artmış, TLFX=) sayfasının
devamı oluşmuş TLFY=) ve TLFZ=) sayfalarında diğer bankalar da alış-satış
kotasyonlarını ilan ederek sistem içinde alış-satış yapmaya başlamışlardır. IYIX=)
sayfasında o anda kotasyon veren ilk 20 banka yer almaktadır. TRYBA=) sayfasında en
iyi alıcılar TRYBB=) sayfasında ise en iyi satıcılar görülebilmektedir.
Döviz işlemlerinde bankaların karşılaşacağı risk, beklenmedik kur değişmelerinden dolayı
ortaya çıkar. Örneğin, kurlardaki bir düşme bankanın elindeki döviz rezervlerinin ulusal
para değerini azaltarak bankayı kayba uğratır. Bunun gibi kurlardaki bir yükselme de
döviz borçlarının ulusal para karşılıklarını artırarak yine zarara neden olur.
Eğer çalışma gününün sonunda belirli bir yabancı para, diyelim ki dolar üzerinden,
bankanın müşterilerinden satın aldığı toplam miktar, onlara yaptığı toplam satışa eşitse,
böyle bir durumda bankanın söz konusu parayla ilgili pozisyonunda bir değişme olmaz.
Dolayısıyla herhangi bir riskle de karşı karşıya kalınmaz. Oysa, eğer satın alınan döviz
miktarı satılan döviz tutarından fazla ise, o takdirde döviz rezervlerinde bir artışla
karşılaşılabilir. Bu duruma, ilgili yabancı para üzerinden fazla pozisyona sahip olması
denir. Bunun tam tersine ise açık pozisyon denir. Yani satılan döviz miktarının alınandan
daha fazla olması durumudur. Gerek fazla (uzun), gerek eksik (açık) pozisyon
durumlarında banka bir döviz kuru riski ile karşı karşıyadır. Örneğin fazla pozisyon
durumunda, eğer bu fazlalığı elinden çıkartmazsa, o paranın kurundaki düşüşten zarara
uğrar. Açık pozisyon durumunda yine bir risk söz konusudur. Çünkü elinde yeterince
döviz bulunmamaktadır. Dolayısıyla ulusal para döviz karşısında değer kaybedecek
olursa bankanın zarara uğrama riski vardır.
Dolar üzerinden açık pozisyonu olan bir bankayı ele alalım. Açık pozisyonunu
denkleştirmek için dolar satınalmak isteyen bu bankanın iki seçeneği vardır. Birincisi
doğrudan doğruya öteki bankalara telefon ederek dolar satın almak isteyen bir banka
bulmaktır. İkinci yol ise bir brokerden yararlanmaktır.
312
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Bankalararası döviz piyasası, tüm alıcı ve satıcıların bir araya gelip işlem yaptıkları
fiziksel bir mekan değildir. Bankalar yalnızca "line"ı olan bankalarla ve "line" limitleri
dahilinde işlemlerini yapmakta, işlemlerden dolayı herhangi bir teminat alınmamakta ve
fiyatlar ilan edilen kotasyonlar üzerinden yada pazarlık usuluyle telefon veya bilgi
dağıtım firmalarının imkanlarından faydalanmak yoluyla gerçekleşmektedir. Diğer
gelişmiş döviz piyasalarında olduğu gibi, Türkiye’de de bu piyasanın katılımcıları Reuters
ve Bloomberg gibi modern finansal iletişim araçları ile haberleşirler ve işlemlerini telefon
ve/veya direct dealing araçları ile ekran aracılığı ile gerçekleştirirler. Bu piyasada
bankalar ve diğer mali kuruluşlar kendi nam ve hesaplarına işlem yaparlar. TCMB, döviz
kurlarında aşırı oynaklık tesbit etmesi halinde ikincil piyasaya müdahale amaçlı alımsatım işlemleri yapabilmektedir.
Şirketler doğrudan bu piyasada işlem yapamazlar, onlar işlemlerini bankalar ile
gerçekleştirirler. Piyasada işlemler, uluslararası döviz piyasalarında Kabul gören genel
kurallar çerçevesinde gerçekleştirilir. Bankalar kotasyonlarını bilgi dağıtım firmalarının
ekranlarına (Reuters sayfa kodu: TRY1=) girerek ilan etmekte girilen bu kotasyonlar
1.000,000 Amerikan doları için bağlayıcı nitelik taşımaktadır. Katılımcılar USD
1.000.000.- için çift yönlü kotasyon verirler. Gösterge niteliğindeki kurlar, TCMB
tarafından, bu piyasada bankaların verdiği kotasyonlardan belirlenmektedir. İşlemler
genel olarak aynı gün veya spot valör olarak gerçekleştirilir ve alım satım konusu fonlar
uluslararası teamüllerine göre “settle” eder. Ödeme emirleri ve alacak ihbarları SWIFT
sistemi aracılığı ile gönderilir.
Dünya’da spot döviz işlemleri genellikle FOREX denilen bankalararası tezgahüstü
piyasalarda gerçekleştirilmektedir.
10.6. Serbest Döviz Piyasası
Serbest efektif piyasası olarak da adlandırabileceğimiz bu piyasada işlemler bankalar ve
yetkili müesselerce gerçekleşmekte fiyatlar efektif talep ve arzına göre değişmektedir.
Bu piyasada işlem hacmi toplam döviz işlem hacminin %10'u kadar olduğu tahmin
edilmektedir. Bu piyasada fiyatlar yerel piyasalarda yaşanan olaylardan oldukça fazla
etkilenmektedir. Örneğin, vergi ödeme günleri, hazine ihale ödemesinin yapılacağı
günler, piyasalarda likiditenin sıkışık olduğu günlerde efektif döviz fiyatı düşmekte,
piyasalarda likiditenin yüksek, ihale itfasının yapıldığı ve borsanın düştüğü günlerde
efektif fiyatları yükselmektedir.
Döviz piyasalarının temel işlevi, uluslararası ticaret ve sermaye akımlarının
gerçekleşmesidir. Müşterileri arasında ithalatçı ve ihracatçı gibi ticaret adamları ile dış
fon sağlamak ya da dış yatırım yapmak isteyen kişiler, şirketler ve kamu kuruluşları yer
alır. Diğer yandan spekülatörler, arbitrajcılar ve döviz pozisyonlarını denkleştirmek
isteyen banka ve diğer mali kuruluşlar da bu piyasaya alıcı ve satıcı olarak girebilirler.
Merkez Bankası da döviz kurlarına müdahale etme gereği duyduğunda, zaman zaman bu
piyasada alım ve satım işlemi yapabilir.
313
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Döviz piyasasında işlemlerin çoğu anında teslim (spot) işlemlerden oluşur. Daha sınırlı
bir bölümü de vadeli işlemleri kapsar. Spot ve vadeli işlem piyasalarında kurlar
birbirinden farklı olarak oluşur. Döviz piyasasını başlıca özelliklerini şu şekilde
özetleyebiliriz:
1-) Döviz piyasaları, alıcı ve satıcıların karşılaştıkları piyasalar değildir. İşlemler, banka
vb. aracı kurumlar vasıtasıyla yürütülür.
2-) Döviz piyasaları, belirli bir borsa içinde örgütlenmiş piyasalar değildir. Serbest piyasa
kuralları geçerlidir.
3-) Döviz piyasaları evrensel nitelikteki piyasalardır. Dünyanın neresinde bulunulursa
bulunulsun, döviz işlemi yapan bankaların ve diğer mali kurumların dealer ve brokerleri
faks, teleks, telefon ve internet ağlarıyla birbirlerine bağlanmış durumdadırlar.
4-) Döviz piyasaları tam rekabet piyasasına oldukça yakın piyasalardır. Örneğin; alıcı ve
satıcılar çok sayıdadır, piyasaya giriş ve çıkışlar serbesttir, döviz homojen bir ekonomik
varlıktır, ayrıca işlem yapanlar her an piyasa koşulları hakkında oldukça iyi bir bilgiye
sahiptir. Hükümet müdahalesi olmadığı takdirde döviz piyasası bu koşullara oldukça
yaklaşır.
10.6.1.
Kapalıçarşı Efektif Piyasası
Kapalıçarşı Efektif Piyasası Türkiye’deki nakit para arz ve talebinin serbest rekabet
koşullarında karşılaştığı ve gerçek efektif fiyatlarını yansıtan bir piyasadır. Bu piyasadaki
fiyat dalgalanmaları halkın ve ağırlıklı olarak da ticaretle uğraşan kesimin nakit paraya
olan arz ve talebini göstermektedir. Yabancı paraların özellikle de ABD Doları ve
Euro’nun kredibilitesinin yüksek olması, halkın ve esnaf kesiminin bu para birimlerini
enflasyona karşı korunma aracı olarak görmeleri ve ticaretle uğraşan kesimin bu para
birimleriyle işlem yapması sonucunda Kapalıçarşı’da efektif işlemler yoğun şekilde
gerçekleşmektedir.
Kapalıçarşı’da genellikle yetkili müesseseler işlem yapmaktadır. Bu sistem diğer
piyasalardan izole bir yapıda olmayıp bankaların, Merkez Bankası’nın ve yetkili
müesseselerin birbiriyle ilişkide olduğu entegre bir yapıdan oluşmuştur. Yetkili
müesseseler hem Merkez Bankası Efektif Piyasası’nda bankalar ve aracı kuruluşlarla hem
de Kapalıçarşı’da diğer aracı kuruluşlarla işlem yapma imkanına sahiptir. Sistem,
Anadolu’dan ve İstanbul içindeki diğer yetkili müesseseler tarafından toplanan efektifler
ile Merkez Bankası Efektif Piyasası’ndan veya bankalardan satın alınan efektiflerin arz ve
talebe göre belirlenen kurlar üzerinden işlem görmesi ve satın alınan efektiflerin Merkez
Bankası ve Bankalara satılmasından oluşmuştur.
Piyasada işlem yapan yetkili müesseseler, piyasalarda gerçekleştirdikleri alım satım
işlemleriyle arbitraj yaparak para kazanmaya çalışmaktadırlar. Alım satım işlemlerinin
takası işlemden hemen sonra gerçekleşmektedir. Bu kuruluşların kendilerine ait zırhlı
314
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
araç, güvenlik görevlisi, veznedar gibi donanımları mevcuttur. Bir piyasada daha düşük
fiyata satın aldıkları efektifleri çok kısa bir zaman diliminde diğer piyasaya fiziken
ulaştırarak satabilmektedirler. Bu açıdan bakılınca Kapalıçarşı ve Merkez Bankası Efektif
Piyasası’ndaki işlemlerin nakit para hareketleri olmaları sebebiyle hareket serbestisinin
ve fiziki donanımın piyasanın işlemesi için hayati öneme sahip olduğu ortaya
çıkmaktadır.
Piyasa organize bir piyasa olmadığı için standart kuralları yoktur. Bu sebeple aşağıda
Piyasa’daki uygulanan genel kurallar özetlenmiştir:
-
-
-
İşlemler nakit para üzerinden yapılmakta olduğu için işlemlerin takası hemen
gerçekleştirilmektedir.
Piyasada işlem yapan kuruluşlar arasında herhangi bir teminat alınması söz
konusu olmayıp ilişkiler karşılıklı güven üzerine kurulmuştur. İşlemler sözlü
olarak yapılmaktadır.
Yapılan işlemlerin alt sınırı 10,000 ABD Doları’ndan başlayıp bir seferde
gerçekleştirilen işlemler yüzbin Dolarlarla ifade edilebilmektedir.
Piyasanın günlük işlem hacmi maksimum 100,000,000 (yüz milyon) ABD Doları
ile ifade edilmektedir.
Piyasanın sınırlı bir işlem saati yoktur. Ancak sabah işlemler başlarken bir önceki
günün akşamında Merkez Bankası tarafından açıklanan TRL paritesi referans
fiyat olarak alınmaktadır. İşlemler akşam 18:00’e kadar sürmektedir.
İşlemlerde kullanılan para birimleri genellikle US $ ve EUR olup bunlar kadar
yoğun olmamakla birlikte İsviçre Frangı ve İngiliz Sterlini de işlem görmektedir.
Gün boyunca fiyatlar fiziki arz ve talebe göre şekillenmektedir.
10.7. Serbest Altın Piyasası
Altın, ülkeler arasında mal fiyatlarının ve döviz kurlarının belirlenmesinde bir değer
ölçüsü olarak kullanılmaktadır. Döviz kurları hesaplanırken, öncelikle her iki para birimi
de altın cinsinden ifade edilir ve bu değerler oranlanarak, kur tespit edilir.
Günümüzde altın, bir çok ülkede Merkez Bankalarının uluslararası rezervlerinin önemli
bir kısmını oluşturmaktadır. Piyasada arz ve talebe bağlı olmaksızın bir malın fiyatını
değişmesi söz konusu değildir. Dolayısıyla altın fiyatının oluşumunda da altına olan arz
ve talep dengesinin gözlenmesi gerekir. Bununla birlikte altının fiyatı, piyasada bulunan
bir çok mala göre farklı biçimde oluşmaktadır. Altın fiyatlarını etkileyen önemli
gelişmeler şöyle sıralanabilir:
1-)
2-)
3-)
4-)
5-)
6-)
7-)
Altın arz ve talebi,
Üretim maliyeti,
Kültürel ve sosyal yapı,
Faiz oranları,
Döviz kurları,
Enflasyon,
Ekonomik büyüme hızı,
315
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
8-) Para arzı,
9-) Merkez Bankaları tarafından yapılan müdahaleler,
10-) Petrol fiyatları,
11-) Diğer yatırım araçları, piyasalar, madenler.
Şimdi bu etkilerin bazılarını daha ayrıntılı olarak inceleyelim.
Faiz oranları ve altın: Ülkede hükümetin alacağı ekonomik tedbirlerin başarılı olması
ve uygulanan sıkı para politikaları, bireylerin ulusal paraya olan güvenlerini artıracak,
ulusal paranın değer kazanmasıyla birlikte faiz oranlarının düşmesine neden olacaktır.
Böylelikle faiz, parasının değerini korumak ve/veya artırmak isteyen yatırımcı için
cazibesini kaybedecektir. Böyle bir ortamda altın, yatırımcının karşısına bir alternatif
olarak çıkar. Çünkü altın değerini her zaman koruyan ve her yerde geçerli bir yatırım
aracıdır. Sonuç olarak altına yönelen talep artışı, altın fiyatlarının yükselmesine yol
açacaktır.
Döviz kurları ve altın: Altın, para piyasalarındaki ve paranın değerindeki belirsizliklere
karşı da alternatif bir yatırım aracıdır. Günümüzde yatırımcıların çoğu Amerikan Dolarını
ve altını, belirsizliğin arttığı dönemlerde güvenilir birer yatırım aracı olarak görmektedir.
Küçük tasarruf sahiplerinin tek amacı ellerindeki paranın değerini korumak iken,
uluslararası yatırımcılar yatırım yaparken altın ve döviz arasındaki ilişkiye dikkat etmek
zorundadırlar. Altın ve dolar arasındaki ters ilişki günümüzde gözlenen genel bir
durumdur. Rezerv para niteliğindeki dolarda meydana gelecek değer kaybı, alternatif
varlıklara talebi artırır. Altın bu varlıkların önde gelenidir ve doların değer kaybetmesiyle
birlikte fiyatında yükselme gözlenir.
Enflasyon ve altın: Enflasyon ortamında bir ekonomide ulusal paranın değeri
düşeceğinden, alternatif yatırım araçlarına talep artar. Dolayısıyla enflasyon beklentisi
içinde olunan bir ekonomide bireyler varlıklarının değerini korumak için parayı elden
çıkartacak, altın, faiz, gayrimenkul gibi fiziki olarak var olan araçlara yöneleceklerdir. Bu
varlıkların talebinde meydana gelecek artışla birlikte değerlerinin de yükseldiğini görmek
mümkün olur.
Süregelen enflasyon ortamında bireyler, alım güçlerinin azalmasına paralel olarak
ellerindeki mevcut altınları satarak paraya çevirmek yoluna giderlerse bu, altın fiyatlarını
düşürücü bir etki yaratır. Fakat ekonomiye yön veren kesimin, sermayelerinin değerini
artırmak için bir yatırım aracı olan altına yönelmeleri, yine altın fiyatlarını yükseltecektir.
Kamu müdahalesi ve altın: Hükümetler enflasyon beklentisi durumunda bir tedbir
olarak para arzını kısarlarsa, faizlerin yükselmesine neden olurlar ve paranın değerini
korumak ve artırmak konusunda faizlerin cazibesi artar. Hükümetlerin faizleri yükseltici
politikalar izlemesiyle yatırımcıların yönelimi altından faize kayar ve altın fiyatları düşer.
Altın almak veya satmak isteyenler bu işlemlerini İstanbul Altın Borsası veya serbest
altın piyasasında yapabilmektedirler. Istanbul Altın Borsası'nda en az işlem yapma
büyüklüğü olduğundan bu miktarın altında kalan küçük montanlı işlemler serbest altın
316
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
piyasasında gerçekleşmektedir. Serbest Altın Piyasası herhangi bir düzenlemeye tabi
değildir ve işlemler pazarlık usulüyle gerçekleşmektedir. Elde kesin istatistiki bilgiler
olmamasına rağmen toplam altın ticaretinin 1/3'ünün serbest altın piyasasında
gerçekleştiği tahmin edilmektedir. Serbest altın piyasasında işlemler efektif karşılığı
Istanbul Altın Borsası'nda işlemler döviz karşılığı yapıldığından efektif kur döviz
kurundan düşük kaldığında altının fiyatı Türk Lirası karşılığında daha ucuz olacağından
altın serbest altın piyasasında işlemler artış göstermektedir. Altın fiyatları yurt dışındaki
altın piyasalarında altının dolar karşısındaki fiyatı ve yurt içinde doların Türk Lirası
karşılığındaki değerine bağlı olarak değişmektedir. İşlem miktarı mevsimsel etkilerle
değişmekte turizmin çok olduğu aylarda artmakta diğer aylarda azalmaktadır.
317
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
11. ULUSLARARASI
KURALLARI
Uluslararası
MENKUL
KIYMET
İŞLEM
Menkul Kıymet İşlem Kuralları ülkelerin mevzuatlarına göre farklılıklar
göstermekte olup, konuya aşağıda yer alan başlıklar içinde yer verilmiştir.
318
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
12. YURT DIŞI PAZARLARDA HİSSE
İHRACI VE DEPO SERTİFİKALARI
SENEDİ
12.1. Tanımlar
Konuda geçen bazı kavramların tanımları aşağıda verilmektedir.
Amerikan/Global Depo Edilmiş Hisseler (Depositary Shares- DS)
Saklamaya alınmış hisse senetlerinden herbiri belli sayıda hisseyi ve bu hisselerin
taşıdığı hakları temsil eden menkul kıymettir.
Amerikan/Global Depo Sertifikası (Depositary Receipts- DR)
Saklamaya alınmış hisse senetlerini temsil eden ADS ve GDS’ler karşılığı çıkarılan
sertifikalardır.
Depo Anlaşması (Depositary Agreement)
Depo sertifikası programının oluşturulmasına dayanak teşkil eden ve depo sertifikasının
taşıdığı şartların, maliklerin haklarının, ihraçcı ve depocu bankanın yükümlülüklerinin
düzenlendiği, genellikle ihraçcı ve depocu banka tarafından imzalanan anlaşmadır.
Depocu Banka (Depositary)
Depo anlaşmasının hazırlanmasından, depo sertifikalarının basılmasından, transfer
acentası ve mukayyit olarak temettü ödemelerinin yapılmasından, vekaleten yürütülmesi
gereken işler ve hissedarlara karşı depo anlaşması çerçevesinde yükümlü olduğu bütün
hizmetleri yerine getirmekten sorumlu kuruluştur.
Regulation S
ABD Sermaye Piyasası Kurulu (Securities and Exchange Commission- SEC) tarafından
1933 Menkul Kıymetler Kanunu (Securities Act 1933- the Securities Act) çerçevesinde
kayda alınmamış menkul kıymetlerin Amerika dışında yapılacak halka arz ve satış
işlemleri ile ilgili düzenlemedir.
Rule 144A
SEC tarafından kayda alınmamış menkul kıymetlerin Amerika Birleşik Devletleri’nde
“NKY-nitelikli kurumsal yatırımcı /QIBs- qualified institutional buyers” ’a satış veya
arzına izin veren düzenlemedir.
12.2. Depo Sertifikası
Depo sertifikası (Depositary Receipts-DR), başka bir tüzel kişilik tarafından çıkarılan
menkul kıymetlerin malikliğini temsil eden bir sertifika şeklinde depocu bir banka
tarafından çıkarılır. İlgili mevzuat çerçevesinde temsil ettiği menkul kıymetlerin taşıdığı
temettü, oy hakkı ve diğer ortaklık haklarını taşımaktadır.
319
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Depo sertifikası, ihraçcıların uluslararası sermaye piyasalarına erişmesine, diğer ülkelere
yatırım yapmak isteyen yatırımcıların kolay işlem yapmasına imkan veren bir sermaye
piyasası aracıdır. Depo sertifikaları ilk olarak, İngiliz hisse senetlerine deniz-aşırı yatırım
kısıtlamaları getiren İngiliz kanunlarına tepki olarak İngiliz hisse senetlerinin Amerikan
yatırımcılarına satışına yönelik olarak 1927 yılında Guaranty Trust tarafından
çıkarılmıştır. Ancak, 1929 sermaye piyasaları krizinin etkisi sonucu SEC’in çıkarttığı
sermaye piyasası kanunlarının getirdiği sıkı düzenlemeler ve II.Dünya Savaşı sonrası
ülkelerin dışa kapalı ekonomi politikalarını uygulamaya koymaları bunu takip eden yıllar
boyunca bu piyasaların pek fazla gelişmesine imkan vermemiştir. 1980’lerden sonra
uluslararası portföy yatırımlarının hızla büyümesi depo sertifikalarına olan ilgiyi de
artırmıştır. İlk Türk ADS ise 1990 yılında Net Holding’in hisse senetlerini temsilen
çıkarılmıştır.
Depo sertifikaları hedef piyasaya göre farklı isimler almaktadır. ABD piyasasına yönelik
programlar ADR (American Depositary Receipts), Avrupa piyasasına yönelik programlar
EDR (European DR), birden fazla piyasaya yönelik ise GDR (Global DR) isimlerini
almaktadır.
Her bir depo sertifikası, belli bir sayıdaki depo edilmiş hisse senedini temsil etmektedir.
Finans terminolojisinde “Depositary Receipts” ve “Depositary Shares” genellikle aynı
anlamda kullanılmaktadır.
12.2.1.
Depo Sertifikası Programlarının Oluşturulması
12.2.1.1. Depo Sertifikası İhracı
Depo sertifikası ihracı,
aracı kuruluşlar,
hukuk firmaları,
bağımsız denetçiler,
roadshow danışmanları,
halkla ilişkiler ve yatırım danışmanları vb.
kuruluşların katılımını gerektiren bir süreçtir.
320
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
De po Se rt ifikas ı Ç ıkart ılması S üre c i
Ko nsorsi y um
L i deri
DS ’l e r
Ul u sla rarası Takas
(cl eari ng ) S ist e mi
DS’l er ul usl ararası
ta kas si st emi nde ,
kon sorsi yu m li de ri
hesab ın a geç i il r.
DS i hracı
Depo cu
(depo si t ary)
Hi sse sen et l eri
Yabanc ı Şi rket
B o
l ka j
bi d
l i rm
i
Sak lamacı
(cust od ian)
Hi sse sen edi et sl m
i
Hisse senetleri depocu banka tarafından belirlenen bir yerel saklama kuruluşunda (local
custodian) depocu banka adına saklanır. Saklamaya alınan hisse senetleri karşılığında
depocu banka tarafından çıkartılan depo sertifikalarının birincil piyasası, satışa aracılık
eden kuruluşlar tarafından uluslararası piyasalarda sonuçlandırılır.
12.2.1.2. Bilgi ve Belge Hazırlama Süreci
“Due Dilligence” adı verilen bilgi ve belge hazırlama süreci, genellikle ihraçcı şirket,
menkul kıymetlerin satışına aracılık eden kuruluş(lar) ve tarafların hukuk danışmanları
tarafından yürütülür. Şirket faaliyetlerine, kamuya duyurulacak bilgilerin şirketin gerçek
durumunu eksiksiz olarak yansıtıp yansıtmadığına ve yasal belgelerin hazırlanmasına
yönelik bir inceleme sürecidir. Bu sürecin sonunda bir İhraç İzahnamesi (Prospektüs)
hazırlanır.
İhraç izahnamesinde ihraçcı şirkete ilişkin bilgilerin doğru olarak ve yeterli ölçüde yer
alıp almadığı kontrol edilir. Diğer yandan mali danışmanlar da şirketlerin mali yapısına
ilişkin bilgilerini, sözleşmelerini vb. inceleyerek mali tablolarının doğruluğunu ve
yeterliliğini tespit ederler. Due dilligence süreci sonunda hazırlanan prospektüs,
konsorsiyum üyeleri tarafından pazarlama faaliyetleri kapsamında yatırımcıların
bilgilendirilmesi amacıyla kullanılır.
Konsorsiyum üyeleri tarafından yapılan pazarlama çalışmaları ve buna bağlı olarak
fiyatın belirlendiği aşama ise talep toplama (book building) sürecidir. İhracın
tamamlandığı tarih, talep toplama sonunda satış fiyatının belirlendiği ve satışın yapıldığı
tarihtir. Kapanışla (closing) birlikte, depo sertifikasının birincil piyasası tamamlanır.
12.2.1.3. Depocu Banka
Depocu banka, depo anlaşması çerçevesinde hisse senetleri karşılığı depo sertifikalarının
basımından, ortaklık haklarının kullandırılmasından (temettü vb. ödemelerin depo
321
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
sertifikasının çıkartıldığı para birimine- genellikle ABD dolarına çevrilerek yatırımcılara
kullandırılması, genel kurul vb. bilgilerin duyurulması, vekaleten oy kullanılması gibi)
sorumludur.
Depocu bankanın başlıca üç görevi vardır.
Depoculuk görevini, hisse senetlerinin teslim edilmesini takiben depo sertifikası ihraç
ederek ve depo sertifikalarının iptal edilmesi halinde senetleri ilgili piyasaya iade ederek
yerine getirir. Ayrıca, vekaleten oy kullanır, sertifika sahiplerinin sorularını cevaplandırır
ve yerel saklama kuruluşu vasıtasıyla iç piyasada hisse senetlerini kendi hesabında
saklamaya aldırır.
Depo sertifikaların hesaplar arasında transferinin gerçekleştirilmesinde Transfer
Acentası ve temettü vb. ödemelerin yapılacağı depo sertifikası maliklerinin
belirlenmesine yönelik olarak sertifika sahiplerinin kayıtlarının tutulmasında
mukayyitlik görevini yerine getirir.
Depo Sertifikası Programı yöneticisi olarak ise şirket yönetimine ilişkin faaliyetleri
(corporate governance) takip eder, depo anlaşmasında yer alan yükümlülükleri yerine
getirir ve şirket ile depo sertifikası hissedarlarına danışmanlık hizmeti verir. Depo
sertifikası programını geliştirmek amacıyla şirket çalışanlarını eğitir, depo sertifikası
programlarını geliştirici raporlar hazırlar. Depocu kuruluşlar yüklenici değildirler, depo
sertifikalarının ticaretini yapamazlar.
Depocu kuruluş, başarılı bir uluslararası program için depo anlaşmasını ve kayıt
formlarını hazırlar. ABD’de menkul kıymetlerin takasını gerçekleştiren ve saklama
hizmeti veren Depositary Trust Company (DTC), borsalar, uluslararası saklama
kuruluşları (Euroclear, Cedel Bank) ve yardımcı transfer acentaları ile ilişkileri düzenler.
İhraç ve iptal dönemi arasında depocu kuruluş temettü ödemeleri, vekaleten oy
kullanma gibi yükümlülükleri yerine getirmek zorundadır.
Depocu banka, hissedarlara hizmet vermek (hisse senedi transferi gibi) ve ihraçcı ile
ortak çalışmak zorundadır.
Bütün depocu bankalar, bankacılık hizmeti veren bir kurum olarak birçok denetleme ve
düzenlemeye muhatap olabilmektedirler.
ADS programlarında başlıca yükümlülük Securities Exchange Commission’a (SEC) karşı
olup depocu kuruluş ve transfer acentası olarak SEC kayıt düzenlemelerine uygunluk
sağlamak, hazırladıkları sözleşmelerde ilgili mevzuata (New York Eyaleti Kanunları vb.)
uymak zorundadırlar.
322
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
12.2.1.4. Depo Anlaşması
Depo anlaşması ihraçcı şirketin ve depocu kuruluşun sorumluluklarını, depo sertifikası
maliklerinin hak ve görevlerini yazılı olarak belirler ve depo sertifikası maliklerine depo
sertifikası programını tanıtır.
Depo anlaşması depo sertifikalarının oluşturulmasına dayanak teşkil eden anlaşmadır.
Hedeflenen piyasaya göre tabi olduğu mevzuat farklılık arz etmekte olup, genellikle ABD
piyasaları için New York, Avrupa piyasaları için İngiliz ya da diğer AB mevzuatı
çerçevesinde resmi işlemler gerçekleştirilmektedir.
ABD dışındaki depo sertifikası ihracında ihraççı şirket, depocu kuruluş ve depo
sertifikalarına dayanak teşkil eden payların lehdarları arasında “Regulation S Depo
Anlaşması” imzalanmaktadır.
İhraçcı kuruluş, depocu kuruluşu seçtiğinde bu kuruluş ABD’de ADS ihracında veya diğer
ülkelerdeki GDS ihracında tek yetkili acenta olur. Depo Anlaşması SEC kayıt işlemleri
için gerekli bir dökümandır.
Depo anlaşmaları zamanla birbirine oldukça benzer bir yapıya kavuşmuşlardır. Depo
anlaşmalarındaki değişiklikler daha ziyade yerel menkul kıymet düzenlemelerindeki
farklılıklara veya yerel sermaye piyasalarındaki vekaleten oy kullanma, menkul kıymet
sahipliği, çifte vergilendirme anlaşmaları vs. değişikliklere dayanmaktadır.
Sponsorlu depo sertifikaları için New York kanunlarına göre yapılan “depo anlaşması”
- Depocu banka
- Depo sertifikalarının temsil ettiği hisselerin ihraçcısı (şirket)
- Depo sertifikalarının malikleri
arasında yapılır. Anlaşma yapıldığı aşamada depo sertifikaları henüz satılmamış
olmasından dolayı ortada herhangi bir depo sertifikası maliki olmamasına rağmen, New
York Kanunlarına göre anlaşmayı imzalamayan depo sertifikalarının malikleri de üçüncü
kişi lehdarlar olarak depo anlaşmasından kaynaklanan haklarını kullanabilmektedir.
Sponsorlu depo sertifikaları için İngiliz kanunlarına göre yapılan “depo anlaşması”
- Depocu banka
- Depo sertifikalarının temsil ettiği hisselerin ihraçcısı (şirket)
arasında yapılır. Depo sertifikası sahipleri İngiliz Kanunları çerçevesinde depo
anlaşmasına taraf değildir. Depo sertifikası maliklerine genel kurul vb. şirkete ait
bilgilerinin gönderilmesi ve diğer ortaklık haklarının garanti altına alınması amacıyla
ihraçcıdan bir taahhütname (deed poll) alınmakta, böylece depo sertifikalarının
maliklerinin doğrudan ihraçcıya başvurma imkanı sağlanmaktadır.
323
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
12.2.1.5. Yerel Saklama Kuruluşu
Depo sertifikaları ihraç edilirken, temsil ettiği ve depo edilecek hisse senetlerinin
ihraçcısı olan şirketin yerleşik olduğu piyasada faaliyet gösteren bir veya daha fazla
yerel saklamacı kuruluştan saklama hizmeti almaya ihtiyaç duyulmaktadır. Uluslararası
şubeleri olan bazı depocu kuruluşlar bu konuda kendi şubelerinin yerel saklama
hizmetine başvurmakla birlikte diğer depocu kuruluşlar genel olarak o piyasada önde
gelen yerel bankalara başvurmakta ve yerel saklama kuruluşu olarak bu hizmetlerde
deneyim kazanmış olanlar ile çalışmayı tercih etmektedirler.
Saklama kuruluşunun sorumlulukları özet olarak:
- Depo sertifikalarının temsil ettiği hisse senetlerinin alınması, saklanması ve teslim
edilmesi,
- İhraçcının şirket yönetimine ilişkin (corporate governance) kararları, temettü vb.
ödeme bilgileri ve kayıt günleri konusunda depocu kuruluşun bilgilendirilmesi,
- Depocu kuruluşun verdiği talimat çerçevesinde genel kurul toplantısında depo edilen
hisse senetleri için oy kullanılması,
iş ve işlemlerinden oluşmaktadır.
Yerel saklama kuruluşu olarak yerel bankaların seçilmesinde başlıca kriterler:
- Yerel bankanın uzmanlık, tecrübe ve o piyasada köklü bir geçmişi olması,
- Yerel şirketler, aracı kurumlar ve düzenleyici mercilerle yakın ve iyi ilişkiler içerisinde
olmaları,
- Aracı kurumların kendi yerel bankalarını tercih etmeleri,
- Yerel saklama kuruluşunun yetersizlik olması halinde başka bir kuruluşla kolaylıkla
değiştirilmesi.
- Yerel saklama kuruluşları belirlenirken, müşterilerden ve düzenleyici makamlardan
alınan tavsiyeler gözönüne alınmakta, hizmetleri en çok tanınan yerel saklama kuruluşu
belirlendikten sonra üst düzey görevlileri ve personel ile mülakatlar yapılmakta, kredi
analizleri, sermaye yeterliliği ve diğer bazı kriterler de incelenmektedir.
12.3. Depo Sertifikası Programlarının Avantajları
Uluslararası yatırımcılar risklerini dağıtırken getirilerini yükseltmek amacıyla portföylerini
hem coğrafi hem de sektör bazında yaymak isterler. Depo sertifikası programları,
yatırımcılara yabancı hisse senedine yatırım yapmak için bir araç sunmakta, yabancı
hisse senetleri üzerinde alım-satımı ve takası basite indirgemekte, Amerikan ve Avrupa
324
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
piyasalarında kullanılan prensiplerle aynı prensiplere dayalı olarak alınıp-satılmasına ve
takasına imkan vermektedir. Depo sertifikaları, yabancı piyasalardan doğrudan hisse
senedi alımına kıyasla daha düşük işlem ve takas maliyetine sahiptirler. Birçok Amerikan
banka ve emeklilik fonları iç mevzuatları gereği yabancı hisse senetlerine yatırım
yapamamaktadırlar. ADS’ler Amerikan menkul kıymetleri olarak kabul edildiğinden bu
yolun açılmasına yardımcı olmaktadır. İlgili hisse senetlerine ilişkin temettü ödemeleri,
depocu bankalar tarafından, çıkartılan depo sertifikasının para birimine (ABD doları, Euro
vb.) çevirilerek yatırımcılara yapılmaktadır. Bu özelliği sayesinde uluslararası
yatırımcıların karşılaşabileceği döviz işlemlerinde yaşanabilecek sorunlar asgariye
indirilmiş olmaktadır.
İhraçcılar açısından uluslararası piyasalara erişimde kulanılmakta olan enstrümanlardan
birisi depo sertifikası programlarıdır. İhraçcıya yönelik başlıca avantajlar olarak, yatırımcı
tabanının çeşitlendirilmesi, uluslararası piyasalara erişimin sağlanması ve ilgili menkul
kıymetin likiditesinde artış sayılabilmektedir.
Bu programlar, şirket ele geçirilmesi ve benzeri işlemlerde yardımcı bir araç
olabilmektedir. Diğer yandan, önemli bir uluslararası yatırımcı kitlesi tarafından
tanınmışlık sağlamaktadır.
Bazı depo sertifikası programları vasıtasıyla ihraçcı sermaye artırımına gidebilmekte ve
yerel piyasa dışındaki piyasalardan da fon temin edebilmektedir.
12.4. Depo Sertifikası Türleri
12.4.1.
Amerikan Depo Sertifikası
Yabancı ihraççılar ABD’de yapacakları menkul kıymet ihraçlarında ABD içerisindeki
ihraççılara uygulanan menkul kıymet düzenlemelerine ve kanunlara tabi olurlar. Bu
kanunlar ihraçları düzenleyen 1933 Securities Act, menkul kıymet alım satımı ve
raporlamasını düzenleyen ise 1934 Securities Exchange Act olup bunlar haricinde eyalet
kanunları (Blue Sky Laws) da bulunmaktadır.
ABD’de halka arz yapılmak istendiği takdirde, yapılacak ihraçların SEC tarafından kaydı
gerekmekte olup, halka arz haricindeki bazı satışlar istisna kapsamında
gerçekleştirilebilmektedir.
Amerika’da depo sertifikası programları “sponsorsuz” ve “sponsorlu” olmak üzere 2 ana
sınıfa ayrılır. Hisse senedinin ihraçcısı şirketin programa dahil olduğu programlara
sponsorlu, ihraçcının dahil olmadan oluşturulan programlara sponsorsuz program
denilmektedir.
Sponsorsuz ADS Programları
Sponsorsuz ADS programları bir veya birkaç yatırım bankası tarafından, tek taraflı
olarak, hisse senedi ihraçcısı şirketin programa iştiraki olmaksızın, o şirketin hisse
325
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
senetlerini temsilen çıkartılmaktadır. Hisse senedi ihraçcısı şirket ile bir anlaşmaya gerek
olmamakla birlikte, genelde şirketin ihraca herhangi bir itirazı olmadığına dair
“muvafakat anlaşması - a letter of no objection” yapılmaktadır.
Aynı hisse senedini temsilen ihraçcı şirket tarafından bir sponsorlu depo sertifikası
programı başlatılması halinde, daha önce arz edilen tüm diğer sponsorsuz ADS’ler
sponsorlu ADS ihracını yapan bankanın ADS’lerine dönüştürülürler.
Depocu, yabancı şirket hisse senetlerini saklamaya alarak, karşılığında depo sertifikası
çıkararak sponsorsuz programı başlattığında, çoğunlukla diğer kuruluşlar da bunu takip
etmektedir. Böyle bir program mevcutken, başka sponsorsuz depo sertifikası programı
başlatılırsa bu programlara “dublication” yani kopyalama denilmektedir. Piyasanın
düzenini bozmadığı sürece sponsorsuz depo sertifikası programının kopyalanmasında
SEC bir sakınca görmemektedir. Bütün kuruluşların çıkarttığı depo sertifikaları
birbirilerine denk kabul edilmekte, takasları da buna göre yapılmaktadır.
SEC tarafından kayda alınmayan veya Rule 12g3-2(b)2’ye göre bir muafiyet
sağlanmayan Sponsorsuz depo sertifikalarının Amerikan yatırımcılarına arz edilmeleri
yasaktır.
Sponsorlu ADS Programları
Sponsorlu program, depocu banka, ihraçcı ve muhtemel depo sertifikası malikleri
arasında yapılan anlaşmaya göre yürütülmektedir. ADS’lerin temsil ettiği hisse
senetlerinin ihraçcısı da ADS programında taraftır. Ayrıca, depo sertifikası sahibi, depo
anlaşması yapılırken henüz ortada olmamasına rağmen, yapılmış olan anlaşmaya taraf
kabul edilmekte ve anlaşmanın getirmiş olduğu imkanlardan yararlanmaya hak
kazanmaktadır.
ABD’de gerçekleştirilebilecek belli başlı 3 değişik sponsorlu ADS programı mevcuttur.
Level I
Level I programı Amerikan ve Amerika dışındaki sermaye piyasalarına erişmek için en
kolay yollardan birisidir ancak sermaye artırımı yapılarak halka arz yoluyla fon temini
mümkün değildir. ABD dışında yerleşik ihraçcılar, önemli bir masraf yapmadan ve
SEC’ye tabi olmadan yatırımcı tabanını genişletmek için bu programı tercih ederler.
2 12g3-2(b) Kuralı, menkul kıymetleri ABD borsalarında veya NASDAQ’da kote edilmemiş ve
ABD’de halka arz yapmamış olan yabancı şirketleri genel SEC kayıt şartlarından muaf kılar.
Şirketin bu muhafiyetinin devam ettirebilmesi için kamuya duyurduğu, hissedarlarına gönderdiği
veya kendi ülkesindeki düzenleyici kuruluşlara bildirdiği her türlü bilgi ve beyanı SEC’ye de
bildirmesi gerekmektedir. SEC bu bilgileri incelememekte ve yalnızca kamunun aydınlatılması
kapsamında merkezinde bunları halkın incelemesine sunmaktadır.
326
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Level I depo sertifikaları “pink sheets” adı verilen tezgâhüstü piyasalarda (National
Quotation Bureau’s Pink Sheets), NASD elektronik bülten sisteminde (NASD OTC Bulletin
Board) ve hatta bazı uluslararası borsalarda işlem görebilir.
Şirketin Amerikan muhasebe standartlarına uygun kayıtlar tutması veya SEC’nin
kamuyu tam aydınlatma kurallarına uygun davranması gerekmemektedir.
AMAÇ: Şirket menkul kıymetlerinin ABD’de alım-satımını teşvik etmek, şirketin ABD’deki
tanınma seviyesini ve yatırımcı profilini yükseltmek.
BELGELENDİRME: ADS’nin koşulları, ADS sahiplerinin hakları ile şirketin ve depocu
bankanın yükümlülükleri ile ilgili şirket ve depocu tarafından imzalanan depo anlaşması
yapılır.
SEC’ye BAŞVURU: Şirket ve depocu beraber bir adet “Form F-6” doldurarak SEC’ye
başvururlar. Çok kısa olan bu forma depo anlaşması ilave edilir. Menkul kıymetler ilgili
kaydedilir
ve
kamuyu
aydınlatma
mevzuat
çerçevesinde
SEC
tarafından
yükümlülüklerine tabi olur ya da genellikle tercih edildiği üzere, SEC’den kamuyu
aydınlatma hususunda “Rule 12g3-2(b)” uyarınca muafiyet alırlar.
Level II
Program, ABD dışında yerleşik şirketlerin hisse senetlerinin halka arz yapılmaksızın
yatırımcı profilini ve likiditesini artırmasına yöneliktir. Menkul kıymetlerini bir Amerikan
borsasına kote ettirmek isteyen şirketler Level II programını kullanmaktadır. Kote
olacakları ABD borsalarının kotasyon kriterlerini de taşımaları gereklidir. Bu tip depo
sertifikaları aynı zamanda Amerika dışı bir borsaya da kote ettirilebilir.
Bu program çerçevesinde çıkartılan depo sertifikalarının SEC’ye kayıt ettirilmesi ve
düzenli raporlama yapılarak ABD muhasebe standartlarına (US GAAP) uyulması
zorunludur.
Daha yüksek düzeydeki programlar daha fazla raporlama ve kayıt gerektirmekte buna
karşılık da yatırımcılar için daha şeffaf ve cazip olmaktadır.
AMAÇ: Şirket menkul kıymetlerine ABD’de aktif ve etkin bir piyasa sağlamak.
BELGELENDİRME: Şirket ve depocu banka depo anlaşması yapar. Ayrıca, şirket uygun
borsaya kote edilir ve SEC’ye başvuru belgeleri hazırlanır.
SEC’ye BAŞVURU: Şirket ve depocu beraber “Form F-6” doldurarak SEC’ye başvururlar.
Kote edilen menkul kıymetin SEC’de kaydını yapmak üzere, şirket bir adet Form 20-F
doldurur. Bu tarihten itibaren
şirket menkul kıymetleri Form 20-F’lerini SEC’ye
iletmekten sorumlu olmakla beraber, kote olduğu borsanın periyodik bilgilendirme
şartlarını da yerine getirmek zorundadır. Form 20-F oldukça detaylı bir dokümandır.
327
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Level III
Menkul kıymetlerini bir Amerikan borsasına kote ettirmenin yanısıra halka arz yoluyla ek
sermaye elde etmek isteyen ihraçcılar Level III programını kullanmaktadır.
Menkul kıymetlerin, kote olacakları ABD borsalarının kotasyon kriterlerini de taşımaları
gereklidir. Bu menkul kıymetler aynı zamanda Amerika dışında bir borsaya da kote
ettirilebilirler.
Level III Programı gerçekleştirmek için de, Level II ile aynı şartları sağlamak
gerekmektedir. SEC’ye kayıt yaptırmak, düzenli raporlama yapmak ve ABD muhasebe
standartlarına uymak zorunluluğu vardır.
Arzdan sonra da Level II ile aynı raporlama yükümlülüklerine tabidirler.
AMAÇ: ABD’de sermaye artırımına giderek fon temin etmektir.
BELGELENDİRME: Şirket ve depocu banka depo anlaşması yapar. Ayrıca, şirket uygun
borsaya kote edilir ve SEC başvurusunu hazırlanır.
SEC’ye BAŞVURU: Şirket ve depocu beraber bir adet “Form F-6” doldururlar. Şirket
ayrıca oldukça detaylı olan Form F-1 ile SEC’ye kayıt için başvurur. Menkul kıymetler
kote edilmiş ise, daha kısa bir form ile kayıt yapılır. Bu tarihten itibaren şirket her yıl
Form 20-F’lerini SEC’ye iletmekle mesul olmakla beraber kote edildiği borsanın periyodik
bilgilendirme şartlarını da yerine getirmek zorundadır.
Tahsisli Satış
Bu programda nitelikli kurumsal yatırımcı (NKY)3 adı verilen belli bir yatırımcı kitlesine
satış yapılmaktadır.
İşlemler genellikle tezgah-üstü piyasalarda (OTC), SEAQ International/Londra ve
PORTAL/NASDAQ’da gerçekleştirilmektedir.
AMAÇ: Yüksek bir halka arz maliyeti üstlenmeden ABD’den sermaye temin etmek.
BELGELENDİRME: ABD’de alım satımı kısıtlayan depo anlaşması yapılır.
SEC’ye BAŞVURU: Bir başvuru gerekmemekte ancak, halka arz edilmeksizin satışı
gerçekleştirilen menkul kıymetlerin ilgili düzenleme (Rule 144A) kapsamında satışı
düşünülüyorsa, menkul kıymet ve ihraçcısına Rule 12g3-2(b) uyarınca muafiyet
sağlanabilir.
3 Qualified Institutional Buyer-QIB
328
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
RADR- 144 A ADR
Level III programına alternatif olarak ihraçcıların nitelikli kurumsal yatırımcılara tahsisli
satış yoluyla ABD sermaye piyasalarına erişimi sağlamaktadır. Nitelikli kurumsal
yatırımcı kriteri kurum için 100 milyon ABD$ portföy yatırımı olması, kayıtlı brokerdealer için 10 milyon ABD$ portföy yatırımı olmasıdır. SEC, QIB’de aranan şartları
esneterek daha fazla kişi/kurumu QIB kapsamına dahil etme yetkisine sahiptir.
SEC tarafından kayda alınmamış menkul kıymetlerin Amerika Birleşik Devletleri’nde
“nitelikli kurumsal yatırımcı”ya satışına izin veren düzenlemeler the Securities Act
düzenlemeleri altında yer alan “Rule 144A”da düzenlenmiştir.
144A ADR programları SEC’ye kayıt ve raporlama yükümlülüğünden de muaftırlar.
1990 yılında SEC, 144A kuralını çıkartarak kayda alınmamış menkul kıymetleri NKY’lerin
kendi aralarında alıp-satmalarını kolaylaştırmış, bunu takiben tahsisli satış piyasası
büyük sıçrama göstermiştir.
Rule 144A düzenlemeleri çerçevesinde oluşturulan depo sertifikası programlarının
nitelikli kurumsal yatırımcılar dışındaki ABD vatandaşlarına satışı yasaktır (Restricted
ADR- RADR).
ADS Programlarının Sağladığı Avantajlar
ADS’ler, ABD’de herhangi bir Amerikan sermaye piyasası aracı gibi alınıp-satılırlar;
yatırımcılar yabancı ülkelerdeki alım-satım işlemlerini öğrenmek ve alım-satım sorunları
ile uğraşmak zorunda kalmazlar. ADS’ler, ABD Doları cinsinden işlem görürler ve temsil
edilen hisse senetlerinin temettüleri de ABD$’na çevrilerek ödenir.
ADS’ler ABD yatırımcısını her yabancı menkul kıymet için ayrı ayrı saklama hizmeti
almak külfetinden kurtarır.
Yabancı şirketler, ADS programı başlatmayı ABD sermaye piyasasına ilk adım olarak
görmektedirler. ADS programı şirketin ABD’deki profilini yükseltip, ileride ABD de
yapılacak menkul kıymet arzlarını kolaylaştırmaktadır.
Depo Sertifikası Türlerine Göre Özellikler Tablosu
Yatırımcı
Kitlesi
ABD’de
Kotasyon
Sermaye
Artırımı
Kamuyu
Aydınlatma
Sponsorsuz
SEC’ye kayıt yoksa ABD
vatandaşı alamaz
OTC
Yapılamaz
Yok
Level-I
ABD vatandaşı alabilir.
(SEC’ye kayıt var)
OTC
Yapılamaz
Yok
Level II
ABD vatandaşı alabilir.
(SEC’ye kayıt var)
Evet
Yapılamaz
Var
Program
329
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Level III
ABD vatandaşı alabilir.
(SEC’ye kayıt var)
Evet
Yapılabilir
Var
Rule 144A
ABD vatandaşı alamaz, nitelikli
kurumsal yatırımcı (NKY)
alabilir. (SEC’ye kayıt yok)
Hayır
Yapılabilir
Yok
Regulation
S
ABD vatandaşı alamaz, nitelikli
kurumsal yatırımcı (NKY)
alabilir. (SEC’ye kayıt yok)
Hayır
Yapılabilir
Yok
12.4.2.
Avrupa ve Global Depo Sertifikaları
ADS piyasalarının gelişmesini takiben çeşitli ülkelerdeki ihraçcıların yalnızca Amerikalı
yatırımcılara değil, diğer piyasalara da ulaşma isteği ile GDS (Global Depositary
Receipts) piyasaları geliştirilmiştir. AB’nin tek para sistemine geçişi sürecinde ABD doları
cinsinden ihraç edilen GDS’lere alternatif olarak sadece Avrupa piyasalarına yönelik
olarak Euro cinsinden ihraç edilen Avrupa Depo Sertifikaları (EDR- European Depositary
Receipts) son yıllarda hızla gelişen bir piyasa olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bu programlar,
- Euro piyasalara erişimi sağlamakta,
- GDS/EDS programlarının çoğu ADS programları ile birlikte çıkartıldığı için, her iki
piyasadaki yatırımcılara erişebilmekte,
- ABD doları veya Euro cinsinden ihraç edilmekte.
GDS ihracında ilk olarak arzın hazırlanmasını koordine edecek olan hisse senetleri ve
mali konularda danışmanlık verecek bir yüklenici seçilir. Pazarlama stratejisini de
yüklenici belirler. İhraçcı, yüklenici, mali danışman ve hukuk danışmanları ile birlikte
detaylı bir prospektüs hazırlar. Yüklenici ve ihraççı GDS’leri pazarlamak için tanıtıma
çıkarlar.
GDS ihracında prospektüsün ve benzeri dökümanın hazırlanması önem taşımaktadır.
Prospektüs potansiyel yatırımcıyı bilgilendirmek amacıyla gerekli bütün bilgileri içerecek
ve işlem göreceği piyasalardaki prospektüs içerik şartlarını da yerine getirecek şekilde
hazırlanmaktadır. Prospektüs ihraççı hakkında kanuni, ekonomik durum, ihraçcının
faaliyet alanı ile ilgili detaylı bilgiyi içermektedir.
Yüklenici de potansiyel yatırımcılara menkul kıymeti tanıtmak amacıyla bir sunum
hazırlar ve ihraçcı ile satışa aracılık eden kuruluşlar önde gelen finans merkezlerinde
tanıtım toplantıları (road-show) düzenlerler.
Pazarlama çabaları başarılı olursa, senetleri temsil eden GDS’ler uluslararası
yatırımcılara satılır. İhraçcı, depocu kuruluşa senetleri teslim eder, bunun karşılığında
depocu kuruluş yatırımcılara GDS’leri ihraç eder. Bu süreç kontrat düzenlemeleri ve
birçok ülkede sermaye piyasası kanununa uygunluğu gerektirmektedir. Kontrat
düzenlemelerinden biri yüklenici ve ihraççı arasında imzalanan yüklenim sözleşmesi olup
330
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
yüklenici GDS’leri satın alıp depocu kuruluş vasıtasıyla yatırımcılara yeniden satacağını
taahhüt eder.
GDS, ABD ve Avrupa piyasalarına genellikle tek bir değiştirilebilir menkul kıymetle erişim
imkanı vermektedir. GDS’ler ihraççının yerel piyasasında uluslararası piyasalarda ve ABD
piyasalarında tahsisli satış ya da halka arz yöntemiyle satılmaktadır.
Amerikan mevzuatı çerçevesinde kayda alınmamış menkul kıymetlerin Amerika dışında
yapılacak halka arz ve satış işlemleri, Securities Act 1933 düzenlemeleri altında yer alan
“Regulation S”de düzenlenmiş olup, bu düzenlemeye tabi depo sertifikalarına
“Regulation S GDS” denmektedir. Regulation S, satış anında alıcının ABD dışında ve
işlemlerin ABD dışındaki piyasalarda gerçekleştirilmesi şartını içermekte olup, ABD
vatandaşlarının bu menkul kıymetleri alıp satmalarına kısıtlama getirmektedir.
Regulation S depo sertifikası programı ya uluslararası satışın ABD dışındaki parçası veya
başlıbaşına
bir
satış
işlemi
olarak
gerçekleştirilebilir.
Birincil
piyasanın
tamamlanmasından 40 gün sonra şirket ve depocu kuruluş aynı tip hisse senetleri için
Level ADS sürecini başlatabilir.
331
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
13. YABANCI SERMAYE PİYASASI ARAÇLARININ
SATIŞI
1567
sayılı “Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında Kanun”un verdiği yetkiye
dayanılarak 32 sayılı Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkındaki Bakanlar Kurulu
Kararının 15’inci maddesi menkul kıymetlerle ilgilidir. Bu maddeye göre;
a)
Menkul kıymetlerin ve diğer sermaye piyasası araçlarının yurda girişi ve çıkışı
serbesttir.
b)
Türkiye’de yerleşik kişilerce menkul kıymet ve diğer sermaye piyasası
araçlarının yurt dışında ihraç, arz ve satışı serbesttir.
c)
Dışarıda yerleşik kişilerin, Türkiye’de menkul kıymet ve diğer sermaye piyasası
araçlarını ihraç etmeleri ve bunların halka arz ve satışı sermaye piyasası mevzuatı
hükümleri çerçevesinde yapılır.
d)
i) Dışarıda yerleşik kişilerin, (yurt dışındaki yatırım ortaklıkları ve yatırım
fonları dahil) her türlü menkul kıymetler ile diğer sermaye araçlarını sermaye
piyasası mevzuatına göre yetkili bulunan bankalar ve aracı kurumlar vasıtası ile satın
almaları, satmaları, bu kıymetler ve araçlara ait gelirler ile bunların satış bedellerini
bankalar ve özel finans kurumları aracılığıyla transfer ettirmeleri,
ii) Türkiye’de yerleşik kişilerin; bankalar, özel finans kurumları ve sermaye
piyasası mevzuatına göre yetkili bulunan aracı kurumlar vasıtasıyla yurt dışındaki
mali piyasalarda işlem gören menkul kıymetleri satın almaları, satmaları ve bu
kıymetlerin alış bedellerini bankalar ve özel finans kurumları aracılığı ile yurt
dışına transfer ettirmeleri serbesttir.
e) Bankalar ve aracı kurumlar, bu işlemlerle ilgili olarak üçer aylık dönemler halinde
Müsteşarlığa bilgi verirler.
Ülkemizde depo sertifikaları için ayrı bir düzenleme yapılmamış olup, Kurulun Seri: III,
No: 44 sayılı Yabancı Sermaye Piyasası Araçlarının ve Depo Sertifikalarının Kurul
Kaydına Alınmasına ve Satışına İlişkin Esaslar Tebliği içinde düzenlenmiştir.
Tebliğ’de aşağıda belirtilen işlemlere konu olan yabancı sermaye piyasası araçlarının ve
depo sertifikalarının Sermaye Piyasası Kurulu’na (Kurul) kaydettirilmesi zorunlu
kılınmıştır:
a) Yabancı sermaye piyasası araçlarının ve depo sertifikalarının halka arzı,
b) Yabancı sermaye piyasası araçlarının ve depo sertifikalarının tahsisli olarak
ve/veya nitelikli yatırımcılara satışı,
c) Payları Borsada işlem gören yabancı ortaklıkların bedelli ve bedelsiz pay ihracı,
Yabancı yatırım fonu paylarının kurul kaydına alınmasına ve satışına ilişkin esaslar
ile yabancı sermaye piyasası araçları Borsa’da işlem görmeyen yabancı ortaklıkların
halka arz edilmeksizin pay satışı bu Tebliğ kapsamı dışındadır.
Türkiye’de yerleşik kişilerin; bankalar, özel finans kurumları ve sermaye piyasası
mevzuatına göre yetkili bulunan aracı kurumlar vasıtasıyla yurtdışındaki mali piyasalarda
332
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
işlem gören yabancı sermaye piyasası araçlarının satın almaları, satmaları bu Tebliğ
kapsamı dışındadır. Meğer ki bu işlemler sermaye piyasası mevzuatı çerçevesinde halka
arz niteliği taşısın.
Yabancı ortaklıklar tarafından, çalışanlara hisse senedi edindirme planları ve
benzeri programlar kapsamında Türkiye’deki çalışanlarına verilecek hisse senetlerinin
satışı, satış işleminin Türkiye’de gerçekleşmemesi, halka arz tanımına girecek bir
uygulama yapılmaması, çalışanlara sunulacak bilgilerin halka arz izlenimi verecek
ifadeler içermemesi koşuluyla Kurul kaydına tabi bir işlem olmayıp, bu Tebliğ kapsamı
dışındadır.
Yabancı sermaye piyasası araçları; Yabancı ortaklıklar tarafından ihraç edilen ve e
Kurul’ca niteliği belirlenen menkul kıymetler ile Kurulca niteliği belirlenen diğer sermaye
piyasası araçlarıdır.
Yabancı hisse senedi; yabancı ortaklıklarca bulundukları ülke mevzuatına uygun olarak
ihraç edilen ve ortaklık hakkını temsil eden menkul kıymetleri ifade etmektedir.
Yabancı ortaklık; Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Kararda tanımlanan
dışarıda yerleşik kişilerden ilgili ülke mevzuatına göre sermaye piyasası araçlarını ihraç
eden ortaklıklar ile yatırım ortaklıklarıdır.
Depo sertifikası; Saklama kuruluşlarında saklanan yabancı sermaye piyasası araçlarını
temsilen depocu kuruluş tarafından ihraç edilen ve sahibine bu araçların verdiği hakları
aynen sağlayan, bunlara özdeş, nominal değeri Türk Lirası veya T.C. Merkez Bankası’nca
günlük alım satım kurları ilan edilen yabancı paralar cinsinden ifade edilen sermaye
piyasası aracıdır.
SPK’nın Seri III, No:44 Tebliği’nde;
-
Saklama Kuruluşu; Kurulduğu ülke mevzuatınca sermaye piyasası araçlarını
saklanmaya yetkili kılınan kurumlardan saklama faaliyetinde bulunması Kurulca
uygun görülen kurumlar,
-
Depocu kuruluş; Saklama kuruluşu nezdinde kendi adına ve depo sertifikası
sahipleri hesabına saklanan yabancı sermaye piyasası araçlarını temsilen depo
sertifikası çıkaran banka,
-
Temsilci ise; Yabancı sermaye piyasası araçlarının Kurul kaydına alınmasını talep
eden yabancı ortaklıklar ile aralarında vekalet veya başka bir nitelikte sözleşme
ilişkisi bulunan, halka arza aracılık ve yatırım danışmanlığı yetki belgesinin her
ikisine birlikte sahip olan Türkiye’de yerleşik aracı kurumları veya mevduat kabul
etmeyen bankalar
olarak tanımlanmıştır.
13.1. Halka Arz için Ön Şartlar
Türkiye’de halka arz edilecek yabancı sermaye piyasası araçlarının İhraç edildikleri
ülkenin en az bir borsasında kote edilmiş olması, kote edilmemiş olması halinde ise
kotasyon başvurusunun yatırımcının korunması veya benzer bir gerekçeyle
reddedilmemiş olması gerekir.
333
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Öte yandan, yabancı sermaye piyasası araçlarının ihraç edildikleri ülkede; bunların
Türkiye’de satışına, sağladığı mali haklar ile ilgili işlem ve ödemelerin Türkiye’de
yapılmasına ve yönetimsel hakların kullanılmasına ilişkin herhangi bir kısıtlama
bulunmamalıdır.
Halka arzda aranan bir diğer ön şart ise, yabancı sermaye piyasası araçlarının devir veya
tedavülünü kısıtlayıcı veya sahibinin haklarını kullanmasını engelleyici kayıtlara tabi
tutulmamış olması ve üzerlerinde ayni hak, hapis hakkı veya benzeri kısıtlayıcı haklar
bulunmamasıdır.
Yabancı borçlanma araçlarını ihraç eden ortaklığın derecelendirme kuruluşlarından
notlandırma ölçeğine göre yatırım yapılabilir düzeydeki uzun vadeli talebe bağlı
derecelendirme notu alması ve bu notun güncel olması gerekmektedir.
Kurul, yatırımcıların korunması amacını gözeterek başvuru sahibini bilgilendirmek
kaydıyla ihracın ve sermaye piyasası aracının niteliğine göre yukarıda sayılanlar dışında
ön şartlar getirebilmektedir.
13.2. Temsilci Atanması
Yabancı sermaye piyasası araçlarının halka arzı halinde yabancı ortaklık ile, söz konusu
araçların depo sertifikası vasıtasıyla halka arzı halinde ise depocu kuruluş ile temsilci
arasında yazılı bir sözleşme düzenlenmesi şarttır. Yabancı sermaye piyasası araçlarının
maliklerince Türkiye’de ilk defa halka arz edilmesi halinde, sözleşme bu kişi ile temsilci
arasında düzenlenir, şu kadar ki yabancı ortaklığın yükümlülüklerine de bu sözleşmede
yer verilir ve yabancı ortaklığın da sözleşmeyi imzalaması esastır.
Yabancı sermaye piyasası araçlarının depo sertifikası vasıtasıyla halka arzında depocu
kuruluşun temsilcinin niteliklerini haiz olması durumunda depocu kuruluşun temsilci
olması mümkündür. Bu durumda birinci fıkrada belirtilen temsilcilik sözleşmesi depocu
kuruluş ile yabancı ortaklık arasında yapılır.
13.3. Kurul Kaydına Alınma ve Halka Arz Yoluyla Satış
İşlemleri
Yabancı ortaklıklar, depocu kuruluş veya temsilci yabancı sermaye piyasası araçlarının
ve depo sertifikalarının kayda alnıması için Tebliğ’de belirtilen belgelerle Kurul’a
başvururlar.
Yabancı sermaye piyasası araçlarının ve depo sertifikalarının ihracının T.C. Merkez
Bankası’nca günlük alım satım kurları ilan edilen yabancı paralar üzerinden yapılması
durumunda, satış işlemleri Türk Lirası üzerinden yapılır. Bu durumda uygulanacak kur,
kur değişiminin etkileri, giderler, bu giderlerin kim tarafından karşılanacağı ve benzeri
hususlara izahnamede açıkça belirtilir.
Başvurulara eklenen tüm belgeler ile izahname ve sirkülerle halka açıklanan bilgilerin
gerçeği dürüst bir biçimde yansıtmasından yabancı ortaklıklar ve yabancı sermaye
piyasası araçlarını satışa sunan malikler müteselsilen sorumludur.
Kurul kaydında bulunan ve yetkili saklama kuruluşları nezdinde Merkezi Kayıt Kuruluşu
(MKK) adına açılacak hesapta saklanan yabancı sermaye piyasası araçlarının MKK
334
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
nezdinde kayden hak sahipleri bazında izlenmesi zorunludur. Seri:IV No:28 sayılı
“Kaydileştirilen Sermaye Piyasası Araçlarına İlişkin Kayıtların Tutulmasının Usul ve
Esasları Hakkında Tebliğ” hükümleri saklıdır.
Yabancı ortaklıklar tarafından Kurula yapılacak kayda alınma başvurusu ile aynı
zamanda Borsa’ya kotasyon başvurusu yapılması zorunludur. Kurul tarafından kayda
alınan yabancı menkul kıymetlerden ve depo sertifikalarından Türk Lirası cinsinden işlem
görmesi talep edilenler menkul kıymetin türüne göre Hisse Senetleri Piyasası veya Tahvil
ve Bono Piyasası bünyesindeki pazarlarda, yabancı para cinsinden işlem görmesi talep
edilenler ise Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası’nda işlem göreceklerdir.
13.4. Kamuyu Aydınlatma
Yabancı ortaklıklar, benzer durumdaki Türkiye’de yerleşik ortaklıkların tabi olduğu
kamuyu aydınlatmaya ilişkin tüm yükümlülükleri yerine getirmek zorundadırlar.
Yabancı ortaklıklar tarafından düzenlenecek finansal raporlar (Finansal tablolar, yönetim
kurulu faaliyet raporları ve sorumluluk beyanlarından oluşan raporlar) ile bunların
hazırlanmasında Kurul düzenlemelerinde payları borsada işlem gören ortaklıklar için
kabul edilen muhasebe standartlarına veya Kurulca uygun görülmesi halinde uluslararası
genel kabul görmüş muhasebe standartlarına uyulur.
Yabancı ortaklıklar finansal tablolarının bağımsız denetim yükümlülüğü bakımından
payları borsada işlem gören ortaklıklar ile aynı esaslara tabidir.
Yabancı sermaye piyasası araçlarının değerini ve yatırımcıların yatırım kararlarını
etkileyebilecek veya haklarını kullanmalarına yönelik önemli olay ve gelişmelerde
kamuya açıklanacak özel durumlar ile bunların açıklanma esaslarında Kurul’un ilgili
düzenlemelerine uyulur. Yapılacak açıklamada, yurt dışında duyurulan açıklamanın yer
aldığı internet sitesi hakkında bilgiye de yer verilir.
13.5. Temsilci Kuruluşun Yükümlülükleri
Temsilciler,
a) Yabancı sermaye piyasası araçlarına ilişkin mali ve yönetimsel hakların ilgili ülke
mevzuatı ve yabancı ortaklıkla imzalanan sözleşme hükümleri çerçevesinde SPK Seri:II,
No: 44 Tebliği’nin 13’üncü maddesine uygun olarak kullandırılması, ,
b) Her ay sonu itibariyle saklama kuruluşunda mevcut olan yabancı sermaye
piyasası aracı ve depo sertifikası miktarı ile o ay içinde depo sertifikası alış ve satış
miktarı ile yabancı sermaye piyasası aracı ile değiştirilen depo sertifikası miktarını
gösterir açıklamaları içeren bildirim formunun, ay sonunu izleyen bir hafta içinde
Kamuyu Aydınlatma Platformu’na (KAP) gönderilmesi,
c) Yabancı ortaklık tarafından ödemeye ilişkin yapılan özel durum açıklamasını
takip eden iş günü içinde, depo sertifikalarına ilişkin ödemelerin miktarı, ne şekilde
yapılacağı ve ödeme tarihlerine ilişkin açıklamanın KAP’a gönderilmesi,
ç) Yabancı sermaye piyasası araçları ile ilgili Türkiye’deki ödemelerin yapılması,
d) Bu Tebliğin 8’inci maddesi kapsamında yabancı ortaklık tarafından kendisine
iletilen kamunun aydınlatılmasına ilişkin tüm bilgilerin ilgili Kurul düzenlemelerinde
öngörülen usul ve esaslar çerçevesince kamuya duyurulması
ile yükümlüdür. Şu kadar ki bu açıklamaların içeriğinin tam, doğru ve gerçeği
dürüst bir biçimde yansıtmamasından yabancı ortaklık sorumludur.
335
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
(2) Temsilciler yabancı ortaklığın yurt dışındaki borsalarda işlem gören, Türkiye’de
halka arz edilenlerle aynı nitelikteki sermaye piyasası araçlarının borsa kapanış fiyatlarını
günlük olarak kendi internet sayfasında duyurulması ile yükümlüdür. Ayrıca temsilciler,
bağımsız denetim kuruluşlarının sorumluluğundaki bilgiler hariç, kendilerinden beklenen
özeni göstermemeleri durumunda, başvurulara eklenen tüm belgeler ile izahname ve
sirkülerle halka açıklanan bilgilerin gerçeği dürüst biçimde yansıtmamasından yabancı
ortaklık ile birlikte müteselsilen sorumludur. Bu kapsamda, izahnamenin temsilci
tarafından da imzalanması zorunludur.
(3) Yabancı sermaye piyasası araçlarının depo sertifikası vasıtasıyla halka arzında
depocu kuruluş ile temsilcinin farklı kuruluşlar olması durumda bu maddenin birinci
fıkrasında belirtilen yükümlülüklerin yerine getirilmemesinden depocu kuruluş ve temsilci
müteselsilen sorumludur. Seri:I No:40 sayılı “Payların Kurul Kaydına Alınmasına ve
Satışına İlişkin Esaslar Tebliği”nin 23’üncü maddesinde belirtilen belgelerin temsilci ve
depocu kuruluş tarafından da imzalanması zorunludur.
13.6. Depo Sertifikalarına İlişkin Esaslar
13.6.1.
Depo Sertifikaları
1) Depo sertifikalarının temsil ettiği yabancı sermaye piyasası araçları, Kurul’a
yapılacak kayda alınma başvurusu öncesinde saklama kuruluşunda depocu kuruluş adına
depo edilir. Kurulca kayda alınmayı müteakip depo sertifikaları depocu kuruluş
tarafından MKK nezdinde kayden ihraç edilir. Depocu kuruluşların MKK üyesi olmaları
zorunludur.
(2) Depo sertifikalarının temsil ettiği yabancı sermaye piyasası araçları, yetkili
saklama kuruluşu nezdinde MKK’nın hesabı bulunması halinde MKK’nın bu hesabında
saklanır. Bu durumda temsilcinin bu Tebliğin 10‘uncu maddesinin birinci fıkrasının (b)
bendinde belirtilen yükümlülüğü MKK tarafından yerine getirilir.
(3) Depo sertifikalarının temsil ettiği yabancı hisse senetlerini ihraç eden yabancı
ortaklık tarafından nakit ve/veya bedelsiz sermaye arttırımı yapılması halinde ihraç
edilecek yabancı hisse senetlerinin de depo sertifikası olarak çıkarılması zorunludur.
13.6.2. Depo Sertifikalarının Yabancı Menkul Kıymetler ile
Değiştirilmesi
Depo sertifikaları istendiğinde, depo sertifikası sahiplerince temsil ettikleri yabancı
sermaye piyasası araçları ile değiştirilir. Depocu kuruluş tarafından belirlenen,
değiştirmenin şekline ve süresine ilişkin esaslara izahnamede yer verilir. Kurul bu
esaslarda değişiklik yapılmasını isteyebilir.
13.6.2.1. Hakların Kullanımına İlişkin Özel Hükümler
Yabancı sermaye piyasası aracına bağlı mali ve yönetimsel haklar ile bunların kullanımı
yabancı ortaklığın kurulduğu yer mevzuatına tabidir. Bu haklara dair ülke düzenlemeleri
ile bu hakların ne şekilde kullanılacağına ilişkin bilgiye izahnamede yer verilir.
Depo sertifikalarında yabancı hisse senetlerinin bahşettiği oy hakkı depo sertifikası
sahiplerince talimat verilmedikçe depocu kuruluş tarafından vekil sıfatıyla resen
kullanamaz.
336
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
13.6.2.2. Tahsisli veya Nitelikli Yatırımcılara Satış İşlemleri
Halka arz edilmeksizin, tahsisli olarak veya nitelikli yatırımcılara satılacak yabancı
sermaye piyasası araçları ve depo sertifikalarının Kurul kaydına alınması için, yabancı
ortaklıklar, depocu kuruluş veya temsilcinin Ek/1’de belirtilen belgelerle Kurul’a
başvurması gerekmektedir.
13.6.2.3. Kurul’a ve İMKB’ye Sunulacak Bilgi ve Belgelerin Dili
SPK Seri III, No:44 Tebliği kapsamında istenen tüm bilgi ve belgelerden kaynağını Kurul
düzenlemelerinden alanların Türkçe hazırlanarak, diğerlerinin ise Türkçe çevirilerinin
Kurul’a gönderilmesi zorunludur. Benzer şekilde, İMKB’ye başvuru sırasında da
kaynağını İMKB düzenlemelerinden alan belgelerin Türkçe yazırlanması, diğerlerinin ise
yeminli tercüman tarafından onaylanmış Türkçe tercümelerinin verilmesi gereklidir.
Yabancı sermaye piyasası araçlarının ve depo sertifikalarının, anapara, faiz, kar payı ve
kupon ödemeleri, sermaye piyasası aracının para birimi veya TL cinsinden yapılabilir.
Ödeme tarihleri, kullanılacak kur, giderler, bu giderlerin kim tarafından karşılanacağı ve
benzeri ödemelere ilişkin esaslar izahnamede belirtilir.
337
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
14. ULUSLARARASI
FİNANSAL
(EURO – PİYASALAR)
Uluslararası
PİYASALAR
işlemler ve/veya faaliyetler değişik piyasalarda yapılabilir. Ulusal piyasa,
yabancı ülke piyasaları ve uluslarüstü piyasalar bunların en önemlileridir. Ulusal
piyasalarla yabancı ülke piyasaları arasında belirgin farklılıkların bulunmadığı kabul
edilerek, ele alınacak piyasa sayısı ikiye indirilebilir. Buna ilaveten, ilgi alanımız ikincisi
olduğundan üzerinde durulacak piyasa euro-piyasalarla sınırlandırılabilir.
Ulusal piyasalarda olduğu gibi uluslararası finansal piyasalar da iki alt piyasadan
oluşmaktadır: Fonları doğrudan ve aracılık yoluyla değerlendiren piyasalar. Eurocurrency
piyasaları birinci tipteki piyasanın, eurobond piyasaları ise ikinci tipteki piyasaların
özelliklerine sahiptir. Uluslararası bankalar genel olarak iki piyasanın iki sektöründe
faaliyette bulunabilir. Gerek eurocurrency piyasalar gerek eurobond piyasalar
uluslararası veya dış işlemler yoluyla ulusal piyasalarla çok yakın bağlantılara sahiptir.
Bu tip bir ilişki finansal piyasaları uluslararası özellik kazanmış, gelişmiş ülke ekonomileri
için geçerlidir.
Eurocurrency piyasaları, eurocurrency mevduat ve/veya kredileriyle işlem yapan finansal
aracılık rolünü üstlenen eurobankalar tarafından oluşturulmuş piyasalardır. Eurocurrency
(europara) kendi ülkesi dışında bulunan paraları tanımlamak için kullanılmaktadır.
Eurocurrency piyasalar kısa dönemli fon akımlarıyla ilgili olduğundan, uluslararası para
piyasası görünümündedir. Fakat bu piyasalar, uluslararası para piyasasının sadece bir
yönüdür. Çünkü uluslararası para piyasasının iki alt sektörü vardır. Onshore ve offshore
(eurocurrency) sektör. İki sektör arasındaki farklılık şu şekilde açıklanabilir. Bir ABD
Hazine Bonosu New York’ta alım-satıma konu olmaktaysa, bir onshore piyasa söz
konusudur. Londra, Zürih veya Singapur’daki bir bankada bulunan dolar mevduatlarıyla
yapılan işlemler durumunda ise offshore piyasa sözkonusudur.
Eurobond piyasaları ise, kendi ülkeleri dışında bulunan tahvillerin alınıp satıldığı
piyasalardır. Bu yönüyle eurobond piyasası, uzun vadeli fonların sağlandığı uluslararası
sermaye piyasası görünümündedir. Bu piyasa da iki sektörden oluşmaktadır. Örneğin,
Volkswagen firması tarafından çıkartılmış EU ile belirlenmiş bir tahvil Frankfurt’ta alınıp
satılmaktaysa bu piyasa onshore’dur. Aynı tahvil örneğin, Londra Panama ve Bahama’da
işlem görmekteyse bu durumda da offshore piyasa söz konusudur.
14.1. Eurocurrency Piyasaları
Eurocurrency (Euro-para) piyasalarının öncüsü 1950’lerin sonunda oluşan eurodollar
piyasasıdır. “Eurodollar” ABD dışında (özellikle Avrupa’da) bulunan dolarları ifade
etmektedir. Avrupa dışındaki dolarlar ise genellikle bulunduğu bölgeye göre
adlandırılmaktadır. “Asiandollar”, “Riodollar” ve “Petrodollar” gibi. Başlangıçta, sadece
Avrupa’daki dolarlar için kullanılan bu terim daha sonraları ABD dışındaki tüm dolarları
kapsayacak şekilde genişletilmiştir. ABD dışındaki dolarların önemli bir kısmı hala
338
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Avrupa’da ya da Avrupa’daki bankaların kontrolü altında bulunduğundan, eurodollar
terimi hatalı bir tanımlama sayılmamaktadır. Bununla beraber, kavramsal bir karışıklığa
neden olmamak için “Euro” ön eki ile “Xene” ön ekini ayrı ayrı kullanmak yararlı olabilir.
Eurocurrency, yasal para statüsüne sahip olduğu ülke dışında elde tutulan ve kullanılan
paradır.
Bu tip bir paranın özelliği doların özelliği dikkate alınarak açıklanabilir:
1. Eurodollar ABD dışındaki dolarları ifade etmesine rağmen eurodollar ile ABD
dolarının döviz kurları farklı değildir.
2. Eurodollar döviz piyasasından ABD doları satın almakla oluşturulabilir. Fakat
eurodollar piyasası döviz piyasası değildir.
3. ABD’deki ulusal mevduatlara ve eurodollar mevduatlarına uygulanan faiz oranları
farklıdır. Bu dolarlar birbirlerinin çok yakın ikameleri durumundadır.
4. Eurodollarlar ABD’nin doğrudan kontrolü dışındadır ve
5. Uluslararası bankacılık ağı yoluyla, eurodollar ABD bankacılık sisteminde kalabilir.
14.1.1.
Piyasanın Yapısı ve İşleyişi
Bu piyasa fonların en avantajlı yerlere transferini sağlayan, düzenlemelerden uzak bir
piyasadır. Son derece geniş bir coğrafi alana sahip bu piyasa, uluslararası kredi,
mevduat, arbitraj ve spekülasyon gibi konularda ulusal para ve sermaye piyasalarıyla,
döviz piyasalarıyla, hatta altın piyasasıyla rekabet etme gücüne sahiptir. Bu nedenle
piyasa, farklı bir yapıya sahiptir.
Eurodollar piyasası bankalararası bir piyasadır. Bu piyasada bankalar yanında finansman
şirketleri ve döviz ticaretiyle uğraşanlar, uzmanlaşmış diğer kurumlar faaliyette
bulunmaktadır. Fonları kredi olarak sunanlar; ticari bankalar, Merkez Bankaları,
uluslararası finansal kurumlar, finansal olmayan kurumlar ve bireysel yatırımcılardır.
Bunları kullananlar ise, ticari bankalar, kıymetli evrak komisyoncuları veya satıcıları,
resmi kurumlar, ulusal ve uluslararası firmalar, ithalatçılar ve ihracatçılardır.
Eurocurrency piyasalarının en belirgin özelliği, son derece geniş anlamda ele alınabilecek
etkinliğidir. Bu, hem istenilen anda istenilen miktarda fon sağlanabilmesinden hem de
LİBOR (Londra bankalararası piyasa faiz oranı) kullanılarak marjinal fiyatlama
tekniğinden doğmaktadır. Ürün farklılaştırması ve haberleşme imkanı sağlaması,
piyasaların etkinliğini arttırmaktadır.
Bankaların eurocurrency piyasalarındaki rolünü anlayabilmek, bu piyasadaki faiz
oranlarının yapısını anlamaya bağlıdır. Ulusal piyasalarda Merkez Bankalarının ve diğer
düzenlemelerin etkisi dolayısıyla, her iki piyasadaki faiz oranları arasında önemli bir
farklılık ortaya çıkmaktadır. Serbest piyasalarda geçerli olan, arz ve talebin fiyat
üzerindeki etkileri bu piyasada da sözkonusudur. İki faiz oranı arasındaki farklılık, dışsal
baskıların türüne ve boyutuna bağlıdır. Öte yandan, döviz piyasaları ile eurocurrency
piyasaları arasında yakın bir ilişki vardır. Diğer bir ifadeyle, europiyasadaki faiz oranı
farklılığı, döviz piyasalarındaki “Swap” oranına eşittir.
339
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Mevduat ve kredilerin vadeleri genellikle bir hafta ile üç ay arasında değişmektedir. Bu
piyasalarda, değişik para birimlerine göre belirlenmiş mevduat sertifikaları
çıkarılabilmektedir. Piyasalara makro açıdan bakıldığında, bazılarının farklı yapıda olduğu
gözden kaçmayacaktır. Piyasaların bir kısmı mevduat toplama, bir kısmı kredi verme, bir
kısmı da aracılık işlemlerinin daha yoğun olduğu piyasalardır.
Eurocurrency piyasalarının para yaratma mekanizmasında, uluslararası faaliyet gösteren
bankalar önemli bir role sahiptir. Eurocurrency iki şekilde yaratılabilir: Bir ülkenin parası
bir başka ülkedeki bankaya mevduat olarak yatırılabilir. Ya da, mevduatlar farklı
ülkelerdeki eurobankalara transfer edilebilir. Dolayısıyla, bir banka mevduatının
eurocurrency olabilmesi için iki şart gereklidir: İlki, eurocurrency’yi kabul edecek tarafın
banka olması gerekir. Bu nedenle, eurocurrency bir bankacılık olayıdır. İkincisi,
mevduatı kabul eden bankanın, ilgili paranın kullanıldığı ülke dışında bulunması gerekir.
Eurodollar mevduatı yaratmanın klasik yolu, ABD’deki bir bankadan, örneğin Londra’daki
bir bankaya fon transfer etmektedir. Bu durumda, mevduat sahipliği Londra’ya transfer
edilmiş olmaktadır. Bankaların uluslararası düzeydeki ilişkileri dikkate alındığında,
ABD’deki toplam mevduat miktarında değişme olmayacak, fakat paranın işlemler
dolaşım hızı artacaktır. Eurodollar mevduatları vadeli mevduat olduğundan, para arzı
M1’e göre belirlenmekteyse İngiltere’de de para arzı artamayacak ya da çok küçük
miktarda değişecektir. Görüldüğü gibi, eurodollar yaratma süreci, özde ulusal bankaların
mevduat yaratma sürecine benzemektedir. Bununla beraber, eurodollar yaratmanın
başka yollarının bulunduğu unutulmamalıdır. Örneğin, yabancı banka şubeleri bizzat
aktif rol oynayarak eurodollar elde edebilir.
Bu aşamadan sonra, İngiliz bankası kredilerini arttırabilmek için ihtiyaç duyduğu parasal
tabana kavuşmuş olmaktadır. Sağlanan krediler, bir başka bankaya mevduat olarak
yatırılırsa benzer kredi yaratma sürecini ikinci banka gerçekleştirecektir. Bankacılık
sisteminde rezervler, karşılık oranı düzeyine düşene kadar kredilendirme süreci devam
edecektir. Bu sürecin ne kadar kredi yaratacağı veya eurodollar mevduat çarpanının
değeri, büyük ölçüde karşılık oranına ve sistemden sızıntılara (ya da paranın geri dönüş
oranına) bağlıdır. Fakat, Avrupa bankaları kredilendirme yoluyla eurodollar
yaratamağından çarpan nisbeten düşük olabilir. Hiç bir sızıntının olmadığı ve karşılık
oranının sıfır olduğu durumda, çarpan doğal olarak sonsuz değerini alacaktır.
Bu piyasalarda yapılan işlemler iki genel kategoride toplanabilir: Toptan (wholesale) ve
perakende (retail) bankacılık işlemleri. İlki, banka olmayan büyük firmalarla ticari
bankalar arasındaki plasmanlarla ilgilidir ve piyasada uygulanan faiz oranlarını
belirleyecek güçtedir. Bu nedenle rekabetçi unsurları daha fazla içermektedir. İkincisi
ise, daha küçük firmalar ve gelişmekte olan ülkelerle bankalar arasındaki plasmanlarla
ilgilidir.
Eurocurrency piyasalar, bankalara işlemlerini farklılaştırma ve daha esnek bir şekilde
faaliyette bulunma imkanı sağlamaktadır. Bankalar, bankalararası piyasayı kullanarak
mevduat tabanını genişletebilmektedir. Böyle bir fırsat, bankaların müşterilerine uygun
şartlarda kredi sunmasını kolaylaştırmaktadır. Bu nedenle, bankaların bu piyasalarda
340
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
yabancı para cinsinden belirlenmiş mevduat ve kredilerle ilgilenmelerinin iki nedeni
olduğu kabul edilebilir: (a) Spread ve arbitraj imkanı sağlayan para piyasası
işlemlerinden faydalanmak ve (b) müşterileri olan firmalara hizmet etmek. Sonuç
olarak, ölçek ekonomilerinden faydalanan eurobankalar, karlarını arttırabilmektedir.
Bu piyasaların en önemli fonksiyonları döviz hedging’i ulusal ve uluslararası finansal
aracılık konusunda ortaya çıkmaktadır.
14.1.2.
Bankalararası Piyasa ve Euromerkezler
Bankalararası piyasa, eurocurrency’lerin bankalar arasında transferinde kanal vazifesi
gören en önemli mekanizmadır. Diğer bir ifadeyle, uluslararası düzeydeki bankalararası
piyasa, aralarında hızlı ve etkin ödünç verme ve alma yoluyla bankalararasında bağlantı
sağlamaktadır.
Banka içi işlemler bankalararası işlemlerden önemli ölçüde farklıdır. İlk işlem türü, bir
bankanın değişik bankacılık birimlerinden oluşan örgütsel ağı içindeki ilişkilerle ilgiliyken,
ikincisinde devreye mutlaka yabancı bir banka girmektedir. Bankalararası işlemler ya
döviz alım-satımı ya da mevduat kabul etme – kredi verme şeklinde olmaktadır.
Bankalararası piyasada yapılan plasmanlar genellikle en az bir milyon dolar (veya
eşdeğer bir başka para birimi) dir. Vadeler 12 saat ile altı ay arasında değiştiğinden,
piyasadaki işlemler genellikle kısa vadelidir.
Başlangıçta sadece büyük uluslararası bankalar arasındaki işlemlerden oluşan piyasa,
kısa sürede genişlemiştir. Ölçeğin son derece büyük olmasından dolayı, mevduat ve
kredi faiz oranı son derece düşük düzeyde oluşmaktadır. Buna bağlı olarakta, fonlarla
ilgili vade-miktar ve risk’in optimum düzeyi daha kolay bir şekilde belirlenebilmektedir.
Bu nedenle, bankalararası piyasa uluslararası para piyasasının fon dağılımını etkin ve
esnek bir şekilde gerçekleştirmesinde önemli bir rol oynamaktadır.
Bankalararası piyasanın en hassas yönü, içerdiği risklerdir. Bankaların özelliklerine ve
piyasadaki faaliyetlerine bağlı olarak ortaya çıkan banka riskine ilaveten, sistemden
kaynaklanan riskler de söz konusudur. Bankanın riski, kredi ve fon bulma riskinden
ibarettir. Bankalararası bağlantılardan dolayı, zincirleme bir reaksiyon etkisi tüm sistemi
krize sokabilir. Bu nedenle, bankalararası piyasada, kredibilitesine göre bankaların
sınıflandırılmasını ifade eden sıralama (tiering) olgusu geliştirilmiştir. Bu sınıflandırma,
bankaların mevduatlara verdikleri faiz oranları dikkate alınarak belirlenmektedir.
Bununla beraber, bu sıralamanın nisbi olduğu ve sık sık değiştiği unutulmamalıdır.
14.1.3.
Euromerkezler
Bir dizi euromerkez bulunmasına rağmen, en çok kullanılan bankalararası piyasa Londra
ve New York piyasalarıdır. Bankalararası piyasalardan borçlanırken ya da bu piyasalara
fon aktarırken kullanılan faiz oranlarının, Londra ve New York bankalararası piyasalarda
geçerli oranlara (LİBOR veya NİBOR) bağlı olması bu piyasaların önemini
341
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
göstermektedir. Son yıllarda, ABD’de uygulamaya konulan Uluslararası Bankacılık
Kolaylıkları (IBFs), eurodollar işlemlerinin Londra’dan ve diğer merkezlerden New York’a
yönelmesini teşvik etmiştir.
Fonlar belli merkezlerdeki bankalararası piyasalarda olduğu kadar, değişik merkezler ve
piyasalar arasında da işlem gördüğünden, bu merkezleri ana hatlarıyla da olsa ele almak
zorunludur. Bankalar açısından son derece önemli olan euromerkezlerin tanımı ve
unsurları, literatürde tam açıklığa kavuşturulamamıştır.
Bununla beraber, bir euromerkezin temel özellikleri şunlardır:
1. Bu merkezlerde tüm eurocurrency’lerle işlem yapılabilmektedir.
2. Ulusal finansal merkezlerdekine benzeyen vergiler, döviz kontrolleri, karşılık
oranları ve bankacılık işlemlerine veya faaliyetlerine ilişkin herhangi bir
düzenleme sözkonusu değildir.
3. Tamamen olmasa bile, bu merkezler özellikle yabancı müşterilerle bağlantıların
kurulduğu yerlerdir. Bu özellikler dikkate alındığında, euromerkezlerle offshore
bankacılık piyasalarının farklı olguları ifade etmediği kabul edilebilir.
Coğrafi yerleşim yanında, haberleşme ağı da bir piyasa oluşturabildiğinden, bu
merkezler farklı piyasaların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Çünkü, bu merkezlerde
ulusal ve/veya yabancı fon arzeden ve/veya talep eden kişiler karşı karşıya gelmektedir.
Her iki tarafın da ulusal özellikte olması durumunda ulusal piyasa, her iki tarafında da
yabancı olması durumunda offshore piyasa söz konusu olacaktır. Tarafların biri yabancı
diğeri ulusal özellik taşımaktaysa oluşacak piyasa uluslararası bir piyasadır. Offshore
merkezlerin en önemli özelliği, buradaki işlemlerin dünya ticareti ve finansmanıyla ilgili
olması ve ilgili merkezin ait olduğu ülkeyle ilgisi olmamasıdır. Bu nedenle bu merkezler,
finansal antrepo hizmeti görmektedir. Finansal aracılığın çok uygun şartlarda yapıldığı bu
piyasalar, ya gelişmiş endüstriyel piyasalara ya da ülkelere veya gelir fazlası olan
ülkelere yakındır.
Euromerkezler son derece gelişmiş alt yapı hizmetlerine sahip olduğundan, bankaların
uluslararası işlemlerinde ölçek ekonomileri sağlamalarına neden olmaktadır. Bundan
başka, yerleşimle ilgili ekonomiler de uluslararası işlemler açısından son derece
önemlidir. Bu tip ekonomiler, dinamik piyasaya sahip hızlı şekilde endüstrileşen ve
dolayısıyla yoğun dışsal fona ihtiyaç duyan ülkelerdeki ya da bunlara yakın
euromerkezler yoluyla sağlanmaktadır.
Euromerkezler değişik açılardan sınıflandırılabilir: Coğrafi dağılım dikkate alınırsa beş
euromerkezle karşılaşılır: Londra, Zürih, Frankfurt, Lüksemburg, Paris, Amsterdam,
Brüksel, Milan gibi merkezlerden oluşan Avrupa merkezleri; New York, Toronto, Chicago,
Los Angeles ve diğerlerinden oluşan ABD ve Kuzey Amerika Merkezleri; Singapur, Hong
Kong ve Tokyo’dan oluşan Uzak Doğu ve Asya merkezleri; Beyrut, Bahreyn ve Birleşik
Arap Emirliklerinden oluşan Ortadoğu merkezleri ve Nassau-Bahama, Cayman Adaları ve
Panama’dan oluşan Karayip merkezleri. Şüphesiz, bu merkezlerin yapıları, kurumları,
fonksiyonları ve denetim şekilleri birbirinden farklıdır. Örneğin, Londra’nın özelliği,
haberleşme ağının etkinliğinden, ılımlı devlet kontrolü ve kısıtlamaları ile tecrübe
342
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
birikiminden doğmaktadır. Öte yandan, Hong Kong ve Singapur’un özelliği büyük ölçüde
başarılı ekonomilerine, politik istikararına, uygun alt yapı imkanlarına ve etkin bir yan
hizmet ağına bağlıdır.
Euromerkezler, fonların kaynak ve kullanımları dikkate alınarak da sınıflandırılabilir.
Böyle bir ayırımda, merkezler arasındaki rekabet ve fonksiyonel uzmanlaşma ile
yerleşim ve düzenlemelere ilişkin çerçeve gözönünde bulundurulmaktadır. Temel
merkezlerde tüm eurobankacılık işlemleri (döviz ticaretinden satış garantisi sağlamaunderwriting) yapılabilmektedir. Bağlantı merkezlerinde ise uygun vergi ve düzenleme
sistemleri önemli olmaktadır. Fon sağlama merkezlerinde ise, bu bölgelerdeki yerel özel
sektöre (tarım, endüstri, inşaat gibi) kısa ve uzun vadeli fon sağlanmaktadır. Temel fon
kaynağı Londra’dır. Toplama merkezleri, fazla tasarrufların (fon fazlalığının) bulunduğu
yerlere kurulmakta ve bu fonlara uluslarararası düzeyde yüksek karlı ve düşük riskli
plasman teklifleri sunulmaktadır.
Offshore merkezlerin sınıflandırılmasında gözönünde bulundurulması gereken bir kriter
de, kağıt üzerindeki merkezleri ve fonksiyonel merkezleri belirleyen hususlardır.
Uluslararası parasal işlemlerin büyük çoğunluğu başka merkezlerde yapılmasına rağmen,
kayıtları ilk merkezlerde tutulmaktadır. Çünkü, bu sayede eurobankalar vergi ve benzeri
uygulamalardan sakınabilmektedir. Fonksiyonel merkezlerde ise, yerel uzmanlık ve
hizmetlerle coğrafi yerleşim ön plandadır. Bu merkezler daha geniş alana yayılmış bir
durumdadır.
14.2. Eurobond Piyasaları
14.2.1. Uluslararası Tahviller ve Türkiye’nin Uluslararası
Tahvil İhraçları
14.2.1.1. Uluslararası Tahvil Piyasasının Gelişimi
Son yıllarda uluslararası mali piyasalardan fon temin etme ve bu piyasalarda fon ödünç
verme işlemlerinde kullanılan enstrümanlar klasik banka sendikasyon kredilerinden
tedavül kabiliyeti olan menkul kıymetlere ve menkul kıymetleştirilmiş kıymetlere doğru
kaymıştır.
Global tahvil piyasasının sınıflandırılmasında kullanılan tek bir sistem mevcut değildir.
Herhangi bir ülke açısından ele alındığında bu piyasa iç piyasa ve dış piyasa olarak ikiye
ayrılabilir. Diğer yandan bu konuda çok çeşitli kriterler kullanılarak söz konusu ayrıma
gidilebilir. Bu kriterlerin başlıcaları aşağıya çıkarılmıştır;
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Tahvilin hangi para biriminden çıkarıldığı,
Hangi ülkede ihraç edildiği,
Hangi ülkelerin borsalarında kote edildiği,
İhraçcının hangi ülkeden olduğu,
Yatırımcıların hangi ülkeden olduğu,
İhraca lider olarak aracılık eden kuruluşun hangi ülkeden olduğu,
343
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
7. Belgelemenin (documentation) ne olduğu (Euro mu, Ulusal mı olduğu)
8. İhracın hangi ülkenin kanunlarına tabi olarak yapıldığı,
9. Faiz gelirlerinin ödenmesinde hangi ülkenin kanunlarının uygulanacağı (stopaj
vergisi).
 Ulusal piyasada (iç piyasa) ihraç edilen tahviller; Ulusal piyasayı iki alt bölüme
ayırabiliriz; yerli ve yabancı tahvil piyasası.
Yerli tahvil ihraçları (domestic bond); İlgili ülkede ikamet eden bir ihraçcı
tarafından ve o ülke para birimi üzerinden yapılan ihraçlardır. İhraca aracılık eden
kuruluşlar (bankalar) da yerli kuruluşlar olup, hedef yatırımcılar da o ülkede
oturmakta olan kişi ve kuruluşlardır.
Yabancı tahvil ihraçları (foreign bond); Yabancı bir ihraçcı tarafından başka bir
ülkede, o ülkenin para birimi cinsinden, ihraca aracılık eden konsorsiyumun da o ülke
kuruluşlarından olduğu ve o ülke piyasası ile sınırlı tahvil ihraçlarıdır. Örneğin, bir
Finlandiya şirketinin İngiltere’de İngiliz bankaları aracılığı ile İngiliz sterlini cinsinden
yaptığı tahvil ihracına yurtdışı tahvil ihracı denmektedir.
Yabancı tahvil ihraçlarında ayrımın daha rahat yapılabilmesi için özel bir takım adlar
verilmektedir. Bunlar;
Amerika’da ihraç edilen yabancı tahviller
: Yankee
Hollanda’da ihraç edilen yabancı tahviller
: Rembrandt
Japonya’da ihraç edilen yabancı tahviller
: Samurai
İngiltere’de ihraç edilen yabancı tahviller
: Bulldog
İspanya’da ihraç edilen yabancı tahviller
: Matador
 Eurotahvil; uluslararası bir konsorsiyum ile (syndicate) birden fazla ülkede eşanlı
olarak banka ve/veya yatırım bankaları tarafından gerçekleştirilen bir tahvil ihracıdır.
İhraca konu tahvil her zaman “hamiline” yazılı olduğu için nihai yatırımcının tespiti
mümkün olamamaktadır. Eurotahviller stopaj vergisinden muaftırlar.
Söz konusu tahviller ya Londra Borsası’na ya da Lüksemburg Borsası’na kote edilirler
ancak, işlemlerin büyük çoğunluğu OTC piyasalarda gerçekleştirilir.
Tahvilin bir borsaya kote edilmesinin en önemli nedeni, bazı güçlü ihraçcıların tahsisli
satış yapmayı tercih ettikleri kurumsal yatırımcıların kendi iç mevzuatı veya ülke
mevzuatı gereği her hangi bir borsada kote olmayan bir menkul kıymeti portföyüne
alamamalarıdır.
Euro tahvil piyasası ihracın yapıldığı döviz cinsine göre de alt bölümlere ayrılmaktadır.
(Euro-dolar, Euro-yen....)
Bir İsveç şirketinin uluslararası yatırımcılara satmak amacıyla bir İngiliz bankası
liderliğinde oluşturulan konsorsiyum aracılığı ile Avusturalya doları cinsinden ihraç
344
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
edilen ve Lüksemburg Borsasına kote edilen bir tahvil ihracı tipik bir Eurotahvil olup,
Euro ihraç olarak kaydedilir.
Eurotahvillerin orijini, Amerikan bankaları tarafından Londra’da ABD doları üzerinden
tahvil ihracına dayanmaktadır. Londra, Eurotahvil ihraçlarının merkezi konumundadır.
ABD $’ı da ihraçlar içinde en çok tercih edilen para birimidir. Ancak, son yıllarda her
ikisinin de ağırlıkları göreceli olarak azalmaya başlamıştır.
 Uluslararası Tahvil İhraçları (Yurtdışı Tahviller)4; Eurobond ve yabancı tahvil
ihraçlarının ikisine birden “uluslarası tahviller” veya “yurtdışı tahviller” denmektedir.
Yurtdışı tahvil piyasasının bir diğer adı ise “offshore” tahvil piyasasıdır. Bu tahvil
ihraçları çeşitli ayırıcı özelliklere sahiptirler. Bunlar;
1. Uluslararası bir konsorsiyum tarafından satış yüklenimi yapılır.
2. Birkaç ülkede eş anlı olarak (global ihraç) yatırımcılara arz edilir.
3. Tek bir ülke kanuna tabi değildirler.
4. Kayda tabi değildirler (unregistered form).
Her ne kadar yukarıda verilmiş olan bir takım ayırıcı özellikler mevcutsa da, son yıllarda
yabancı tahvil ihracı ile Euro tahvil ihracını birbirinden ayırt etmek oldukça güç hale
gelmiştir. Euro-tahvilin en önemli ayırt edici özelliği yüklenici konsorsiyumu oluşturan
kuruluşların hangi ülkeden olduğudur. Ancak sadece bir yüklenicinin taraf olduğu
ihraçlar (bought deal) oldukça çok uygulanır hale gelmiştir. Diğer yandan ihraçcının ve
tek bir yüklenicinin kendi ulusal piyasaları dışında bir piyasada yaptıkları ihraç eurotahvil ihracı sayılmamaktadır. Euro tahvilin bir diğer özelliği ise, tahvil sahiplerine
yapılacak ödemelerde kullanılacak para biriminin ait olduğu ülkenin kanunlarına tabi
olmamasıdır. Uygulamada ise sadece ABD ve Kanada, kendi piyasaları dışında ABD
doları ve Kanada doları bazlı ihraçlara kısıtlama getirmemektedir. Tahvil ihracında para
birimi kullanılan bir çok ülke otoriteleri, bu Eurotahvil arzlarını çok yakından takip
etmektedirler. Bu ülkelerin, bu tür arzları düzenleme yetkileri yabancı para ve/veya
sermaye kısıtlamalarını uygulamaya koyabilmelerinden kaynaklanmaktadır.
Bazı tahvil ihraçları yukarıdaki kategorilerden her hangi birine uymadığı zaman farklı
isimle anılabilmektedir. Bunlara bir örnek yabancı bir ihraçcının başka bir ülkede ve ihraç
edilen ülkenin para biriminin dışında bir para biriminden ihraç ettiği tahvillerdir;
(örneğin; Japonya piyasasında Japon olmayan bir ihraçcının yen dışında bir para
biriminden tahvil ihracı yapması) Japonya’da bu tip tahviller halka arz şeklinde yapılıyor
ise “Shougun”, kurumsal yatırımcılara tahsisli olarak satılıyorsa “Geisha” adını
almaktadır.
Gerçek anlamda ilk “global tahvil-global bond” ihracı 1989 Eylül ayında
gerçekleştirilmiştir. Dünya Bankası’nın gerçekleştirdiği bu ihracı gerçek anlamda global
tahvil ihracı yapan; eş anlı olarak hem Amerikan Yankee tahvil piyasasında hem de
Euro-tahvil piyasasında satışının gerçekleştirilmesidir. Söz konusu tahvil 10 yıl vadeli 1.5
milyar ABD doları tutarında bir ihraç olmuştur.
4 Bazı araştırmacılar ve piyasada faaliyet gösteren kuruluşlar uluslararası/yurtdışı tahvil piyasasına
“Eurotahvil” piyasası da demektedir.
345
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Uluslararası tahvil ihraçlarının hangi kategoriye girdiklerinin ayrımını yapmak oldukça
güçtür. Özellikle doğrudan nihai yatırımcıya yapılan tahsisli tahvil satışları ile bir banka
konsorsiyumu tarafından verilen kredinin ayrımı yapılamamaktadır. Bu nedenle farklı
istatistiklerde farklı verilerle karşılaşmak mümkündür.
Bir çok ulusal piyasanın uluslararası piyasalara dönüşmesi ve çeşitli kısıtlamalarda bir
takım muafiyetlere gidilmesi yabancı tahvil ile Eurotahvil ihraçlarının birbirinden
ayrılmasını daha da güçleştirmiştir. 1985 yılından itibaren Alman piyasasında Alman
olmayan bir kuruluşun da tahvil ihracında aracılık (lead manager/book runner)
yapmasına izin verilmesinden sonra Alman markı cinsinden ihraçlarda bu ayrımı yapmak
olanaksız hale geldiğinden her iki tür ihraç verileri ayrım yapılmadan toplanarak
verilmektedir. Aynı durum Hollanda yabancı ve Euro tahvil ihraçlarında da
yaşanmaktadır.
Buna ilave olarak farklı vergi uygulamaları da durumu daha karmaşık hale getirmektedir.
Birçok ülkede temettü ve kupon gelirleri yatırımcıya ödenmeden önce (kaynağında)
stopaj vergisi kesilmektedir. Ancak yabancı yatırımcılar için bu vergi oranı “0”dır.
Eurotahviller ise ortaya çıkışından bu yana stopaj vergisinden muaf tutulmuşlardır. Bu
nedenle bazı ülkeler iki tip tahvil ihracını birleştirerek istatistiklerini tutma yönüne
gitmektedirler.
14.2.1.2.
Derecelendirme
Euro piyasalarda, derecelendirme şirketleri tarafından ihraçcının kredibilitesinin
belirlenmesi uygulaması son zamanlarda daha az kabul görmeye başlamıştır.
Derecelendirmenin hemen hemen zorunlu tutulduğu ABD tahvil piyasasının tersine
Avrupa piyasasında derecelendirmeden ziyade, kuruluşların tanınmışlığı daha önemli bir
faktördür. Bu durum, bu piyasalardan fon temin edenlerin tanınmış şirketler, kamu
kuruluşları, devletler ve diğer sermaye piyasası faaliyetleri nedeniyle zaten
derecelendirme yapılmış kurum ve kuruluşlar olmasından ileri gelmektedir.
Diğer yandan, derecelendirme özellikle son yıllarda büyük önem kazanmaya başlamış
olup, uluslararası alanda yoğun olarak programların uygulamaya konması yatırımcıların
derecelendirme taleplerini artırmış, derecelendirme almış ihraçcıların ise daha kolay satış
gerçekleştirmeye başlamasına yol açmıştır.
Dünya çapında kabul görmüş başlıca derecelendirme şirketleri;
1.
2.
3.
4.
Standard & Poor’s Corp.
Moody’s Investors Service
International Bank Credit Analysis Ltd.
Fitch Investors Service
Tahviller derecelendirilmeleri açısından da iki kategoriye ayrılmaktadır;
346
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
1. Yatırım sınıfı (investment grade) tahviller,
2. Spekülatif - “junk” tahviller.
İkinci kategorideki “junk” tahviller, yatırım sınıfındaki tahvillere göre daha düşük
derecelendirmeye sahip tahvillerdir. Yatırım bankaları, “Junk” tahvillerin piyasada
mevcut olan kötü imajını yok etmek amacıyla “junk” yerine “yüksek getirili- high yield”
tahvil adını kullanmaktadırlar.
Aşağıdaki tabloda ise Moody’s ve S&P’nin yatırım sınıfında (investment grade) tahvil
derecelendirme kriterleri verilmektedir.
Moody’s
Standard & Poor’s
Aaa
En İyi Kalite
(Best quality, gilt-edged)
AAA
Yüksek Derecede Güçlü
(Extremely strong)
Aa (1,2,3)
Yüksek Kalite
(High quality)
AA (+/-)
Çok Güçlü
(Very strong)
A (1,2,3)
Yeterli Kalite
(Adequate quality)
A (+/-)
Güçlü
(Strong)
Baa
(1,2,3)
Kısa Vadede Yeterli
(Adequate in short run)
BBB (+/-)
Yeterli
(Adequate)
Kaynak:International Money & Bonds Market, sf.79.
14.2.1.3.
Tahvil Türleri
Geleneksel Eurotahvil “bullet” tahvil (“düz” ihraç veya “sade
vanilya” adı da
verilmektedir.) olup, her yıl için bir kupon ve vadesine kadar da sabit faiz oranlı bir
tahvil türüdür. Her ne kadar “düz” tahviller halen revaçta ise de, 1970 yılından itibaren
diğer tipteki tahviller de giderek önem kazanmaya başlamıştır. Değişken faizli borçlanma
1980’li yıllarda ihraçların 1/3’ünü oluşturmuştur. Bu ihraçlarda faiz oranları genellikle 6
aylık LIBOR’a bağlı olarak belirlenmekte, vade ise daha uzun olmakta veya
belirlenmemektedir “sonsuz vade-perpetual”. Üçüncü bir tahvil ihraç kategorisi ise çeşitli
tipte varantlara dayalı olarak yapılan tahvil ihraçlarıdır. Bunlar sahibine ihraçcının veya
bir başka şirketin hisse senetlerini alma veya önceden belirlenmiş şartlar çerçevesinde
varanta konu tahvil dışında başka bir tahvil alma hakkı sağlamaktadır.
Bir tahvilin mali yönden türünü belirleyen kuponu, vade ve itfa tarihi olup, her biri için
farklı varyasyonlar mevcuttur. Aşağıda ana özellikleri ile farklı tipte başlıca tahvil türleri
verilmektedir;
a) Düz Tahviller (bullet, plain vanilin): Basit bir yapıya sahip olup, sabit kuponlu,
belirli bir vadede ve belli bir değerde (ör.; nominal değer cinsinden) çıkartılırlar.
b) Vadesiz Tahviller (perpetual, irredeemables): Belirli bir vadesi olmayıp, bazıları
ihraçcının isteğine göre veya ihraçcının tasfiyesi durumunda itfa olmaktadır. Ancak,
kupon değerinin başlangıçta belirlenmiş faiz oranının altına düşmesi halinde ihracın
itfa edilmesi gerekmektedir.
347
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
c) Sıfır Kuponlu Tahviller: Kupon karşılığı bir ödeme yapılmamakta, bunun yerine
nominal değer üzerinden iskonto edilerek ihraç edilmektedir.
d) Dönüştürülebilir (convertible) Tahviller: Yatırımcısına tahvilin başka bir menkul
kıymet (başka bir tahvil veya ihraçcı şirketin başka bir menkul kıymeti) ile
değiştirilebilmesi hakkını sağlamaktadır.
e) Varant Üzerine Tahviller: Bu tip ihraç yatırımcıya satın aldığı tahvilden vazgeçerek,
başka bir menkul kıymeti belirlenmiş sabit bir fiyattan alma hakkı sağlamaktadır.
f) Endekse Bağlı Tahviller: Vadede tahvilin değeri, belirlenmiş bir endeksin (ör.;
Nikkei-Dow Hisse Senedi Endeksi) değerine göre değişmektedir. Bazen bir endeks
yerine bir malın (ör. Petrol) fiyatına göre belirlendiği olmaktadır.
g) Çift Döviz Ödemeli Tahviller: Kupon ödemeleri ile itfa farklı para biriminden
yapılmaktadır. Örneğin kupon ödemeleri ABD doları üzerinden olup, Alman markı
üzerinden itfa edilen tahvil ihracı.
14.2.1.4.
Uluslararası Tahvillerin Birinci El Piyasaları
Uluslararası piyasalarda yeni bir tahvil ihracı uluslararası alanda tanınmış bir kuruluş
yönetiminde gerçekleştirilmektedir. Söz konusu kuruluşların seçiminde başlangıçta
hukuki ve mali müşavirlik hizmetlerinde başarı ve yeterlilik önemli iken, zamanla satış
gücü yüksek kuruluşlar tercih edilir olmuştur.
İlk ihraçlar ayrıntılı bir prosedür içermekte olup, yapılması gereken başlıca işlemler;
1.
2.
3.
4.
5.
Bir prospektüs oluşturulması,
Borçlanan kuruluşun derecelendirilmesi,
Kuponun belirlenmesi,
İhraç fiyatının belirlenmesi,
Yükleniciler ve/veya diğer aracılık yapacak kuruluşlar arasında iletişim ağının
kurulması.
Ancak, uluslararası birincil piyasa işlemleri, yerli piyasalarda yapılan ihraçlara göre daha
az bürokratik işlemlere sahiptir. Uluslararası piyasada faaliyet gösteren aracı kuruluşlar
profesyonel yatırımcılardan oluşan bir piyasaya hizmet verdiklerini varsayarak, kuralları
daha esnek tutmaktadırlar (örneğin satışlar devam ederken, diğer yandan da
prospektüsün tamamlanması işlemlerine devam edilebilmektedir.)
Konsorsiyum lideri kuruluş, yüklenici konsorsiyum üyeleri ile ihraç edilecek tahvili belli
tutarlarda nihai yatırımcıya satmak üzere anlaşmaya varacağı satışa aracılık edecek
diğer satış grubunu belirler. Satışa aracılık faaliyetlerinde üstlenilen her bir fonksiyon
için farklı bir komisyon alınmaktadır.
Diğer yandan konsorsiyum lideri, konsorsiyum işlemlerini daha kısa sürede tamamlamak
amacıyla tüm ihracı yüklenerek (bought deal) tranşları satışa aracılık edecek kuruluşlar
arasında dağıtmak yoluna gidebilmektedir. Bu sayede borçlanmakta olan kuruluş satış
takvimini daha iyi ayarlayabilmekte ve kuruluşlar arasındaki konsorsiyum lideri olma
rekabetinden yararlanarak daha iyi şartlarda ihracı gerçekleştirebilmektedir.
348
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
İhracın yönetimi ve yüklenimi ile ilgili ödenen komisyonlar tahvilin vadesine göre değişir.
Uzun vadeli tahviller için ihraçcı daha yüksek komisyon öder. Komisyonlar genellikle
ihraç edilen kısım üzerinden belli bir % olarak tahakkuk ettirilir ve fiyattan iskonto
yapılarak ödenir.
Örneğin;
Satış Komisyonu
Yüklenicinin Komisyonu
Konsorsiyum Liderinin Komisyonu
Toplam
: 12.5,-$ (1000$ -987.5$)
:
5,-$ (987.5$ -982.5$)
:
5,-$ (982.5$ -977.5$)
: 22.5,-$ (1000$ -977.5$ )
(%2.25)
Bu durumda, 1000,-$ nom. değerde tahvil ihraç eden (borçlanan) kuruluş, %2.25
oranında iskonto edilmiş (%97.75) tutarı, yani 977.5,-$ elde etmektedir. Yukardaki
komisyon tablosu tahvilin nominal değer üzerinden satıldığını varsaymaktadır. Ancak
konsorsiyum yöneticisi tarafından söz konusu tahvilin satışına aracılık eden veya
yüklenimde bulunan kuruluşlar tarafından nominal değerinden mi, yoksa iskonto
edilerek mi satıldığını belirlemek ve bunu engelleyerek yüklenici grup tarafından elde
edilen brüt aralığın (spread) düşürülmesi, tahviller hamiline yazılı olduğu ve nihai
yatırımcının belirlenememesi nedeniyle oldukça güçtür. Tahviller ABD kurumsal
piyasasında olduğu gibi kayda alınan menkul kıymetler olmadığı için, bir sonraki ihraçta
bu tip işlemlerde bulunan kuruluşların belirlenerek konsorsiyuma alınmaması mümkün
olmamaktadır.
Eurotahvil piyasasında, sendikasyon işlemlerindeki gibi belli bir disiplin ve belirli bir
fiyatlama süreci yoktur. Fiyat stabilizasyonu konsorsiyum lideri tarafından sağlanır.
İşlem hacmi sığ olan bir piyasada liderin verdiği alış fiyatı ile bir fiyat destekleme
mekanizması oluşur. Yüklenici aracı kuruluşlar satış gerçekleştiremedikleri takdirde
(muhtemel) zararlarını önceden hesaplayabilir ve lidere veya üçüncü bir tarafa geri
satabilirler.
Eurotahvil Piyasasının Başlıca Özellikleri
Araç
Genellikle
hamiline
yazılıdırlar
ancak,
(registered) olma opsiyonları da mevcuttur.
nama
Menkul kıymet
Genellikle teminat altına alınmazlar.
Vergi
Kupon brüt olarak ödenir.
Faiz
Genellikle yıllık olarak ödenir.
İhraçcı aracı kuruluş
Uluslararası banka ve aracı kuruluşlar.
Kotasyon
Genellikle Londra veya Lüksemburg.
Satış (plasman)
Belli bir süre ve farklı fiyatlarda birincil piyasası
gerçekleştirilmekte.
İkincil piyasa
İhraçcı bankalar tarafından tezgah üstü piyasalarda
işlem görürler.
Yatırımcılar
Yerli ve yabancı (denizaşırı) ülke yatırımcıları
Kaynak: Bank of England Quarterly Bulletin, sf.63.
349
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
14.2.1.5.
Uluslararası Tahvillerin İkinci El Piyasaları
Eurotahvil piyasasında işlemler genellikle tezgahüstü piyasalarda belli bir işlem saatine
bağlı olmadan yapılmaktadır. Ancak işlemler gerçekleştikten sonra teyit raporlarının
kontrol edilmesi ve hata, eksik vb. anlaşmazlıkların anında karşı tarafa bildirilmesi ve
hatalı tarafın söz konusu sorunu çözümlemesi gerekmektedir. Bunun için Euro
piyasalardaki işlemlerin kurallarının oluşturulması ve standartlaştırılması için kurulan
International Capital Market Association-ICMA ile Clearstream ve Euroclear gibi
uluslararası takas kuruluşları çeşitli eşleşme, karşılaştırma ve teyit mekanizmaları
geliştirmişlerdir.
Piyasa
katılımcıları
bu
sistemleri
kullanarak
işlemlerini
sonuçlandırmaktadırlar.
İkincil piyasaların varlığı, tahvil sahibi için likiditeyi sağlayan bir araç olması ve birincil
piyasaların etkin olarak çalışabilmesi açısından önem arz etmektedir. Aktif bir ikincil
piyasada mevcut tahvillerin fiyatları, yeni yapılacak tahvil ihraçlarının fiyatlamasına da
referans teşkil edebilmektedir.
Piyasada işlem yapan kuruluşların, halihazırdaki yapıdan bir borsa çatısı altına ya da
daha şeffaf bir işlem sistemine geçilmemesinin nedenleri olarak öne sürdükleri hususlar
şunlardır;
1. Piyasada işlemlere aracılık eden kurumlar bazı müşterilerine uyguladıkları özel
şartların bilinmesini istememektedirler.
2. Bazı büyük ölçekli aracı kuruluşlar ise, daha küçük ölçekli aracı kuruluş tarafından
likiditelerinin kullanılacağından endişe etmektedir.
3. Fiyatlar,
değişen
koşullara
göre
bir
hisse
senedi
gibi
anında
güncelleştirilememektedir.
Bilindiği üzere hisse senedi piyasasında bir şirkete ilişkin haberler o şirketin hisse
senetlerinin fiyatına anında yansımaktadır. Ancak, tahvil piyasasında tahvilin fiyatına bu
tip bir haberin yansıtılması oldukça güç olmaktadır. Tahvilin fiyatı daha çok faiz
oranlarındaki bir değişme, para arzındaki büyüme, enflasyon oranları vb. faktörler
karşısında değişim göstermektedir.
Ancak, şeffaf bir piyasanın varlığı ikincil piyasaya olan güveni artırıcı bir unsur olup,
işlem hacminin artması da likit bir piyasa oluşumunu sağlamaktadır.
14.2.2. T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı Tarafından
Yapılan Uluslararası Tahvil İhraçları
14.2.2.1. İhraç Prosedürü
Türkiye Cumhuriyeti adına çıkarılacak uluslararası tahviller (Türk Euro-tahviller) için TC
Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı (Hazine Müsteşarlığı), yurtdışındaki bir banka veya
yatırım bankası ile konsorsiyum lideri olarak anlaşmakta ve bu kuruma belirli bir risk
primi üzerinden tahvil ihracı için yetki vermektedir.
350
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Söz konusu ihraç yetkisini alan banka, toplam ihracı kısmen yüklenecek (underwrite) ve
yardımcı konsorsiyum üyelerini oluşturacak kuruluşları tespit etmektedir. Bu süreç
zarfında Hazine Müsteşarlığı konsorsiyum lideri ile ihraç tutarının arttırılması konusunda
anlaşabilmektedir. Böyle bir durum sözkonusu olduğunda arttırılan kısım yardımcı
konsorsiyum üyeleri arasında oransal olarak bölüştürülmektedir.
Konsorsiyum üyelerinden yüklenimde bulunanlar piyasa şartlarına bağlı olarak belirlenen
fiyattan sözkonusu tahvilleri satın alırlar. Bu fiyatın belirlenmesini takiben ihracın
yapıldığı ülke piyasasını temsil edebilecek (benchmark) nitelikte bir tahvil seçilerek bu
tahvilin fiyat hareketine göre Türk Euro-tahvilinin halka arz fiyatı (re-offer) belirlenir.
Halka arz fiyatının belirlenmesine kadar konsorsiyum üyeleri piyasada satış yapamazlar.
Halka arz fiyatı belirlendikten sonra satış sirküleri yayınlanarak, tahvil ileri valörle
piyasada satışa sunulur.
Takas işlemleri, işlem yapan ülkenin yerel takas kuruluşunca gerçekleştirilmez.
14.2.2.2. İkincil Piyasaların İşleyişi
Türk Euro-tahvillerinin büyük bir bölümü ihracın yapıldığı ülkenin borsasına kote
edilmekle birlikte, organize bir pazarda işlem görmemekte, bankalar arasında alınıp
satılmakta ve ikinci el piyasa bankalararası piyasada oluşmaktadır. Bu tahvillerin ikinci el
piyasalarında likitide darlığı yaşanmakta ve varolan likiditenin oluşmasında tahvil
brokerları önemli rol oynamaktadır. Genellikle, konsorsiyum lideri ihracına aracılık ettiği
tahvile devamlı olarak çift taraflı fiyat kotasyonu vermektedir. Bu tip tahvillerde
genellikle büyük yatırım bankaları ve gelişmekte olan piyasalara yatırım yapan fonlar
(Emerging Markets Funds) işlem yapmaktadırlar.
Türk Euro-tahviller, ihracı takip eden 1-2 hafta süresince yeni tahvil olarak işlem
görmekte olup, bu ilk 1-2 haftalık süre zarfınca sözkonusu ihraç “yeni ihraç- new issue”
olarak kabul edilmektedir. Bu süre içerisinde bu menkul kıymetler için bir piyasa
oluşturmak konsorsiyum liderinin (lead manager) görevi olmasına rağmen, konsorsiyum
lideri dışındaki ihtisaslaşmış bazı kuruluşlar Türk Euro-tahvillerinde aktif olarak işlem
yaparak fiyat oluşturmaktadırlar.
Türk Euro-tahvillerinde işlem yapan kuruluşlardan bazıları sabit bir getiri elde etmek
amacıyla sözkonusu tahvilleri vadeye kadar elde tutarken, bazı kuruluşlar da yüksek
sermaye artış kazancı sağlamak amacıyla bu tahvilleri vadeden önce elden çıkarmayı
tercih etmektedirler.
Sözkonusu menkul kıymetlerin ikincil piyasa fiyatları, birincil piyasa fiyatlarına göre daha
ucuzdur. Ancak, yeni ihraç edilmiş tahvillerde büyük miktarda alış-satış yapmak ikincil
piyasada mevcut tahvillere göre daha kolaydır. Buna karşın ikincil piyasada rekabet
eden aracı kuruluş sayısı birincil piyasaya göre daha azdır.
351
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
14.2.2.3. İkincil Piyasa Katılımcılarının Dağılımı
Türk Euro-Tahvillerini satın alan yatırımcılar incelendiğinde 3 değişik yatırımcı tipi ile
karşılaşılmaktadır;
1. Gelişen piyasaların sabit getirili yatırım araçlarından oluşturulan fonlar,
2. Belli başlı bankalar,
3. Türk banka ve kurumları.
Yapılan araştırmalarda Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerin ihraç ettiği uluslararası
tahvillerin yaklaşık %35’inin ihracı yapan ülkenin gerçek ve tüzel kişilerinin elinde
olduğu tespit edilmiştir. Diğer yandan, ihraç edilmiş Türk Euro-tahvillerinin yaklaşık
%65’ine Türk bankalarının sahip olduğu ifade edilmektedir. Bu tip tahvillerin ihraçları
yurtdışında yapılsa da, yurt içinde de yoğun olarak talep edilmektedir. Bunun en önemli
nedeni, yurtiçinde yerleşik gerçek ve tüzel kişilerin bu tahviller üzerinde kısa vadeli işlem
yapmak yerine vergi avantajı nedeniyle sözkonusu tahvilleri vade sonuna kadar ellerinde
tutmalarıdır.
Avrupa ve Amerika’da kurulu olan ve gelişen piyasaların sabit getirili yatırım
araçlarından oluşturulan fonlar Türk Euro-tahvillerini, diğer uluslararası tahvillerle
benzer risk grubunda bulunmalarına rağmen daha yüksek getirileri nedeniyle
portföylerine almaktadırlar.
Yukarıda belirtilen iki grup dışında kalan diğer yurtdışı yatırımcılar için özellikle ülkenin
mali yapısı detaylı olarak bilinmediğinden bu yatırımcılar arasında söz konusu menkul
kıymetlerde spekülasyon amaçlı işlemler yapılmakta ve bu nedenle fiyat hareketleri çok
dalgalı bir seyir izlemekte ve bu dönemlerde likidite asgari seviyeye düşebilmektedir.
Ortalama olarak 3 yıl vadeli bir uluslarararası tahvilin alım-satım fiyat aralığı 50-75 baz
puan (basis point) arasında değişmektedir. Yukarıda belirtilen sığ piyasa şartları altında
bu fark 100-150 baz puan seviyesine çıkabilmekte hatta zaman zaman hiç fiyat
oluşmamaktadır. Yıllık verim veya iskonto oranları hem ihraçcının risk primine hem de
tahvile baz teşkil eden tahvil getirilerine bağlı olarak değişmektedir.
Uluslararası tahvil ihraçlarında bazı aracı kuruluşlar sadece reklam amaçlı olarak
konsorsiyuma katılmakta ve ilk fırsatta da kendi paylarına düşen kısmı konsorsiyum
liderine geri satmaktadırlar (bond dumping). Bu aşama aynı zamanda ikincil piyasanın
da başlama aşamasıdır.
Uluslararası fon akışı, sadece yukarıdaki piyasalarla sınırlı değildir. Bu piyasalara ek
olarak, boyutları daha önceki piyasalar kadar geniş olmasa da, iki piyasayı da ele almak
konunun bütünlüğünü tamamlayacaktır.
14.2.3.
Euroequity Piyasaları
Euroequity (euro-hisse senedi) terimi, genellikle Avrupa yatırımcıları tarafından alınan ve
ABD firmalarına ait hisse senetlerini belirlemek amacıyla kullanılmıştır. Fakat bu olay,
352
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
basit bir ifadeyle ulusal hisse senetlerinin yabancılar tarafından satın alınmasını ifade
etmektedir. Bu nedenle de bu senetlerin, ulusal yatırımcılar tarafından elde tutulan ve
alınıp – satılan benzer senetlerden farklı bir özelliği yoktur. Bu nedenle, bu terim yanlış
bir tanımlamayı yansıtmaktadır. ABD dışında yayınlanmış olduğundan ABD firmalarının
diğer hisse senetlerinden farklı olsa da, ABD borsalarında alım-satıma konu olmaktadır.
Dolayısıyla, euroequity piyasasının bulunmadığı ve buna da ihtiyaç olmadığı ileri
sürülebilmektedir.
İhtiyaca bağlı olarak ortaya çıkan bu tip bir finansal aracın ve/veya piyasanın gelişimi
bazı faktörlere bağlı olmuştur. Örneğin, bu tip bir piyasa ile uluslararası yatırım ilişkileri,
dalgalı döviz kurlarının yapısı ve serbest mal ve sermaye akımlarının özelliği gibi, son
derece teknik konulara bağlıdır.
14.2.4.
Euro-Commercial Papers Piyasaları
1970’lerin başlarında, euro kısa vadeli senetlerle (eurocurrency papers) ilgili yeni bir
piyasa Londra’da doğmuştur. Yatırım bankaları tarafından plase edilen, firmalar
tarafından çıkartılan emre yazı bu senetlerin ikincil piyasasını finansal kuruluşlar
oluşturmaktadır.
Kısa vadeli senet piyasası, aynı özellikteki banka kredilerine alternatif olarak geliştirilmiş
olan ve genellikle büyük kuruluşlara satılan para piyasası araçlarının kullandığı piyasadır.
Garantisiz senet niteliğinde olması nedeniyle, bu tür araçlar genellikle kredi değerliliği
yüksek mali ve mali olmayan kuruluşlar tarafından ihraç edilmektedir. Bu piyasada
kullanılan senetler, hamiline yazılıdır ve genellikle en fazla 270 gün vadelidir. Bununla
beraber, bu piyasaki işlemlerin önemli bir kısmı 20-45 günlük bir vadeyi içermektedir.
Bu piyasa, başarılı sonuç elde etmiş ulusal piyasalardaki benzerlerinin bir gölgesi
durumundadır. Başlangıçta, ABD’de uygulanan ve ABD doğrudan yabancı yatırımlarına
getirilen kısıtlamaların sonucu doğan bu piyasa, daha sonraları bazı ABD firmaları
tarafından yurt dışından fon sağlama aracı olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Bu senetlerin temel mantığı, bankanın spread’ini azaltmak ve fon sunan ile arzedenin
tasarruflardan daha etkin bir şekilde yararlanmalarını sağlamaktır. Bu sorunlar
europiyasalarda sözkonusu olmadığından, bu yolla sağlanan fon miktarı son yıllara kadar
sınırlı kalmıştır. Vade ve borç yönetiminde esneklik sağlaması ve maliyetinin düşük
olması, bu piyasanın gelişme potansiyelini arttırmaktadır.
353
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
15. VADELİ İŞLEM VE OPSİYON PİYASALARININ
İŞLEYİŞİ
15.1. Vadeli İşlem Piyasalarının Tarihçesi
15.1.1.
Bugünkü
Vadeli İşlem Sözleşmeleri ve Opsiyonlar
anlamda, organize borsalarda işlem gören vadeli işlem sözleşmelerine
(futures) benzer ilk uygulama, 1697 yılında Japonya’da ortaya çıkmıştır. Japon feodal
sisteminde toprak sahipleri, pirinç üretimlerini teminat göstererek, ekonomide para gibi
kabul gören alındı-sertifikaları (certificates of receipt) çıkarmışlardır. Pirinç fiyatlarındaki
oynamalara göre sertifikaların değerlerinin değiştiği gözlenince, spekülatörler ile birlikte
ilk vadeli işlem piyasası “Dojima Pirinç Piyasası” adı altında oluşmuştur. Ancak bu
sertifikalar, fiziki pirinç teslimatına izin vermediğinden, zamanla pirinç spot piyasasında
oluşan fiyatlarla vadeli piyasada oluşan fiyatların ilişkisi kopmuş ve aşırı spekülatif hale
gelmiştir. Bunun sonucu olarak 18’inci yüzyılda bir süre için Japon hükümetince
yasaklanan vadeli işlemler, daha sonra fiziki teslimata izin verilen ve günümüz
uygulamalarına benzer kurallar içeren daha sıkı düzenlemeler getirilerek tekrar
başlatılmıştır.
Diğer taraftan, ABD’de 19’uncu yüzyılda, gelişen sanayinin de etkisiyle çiftçilerin üretim
kapasitelerinin artması ve ulaştırma-iletişim olanaklarının gelişmesi, yerel pazarlardan
uluslararası pazarlara doğru genişlemeye yol açmıştı. Bu dönemde taşımacılık ve
ticaretin merkezi Chicago şehriydi. Çiftçiler ve sanayiciler, ürünlerini ülke içi ve dışına
pazarlamak için Chicago’daki piyasalara getirmekteydiler. 1830’larda henüz tren
yollarının inşa edilmediği ve altyapının (buğday siloları gibi) yetersiz kaldığı bir ortamda,
hasat zamanı ürünlerini aynı anda Chicago’ya getirmek zorunda kalan çiftçiler arz fazlası
sorunuyla karşılaşıyorlardı. Bu durumdan kaçınmak isteyen daha kurumsallaşmış
çiftçiler, ürünlerini önceden satmaya başladılar. Böylece çiftçinin fiyat riski, alıcıya
transfer edilmekteydi. Gelecekte ürün teslimatını garantiye almaktan çok, fiyat
değişimlerinden yararlanmak isteyen spekülatörlerin de ortaya çıkmasıyla, çiftçinin fiyat
riskini taşıyacak bir grup daha devreye girmiş oldu. Forward işlem olarak
nitelendirilebilecek bu sözleşmelerin her iki tarafa da planlama kolaylıkları getirmesine
karşın, taraflardan birinin taahhüdünü yerine getirmeme riski her zaman söz konusuydu.
Ayrıca, ürünün kalitesi standart olmadığı için bir belirsizlik doğmaktaydı. Bu riskleri
ortadan kaldırmak ve karşılaşılan sorunları çözmek amacıyla, 1848 yılında, tahıl
üreticileri biraraya gelerek organize bir borsada vadeli işlemleri gerçekleştirmek için,
Chicago Ticaret Kurulu’nu (Chicago Board of Trade-CBOT) kurdular. Bu gelişmenin
ardından, 1851 yılında CBOT’deki ilk vadeli işlem sözleşmesi kayıtlara geçti. 1865 yılına
kadar da futures işlemlerinin standartlaştırılmasına yönelik çalışmalar tamamlanarak
tarımsal emtia vadeli işlem sözleşmelerinin kuralları belirlendi.
Modern anlamda opsiyon sözleşmeleri, ilk olarak 19’uncu yüzyılda tezgah-üstü
piyasalarda hisse senetleri üzerine alım ve satım hakkı sağlamak üzere düzenlenmiştir.
354
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Bununla beraber, 20. yüzyıla kadar opsiyon işlemleri ile ilgili fazla bilgi yoktur. 1900’lerin
başında bir grup broker ve dealer biraraya gelerek, Satım ve Alım Opsiyonu Broker ve
Dealerları Derneği’ni5 kurmuş ve bir opsiyon piyasası oluşturmuşlardır. Bu piyasada
opsiyon alıcısı ve satıcısı söz konusu aracılar tarafından karşılaştırılıyor, eğer satıcı
bulunamazsa opsiyon, bu aracılar tarafından satılıyordu. Aracılar arası bu tezgâhüstü
opsiyon piyasası, likidite eksikliğinin yanısıra aracıların iflası durumunda yükümlülüklerin
karşılanamaması
riskini
taşımaktaydı.
Sonunda,
mal
üzerine
vadeli
işlem
sözleşmelerinde dünyanın en eski ve en büyük borsası durumundaki Chicago Ticaret
Kurulu6, hisse senetleri üzerine opsiyon sözleşmelerini işleme sunmak istemesine
rağmen SEC’den (Securities Exchange Commission) izin alamayınca, hisse senedi
opsiyonlarının işlem göreceği ilk organize opsiyon borsasını 1973 yılında, Chicago
Opsiyon Borsası Kurulu7 (CBOE) ismi altında kurdu. Bu borsada işlemler, 26 Nisan 1973
tarihinde, 16 hisse senedi için düzenlenmiş alım (put) opsiyonları ile başladı. Satım (put)
opsiyonları ise, 1977 Haziran ayında işleme sunuldu.
Ülkemizde henüz
bulunmamaktadır.
15.1.2.
opsiyon
sözleşmelerinin
işlem
gördüğü
bir
organize
piyasa
Finansal Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Ortaya Çıkışı
Bretton-Woods anlaşmasının fiilen sona ermesini takip eden kur ve faiz
dalgalanmalarının getirdiği riskten korunma ihtiyaçlarını karşılamak üzere, 1972 yılında
Amerika Birleşik Devletleri'nde, yedi yabancı para birimi için düzenlenen vadeli işlem
sözleşmelerinin işlem göreceği bir piyasa (IMM-Uluslararası Para Piyasası), Chicago
Ticaret Borsası (CME-Chicago Mercantile Exchange) tarafından kuruldu. Böylece ilk
finansal vadeli işlemler başlamış oldu.
Bu gelişmeyi takiben mali kesimde giderek artan ihtiyaçları karşılamak üzere Chicago
Ticaret Kurulu (CBOT), faiz oranlarına dayalı vadeli işlem sözleşmeleri hazırladı. Faiz
oranına dayalı ilk sözleşme, 20 Ekim 1975 tarihinde, %8 faizli ve doğrudan-geçişli
(pass-through) GNMA8 sertifikaları üzerine yazılarak, CBOT’da açılan pazarda işleme
sunuldu. Diğer taraftan hisse senetleri endeksine bağlı vadeli işlem sözleşmeleri, büyük
hisse senedi portföyleri taşıyan kişi ve kurumların hisse senedi fiyat riskinden korunma
gereksinimlerini karşılamak amacıyla, ilk olarak 1982 yılında Kansas City Board of Trade
tarafından, Value Line Bileşik Endeksi temel alınarak hazırlanıp işleme sunuldu. Aynı yıl
CME, S&P 500 Endeksi’ne bağlı vadeli işlem sözleşmesini piyasaya sürerken, New York
Futures Exchange tarafından hazırlanan NYSE Endeksi’ne dayalı vadeli işlem
sözleşmesinin pazarı açıldı. Endekse dayalı vadeli işlem sözleşmelerinin içinde,
5 Put and Call Brokers and Dealers Association
6 Chicago Board of Trade (CBOT)
7 Chicago Board Options Exchange (CBOE)
8 “Ginnie Mae Pass-Through” olarak da isimlendirilen bu menkul kıymetler, ABD’de Devlet Ulusal İpotek Birliği
(GNMA) garantisinde çıkarılan ve ipotek senetlerinin oluşturduğu bir portföyü teminat gösteren kıymetlerdir.
İpotek karşılığı kredili ev alanların, bankalarına yaptıkları ödemeler, ufak bir tutar komisyon dışında, doğrudan
GNMA pass-through senedi yatırımcısına aktarılmaktadır. Bu anlamda, GNMA senetleri ülkemizde son yıllarda
yaygın olarak yapılmaya başlanan menkul kıymetleştirme uygulamalarına benzemektedir.
355
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
günümüzde işlem hacmi en fazla olanları S&P 100 ve S&P 500 endeksleri üzerine yazılan
vadeli işlem sözleşmeleridir.
Finansal vadeli işlem piyasalarının kurulması ABD’de gündeme geldiğinde, futures
işlemlerini düzenlemekle görevli kamu kurumu olan CFTC’den (Commodities Futures
Trading Commission) izin almak için öne sürülen ekonomik anlamda kullanım nedenleri
aşağıdaki şekilde sunulmuştur:
1- Tahvil portföylerinin, faiz oranlarında oluşabilecek dalgalanmalara karşı korunması,
2- Gelecekte alınması planlanan borcun, güncel faiz oranına bağlanması,
3- Finansal piyasalarda faiz oranı riskinden korunma (hedging),
4- Kambiyo işlemleri riskinden korunma,
5- Faiz oranı dalgalanmalarına karşı sigorta sağlanması.
Bu nedenler bir bütün olarak incelendiğinde, bu piyasaların esas itibariyle riskten
korunma (hedging) amacı taşıdığı görülecektir.
Ülkemizde, organize türev piyasalarının kurulma çalışmaları çerçevesinde, 1994 yılında,
İMKB bünyesinde vadeli işlemler piyasası müdürlüğü oluşturulmuştur. Organize bir
finansal vadeli işlem ve opsiyon piyasasının oluşturulması ve bu piyasada çeşitli sermaye
piyasası araçları ile finansal göstergelere dayalı vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin
düzenlenmesi amacıyla yapılan çalışmalar sonucunda 15 Ağustos 2001 tarihinde döviz
(Amerikan Doları) üzerine vadeli işlem sözlemleri işlem görmeye başlamıştır.
İzmir’de “Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası Anonim Şirketi” unvanı ile vadeli işlem ve
opsiyon sözleşmelerinin alım satımının yapılacağı borsanın kurulması; Sermaye Piyasası
Kurulunun 17.08.2001 tarihli ve 39/1101 sayılı Kararına dayanan Devlet Bakanlığı’nın
03.09.2001 tarihli ve 2381 sayılı yazısı üzerine, 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanununun
değişik
40’ıncı
maddesine
göre,
Bakanlar
Kurulunca
19.10.2001
tarihinde
kararlaştırılmıştır. Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş., 24558 Sayılı Resmi Gazete’de
yayınlanan 2001/3025 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile kurulan ülkemizdeki ilk özel
borsa kuruluşudur ve 04.07.2002 tarihinde Ticaret Siciline tescil edilmiş olup, bu tescil
09.07.2002 tarihli Ticaret Sicili Gazetesinde yayımlanmıştır.
Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) tarafından, Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının Kuruluş
ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmeliğin 8’inci maddesi uyarınca Vadeli İşlem ve
Opsiyon Borsası A.Ş.’ye (VOB) 05.03.2004 tarihinde faaliyet izni verilmiştir. “Vadeli
İşlem ve Opsiyon Borsası Anonim Şirketi Borsa Yönetmeliği” 27.03.2004 tarihli ve 25415
sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. VOB’da vadeli işlem
sözleşmelerinin alım satımına 4 Şubat 2005 tarihi itibariyle başlanmıştır.
356
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
15.2. Vadeli Piyasalar Yatırımcılara Neler Sağlar?
 Vadeli piyasalar, sözleşmeye konu olan spot piyasalarda gelecekte ortaya çıkabilecek
olumsuz fiyat değişimlerine karşı korunma imkanı sağlar.
 Finansal piyasalarda genel olarak fiyat oluşum mekanizmasının daha etkin çalışmasını
sağlar. Vadeli piyasalar, alternatif yatırım imkanı demektir, bu nedenle mevcut
piyasalara vadeli piyasaların da eklenmesi durumunda hem paranın piyasalardaki
dolaşım hızı artar, hem de gelen bilgiler fiyatlara daha hızlı yansır.
 Vadeli piyasalarda alım satım komisyonları spot piyasalara göre genelde daha
düşüktür, dolayısıyla yatırımcıların maliyetlerini azaltır.
 Vadeli piyasalar, genel olarak spot piyasaların daha likit olmasını sağlar. Olumsuz
fiyat hareketlerine karşı korunma imkanı olan piyasalarda, spot piyasada işlem gören
mal veya kıymetlere olan yatırımcı ilgisi de doğal olarak artar.
 Piyasa bilgisi olan, ancak sermayesi az olduğu için yeterince pozisyon alamayan veya
kredili alım satım yapmak zorunda kalan yatırımcılara da küçük miktarda paralarla
büyük pozisyonlar alma ve kaldıraç etkisi yardımıyla yüksek kazanç elde etme imkanı
verir.
 Vadeli piyasalar portföy yöneticilerine, portföy çeşitlendirmesi ve dolayısıyla da riskin
yayılması açısından değişik seçenekler sunar.
 Vadeli piyasalarda işlem gören ürünler kullanılarak spot piyasalarda işlem gören
ürünlerinkine benzer getiri grafiği olan sentetik pozisyonlar oluşturulabilir. Bu özelliği
nedeniyle vadeli piyasalar, piyasalarda etkinliğin arttırılması ve spot piyasadaki fiyat
dalgalanmalarının (volatilite) azaltılmasına yardımcı olur.
15.3. Vadeli İşlem Sözleşmesinin (Futures) Özellikleri
 Vadeli işlem sözleşmesi, herhangi bir ürün (pamuk, pirinç, buğday gibi), finansal
gösterge (hisse senetleri endeksi gibi), menkul kıymet (hisse senedi, tahvil, bono
gibi), yabancı para (dolar, euro gibi) veya kıymetli maden (altın, bakır, platin gibi)
üzerine düzenlenebilir.
 Vade sonunda standartlaştırılmış şartlar çerçevesinde taraflar nakit uzlaşma veya
fiziki teslimat yoluyla yükümlülüklerini yerine getirirler. Düzenleyici otoriteler, vadeli
işlem sözleşmelerinin asgari unsurlarını belirler. Vadeli işlem sözleşmesinin standart
unsurları aşağıda belirtilmiştir.
Sözleşmeye Konu Ürün/Menkul Kıymet/Finansal Gösterge: Vadeli
sözleşmesinin üzerine düzenlendiği pamuk/hisse senedi/endeks gibi ürünler.
işlem
357
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Sözleşmenin Vadesi: Sözleşmeye konu ürünün nakit uzlaşmasının veya fiziki
takasının yapılacağı zamandır. Genellikle standart vadeler; Ocak, Şubat ve Mart
döngüleri olarak belirlenmekle birlikte, bu konuda farklı ülkelerde farklı uygulamalar
olabilmektedir.
a. Ocak Döngüsü: Ocak, Nisan, Temmuz, Ekim
b. Şubat Döngüsü: Şubat, Mayıs, Ağustos, Kasım
c. Mart Döngüsü: Mart, Haziran, Eylül, Aralık
VOB’da işlem gören finansal sözleşmelerde ise Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim
ve Aralık ayları vade ayları olarak belirlenmiştir. Aynı anda içinde bulunulan aya en
yakın üç vade ayına ait sözleşmeler işlem görmektedir. Döviz sözleşmelerinde bu üç
vade ayından biri Aralık ayı değilse, Aralık vade ayı da ayrıca işleme açılır. Emtialarda
ilgili emtianın hasat ve ekim aylarına paralel olarak farklı vade ayları belirlenmiştir.
Sözleşme Büyüklüğü: Sözleşmeye konu ürünün standartlaştırılmış minimum işlem
miktarıdır.
Teslim Şekli: Vade sonunda teslimatın fiziki teslim
yöntemlerinden hangisi yoluyla yapılacağını ifade eder.
veya
nakit
uzlaşma
Uzlaşma Fiyatı: Sözleşme türü bazında belirlenen ve hesap bazında günlük
kar/zarar ve teminat yükümlülüklerinin hesaplanmasında kullanılan fiyattır.
Son İşlem Günü: Vadeli işlem sözleşmesinin vade bitiminden önce işlem yapılabilen
son işgünüdür.
Teminat Oranları: Vadeli işlem sözleşmesinde pozisyon alanların, işlemin
başlangıcında ve pozisyon tutulurken hesaplarında bulundurmaları gereken başlangıç
ve sürdürme teminat oranlarıdır.
Fiyat Adımları: Vadeli işlem sözleşmesinde, sözleşme fiyatında gerçekleşebilecek en
küçük fiyat hareketidir.
Günlük Fiyat Hareket Limitleri: Vadeli işlem sözleşme fiyatının bir gün içinde aşağı
veya yukarı doğru hareket edeceği fiyat bandıdır.
Pozisyon Limitleri: Vadeli işlem sözleşmesinde bir firmanın veya hesabın sahip
olacağı maksimum pozisyon sayısıdır.
 Vadeli işlem sözleşmesinde alıcı, Borsa tarafından önceden belirlenmiş bulunan
standart sözleşme şartlarına uygun olarak, sözleşmede belirtilen miktarda bir kıymeti
sözleşme vadesinde alma yükümlülüğüne girer.
358
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
 Vadeli işlem sözleşmesinde satıcı, Borsa tarafından önceden belirlenmiş bulunan
standart sözleşme şartlarına uygun olarak, sözleşmede belirtilen özellik ve miktarda
bir kıymeti sözleşme vadesinde satma yükümlülüğüne girer.
 Vadeli işlem sözleşmesinin yapıldığı tarihten itibaren, vade sonuna veya pozisyonun
kapatıldığı tarihe kadar her gün taraflar arasında tesis edilen teminat oranları
çerçevesinde nakit transferi gerçekleşir. Alıcı ve satıcının piyasada anlaştığı fiyat,
sözleşme vadesinde alıcının satıcıya vadeli sözleşme başına ödeyeceği tutardır.
 Vadeli işlem sözleşmesinde taraflar birbirine karşı değil, Takas Kurumu’na karşı
sorumludur. Bu nedenle, taraflar açısından kredi riski yoktur.
15.3.1. Vadeli İşlem Sözleşmesi - Piyasaya Göre Ayarlama
- Örnek
Vadeli İşlem Pozisyonu
Başlangıç Teminatı
Sürdürme Teminatı
Sözleşmeye Giriş Tarihi
Sözleşmenin Vade Sonu
Sözleşme Büyüklüğü
Sözleşme Fiyatı
Tarih
:
:
:
:
:
:
:
TL/ABD Doları Vadeli İşlem Sözleşmesi Uzun Pozisyonu
150 TL
112,5 TL
7 Haziran 2005
30 Haziran 2005
1.000 ABD Doları
1,5135 TL
VİS Gün Sonu
Uzlaşma Fiyatı
(TL/kg)
Kâr/Zarar
(TL)9
1,5135
Teminat
Hesabı
Bakiyesi
(TL)
Teminat
Tamamlama
Çağrısı (TL)
150,00
7 Haziran
1,5190
5,50
155,50
8 Haziran
1,5000
-19,00
136,50
9 Haziran
1,5165
16,50
153,00
10
Haziran
1,4760
-40,50
112,50
11
Haziran
1,4635
-12,50
137,50
12
Haziran
137,50
13
Haziran
137,50
14
Haziran
1,4510
-12,50
125,00
15
Haziran
1,4375
-13,50
111,50
37,50
38,50
9 31.01.2004 tarihinde yürürlüğe giren 5083 nolu kanun gereği, kar/zarar büyüklükleri virgülden
iki hane kullanılarak açıklanacaktır.
359
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
16
Haziran
1,4470
9,50
159,50
17
Haziran
1,4605
13,50
173,00
18
Haziran
1,4825
22,00
195,00
19
Haziran
195,00
20
Haziran
195,00
21
Haziran
1,4800
-2,50
192,50
22
Haziran
1,4975
17,50
210,00
23
Haziran
1,5230
25,50
235,50
24
Haziran
1,5215
-1,50
234,00
25
Haziran
1,5460
24,50
258,50
26
Haziran
258,50
27
Haziran
258,50
28
Haziran
1,5800
34,00
292,50
29
Haziran
1,5675
-12,50
280,00
30
Haziran
1,5735
6,00
286,00
Pozisyonu alan taraf açısından net kâr :
Başlangıçta Yatırılan Teminat
: - 150
1. Teminat Çağrısı
2. Teminat Çağrısı
: -37,50
Son gün çekilen teminat
: -38,50
: 286
Toplam net K/Z (kâr)
: 60
Vadeli işlem sözleşmesini alan kişi, sözleşmeyi vade sonuna kadar tuttuğu takdirde
toplam 60 TL kar elde eder. Bununla birlikte, sözleşme sahibi kendi için avantajlı
gördüğü herhangi bir anda (örneğin 28 Haziran 2005 tarihinde) ters pozisyon alarak
sözleşmeden çıkma ve daha yüksek kar (66,5 TL) elde etme imkanına da sahiptir.
360
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Yukarıda verilen örnekte, sözleşmenin alıcı ve satıcı tarafları 150 TL tutarında bir
başlangıç teminatı yatırmaktadırlar. Sözleşmenin piyasada işlem gördüğü ilk gün olan 7
Haziran 2005 tarihinde sözleşmenin uzlaşma fiyatı 1,5190 TL olup, sözleşme ilk başta
1,5135’den satın alındığından, sözleşmeyi satın alan kişi ilk gün sonunda 5,5 TL
((=1,5190-1,5135) * 1.000 TL) kar elde eder. Buna karşılık, sözleşmeyi satan taraf 5,5
TL zarar eder. Günlük kar/zarar tutarları, her gün sonunda, o gün sonunda gerçekleşen
uzlaşma fiyatı ile bir önceki gün sonunda gerçekleşmiş olan uzlaşma fiyatı arasındaki
farkın sözleşme büyüklüğü ile çarpılması suretiyle hesaplanır.
Vadeli işlemler piyasası teminat sisteminde, teminat toplamı başlangıç teminatının
üzerine çıkan taraf, başlangıç teminatının üzerinde kalan miktarı çekebilir. Yukarıdaki
örnekte, vadeli işlem sözleşmesini alan taraf 18 Haziran 2005 tarihinde teminat hesap
bakiyesi olan 195 TL’nın 45 TL’lık kısmını istediği takdirde o gün sonunda veya ertesi
gün Takas Merkezi’nden talep etme hakkına sahiptir.
Diğer taraftan, teminat seviyesi Borsa tarafından belirlenen sürdürme teminatı
seviyesine gerilediği veya daha altına düştüğü durumlarda (10 ve 15 Haziran 2005
tarihlerinde olduğu gibi) yatırımcı teminatını başlangıç teminatı seviyesi olan 150 TL’na
çıkarır ve bu tarihten sonra ortaya çıkacak kar veya zararı bu seviye üzerinden hesabına
yansıtılır.
15.4. Vadeli
Alınır?
İşlem
Sözleşmesinde
Nasıl
Pozisyon
 Vadeli işlem sözleşmesinde uzun veya kısa pozisyon almak isteyen bir yatırımcının,
öncelikle bu işlemin karşılığında belli bir tutarda teminat yatırması gerekir. Bu
teminat, pozisyon açılırken yatırıldığı için, “başlangıç teminatı” olarak isimlendirilir.
Vadeli işlem sözleşmesini alan yatırımcı “uzun pozisyon”, satan yatırımcı ise “kısa
pozisyon” almış olur.
 Vadeli işlem sözleşmesinde uzun veya kısa pozisyon tutan yatırımcı, açık
pozisyondadır. Uzun pozisyonu olan yatırımcı kredili alış işlemi, kısa pozisyonu olan
yatırımcı ise açığa satış işlemi yapmış gibidir. Piyasanın açık pozisyon durumu, seans
içi pozisyon kapatma ve yeni pozisyon alma işlemleri netleştirildikten sonra, vadeli
işlem sözleşme yükümlülükleri hala devam eden katılımcıların tuttukları açık pozisyon
sayısını gösterir. Açık pozisyon sayısı, piyasadaki toplam uzun veya toplam kısa
pozisyon sayısına eşittir.
 Açık pozisyona sahip kişi, sözleşmenin vade sonu gelmeden ters pozisyon alarak
pozisyonunu kapatabilir veya sözleşmenin vade sonuna kadar açık pozisyonda
kalabilir. Açık pozisyonunu kapatarak piyasadan çekilmek isteyen bir yatırımcı;
i.
ii.
uzun pozisyona karşı, aynı vadeli işlem sözleşmesinde kısa pozisyona girer.
kısa pozisyona karşı, aynı vadeli işlem sözleşmesinde uzun pozisyona girer.
361
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
 Açık pozisyon sahibi, pozisyonu açık kaldığı sürece, bu pozisyon için yatırdığı teminatı
geri alamaz.
 Vadeli işlem pozisyonuna uzun taraf olarak giren bir yatırımcı, vadeli işlem
piyasada anlaştığı fiyatın üzerine çıktığı takdirde kar, altına düştüğü takdirde
ederken, aynı pozisyona kısa taraf olarak giren bir yatırımcı, vadeli işlem
piyasada anlaştığı fiyatın altına düştüğü takdirde kar, üzerine çıktığı takdirde ise
eder. Uzun ve kısa pozisyonların getiri grafikleri aşağıda verilmiştir.
fiyatı
zarar
fiyatı
zarar
Kar/Zarar
VADELİ İŞLEM UZUN POZİSYONU
Vadeli İşlem Fiyatı
Kar/Zarar
VADELİ İŞLEM KISA POZİSYONU
Vadeli İşlem Fiyatı
 Vadeli işlemler piyasasında tek başına uzun veya kısa pozisyon alınabileceği gibi
“yayılma pozisyonu” olarak tanımlanan bir kombinasyon da oluşturulabilir. Yayılma
pozisyonları temelde ikiye ayrılır.
 “Takvim Yayılma (Calendar Spread)” pozisyonu, aynı anda, yakın vadeli sözleşmenin
satılması ve daha uzak vadeli sözleşmenin satın alınması suretiyle veya aynı anda,
yakın vadeli sözleşmenin satın alınması ve daha uzak vadeli sözleşmenin satılması
suretiyle alınır. “Ürünlerarası Yayılma Pozisyonu (Intercommoidty Spread)” ise,
fiyatları birbirleri ile paralel hareket eden ürünlerden birinde uzun diğerinde kısa
pozisyon alınması demektir.
362
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
 Örneğin, bir yatırımcı, farklı vadelerde iki ayrı vadeli işlem sözleşmesi arasındaki fiyat
farklılıklarında bir değişim olacağını düşündüğü zaman “takvim yayılma pozisyonu”na
girer. Bu nedenle yatırımcı açısından karar verme kriteri, fiyat hareketinin yönü değil,
söz konusu iki sözleşme arasındaki fiyat farklılığının düşük veya yüksek olup
olmayacağı hususudur.
15.4.1.
Açık Pozisyon
- Örnek
Sözleşmeye Konu Ürün
Sözleşmenin Vadesi
Sözleşmeye Giriş Tarihi
: TL/ ABD Doları Vadeli İşlem Sözleşmesi
: Aralık 2005
: 27 Ekim 2005
1. Gün İşlemleri
Alan
Satan
Miktar
Fiyat
A
B
5
1,3500
C
D
3
1,3450
E
F
4
1,3500
G
H
7
1,3550
Sözleşmedeki Toplam Açık Pozisyon Sayısı : 19
2. Gün İşlemleri
Alan
Satan
Miktar
Fiyat
B
H
3
1,3500
Sözleşmedeki Toplam Açık Pozisyon Sayısı : 19
3. Gün İşlemleri
Alan
Satan
Miktar
Fiyat
H
A
5
1,3500
Sözleşmedeki Toplam Açık Pozisyon Sayısı : 14
1. Gün: Döviz vadeli işlem sözleşmesinin işlem görmeye başladığı ilk iş gününde, 8
farklı yatırımcı piyasada işlem yapmış ve toplam 19 tane pozisyon almıştır.
2. Gün: İkinci iş gününde ise, ilk gün 1,3500’den 5 adet pozisyon satmış (kısa pozisyon)
olan yatırımcı B, bu pozisyonlardan 3 tanesini aynı fiyatlı döviz vadeli işlem
sözleşmesi alarak kapatırken, bu sözleşmede 7 kısa pozisyonu bulunan H, B’nin aldığı
3 pozisyonu satarak kısa pozisyon sayısını 10’a çıkarmıştır. Sonuçta, yatırımcı B’nin
sahip olduğu kısa pozisyon sayısı 3 azalarak 5’den 2’ye düşmesine rağmen, yatırımcı
H’nin kısa pozisyon sayısı 7’den 10’a çıktığı için toplam açık pozisyon sayısında bir
değişiklik olmamıştır.
3. Gün: Üçüncü işlem gününde, yatırımcı H açık olan 10 kısa pozisyonundan 5 tanesini
ters pozisyon almak (vadeli işlem sözleşmesinde uzun pozisyon almak) suretiyle
kapatmış olup, işleme karşı taraf olan yatırımcı A da daha önce almış olduğu 5 adet
pozisyonu (uzun) ters pozisyon alarak (vadeli işlem sözleşmesi satarak) kapatmıştır.
Sonuçta gün sonunda, her iki yatırımcı da sahip oldukları 5 adet uzun ve kısa
pozisyonu kapattığından dolayı sistemdeki açık pozisyon sayısı 14’e gerilemiştir.
363
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
15.5. Vadeli İşlem Sözleşmesinin Fiyatını Etkileyen
Temel Faktörler
 Vadeli işlem sözleşmesinin fiyatı genel olarak; ilgili ürünün veya kıymetin spot piyasa
fiyatı, geleceğe ilişkin beklentiler, faiz oranı, vadeye kalan gün sayısı, elde edilen
nakit akımları (temettü, faiz vb.) ve depolama maliyetleri gibi çeşitli unsurların etkisi
altındadır. Aşağıda sırasıyla endeks vadeli işlem sözleşmesi ile döviz vadeli işlem
sözleşmesinin fiyatını etkileyen faktörler gösterilmektedir.
15.5.1.
Endeks Vadeli İşlem Sözleşmesi
 Endeks vadeli işlem sözleşmesinin fiyatı temel olarak spot piyasa fiyatı, faiz oranı,
vadeye kalan gün sayısı ve temettü miktarındaki değişimden etkilenir ve sözleşmenin
teorik fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır:
F=S* e
(r d )
VKG
365
F = Vadeli işlem sözleşmesinin teorik fiyatı
S = Spot piyasa değeri
r = risksiz faiz oranı
d = gelecekte elde edilecek temettülerin şimdiki değeri (yıllık temettü oranı)
VKG= vadeye kalan gün sayısı
 Yukarıdaki formülden de görüleceği üzere, endeks vadeli işlem sözleşmesinin teorik
fiyatı, sözleşmeye konu ürünün spot piyasa fiyatı ve faiz oranı arttıkça yükselirken,
temettü miktarı arttıkça düşer.
15.5.2.
Döviz Vadeli İşlem Sözleşmesi
Döviz üzerine vadeli işlem sözleşmesinin teorik değeri, döviz kurunun spot piyasa fiyatı
ile yerli ve yabancı piyasalardaki faiz oranları dikkate alınarak hesaplanır. Bu amaçla
kullanılan en temel formül aşağıda gösterilmektedir:
F=S* e
( rd  rf )
VKG
365
F = Vadeli işlem sözleşmesinin teorik fiyatı
S = Spot piyasa değeri
rd = yerli faiz oranı
rf = yabancı faiz oranı
VKG= vadeye kalan gün sayısı
Döviz vadeli işlem sözleşmesinin teorik fiyatı, sözleşmeye konu ürünün spot piyasa fiyatı
ve yerel paranın faiz oranı arttıkça yükselirken, yabancı ülke parasının faiz oranı arttıkça
düşer.
364
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
15.5.3.
Faiz Vadeli İşlem Sözleşmesi
Faiz haddi üzerine düzenlenmiş VİS fiyatı, diğer vadeli işlem sözleşmelerinde olduğu gibi
sözleşmeye konu olan varlığın finansman maliyetinden, vadeye kadar elde edilecek faiz
getirisinin çıkarılması suretiyle bulunabilir. Aşağıdaki formül bize bu ilişkiyi
göstermektedir:
Denklem: Faiz Vadeli İşlem Sözleşmesinin Fiyatının Hesaplanması
rT
F  (S  I )  e
F = Vadeli işlem sözleşmesinin teorik fiyatı
S = Spot piyasa değeri
I= Vadeli sözleşme boyunca ödenen kuponların bugünkü değeri.
T=Vadeli sözleşme vadesi dolana kadar geçen zaman
r= Birim zaman(t) aralığına uygulanacak risksiz faiz oranıdır.
15.5.4.
Emtia Vadeli İşlem Sözleşmeleri
Taşıma Maliyeti Modeli
Vadeli sözleşmenin el değiştirdiği günün nakit piyasa fiyatları, faiz oranları, vb. veriler
bilindiğinde teorik olarak her vadeli sözleşmenin işlem görmesi gereken fiyat bellidir.
Bu fiyat “taşıma maliyeti modeline” göre hesaplanan (sentezlenen) vadeli fiyattır. Bu
fiyattan sapılacak olursa, devreye arbitrajcılar girecek ve fiyatları olması gereken yere
getireceklerdir.
Vadeli fiyatlar bugünkü fiyatlardan mal edinip vade sonuna kadar taşımanın maliyetine
arbitraja olanak vermeyecek kadar yakın olmalıdır.
Bu maliyetin unsurları şunlardır:






Mala bağlanan para sonucu feragat edilen faiz geliri
Malı tutarak kazanılan temettü veya faiz geliri
Enflasyon
Malı saklamanın
Depolama
Sigorta gibi maliyetleri
Taşıma maliyeti modeline göre vadeli fiyatlar, teorik olarak hesaplanan vadeli fiyatlardan
sapma gösterdiğinde, arbitrajcılar devreye girip, fiyatları olması gereken yere getirirler.
365
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Buna göre:
Denklem 1 Taşıma Maliyeti ile Vadeli Fiyat Hesaplaması
Vadeli Fiyat = Spot fiyat + taşıma maliyeti.
Taşıma Maliyeti = Finans maliyeti+depo maliyeti+ sigorta maliyeti
Not: Taşıma maliyeti mallara ilişkin vadeli fiyatın hesaplanmasında depolama gideri ve
sigorta maliyetleri de hesaplamaya dahil edilir. Finansal araçlarda vadeli fiyatın
hesaplanmasında ise sadece faiz maliyeti dikkate alınır.
Denklem 2 Taşıma Maliyeti ile Finansal Araçlar İçin Vadeli Fiyat Hesaplaması
F=S* e
( r c)
VKG
365
F = Vadeli işlem sözleşmesinin teorik fiyatı
S = Spot piyasa değeri
r = risksiz faiz oranı
c = taşıma maliyeti (depolama, sigorta, navlun vb.)
VKG= vadeye kalan gün sayısı
15.6. Vadeli İşlem
Yatırımcı Tipleri
Sözleşmelerinde
İşlem
Yapan
 Vadeli piyasalarda işlem yapan yatırımcılar üç ana grup altında toplanabilir. Bunlar;
a. Riskten korunmak isteyenler
b. Spekülatörler
c. Arbitrajcılar
 Riskten korunmak isteyen yatırımcılar, bir sermaye piyasası aracı, döviz, kıymetli
maden veya malı kullanan, bunlarda pozisyon tutan veya gelecekte teslimatını
bekleyen, ancak ilgili ürünün fiyatında gelecekte meydana gelebilecek olumsuz
değişimlerden korunmak isteyen kişi veya kurumlardır. Bu yatırımcılar, spot
piyasalarda fiyatların yükselmesinden korunmak için vadeli işlem sözleşmesine alıcı
(uzun taraf), düşmesinden korunmak için de vadeli işlem sözleşmesine satıcı (kısa
taraf) olarak girerler.
Korunma” amaçlı işlemler finansal piyasalarda portföy yöneticileri ve bankacılar, mal
piyasalarında ise ilgili malı girdi olarak kullanan veya bu malı üretenler tarafından
oldukça yoğun olarak yapılmaktadır. Örneğin, bir portföy yöneticisi, çeşitli varlık
gruplarından oluşan bir portföyün performansını arttırmak, üstlendiği riskleri azaltmak
veya portföy çeşitlendirmesine gitmek için, portföydeki hisse senedini spot piyasada
satmak yerine, endeks üzerine vadeli işlem sözleşmesi satabilir. Bu durumda, piyasada
gerçekten bir düşüş yaşanırsa, vadeli piyasada elde edilen kazanç, hisse senetleri
piyasasında karşılaşılan zararı karşılar. Böylece, spot piyasada meydana gelebilecek fiyat
366
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
düşüşlerinden etkilenilmemiş olur. Korunma amaçlı işlemlerde yoğun olarak kullanılması
nedeniyle, özellikle yabancı yatırımcıların gelişmekte olan piyasalarda spot piyasa
işlemlerinden kaynaklanan risklerden korunmak amacıyla zaman zaman vadeli piyasa
ürünlerini kullandıkları bilinmektedir.
 Vadeli piyasaların önemli unsurlarından biri de spekülatörlerdir. Vadeli piyasalar
özellikle kaldıraç etkisi dolayısıyla, spekülatörlere oldukça önemli avantajlar sağlayan
ürünler sunar. Bu kişilerin alım-satım işleminde bulunmaları zaman zaman ani fiyat
hareketlerine sebep olmakla birlikte, piyasanın likiditesini ve işlem hacmini arttırdığı
bilinmektedir. Spekülatörlerin risk alma konusundaki isteklilikleri diğer piyasa
katılımcılarına taşıdıkları riski spekülatörlere devrederek riskten korunma imkanı
sağlar.
 Arbitrajcılar (Arbitrajörler) ise piyasalar arasındaki fiyat dengesizliklerinden
yararlanarak risksiz kar elde etmeyi hedefleyen yatırımcılardır. Örneğin, bir mal
coğrafi olarak farklı yerlerde farklı iki fiyattan işlem görüyorsa arbitrajcı hemen ucuz
olan yerden alır, pahalı olan yerde satar ve böylece risksiz kar elde eder. Benzer
şekilde spot piyasalar ile vadeli piyasalar arasındaki taşıma maliyeti ilişkisi sonucu
oluşması gereken fiyattan farklı seviyelerde fiyat oluşması durumunda, arbitrajcılar
devreye girerek ucuz olan piyasada alış, pahalı olan piyasada satış yaparak piyasaları
dengelerler. Bu faaliyetler piyasaların birbirleriyle uyumlu ve dengeli hareket etmesini
ve gerçekçi fiyat oluşumunu sağlar. Etkin piyasalarda arbitraj işlemleri ile risksiz kar
elde etme imkanı genel olarak mümkün değildir.
15.6.1. Vadeli İşlem
Amaçlı İşlemler
Sözleşmesinde
15.6.1.1. Vadeli İşlem Sözleşmesinde
Korunma (Long Hedge)
Korunma
Alıcı
(Hedge)
Taraf
Olarak
Amaç, satın alma fiyatını sabitleyerek, gelecekte alınması planlanan ürünün fiyat
artışlarından korunmaktır. Böylece, vadeli işlemde alıcı taraf olunarak ileri bir tarihte
satın alınması planlanan menkul kıymet fiyatındaki artışa karşı korunma sağlanır.
Örneğin, bir tahvil portföyü yöneticisi, faiz oranlarında düşme olasılığına karşı, ileri bir
tarihte portföy nakit girişlerini yatırmayı planladığı tahvil fiyatının artmasından
uğrayacağı zararı, tahvil üzerine vadeli işlemde alıcı taraf olarak kapatacaktır.
Örnek: Uzun Pozisyon Alarak Riskten Korunma (Long Hedge)
Bir bankanın halen 12.000.000 dolar açık pozisyonu bulunmaktadır. Bankanın açık
pozisyonunu ay sonunda 8.000.000 dolar seviyesine indirmesi gerekmektedir. Bu süre
zarfında dolar kurunun aşırı değerleneceğinden endişe eden banka, riskten vadeli işlem
sözleşmeleri (futures) ile korunmak istemektedir. VOB’da bir vadeli işlem sözleşmesi
1.000 dolar büyüklüğündedir ve 1 ay vadeli sözleşmenin fiyatı 1,5000 TL’dir.
Pozisyon
Banka dolar kurunu sabitleyebilmek için 1 ay vadeli sözleşmede 4.000 adet sözleşme
almalıdır (4.000.000/1.000).
367
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Sonuç
Bankanın 1 ay sonra dolar kurunun çeşitli seviyeleri için karşılaşacağı kar/zarar tablosu
aşağıda gösterildiği gibidir:
Bir
Ay
Sonraki
Dolar Kuru
Gerekli Fon
(Bin TL)
Vadeli
Sözleşmeden
Kar/Zarar
(Bin TL)
Toplam
(Milyon TL)
1,5700 TL
-6.280
280
-600
1,5000 TL
-6.000
0
-600
1,4200 TL
-5.680
-320
-600
15.6.1.2. Vadeli İşlem Sözleşmesinde
Korunma (Short Hedge)
Satıcı
Taraf
Olarak
Eldeki varlığın cari değerini korumak temel amaçtır. Böylece, vadeli işlemde satıcı taraf
olarak korunma sağlanmaya çalışılır. Vadeli işlemde satıcı pozisyonuna girerek riskten
korunmanın amaçlandığı örnek durumlar aşağıda sıralanmıştır.
i) Elinde portföy taşıyan kişi, fiyat düşüşüne karşı portföyün cari değerini korumak için
portföyüne koruma sağlayacak vadeli işlem sözleşmesinde (futures) satıcı taraf olur.
Aynı işlemi opsiyon piyasasında yapmak isterse, bu durumda satım opsiyonu (put
option) alması gereklidir.
ii) Henüz satışı tamamlanmamış yeni borç senedi veya hisse senedi ihracında ihracı
yüklenen aracı kuruluş, uygun bir vadeli işlem sözleşmesinde satıcı taraf olarak, faiz
oranları veya hisse senedi fiyatlarındaki olası değişikliğin satılmamış kısmı olumsuz
etkilemesini engelleyebilir.
iii) Portföy yöneticisi, sığ bir piyasada büyük meblağ da kağıt arz edecekse, tamamının
satışı için geçecek sürede fiyat düşüşüne karşı korunma isteyecektir. Böylece, uygun bir
vadeli işlem sözleşmesinde satıcı taraf olarak likid olmayan ortamı kendisi için likid hale
getirir.
Örnek : Kısa Pozisyon Alarak Riskten Korunma (Short Hedge)
ABC şirketi ihraç ettiği 500.000 dolar değerindeki malın bedelini 3 ay sonra tahsil
edecektir. Şirket Amerikan Dolarının Türk Lirası karşısında mevcut durumda aşırı
değerlendiğine inanmakta ve Türk Lirası’nın üç ay sonunda değerlenmesi ihtimaline,
diğer bir ifadeyle dolar kurunun düşme riskine karşı kendisini korumak istemektedir.
VOB’da bir vadeli işlem sözleşmesi 1.000 dolar büyüklüğündedir ve 3 ay vadeli
sözleşmenin fiyatı 1.500 TL’dir.
368
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Pozisyon
Bu durumda şirket dolar kurunu sabitleyebilmek için 3 ay vadeli sözleşmede 500 adet
sözleşme satmalıdır (500.000/1.000).
Sonuç
ABC şirketinin 3 ay sonra dolar kurunun çeşitli seviyeleri için karşılaşacağı kar/zarar
tablosu aşağıda gösterildiği gibidir:
ÜçAy
Sonraki
Dolar Kuru
500.000 Doların
Satılmasından
Sağlanan Gelir
(Bin TL)
Vadeli
Sözleşmeden
Kar/Zarar
(Bin TL)
Toplam
(Bin TL)
1,6750 TL
837,5
-87,5
750
1,5000 TL
750
0
750
1,3500 TL
675
75
750
15.6.1.3. Çapraz Korunma
Fiyatındaki olumsuz değişmelerden korunmak istenen ürünü en iyi koruyacak vadeli
işlem sözleşmesi aranırken uygulanan bir yöntem de, eldeki spot portföy ile en yüksek
fiyat korelasyonuna sahip vadeli işlem sözleşmesinin seçilmesi ve kullanılmasıdır. Eğer
en iyi fiyat korelasyonunu veren vadeli işlem sözleşmesi korunacak varlığı baz almamış
ve başka bir varlık için yazılmışsa, bu vadeli işlem sözleşmesinin riskten korunmada
kullanılması işlemine “Çapraz Korunma” denir. Vadeli işlem pazarı bulunmayan bir
varlığın, vadeli işlem pazarı bulunan benzer bir varlığa ait vadeli işlem sözleşmeleriyle
çapraz korunma işlemleri de yapılmakta olup, yurtdışı uygulamalarında çok yaygındır.
Örneğin, arpa üreten bir çiftçi ürettiği mahsulün fiyatının gelecekte düşeceğinden
korkuyorsa ve satış fiyatını şimdiden belirlemek istiyorsa arpa üzerine düzenlenen vadeli
sözleşme satmalıdır. Ancak, eğer piyasada arpa üzerine vadeli sözleşme alınıp
satılmıyor, buğday üzerine sözleşmeler işlem görüyorsa, aralarındaki korelasyonun
yüksek olması koşuluyla, çiftçi, arpa yerine buğday vadeli sözleşmesi satarak çapraz
korunma sağlayabilir. Çapraz korunma işlemi yapılırken, eldeki spot portföye karşılık
vadeli piyasada ne kadarlık bir pozisyon alınacağının hesaplanmasında, korunan ve
koruyucu araçların arasındaki korelasyon dikkate alınır.
15.6.2.
Vadeli İşlem Piyasalarında Spekülasyon
15.6.2.1. Düz Pozisyon Spekülasyonu
 Vadeli işlem sözleşmesinin değerine göre düşük olan başlangıç teminatı miktarı,
sözleşmeye konu menkul kıymetin değerinde meydana gelen değişikliklerin etkisini
şiddetlendirir ve güçlü bir kaldıraç etkisi yaratır. Bu kaldıraç etkisi spekülatörler için
piyasayı cazip kılar.
369
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
 Örnek
Sözleşmeye Konu Menkul Kıymet
Vadeli Piyasada Alınan Pozisyon
Sözleşmeye Giriş Tarihi
TL/USD Değeri (t0)
Sözleşme Büyüklüğü
Başlangıç Teminatı
USD Spot Piyasa Değeri
: TL/USD
: Uzun Pozisyon
: 22 Aralık 2005
: 1,3000
: 1.000 USD
: 150 TL
: 1,2500
 Aşağıdaki tablo spot ve vadeli piyasalarda alınan pozisyonların piyasalarda meydana
gelen fiyat değişikliklerinden nasıl etkilendiğini göstermesi bakımından dikkat çekicidir
(Spot ve vadeli piyasaların yüzdesel olarak aynı oranda değiştiği varsayımı
yapılmıştır).
Spot Piyasa
Dolar Kuru
Spot Piyasa
Getiri Oranı
(%)
Dolar Vadeli
İşlem Fiyatı
Vadeli
İşlem K/Z
Vadeli Piyasa
Getiri Oranı
(%)
1,2750
%2
1,3260
26 TL
%17,3
1,2620
%1
1,3130
13 TL
%8,6
1,2500
%0
1,3000
0
%0
1,2380
- %1
1,2870
-13 TL
- %8,6
1,2250
- %2
1,2740
-26 TL
- %17,3
Tablodan da görüleceği üzere, sözleşmeye konu doların fiyatında ufak çaplı oynamalar
olsa bile, alınan pozisyon üzerinden elde edilen kar/zarar yatırılan paraya göre oransal
olarak çok daha fazla olmaktadır. Örneğin, spot fiyat %1 arttığında, vadeli işlem
sözleşmesi üzerinden elde edilen getiri (kar marjı) pozisyon almak üzere yatırılan
teminata nisbetle %8,6 (13/150) olmaktadır.
15.6.2.2. Takvim Yayılma Pozisyonu “Spekülasyonu”
Bu tip spekülasyonlar yatırımcının gelecekte farklı tarihlerde vadesi sona erecek olan
vadeli işlem sözleşmelerine ilişkin fiyat tahminlerinin piyasada oluşan fiyatlardan farklı
olması durumunda yapılır.
Örnek:
Piyasada farklı iki vadedeki vadeli işlem sözleşmelerinin fiyatlarının aşağıdaki tabloda yer
aldığı şekilde gerçekleştiğini varsayalım.
Tarih
Ekim
Aralık
Spread
12
Eylül
1,3000
1,3100
+ 0,01
13
Eylül
1,3050
1,3200
+
0,015.
370
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
12 Eylül 2005 tarihinde, bir yatırımcı 1,3000’den Ekim 2005 vadeli işlem sözleşmesi
satıp, 1,3100’den Aralık 2005 vadeli işlem sözleşmesi alarak Ekim-Aralık “takvim
yayılma pozisyonu” (calendar spread) almıştır. 13 Eylül 2005 tarihinde, yatırımcının
aldığı pozisyonları Ekim 2005 vadeli işlem sözleşmesini geri alarak ve Aralık 2005 vadeli
işlem sözleşmesini satarak kapattığını varsayalım. Bu durumda net kazanç;
Ekim 2005 sözleşmesi kar/zararı
Aralık 2005 sözleşmesi kar/zararı
Net kazanç
= (1,3050-1,3000) * 1.000 = -5
= (1,3200 – 1,3100) * 1.000 =10
--------------5 TL
Hesaplama, aşağıdaki şekilde daha basit hale dönüştürülebilir;
(0,015 – 0,01) * 1.000 TL. = 5 TL
 Örnekten de görüleceği üzere, doğrudan uzun veya
speculation) göre “takvim yayılma pozisyonu” daha
karşılık getirisi de düşük olan bir pozisyondur. Bu
yayılma pozisyonu”nu alan yatırımcılar için organize
isteminde bulunulur.
15.6.3.
kısa pozisyon almaya (outright
az riskli olmakla beraber, buna
nedenle de, genellikle “takvim
borsalarda daha düşük teminat
Arbitraj İşlemleri
 Vadeli işlem piyasalarında genelde arbitraj imkanından faydalanabilmek amacıyla iki
tip strateji kullanılmaktadır. Bunlar;
a. Satın Al ve Taşı Stratejisi
b. Açığa Sat ve Vade Sonunda Pozisyon Kapa Stratejisi
Satın Al ve Taşı Stratejisi - Örnek
Doların Spot Piyasa Değeri
Sözleşmeye Giriş Tarihi
Sözleşmenin Vade Sonu Tarihi
Vadeli İşlem Sözleşmesinin Değeri
Varsayımlar
: 1,2000 TL
: 22 Kasım 2005
: 30 Aralık 2005
: 1,2500 TL
: - Alım-satım komisyonları sıfır.
- Günlük mutabakat sonucu ortaya çıkan para
akımlarının etkisi yok.
- Faiz gelir ve giderleri dikkate alınmamıştır
Satın Al ve Taşı Stratejisinin Aşamaları:
1) t zamanında 1,2000 TL’den dolar al (SPOT AL)
2) t zamanında 1,2500 TL’dan Vadeli İşlemler Piyasası’nda kısa ol (DOLAR FUTURES
SÖZLEŞMESİNİ SAT)
3) T zamanında aldığın doları vadeli işlem sözleşmesinin vade sonunda teslim et.
371
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
Getiri = (1,2500 – 1,2000) / 1,2000= %16,67
Yukarıda yapılan işlemde yatırımcı parasını iki aylık vadeyle borç vermiş gibi faiz geliri
elde etmiştir. İki ayda elde edeceği faiz getirisi %16,67’dir. Bu işlem vadesine iki ay
kalan ve net %16,67 faiz ödeyen Hazine Bonosunu almaya eşdeğerdir (SENTETİK
HAZİNE BONOSU)
İşlemin başlangıcında yatırımcının elinde para olmadığı düşünülürse, o zaman yukarıda
hesaplanan getiri (%16,67) borçlanma maliyetiyle karşılaştırılır. Eğer piyasadan iki
aylığına %16,67’den daha az faizle borçlanılabiliyorsa, bu durumda arbitraj imkanı var
demektir. Yani piyasadan TL borçlanarak spotta Dolar alıp, vadeli piyasada kısa pozisyon
alıp satış yaparak sıfır yatırımla risksiz arbitraj karı elde edilebilir. Bu tip arbitraj
işlemleri piyasada;
1. Dolar spot fiyatını arttırıcı
2. Dolar vadeli işlem (futures) fiyatını azaltıcı
3. Borçlanma maliyetini (faizleri) arttırıcı
etki yaparak arbitraj karlarını ortadan kaldırır ve spot ile vadeli piyasaların dengeli
hareket etmesini sağlar.
Açığa Sat ve Vade Sonunda Pozisyon Kapa Stratejisi - Örnek
1) t zamanında 1,2000 TL’den Dolar açığa sat
2) Aldığın parayı faize yatır.
3) t zamanında 1,2500 TL’den vadeli (futures) piyasada uzun pozisyon al
Yukarıdaki işlemleri yapmakla yatırımcı 1,2000 TL’ndan borç almış olur. Aldığı borcu
1,2500 TL olarak geri ödeyeceğini de şimdiden bilmektedir. Yani borçlanma maliyeti
sabittir.
Spotta açığa satmakla ve vadeli (futures) piyasada uzun pozisyon almakla yatırımcı iki
aylığına %16,67 faiz maliyetiyle borçlanmış olur. Eğer piyasada aldığı parayı
%16,67’den daha yüksek faizle satabilirse, yukarıdaki işlemi yaparak arbitraj karı elde
edebilir. Bu tip arbitraj işlemleri;
1) Doların spot piyasa fiyatını azaltıcı
2) Doların vadeli işlem (futures) fiyatını arttırıcı
3) Para piyasasında faizleri azaltıcı
etki yaparak arbitraj karlarını ortadan kaldırır, spot ve vadeli piyasaların dengeli hareket
etmesini sağlar.
372
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
15.7. Opsiyon Sözleşmesi Nedir?
Opsiyon sözleşmesi, alan tarafa, üzerine opsiyon yazılan mal veya kıymeti gelecekte
belirli bir tarihte veya tarihe kadar, belli bir fiyattan, belirlenen miktarda alma veya
satma hakkını sağlayan sözleşmedir. Dolayısıyla opsiyon sözleşmesi, alıcı taraf açısından
bir hak sağlamakta, buna karşılık satıcı tarafı bu hakkı satan taraf olarak yükümlülük
altına sokmaktadır. Alıcı taraf, opsiyon sözleşmesiyle tanınan hakkı satın alırken bunun
için bir para öder, bu paraya opsiyon primi denir. Bu primi alan taraf ise satıcı taraftır.
Opsiyon sözleşmeleri sigorta primi ödenmesi işlemine çok benzer. Evin yanması veya
hırsızlık gibi risklerin getirebileceği zararlara karşı, evler ve içindeki eşyalar sigorta
şirketlerine belirli bir süre boyunca sigorta ettirilerek, bunun karşılığında sigorta primi
ödenir. Eğer ev yanar veya hırsızlığa uğrarsa, sigorta şirketi primi ödeyen sigortalının
zararını tazmin eder. Bir portföy yöneticisinin, spot piyasada meydana gelebilecek
olumsuz gelişmelere veya fiyat düşüşlerine karşın, portföyü üzerinden gerçekleşebilecek
zararı en aza indirmek veya belli bir seviyede sabitlemek amacıyla opsiyon sözleşmesi
(satım opsiyonu -put option-) satın alması ve bunun karşılığında prim ödemesi işlemi,
temelde yukarıda anlatılan ev sigortalama işlemine oldukça benzemektedir. Opsiyon
sözleşmesi satın alan portföy yöneticisinin yaptığı işlem de finans literatüründe “portföy
sigortalanması” (Portfolio Insurance) olarak adlandırılmaktadır.
Bir opsiyon sözleşmesi aşağıdaki bilgileri içerir.

Opsiyonun tipi: Avrupa veya Amerikan tipi opsiyon
 Sözleşme tipi: Call (Alım) opsiyonu veya Put (Satım) opsiyonu
 Opsiyona konu mal veya kıymet: Hisse senedi, tahvil vb.
 Kullanım fiyatı: Opsiyonun sağladığı hakkın kullanılacağı fiyat
 Vade sonu: (Örnek: Mart ayının 3. Cuması, Haziran ayının ilk iş günü)
 Prim: Opsiyonun fiyatı
15.7.1.
Opsiyon Terimleri
Avrupa Tipi Opsiyonlar: Opsiyonu alan tarafın, sözleşmeye konu mal veya kıymeti
satın alma veya satma hakkını sadece vade sonunda kullanmasını sağlayan
opsiyonlardır.
Amerikan Tipi Opsiyonlar: Vade sonu da dahil olmak üzere opsiyon alıcısına istediği
zaman hakkını kullanma imkanını sağlayan opsiyonlardır.
Opsiyonlara kullanım sürelerine göre Amerikan tipi veya Avrupa tipi denmesinin sebebi
bu opsiyonların Avrupa veya Amerika’da alınıp satıldığını göstermemektedir. Günümüzde
373
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
gerek Amerika Birleşik Devletleri’ndeki, gerekse Avrupa’daki vadeli piyasalarda her iki
tip opsiyon da işlem görmektedir.
Alım Opsiyonları: (Call Options) Opsiyonu alan tarafa, sözleşmeye konu mal veya
kıymeti önceden belirlenmiş bir fiyattan (kullanım fiyatı), satın alma hakkını sağlayan
opsiyonlardır.
Satım Opsiyonları: (Put Options) Opsiyonu alan tarafa, sözleşmeye konu mal veya
kıymeti, önceden belirlenmiş bir fiyattan (kullanım fiyatı) satma hakkını veren
opsiyonlardır.
Kullanım Fiyatı: (Exercise Price, Strike Price) Sözleşmeye konu mal veya kıymetin,
opsiyon kullanıldığında, alınıp satılacağı fiyattır.
Kullanım: Opsiyonu alan (Uzun) tarafın kendisine ait olan hakkı kullanması işlemidir.
Vade Sonu: Opsiyonu kullanma hakkının son günüdür.
15.7.2.
Opsiyon Piyasası İşlemleri
Opsiyon sözleşmesi satın alan tarafın vade sonuna kadar üç alternatifi vardır:
 Almış olduğu opsiyonu satabilir.
 Opsiyonu kullanabilir
 Kullanım süresi dolana kadar bekler ve kullanmaz, dolayısıyla verdiği opsiyon primi
kadar zarar eder.
Opsiyonu satan (yazan) tarafın da üç alternatifi vardır.
 Satmış olduğu opsiyon sözleşmesini satın alabilir, böylelikle pozisyonunu kapatmış
olur.
 Opsiyonu sattığı taraf hakkını kullanmak isterse yükümlülüğünü yerine getirir.
 Kullanım süresi dolana kadar opsiyonu alan taraf hakkını kullanmazsa aldığı opsiyon
primini kar olarak kayıtlarına geçirir.
15.7.3.
Opsiyon Fiyatının (Opsiyon Primi) Belirlenmesi:
Opsiyon fiyatlama yöntemleri, oldukça matematiksel ve karmaşıktır. Opsiyon fiyatlarının
belirlenmesinde temel olarak Black & Scholes ve Cox, Ross & Rubinstein modelleri olmak
üzere iki temel hesaplama yöntemi kullanılmaktadır. Genel olarak Avrupa tipi
opsiyonların fiyatlamasında Black & Scholes formülü, Amerikan tipi opsiyonların
fiyatlamasında ise Cox, Ross & Rubinstein formülü kullanılmaktadır. Her iki formülde de
dikkate alınan ve opsiyon fiyatının hesaplanmasında kullanılan kriterler şunlardır.
 Opsiyon sözleşmesine konu mal veya kıymetin spot fiyatı
 Kullanım fiyatı
374
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
 Vade sonuna kadar kalan zaman
 Risksiz faiz oranı
 Yıllık standart sapma (Volatilite)
Opsiyon fiyatlama yöntemleri değerlendirilirken dikkat edilmesi gereken en önemli
nokta, yukarıdaki kriterler kullanılarak elde edilen opsiyon fiyatlarının teorik fiyatlar
olduğu gerçeğidir. Pratikte piyasa dinamiklerinin teorik kalıplara uymadığı tüm
piyasalarda gözlemlenmektedir. Bu durum, opsiyon fiyatlarında da kendini göstermekte
ve opsiyon piyasasında gerçekleşen fiyatlar
teorik fiyatlardan sapmalar
gösterebilmektedir.
15.8. Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmelerine Konu
Ürünlerde Aranan Temel Özellikler
Borsalar, vadeli işlem sözleşmeleri ile bu sözleşmelerin işlem göreceği pazarları
oluştururken, vadeli işlemin temel alacağı ürünün belli özelliklere sahip olmasını
beklerler. Vadeli işlem sözleşmelerinin piyasa tarafından aranan ürünler olması için,
üzerine vadeli işlem sözleşmesi düzenlenen ürünlerin aşağıdaki şartları sağlaması
gerekmektedir:
1- Etkin ve derin bir nakit piyasanın varlığı (Zaman zaman derin bir spot piyasası
olmayan ürünlerin üzerine de türev işlemler yapılmaktadır.)
2- Değişken fiyatlar (volatility)
3- Nakit piyasa fiyat düzeyine ilişkin etkin bilgi akışının olması
4- Üyelerden güçlü destek ve talep
5- Teslimat tarihi geldiğinde, teslimata yetecek kadar ürünün bulunabilmesi
6- Engelleyici kuralların olmaması
7- Nakit (spot) ürünün homojen olması
8- Spot piyasada oluşan bir ihtiyacın karşılanması.
15.8.1. Vadeli İşlem Sözleşmelerine Konu Teşkil Eden
Ürünler
Vadeli işlem sözleşmelerinin temel aldığı ürünler (veya varlıklar), genel bir sınıflamayla
iki gruba ayrılabilir.
a- Finansal varlıklara dayalı vadeli işlem sözleşmeleri
i- Uzun Dönem Devlet Tahvilleri
US T-Bond; UK Long Gilts; Deutschland Bunds; İtalyan Devlet Tahvilleri (BTP)
Japon Devlet Tahvilleri (JGB); Fransız Devlet Tahvilleri (Notionnels); ...
ii- Orta Vadeli Devlet Tahvilleri
US T-Notes; Orta Vadeli Alman Devlet Tahvilleri(Bobl); 365 Günlük Türk Hazine
Bonoları;
iii- Kısa Dönem Faiz Oranına bağlı varlıklar
375
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
- Üç aylık ABD Hazine Bonosu; üç aylık Fransız Hazine Bonosu; 91 Günlük Türk
Hazine Bonoları;
- Üç ay vadeli Eurocurrency Sözleşmeleri
(Eurodollar; Euroyen; LIBOR) ;
- Üç ay vadeli Mevduat Sertifikası (ABD’de dolar bazında); Üç ay vadeli EURO ;
iv- Döviz Kurları (Currencies)
Brezilya Kuruzerosu; Amerikan Doları; Euro; Kanada Doları; Japon Yeni; İngiliz
Sterlini ;
İsviçre Frangı; Fransız Frangı; Avustralya Doları;
v- Tek tek hisse senetleri için hazırlanan vadeli işlem sözleşmeleri
vi- Endeks üzerine düzenlenen vadeli işlem sözleşmeleri
TOPIX (Japonya, Singapur); IBEX35 (İspanya-MEFF RV); CAC40 (Fransa-MATIF);
Ibovespa (Brezilya-BM&F); S&P100 (ABD-CBOE); ValueLine (ABD); S&P500 (ABDCME); FT-SE100 (İngiltere-LIFFE); Nikkei 225 (Japonya-Osaka); İMKB-30
(Türkiye)
vii -Enflasyon oranı ve Tüketici fiyat endeksi gibi ekonomik ve hava durumu gibi
ekonomik
olmayan diğer değişkenler üzerine hazırlanan vadeli işlem sözleşmeleri.
b- Çeşitli mallar üzerine vadeli işlem sözleşmeleri
i- Tarım ürünlerine dayalı vadeli işlem sözleşmeleri
- Soya fasulyesi (soybeans)
- Domuz işkembesi (pork bellies)
- Mısır (corn)
- Canlı sığır (live cattle)
- Besi sığırı (feeder cattle)
- Soya fasulyesi yağı (soybean oil)
- Kakao (cocoa)
- Kahve (coffee)
- Portakal suyu (orange juice)
- Şeker (sugar)
- Pamuk (cotton)
- Buğday (wheat)
- Yulaf (oats)
- Soya fasulyesi unu (soybean meal)
- Canlı domuz (live hogs)
- Kereste (lumber)
- Deniz mahsülleri (seafood)
ii- Doğal kaynaklara dayalı vadeli işlem sözleşmeleri
- Altın (gold)
- Gümüş (silver)
- Ham petrol (crude oil)
- Isınmada kullanılan petrol (heating oil)
- Alüminyum (aluminum)
- Bakır (copper)
- Paladyum (palladium)
376
TSPAKB
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR
- Platinyum (platinum)
Uluslararası Ödemeler Bankası (Bank for International Settlements-BIS) tarafından 2007
yılı sonu itibarıyla yayımlanan bir araştırmaya göre tüm piyasalarda işlem gören türev
ürünlerin büyüklüğü (notional value) yaklaşık 600 trilyon Amerikan Dolarıdır.
Borsalar bünyesinde işlem gören vadeli enstrümanlar, standartlaştırılmış olmaları
dolayısıyla tezgâhüstü ürünlere göre çok daha az sayıda ve çeşitliliktedir. Ancak bu
özellik nedeniyle borsalarda işlem hacmi ve dolayısıyla likidite, tezgâhüstü piyasalara
göre çok daha fazladır. Bunun doğal bir sonucu olarak da, piyasada ürünlerin gerçek
fiyatını yansıtmakta en önemli gösterge olarak borsalar bünyesindeki piyasalarda oluşan
fiyatlar dikkate alınmaktadır.
377
TSPAKB
Download