İbn Sînâ`nın Kelâma Etkisi - İstanbul Üniversitesi | İlahiyat Fakültesi

9 786054 696789
Veysel Kaya
ISBN 978-605-4696-78-9
İbn Sînâ’nın Kelâma Etkisi
İslâm düşüncesinin nazariyyâtında
tartışmasız iki belirleyici disiplin
olan İslam felsefesi ve kelâm söz
konusu olduğunda İbn Sînâ
önemli bir dönüm noktasıdır.
Düşünce tarihi yazımında
“İbn Sînâ ve sonrası” şeklinde bir
‘kolaycı ayrım’a gitmek, İbn
Sînâ’dan sonra gelen isimlerin
onun etkisini taşıdığı sonucuna
götürecektir. Böyle bir kabulün
tehlikesi, “İbn Sînâ sonrası”
metafizik konularda görülen
herhangi bir fikrî açılımın
doğrudan İbn Sînâ etkisine
bağlanmasıdır.
Elinizdeki eser, “düşünce tarihi
yazımının en büyük handikabının,
klişeleşmiş yargıların yeni bulgulara
rağmen sorgulanmaması olduğu”
noktasından hareket ederek ve
bahsedilen kolaycılığa da kaçmadan
İbn Sînâ’nın kelâma etkisini ortaya
koymaktadır.
İbn Sînâ’nın
Kelâma
Etkisi
Veysel Kaya
OTTO 48
© TN İletişim
Felsefe-Kelâm İlişkisi Çerçevesinde İbn Sînâ’nın Kelâma Etkisi
Veysel Kaya
Son Okuma: Ahmet Dursun Karaca
Redaksiyon: Tavoos
Grafik Tasarım: Nurullah Özbay
Uygulama: Tavoos
Cilt: Birinci Ciltevi
Baskı: Ziraat Gurup Mat. / Varlık Ankara
ISBN 978-605-4696-78-9
Sertifika No: 13858
1. Baskı: Mart 2015
İletişim Adresleri
Cinnah Cd. Kırkpınar Sk. 5/4
06420 Çankaya Ankara
tel.-faks: 0312. 439 01 69
www.ottoyayin.com
[email protected]
www.facebook.com/otto yayınları
FELSEFE-KELÂM İLİŞKİSİ ÇERÇEVESİNDE
İBN SÎNÂ’NIN
KELÂMA ETKİSİ
VEYSEL KAYA
VEYSEL KAYA
Bursa’da doğdu (1982).
Lisans öğrenimini Uludağ
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde
tamamladı (2003). Uludağ
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Kelam Ana Bilim Dalında yüksek
lisans (2007) ve doktorasını
(2013) yaptı. Hollanda Rabdoud
Üniversitesi’nde altı ay süreyle
araştırmalarda bulundu (2009).
İstanbul Üniversitesi İslam Felsefesi
bölümünde dersler vermektedir.
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ....................................................................................... 7
GİRİŞ .......................................................................................... 9
I. Bağlam ......................................................................................... 9
II. Kapsam ..................................................................................... 14
III. Metod ve Kaynaklar ................................................................. 17
BİRİNCİ BÖLÜM
İBN SÎNÂ’NIN KELÂMA BAKIŞI .............................................. 31
I. İbn Sînâ’nın Kültürel Çevresine Genel Bakış ............................... 31
II. İbn Sînâ’nın Kelâmî Tavrına Bir Örnek: er-Risâletü’l-‘Arşiyye .... 34
III. İbn Sînâ’ya Göre Metot Açısından Kelâm İlmi .......................... 37
IV. İbn Sînâ’nın Kelâmcılara Bir Atfı:
Fezâ Kavramı Hakkında Tartışma ............................................ 44
V. Kelâmın Hudûs Delili ................................................................ 50
VI. Atomculuk ............................................................................... 57
VII. Madumun Şeyliği ve Varlık-Mahiyet Ayrımı ............................ 60
VIII. Aslah Problemi ...................................................................... 67
Sonuç ............................................................................................ 69
İKİNCİ BÖLÜM
VACİP-MÜMKÜN AYRIMI VE ALLAH’IN VACİP ŞEKLİNDE
İSİMLENDİRİLMESİ ................................................................. 71
I. Erken Dönem İslam Toplumunun Âlem Algısı ........................... 71
II. Vacip-Mümkün Ayrımının Kelâmda Kullanılması ...................... 73
A) Aristoteles ve İbn Sînâ’da Zorunlu Varlık ............................... 73
B) Zorunlu Varlık Kavramının Kelâm Literatürüne Girişi ........... 79
C) İbn Sinâ Sonrasında Zorunlu Varlık Kavramı ......................... 85
Sonuç .......................................................................................... 105
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
İSBÂT-I VÂCİB VE İMKÂN DELİLİ .......................................... 107
I. İbn Sînâ’dan Önceki Kelâmda İmkân Delili .............................. 107
II. İbn Sînâ’da İmkân Delili ......................................................... 112
III. İbn Sînâ Sonrası Kelâmda İmkân Delili .................................. 116
Sonuç .......................................................................................... 124
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
KELÂM’DA VARLIK-MAHİYET AYRIMI ................................... 125
I. İlk Dönem Kelâm Literatüründe Varlık-Mahiyet
Ayrımını İfade Eden Bazı Kavram ve Tartışmalar ...................... 125
II. İbn Sînâ’da Varlık-Mahiyet Ayrımı ........................................... 133
III. İbn Sînâ Sonrası Kelâmda Varlık-Mahiyet Ayrımı ................... 136
Sonuç .......................................................................................... 143
BEŞİNCİ BÖLÜM
ALLAH’IN SIFATLARI ............................................................. 145
I. İbn Sînâ’ya Göre Allah’ın Sıfatları ............................................. 145
II. Zorunluluk Açısından Kelâmcılara Göre Allah’ın Sıfatları ........ 150
Sonuç .......................................................................................... 157
GENEL DEĞERLENDİRME ..................................................... 159
EK ........................................................................................... 163
METİNLER .............................................................................. 163
KAYNAKLAR ........................................................................... 167
Klasikler ...................................................................................... 167
Modern Çalışmalar ...................................................................... 176
DİZİN ...................................................................................... 185
ÖNSÖZ
İslam düşüncesi tarihini belirli aşamalara ayırmak, bu tarihin yazımında bir gelenek haline gelmiştir. Böyle bir bakış açısında, birbirini izleyen aşamaların arasında kalan geçiş süreçleri önemlidir
ve bu geçişler çoğunlukla değişime sebep olan büyük isimlerin
etkileriyle özdeşleştirilir. İslâm düşüncesinin nazariyyâtında tartışmasız iki belirleyici disiplin olan İslam felsefesi ve kelâm söz
konusu olduğunda, şöhreti İslâm dünyasını çoktan aşmış bulunan ve Batıda “Avicenna” olarak bilinen İbn Sînâ, böyle bir dönüm noktasına yerleşmeyi hak eden bir isimdir. İbn Sînâ’nın etkisi hakkında en genel açıdan fikir sahibi olmak için, onun yaşadığı dönemden sonra gelen düşünürlerin İbn Sînâ’nın düşüncesini görmezden gelme diye bir seçeneklerinin kalmadığını tespit
etmek bile yeterlidir.
Ne var ki etki sahasının genişliği genel kabul görmüş böyle
isimleri incelemek, düşünce tarihi yazımı açısından daha dikkatli
adımların atılmasını gerektirir. Bu, konu İbn Sîna’ya gelince özellikle böyledir; çünkü “İbn Sînâ ve sonrası” diye bir ayrımı baştan
kabullenmek, ele alınan herhangi bir konuda İbn Sînâ’dan sonra
gelen isimlerin onun etkisini öyle ya da böyle taşıdığı ve bu açıdan İbn Sînâ’nın özellikle kelâm ve felsefe açısından kavşak noktasında durduğu sonucuna götürecektir. Böyle bir kabulün tehlikesi, “İbn Sînâ sonrası” (“Post-Avicennian”) metafizik konularda
görülen herhangi bir fikrî açılımın, şayet İbn Sînâ’nın eserlerinde
görülüyorsa, direkt olarak İbn Sînâ etkisine bağlanmasıdır.
Özellikle kelâm tarihinin genel bir tasvirini sunmayı amaçlayan modern teliflerde böyle bir “kolaycılığın” takip edildiği7
8
İBN SÎNÂ’NIN KELÂMA ETKİSİ
ni gözlemlemek mümkündür. “Düşünce tarihi yazımının en büyük handikabının, klişeleşmiş yargıların yeni bulgulara rağmen
sorgulanmaması olduğu” noktasından hareket eden bu çalışma,
bahsedilen kolaycılığı aşma yönünde mütevazı bir adım atma girişimi olarak görülebilir. Elbette ki çalışma, eleştirilerini yönelttiği ve kendilerinden farklı bakış açıları sunduğu eserler de dahil
olmak üzere, tüm klasik ve modern İslam düşüncesi külliyatına
fazlasıyla borçludur. Yazarın, ulaştığı sonuçlarda kırılgan olma
pahasına, durağanlık yerine farklılığı tercih etme yönünde aldığı risk, daha objektif ve disiplinlerarası bakışı öngören bir kelâm
tarihi yazımında düşünce kıvılcımlarını tetikleyebilecekse, yazar
herhalde başarıya ulaşmış sayılabilir.
Elinizdeki çalışma yazarın, “Felsefî Kelâm Çerçevesinde İbn
Sînâ’nın Kelâma Etkisi” (Uludağ Üniversitesi/Sosyal Bilimler
Enstitüsü-2013) başlıklı doktora tezinin kitaplaşmış halidir. Başından sonuna kadar tüm yönleriyle entelektüel ve psikolojik bir
“macera” olan bu doktora sürecinde birçok kişinin katkı ve rolü oldu. Peter Adamson, Yaşar Aydınlı, Bilal Balcı, Mehmet Çelenk, Heidrun Eichner, Josephine Gehlhar, Frank Griffel, Kadir
Gömbeyaz, Livnat Holtzman, Mutlu Gül, Jules Janssens, Cağfer Karadaş, M. Cüneyt Kaya, A. Saim Kılavuz, U. Murat Kılavuz, Orhan Ş. Koloğlu, Lukas Muehlethaler, Emin Özdamar, Sabine Schmidtke, Ayman Shihadeh, Bülent Şenay, Enes Taş, Ömer
Türker, Enver Uysal, Emin Uz ve Robert Wisnovsky’ye teşekkürlerimi sunmak isterim. Bu çalışmanın ortaya çıkması, onların
ve isimlerini unutma gafletinde bulunduğum diğerlerinin, ayrıntıları buraya sığmayacak çeşitli düzey ve mahiyetlerdeki katkılarına borçludur. Kitabın yayın aşamasında gösterdikleri ilgi ve
alakadan ötürü Kenan Özçelik ve Veli Aknar’a da minnettarım.
Tüm bunların ötesinde çekirdek aileme, eşim Medine’ye, çocuklarım Erva ve Tarık’a da bu süreçte yanımda oldukları için teşekkür ederim.
Veysel KAYA
Bursa 2014
DİZİN
A
Abbâs Muhammed Hasan Süleymân 29
Adamson, Peter 8
adem 46
aklî hükümler 74
âlem 71
Allah’ın zâtı 36, 37, 86, 88, 90, 91, 92,
103, 110, 139, 147, 151, 153
Alper, Ömer Mahir 29
Altaş, Eşref 28
Arap dili 10, 71
Aristo ve takipçileri 103
Aristocu 14
Aristoteles 5, 9, 10, 11, 13, 14, 21, 27,
39, 40, 42, 47, 49, 59, 66, 73, 74, 75,
76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 84, 86, 87,
88, 89, 90, 96, 101, 103, 106, 124, 145,
148, 150, 153, 160, 167, 180, 181; ~’in
felsefesi 13; ~’’in mirası 13; ~’külliyatı
74, 75, 124; ~’mantığı 10, 81
Aristotelesçilik 12
Aslah meselesi 68
atomculuk eleştirileri 57
Avicenna 7, 25, 27, 29, 33, 34, 35, 42, 44,
45, 54, 57, 60, 76, 79, 85, 88, 110, 113,
124, 130, 133, 134, 135, 146, 155, 176,
177, 178, 180, 181, 183
Aydınlı, Yaşar 8
B
Bâhilî 23
Bâkıllânî 22, 23, 36, 85, 92, 93, 94, 95,
109, 110, 111, 127, 155, 167
Beyzâvî 10
bilkuvve-bilfiil ayrımı 73
burhânî bir kelâm 44
Buthânî 20, 24, 90, 91, 94, 127, 152,
153, 167
C
câizü’l-vücûd 46, 65
Cedel sanatı 38, 42
Cübbâî 48, 54, 59, 61
Cürcânî 16, 23, 114, 127, 151, 168
Cüveynî 22, 118
Çelebi, İlyas 30
D
Demokritos 48
Devvânî 16
Dırâr b. ‘Amr 131
E
Ebû ‘Alî Cübbâ’î 20, 24
Ebu Abdullah Basrî 61
Ebû Ahmed İyâzî 83
Ebû Ca‘fer Tûsî 20
Ebû Hâşim 12, 20, 54, 59, 63, 91, 143
Ebû Hayyân Tevhîdî 13, 48, 63, 99, 170
Ebu İshak b. Ayyâş 61
Ebû İshak İsferâyînî 23
Ebû İshak Nusaybînî 62
Ebû Mansûr Mâtürîdî 81
Ebû Reşîd Nîsabûrî 24, 111
Ebu Seleme Semerkandî 83
Ebu Süleyman Sicistânî 13,38
Ebu’l-Hasen ‘Âmirî 39, 87, 88
Ebu’l-Hasen Eş‘arî’nin ezelî ilim konusundaki görüşleri 13
Ebu’l-Hüseyn Basrî 13, 21, 22, 62, 68, 85,
116, 117, 118, 127, 143, 181
Ebu’l-Hüseyn Hayyât 61, 62
Ebu’l-Hüzeyl Allâf 11, 48, 59, 61, 148
Ebu’l-Kâsım Belhî 61
Ebu’l-Kâsım Ensârî 24
Ebu’l-Mu‘în Nesefî 16
Ebu’l-Yüsr Pezdevi 10
Ehl-i Sünnet 69
eş‘arî 15, 16, 18, 22, 23, 24, 25, 26, 30,
34, 57, 68, 90, 91, 92, 94, 97, 111, 118,
119, 122, 123, 147, 151, 153, 155
eş-Şeyhü’r-Re’îs 14, 23, 45
182
İBN SÎNÂ’NIN KELÂMA ETKİSİ
F
Fahruddîn Râzî 11, 14, 16, 19, 21, 28, 36,
54, 60, 62, 96, 104, 119, 126, 127, 131,
140, 160
Fârâbî 12, 13, 14, 28, 38, 39, 40, 41, 42,
50, 75, 76, 80, 82, 83, 85, 86, 87, 89,
103, 107, 130, 134, 147, 148, 160,
168, 176, 177, 180, 182 ; ~-İbn Sînâ
çizgisi 38
felsefe-kelâm ilişkisi 16, 18, 28, 124
felsefî kelâm 10, 17, 104; ~ kelâm anlayışı 14
fıkhî önermeler 40
G
Gazâlî 10, 14, 15, 16, 19, 21, 22, 24, 25,
26, 30, 41, 43, 50, 51, 58, 66, 72, 74,
76, 79, 85, 86, 90, 95, 96, 97, 98, 99,
100, 101, 102, 104, 105, 106, 115,
117, 118, 119, 120, 121, 122, 123,
124, 126, 132, 136, 137, 138, 139,
142, 147, 149, 153, 154, 159, 160,
161, 169, 177, 178, 181
Girîdî 131
Grek atomculuğu 57
H
hâdis 50
Haklı, Şaban 28
Hanefî 33
Hârezmî 88
Hişâm b. ‘Amr Füvatî 61, 63
Hişâm b. el-Hakem 61
hudûs 50; ~ delili 52, 109
I
ıztırâr ve vücûd kavramları 76
İ
İbn Haldûn 10, 11, 129, 170, 176
İbn Metteveyh 20, 24, 51, 52, 54, 55, 59,
60, 66, 127, 170
İbn Mücâhid 23
İbn Sînâ: ~ felsefesi 14, 15, 18, 19, 24, 31,
74, 96, 120, 135; ~cı dönüşüm 23; ~’cı
kavramlar 139; ~’da zorunlu varlık anlayışı 78; ~’nın düşüncesi 7; ~’nın düşüncesini 7, 19; ~’nın eserleri 15; ~’nın etkisi 7, 15, 17, 23, 156, 158; ~’nın hudûs
eleştirileri 97; ~’nın Kelâma Bakışı 18;
~’nın kelâm geleneği 147; ~’nın metinleri 25; ~’nın otobiyografisi 34; ~ öncesi ve sonrası 30, 35, 116; ~’nın sistemi 27; ~’nın varlık-mahiyet ayrımı 128,
143; ~’nın yaşadığı asır 92; ~’nın zorunlu varlık anlayışı 74; ~ sonrası 7, 14, 16,
19, 21, 22, 27, 28, 29, 73, 132, 150,
151, 157, 160; ~ ve kelâm 18, 128, 157,
158
İbn Süvâr 13
İbn Teymiyye 17
İbnü’l-Cevzî 10, 170
İbnü’l-Emîr 24
İbnü’l-Melâhimî 12, 14, 16, 55, 56, 68,
100, 117, 142, 143, 170, 180
İbnü’l-Mukaffa‘ 81, 82, 83, 170
İbnü’n-Nedîm 9, 11, 32, 170
İbnü’r-Rûmî 32, 33
İbnü’s-Semh 13, 21, 130, 167, 171
îcâd vasfı 79
ilmü’t-tevhîd 34, 42
İmâmü’l-Harameyn 22
imkân/cevaz kavramı 117; ~ delili 18, 86,
105, 111, 112, 122, 123, 160
isbât-ı vâcib 115
İskâfî 48
İslam: ~ düşüncesi tarihi 7; ~ inançları 12;
~ toplumunun düşünsel sorunları 13
izâfî sıfatlar 150, 157
K
Ka‘bî 11, 35, 61, 62, 67, 69, 81, 84
kabîh 43
kable vücûdih 37
Kâdî Abdülcebbâr 13, 20, 31, 44, 45, 49,
56, 57, 63, 152
Kaya, M. Cüneyt 27
kelâm sistematiği 95; ~da salah-aslah meselesi 67; ~ın ilâhiyyât/ulûhiyyet bahisleri 15; ~ın metodu 37
kelâmcıların: ~ atomculuk anlayışı 57; ~
cevher-araz anlayışı 57; ~ cevher-araz teorisi 115
Kılıç, M. Fatih 29
Kindî 11, 12, 13, 25, 76, 77, 88, 89, 167,
173, 179, 183
klasik: ~ atomcu görüşler 58; ~ eş‘arî düşüncesi 92; ~ eş‘arî ontolojisi 94; ~ eş‘arî
tavrı 24; ~ kelâm epistemolojisi 151; ~
kelâmın sıfat tasnifleri 157
Koloğlu, Orhan Ş. 28
Kutluer, İlhan 27
L
Leukippos 75
M
madum 50
matlûb 52
Marmura, Michael 29
Mâtürîdî 10, 15, 82, 83, 84; ~ ekolü 33
meşşâî geleneği 57
Mu‘tezile 10, 11, 12, 13, 26, 28, 33, 39,
45, 49, 54, 55, 57, 61, 65, 66, 67, 68,
183
DİZİN
69, 93, 102, 110, 111, 116, 127, 128,
129, 130, 131, 135, 140, 141, 143,
151, 160, 164, 180
mu‘tezilî 9, 10, 12, 13, 15, 16, 18, 20, 22,
23, 24, 25, 30, 32, 33, 34, 35, 36, 39,
42, 44, 48, 54, 57, 58, 59, 62, 63, 64,
65, 66, 67, 68, 73, 84, 86, 90, 93, 94,
96, 98, 109, 111, 116, 117, 119, 120,
130, 142, 151, 152
Mutahhar b. Tâhir Makdisî 84
müdebbir 48
müellef 52
mümkinü’l-vücûd 98
müteahhirîn 10, 11, 14, 20, 23, 26, 28,
73, 74, 80, 108, 126, 129, 131, 138,
150, 155, 156
mütekaddimîn 10, 79, 108, 109, 127,
129
Mütekellimînin felsefeyle olan ilişkisi 11
mütekellimûn 9
N
Nazzâm 9, 11, 12, 32, 54, 57, 58, 59, 60,
66
nusretü’l-mille 38
nuzzâr 40
O
Osmanlı kelâm geleneği 101
P
Pisagor 48
Platon 75
Plotinus 145, 176
Post-Avicennian 7
R
Râgıb İsfehânî 87
Râzî 11, 12, 13, 14, 16, 17, 19, 20, 21,
22, 26, 28, 36, 43, 51, 54, 58, 59, 60,
61, 62, 63, 67, 69, 73, 83, 89, 90, 96,
101, 104, 105, 106, 109, 116, 117,
118, 119, 123, 126, 127, 130, 131,
132, 138, 139, 140, 142, 143, 144,
147, 152, 156, 157, 160, 170, 172,
174, 176, 179, 181
Revâkiyyûn 47
Richard, Frank 28, 63, 91
Rudolph, Ulrich 30
S
Sâmânîler dönemi 33
Schmidtke, Sabine 8, 13, 20, 54, 170,
182
Sedîdüddîn Hımmasî 119
selb 36, 65, 146, 147, 154, 156
selbî sıfatlar 150, 157
Sırrı Girîdî 125, 126, 182
Stoacılar 47
Ş
Şehristânî 12, 14, 16, 19, 21, 22, 26, 28,
61, 74, 76, 85, 88, 89, 101, 102, 103,
104, 108, 122, 123, 139, 140, 141,
142, 175
Şerîf Mürtezâ 20, 21
Şeyh Sadûk İbn Bâbeveyh 37
T
Tanrı’nın sıfatları 18
Teftâzânî 10, 16, 30, 59, 125, 155, 156,
161, 175
Tercih ve tahsis delili 109
tevhîd ilmi 14
Themistius 77, 78, 79, 88, 89, 103, 175
Ü
Ülken, Hilmi Ziya 34, 45, 49, 171
V
vâcib(p) 79, 98
vacip-mümkün ayrımı 19, 46, 47, 80, 86,
88, 89, 92, 106, 155
vâsi‘ 45, 49
vücup-imkân-imtina üçlüsü 98
Wisnovsky, Robert 27, 29, 133, 135, 155
Y
Yahyâ b. ‘Adî 12, 13, 21, 39, 167
yakîniyyât 43
yecibü en yu‘tekad 34
Yeniplatoncu çizgi 37
Yıldırım, Ömer Ali 28
Yunan düşünce mirası 12
Yüceer, İsa 29
Z
zât 64
zâtî hudûs anlayışı 155
zât-sıfat ilişkisi 37, 155
Zorunlu: ~ varlık 76; ~ varlık-mümkün
varlık ayrımı 74
Zorunluluk: ~-cevaz/imkân-imtina üçlüsü 118; ~ ve imkân kavramları 154