Malzeme Özelik Diyagramları PROF. DR. MUHARREM YILMAZ Neden Diyagram? Bir özelik, sıralanmış liste veya çubuklu grafikle gösterilebilir. Bir komponentin sadece bir özeliğe bağlı olması nadirdir. Örneğin hafif dizaynlarda σf/ρ veya E/ρ Bu bize bir özeliğin diğer özeliğe karşı bir çizimi fikrini teklif eder Burada her bir malzeme sınıfı tarafından işgal edilen bölgeler ve alt-alanlar oluşturulur. Bunlar datayı çek etmeye ve tahmin etmeye yardım eder Ne Tür Diyagramlar? Mühendislik malzemelerinin özelikleri karakteristik bir değer aralığına sahiptir. Bunu göstermenin bir yolu, termal iletkenlik için bir çubukgrafiktir. Ne Tür Diyagramlar? Bir özeliğin bir diğerine karşı logaritmik skalada çizimi çok daha fazla bilgi verir. Eksenlerin dağılımı tüm malzemeleri içerecek şekilde seçilir. Her malzeme ailesi için data, grafik üzerinde bir bulut oluşturur. Ne Tür Diyagramlar? Seçilen eksenler ve skalaya uygun olarak daha fazlası da ilave edilebilir. Örneğin Bir katı içinde ses hızı E ve ρ’ya bağlıdır 1/ 2 E v Log(E) = Log(ρ) + 2Log (v) v’nin sabit bir değeri için, diyagramda 1 eğimli bir düz doğrudur. Bu bize sabit dalga hızı çizimlerini grafiğe ilave etmemize müsaade eder: Bunlar paralel diyagonal çizgiler ailesidir. Malzeme indisleri olarak adlandırılan ve grafik üzerine çizgiler şeklinde çizilen daha başka tasarımoptimizasyon parametreleri de vardır Malzeme Aileleri ve sınıfları Tablo 4.1.’de malzeme aileleri ve sınıfları görülmektedir. Family Classes Metals (the metals and alloys of engineering) Aluminum alloys Copper alloys Lead alloys Magnesium alloys Nickel alloys Carbon steels Stainless steels Tin alloys Titanium alloys Tungsten alloys Zinc alloys Malzeme Aileleri ve sınıfları Family Classes Ceramics Technical ceramics (fine ceramics capable of load-bearing application) Alumina Aluminum nitride Boron carbide Silicon Carbide Silicon Nitride Tungsten carbide Brick Concrete Stone Soda-lime glass Borosilicate glass Silica glass Glass ceramic Non-technical ceramics (porous ceramics of construction) Glasses Malzeme Aileleri ve sınıfları Polymers (the thermoplastics and thermosets of engineering) Acrylonitrile butadiene styrene ABS Cellulose polymers CA Epoxies Epoxy Phenolics Phenolics Polyamides (nylons) PA Polycarbonate PC Polyesters Polyester Polyetheretherkeytone PEEK Polyethylene PE Polyethylene terephalate PET Polymethylmethacrylate PMMA Polyoxymethylene (Acetal) POM Polypropylene PP Polystyrene PS Polytetrafluorethylene PTFE Polyvinylchloride PVC Malzeme Aileleri ve sınıfları Elastomers (engineering rubbers, natural and synthetic) Hybrids Composites Foams Natural materials Butyl rubber EVA Isoprene Natural rubber Polychloroprene Polyurethane Silicone elastomers Butyl rubber EVA Isoprene Natural rubber (Neoprene) PU Silicones Carbon-fiber reinforced polymers Glass-fiber reinforced polymers SiC reinforced aluminum Flexible polymer foams Rigid polymer foams Cork Bamboo Wood CFRP GFRP Al-SiC Logaritmik grafiklerin Özelikleri Takip eden grafikler her bir malzemenin, her bir özeliği için değerlerin bir dağılımını gösterir. Bazen dağılım dardır: Bakırın modülü, onun ortalama değeri etrafında sadece yüzde birkaç değişir, saflık, yapı vb etkilidir. Bazen dağılım geniştir: alümina-seramiğin mukavemeti 100 veya daha fazla katı ile değişebilir; bu değişim porozite, tane boyutu ve komposizyonla değişir. Isıl işlem ve mekanik işleme, metallerin akma mukavemeti ve tokluğu üzerine büyük bir etkiye sahiptir. Kristaliniti ve çapraz bağ derecesi polimerlerin modülünü fazlasıyla etkiler. Bu yapı duyarlı özelikler, grafikler üzerinde zarfların (dış kabuk) içinde uzamış baloncuklar olarak görünür. Bir baloncuk tek bir malzeme sınıfı için özeliğin tipik bir dağılımı kapsar. Zarflar (heavier lines), bir aile için baloncukları kapsar. Modül-Yoğunluk Çizelgesi Modül ve yoğunluk birlikte en çok aranan özeliklerdir. Çelik rijittir, lastik ise yumuşaktır Kurşun ağır, mantar ise suda batmaz Diyagram üzerinde aileleri içeren zarflar bulunur Bir katının yoğunluğu üç faktöre bağlıdır. Onun atom veya iyonlarının atomik ağırlığı, onların boyutu ve nasıl paketlendikleridir. Yoğunluğun dağılımı esas olarak atomik ağırlıktan gelir; dağılım hidrojen için 1’den uranyum için 238’e kadardır. Metaller yoğundur, Polimerler düşük yoğunluğa sahiptir Seramikler, aradadır. En düşük yoğunluklu malzemeler ise köpüklerdir Modül-Yoğunluk Çizelgesi Çoğu malzemelerin modülü iki faktöre bağlıdır: bağ rijitliği ve her bir birim hacımdaki bağların yoğunluğu. Bir bağ bir yay gibidir S E r0 Modülün geniş dağılımı, çoğunlukla S değerinin dağılımındandır Kovalent bağ (S = 20 – 200 N/m), metalik ve iyonik bağ (S = 15 – 100 N/m). Elmas çok yüksek bir modüle sahiptir, (S = 200 N/m) Metaller yüksek modüle sahiptir, polimerler düşük modül verirler. (S = 0.5 – 2 N/m) Modül-Yoğunluk Çizelgesi Büyük atomlar (r0 = 3 x 10-10 m) en zayıf bağlarla (S = 0.5 N/m) bağlandığında modülü gerçek katılar için sınır değerdir. 0.5 E 1.GPa 10 3x10 Çizelge göstermektedir ki, bir çok malzeme bundan daha düşük modüle sahiptir: Elastomerler entropik kuvvetler Köpükler hücre duvarları Modül-Yoğunluk Çizelgesi Modüller, 0.0001 Gpa’dan (düşük yoğunluklu köpükler) 1000 Gpa (elmas)’a kadar seramikler çok stifdirler Modül-Yoğunluk Çizelgesi Grafikte modül ve yoğunluk dağılımları Logaritmik skala daha fazla bilgiye müsade eder. Boylamasına dalga hızı 50 m/s den az değerden (yumuşak elastomerler) 104’den biraz daha fazlasına kadar (stiff seramikler) değişir. Alüminyum ve cam kendi düşük yoğunluklarından dolayı iletilen dalgalar kendi düşük modüllerine rağmen hızlıdır. Köpükte düşük yoğunluk dalga hızının çok düşmesini engeller. Tahtada tanelere dik boyunca düşüktür, taneler boyunca yüksektir Müzik enstrümanlarının dizaynı Mukavemet-Yoğunluk Çizelgesi Bir katının modülü iyi tanımlanmış bir değerdir. Mukavemet ise değildir. Metaller ve polimerler için akma mukavemetidir, Seramikler için mukavemet kırılma modülüdür (eğilme dayanımı) Elastomerler için çekme yırtılma mukavemetidir. Kompozitler için çekme kırılma mukavemetidir Mukavemet: σf Tek bir malzeme sınıfı için mukavemet balonunun dikey genleşmesi onun dağılımını gösterir: alaşımlama, deformasyon, tane boyutu, porozite vs ile ilgilidir. Her bir aile üyeleri birlikte kümelenirler ve bir zarf ile çevrelenebilir Mukavemet-Yoğunluk Çizelgesi Mukavemet-Yoğunluk Çizelgesi Mukavemet dağılımı latis direnci Bir kristalde plastik kayma dislokasyon hareketidir. Saf metaller lokalize olmamış metalik bağ seramikler lokalize kovalent ve iyonik bağlar Bir polimer zincirinin iki segmentinin relatif kayması veya bir camsı networkte bir küçük moleküler bulutun kayması. Bu kayma kuvvetli bağların kırılmasını içeriyorsa (bir inorganik camda olduğu gibi) malzemeler kuvvetli olabilecektir; Eğer bu kayma sadece zayıf bağların (örneğin polimerlerde Van der Waals bağları) içeriyorse, malzemeler zayıf olacaktır. Mukavemet-Yoğunluk Çizelgesi Latis direnci düşük olduğunda malzeme kaymaya engeller sokularak mukavemetlendirilebilir. Metaller: alaşım elementleri, partiküller, tane sınırları ve diğer dislokasyonlar Polimerler çapraz bağlar, yönlenmiş zincirler Çizelgenin bir önemli kullanımı hafif ağırlıklı akma sınırlı dizaynlar için malzeme seçimidir. Modül-Mukavemet Çizelgesi Yüksek gerilimli çelik iyi yaylar yapar. Fakat lastik de yaparmı? σf/E (malzemenin lineer elastik olmasının son bulduğu anlamında Mühendislik polimerleri 0.01 ve 0.1 Elastomerler daha büyük σf/E değerine sahiptir. Modül-Mukavemet Çizelgesi F Sr0 10 f F S E r02 10r0 10 f E 1 10 Grafik göstermektedir ki, bazı polimerler için kırılma şekil değişimi bu değere yaklaşmaktadır. Çoğu katılar için bu değer iki sebepten daha küçüktür. Birincisi, lokalize olmamış bağlar, E/10.000, çok saf metaller Kovalent bağ lokalizedir; düşük sıcaklık, E/10 kadar indentasyon Zayıflık için ikinci sebep: gerilme konsantrasyonuna yol açan hatalar, ideal olan E/10’un oldukça altındaki kırılma Elastomerler müstesnadır E cıvarında mukavemet modül bağın gerilmesinden değil zincirlerin entropisindeki değişimden olur Modül-Mukavemet Çizelgesi Yüksek mukavemet ve düşük modüllü malzemeler dipte sağa doğru uzanır Bu gibi malzemeler plakalar veya kolonlar şeklinde yüklendiğinde bunlar akmadan önce bükülmeye (flambaj) meyil ederler. Üstte sol kenardakiler yüksek modül ve düşük mukavemete sahiptirler: Bunlar bükülmeden akarlar. Peki yay yapmak için hangi malzemeleri seçeceğiz? Özgül rijitlik-Özgül Mukavemet Çizelgesi Birçok dizayn, özellikle hareket eden eşyalar minimum ağırlıkta rijitlik ve mukavemet isterler. Bu durum karşısında yardım etmek için, önceki grafiğin datası her bir malzeme için yoğunlukla bölündükten sonra tekrar çizilir. Bu grafik f/ρ’ya karşı çizilmiş E/ρ’yu gösterir. Kompozitler, özellikle CFRP, en atraktif özgül özeliğe sahip malzeme sınıfı olarak ortaya çıkar. Metaller yüksek yoğunluktan dolayı cezalıdır. Polimerler, yoğunluğu düşük olduğu için, daha iyi Grafik hafif yaylar ve enerji depolama aygıtları için malzeme seçiminde uygulamaya sahiptir. Özgül rijitlik-Özgül Mukavemet Çizelgesi Kırılma Tokluğu – Modül Çizelgesi Bir malzemenin artan mukavemeti sadece plastik kaldıkça ve hızlı kırılma ile kopmadıkça faydalıdır. Bir çatlağın yayılmasına direnç, kırılma tokluğu K1C ile ölçülür. Dağılım geniştir: 0.01’den daha az değerlerden 100 MPa.m1/2’den daha yüksek değerlere kadar. Kırılma Tokluğu – Modül Çizelgesi Kırılma Tokluğu – Modül Çizelgesi Bu dağılımın altına doğru sonundakiler gevrek malzemelerdir. Bu malzemeler yüklendiklerinde kırılıncaya kadar elastik kalırlar. Bunlar için, lineer-elastik kırılma mekaniği çok iyi çalışır. Bunların kırılma tokluğu iyi tanımlanmış bir özeliktir. Kırılma Tokluğu – Modül Çizelgesi Bu dağılımın üstünde süper-tok malzemeler uzanır. Bunların hepsi kırılmadan önce büyük çapta plastisite gösterir. Bunlar için K1C değerleri yaklaşıktır. Kritik J-integral (Jc) ve kritik çatlak-açılma yerdeğişimi (δc) ölçümlerinden elde edilir. K1C = (EJc)1/2 Kırılma Tokluğu – Modül Çizelgesi Şekil mühendislikte metallerin üstünlüğü için bir sebebi gösterir. Bunların hemen hemen hepsi 20 MPa.m1/2’nin üzerinde bir K1C değerine sahiptir. Bu değer sıklıkla konvansiyonel dizayn için bir minimum olarak varsayılır. Kırılma Tokluğu – Modül Çizelgesi Genel bir kural olarak polimerlerin kırılma tokluğu seramiklerinkinden daha azdır. Yine de polimerler mühendislik yapılarında geniş olarak kullanılır; seramikler gevrek olduğu için çok daha dikkat gösterilir. Neden? Kırılma için gerekli şart ne? G ≥ 2γ K=(EG)1/2 K ≥ (2Eγ)1/2 Kırılma Tokluğu – Modül Çizelgesi 1/ 2 r0 K E 20 γ ≈ Er0/20 K1C min E r0 = 2 x 10-10 m 1/ 2 r0 20 3x106 m1/ 2 Bu kriter grafiğin sağ alt köşesinin yakınında bir koyu diyagonal band olarak çizilmiştir. Bu K1C için bir alt sınırı tanımlar. Kırılma Tokluğu – Modül Çizelgesi Kırılma tokluğu bir kimyasal reaksiyon veya yorulma yükünün sebep olduğu özel dislokasyon yapılarında depolanmış elastik enerjinin salınımı gibi diğer bazı enerji kaynakları olmazsa, bundan az olamaz. Gerilmeli korozyon çatlaması için kritik K1 değeri” anlamında (K1)SSC olarak yeni bir sembol verilir. Yorulmalı çatlak yayılması için K1’in asgari range” anlamında Δ(K1)threshold olarak yeni bir sembol verilir. Kırılma Tokluğu – Modül Çizelgesi En gevrek seramikler eşik değere (threshold) yakın uzanırlar: Bunlar kırıldıklarında, absorbe edilen enerji yüzey enerjisinden sadece biraz fazladır. Metaller, polimerler ve kompozitler kırıldığında, genellikle çatlak ilerlemesi ile ilişkili plastisiteden dolayı absorbe edilen enerji çok büyüktür. Kırılma Tokluğu – Modül Çizelgesi Şekildeki çizgiler (G1C ≈ K21C/E)’nin bir ölçümü olan, tokluk G1C’nin çizgileridir. Katıların gerçek yüzey enerjileri γ, 10-4 ila 10-3 kJ/m2 dağılımında uzanır. Tokluk değerleri 10-3 - 100 kJ/m2 arasındadır. Seramikler (10-3 – 10-1 kJ/m2), polimerlerden (10-1 – 10 kJ/m2) çok daha düşüktür Seramiklere nazaran mühendislikte polimerlerin daha geniş kullanımının sebeblerinden biridir. Kırılma Tokluğu – Mukavemet Çizelgesi Bir çatlağın ucundaki gerilme konsantrasyonu bir proses zonu üretir Düktil katıda bir plastik bölge, seramiklerde mikro-çatlamanın bir bölgesi, kompozitlerde, tabaka ayrılması (delaminasyon), elyaf ayrılması ve elyaf çekmenin bir bölgesi şeklindedir. Kırılma Tokluğu – Mukavemet Çizelgesi Proses zonu içinde, plastik ve sürtünme kuvvetlerine karşı iş yapılır; Bu ölçülmüş kırılma enerjisi G1C ve gerçek yüzey enerjisi 2γ arasındaki farkı izah etmektedir. Harcanmış enerjinin miktarı, proses zonu içinde malzemenin mukavemeti ve onun boyutu, dy ile kabaca orantılı olmalıdır. K / 2r 2 1C 2 f K dy Kırılma Tokluğu – Mukavemet Çizelgesi Şekilde zonun boyutu, dy çok geniş bir şekilde değişir. Bu değişim çok gevrek seramikler ve camlar için atomik boyutlardan, çok düktil metaller için yaklaşık 1 m’ye kadar olmaktadır. Sabit bir zon boyutunda, kırılma tokluğu mukavemetle artmaya meyil eder Bu nedenle data çizelgenin diyagonali civarında kümelenmiştir. Kırılma Tokluğu – Mukavemet Çizelgesi Kırılma Tokluğu – Mukavemet Çizelgesi Dipte sağa doğru malzemeler yüksek mukavemete ve düşük tokluğa sahiptir; Bunlar akmadan önce kırılır. Üstte sola doğru olan malzemeler ise zıttını yapar: Bunlar kırılmadan önce akarlar. Diyagram yük taşıyıcı yapıların emniyetli dizaynı için malzeme seçiminde uygulamaya sahiptir. Kayıp Katsayısı – Modül Çizelgesi Ziller, geleneksel olarak bronzdan yapılır. Bunlar camdan veya siliyum karbürden de yapılabilirdi. Metaller, camlar ve seramikler hepsi, doğru şartlar altında düşük yapısal sönümlemeye veya iç sürtünmeye sahiptir. Yapısal sönümleme kayıp katsayısı η, ile ölçülür. Kayıp Katsayısı – Modül Çizelgesi İç sönümleme ve histerisis’in birçok mekanizması vardır. Bazı (“sönümleme” mekanizmaları) bir spesifik zaman sabitine sahip bir proses ile ilişkilidir. bundan sonra enerji kaybı karakteristik bir frekans etrafında merkezlenir. Diğerleri (“histerisiz mekanizmaları) zaman bağımsız mekanizmalar ile ilişkilidir; bunlar bütün frakanslarda enerjiyi absorbe eder. Kayıp Katsayısı – Modül Çizelgesi Metallerde Kaybın büyük bir parçası histeriktir, buna dislokasyon hareketi sebeb olur: Metaller için uzamış babıllar alaşımlama ve deformasyon sertleşmesi ile erişilebilir yapılmış geniş dağılıma uzarlar. Mühendislik seramikleri düşük sönümlemeye sahiptir; Poroz seramikler, enerji daha çok harcanır. Kayıp Katsayısı – Modül Çizelgesi Kayıp Katsayısı – Modül Çizelgesi Polimerlerde, zincir segmentleri yüklendiklerinde Tg ile sıcaklık T’nin oranına bağlı olarak kayarlar. T/Tg < 1 olduğunda, modül yüksektir ve sönümleme relatif olarak düşüktür. T/Tg > 1 olduğunda, modül düşüktür ve sönümleme yüksektir. Şekil bunu gösterir. Polimerler, tahtalar ve polimer matris kompozitler için aşağıdaki ifade yazılabilir: 4. x.102 E Termal İletkenlik – Elektriksel Direnç Çizelgesi ısı akışı ile ilgili malzeme özeliği termal iletkenlik, λ (birimi W/mK)’dır. Metallerdeki valans elektronları serbesttir Her bir elektron (3/2)kT şeklinde bir kinetik enerji taşır ve çarpışmalar yolu ile bu enerjinin aktarımıdır ki bu ısı üretir. Termal iletkenlik aşağıdaki ifade ile tariflenir: 1 Ce c 3 c 5 m/s 2 x 10 Yüksek alaşımlı katı çözeltilerde λ ≈ 10-7 -10-10 m Termal İletkenlik – Elektriksel Direnç Çizelgesi ρe (SI birimi: Ωm, elverişli birim, μΩcm) Dağılım 1028 faktör gibi çok daha büyüktür. 1 e λ ve ρe değerleri Şekil’in eksenleridir. Metaller için data üst solda olup, WiedemannFranz bağıntısına uyumludur. Termal İletkenlik – Elektriksel Direnç Çizelgesi Termal İletkenlik – Elektriksel Direnç Çizelgesi Fakat çizelgenin geri kalan kısmı ne alemde? Elektronlar seramiklerde ve polimerlerde termal iletime katkıda bulunmaz. Isı kısa dalga boylu fonon – latis titreşimleri ile taşınır. 1 C p c 3 elastik dalga hızı 103 m/s civarındadır ρ, yoğunluktur CP her bir birim kütlenin spesifik ısısıdır (birimi J/kg.K). Termal İletkenlik – Elektriksel Direnç Çizelgesi Atomsal Titreşimler Atomsal titreşimler fonon’lar veya “kafes dalgaları” seklindedir. Katı maddeler içindeki atomlar çok yüksek frekanslarda ve düşük genliklerde sürekli titreşirler. Birbirlerinden bağımsız olarak hareket etmek yerine, aralarındaki bağların bir sonucu olarak, bitişik atomlar çift oluşturarak birbirlerini etkilerler. Bu titreşimler, hareket eden kafes dalgaları üretecek seklinde koordineli hareket ederler. Bu dalgalar, kristal boyunca ses hızında ilerleyen, kısa dalga boylarına ve yüksek frekanslara sahip elastik dalgalar veya daha ses dalgaları seklinde düşünülebilirler. Malzemenin titreşimsel ısıl enerjisi, bu elastik dalgalar serisinden ibarettir: Bu titreşim enerjisinin birim miktarı “fonon” ile ifade edilir. Termal İletkenlik – Elektriksel Direnç Çizelgesi Termal İletkenlik – Elektriksel Direnç Çizelgesi Kristal kusursuz ve sıcaklık, Debye sıcaklığının gayet altında ise fonon iletkenliği yüksektir. Oda sıcaklığındaki elmas çok yüksek, tek kristal silisyum karbür ve alüminyum nitrür hemen hemen bakır kadar yüksek termal iletkenliklere sahiptir. Debye sıcaklığı genelde oda sıcaklığının altındadır Debye sıcaklığı her kristal için karakteristiktir. Debye, kristal içindeki atomların belli bir frekansta değil de artan sıcaklıkla sürekli olarak değişen bir frekans aralığında titreştiğini varsaymıştır. Tüm atomların tam olarak titreşime başladığı sıcaklığa Debye sıcaklığı Debye sıcaklığı için kBθD=hfD ifadesinden θD= hfD⁄kB elde edilir. Termal İletkenlik – Elektriksel Direnç Çizelgesi Camın düşük iletkenliği, onun düzensiz amorf yapısından kaynaklanmaktadır; moleküler zincirlerin karakteristik uzunluğu (≈ 10-9 m) ortalama serbest yola karar verir. Polimerler düşük iletkenliklere sahiptir; çünkü elastik dalga hızı düşüktür düzensiz yapıda ortalama serbest yol küçüktür. Ateş tuğlası, mantar ve köpükler gibi yüksek derecede poroz malzemeler en düşük termal iletkenliklere sahiptir Termal İletkenlik – Elektriksel Direnç Çizelgesi Grafit ve WC, B4C gibi intermetalik bileşikler, metaller gibi serbest elektronlara sahiptir İyonik katılarda boşluklar ve impürite atomları gibi hatalar pozitif iyonlar oluşturur. Bunlar iyondan iyona atlayabilir, böylelikle şarjı iletir, Kovalent katılar ve çoğu polimerler mobil elektronlara sahip değildir Bunlar yalıtkandırlar (ρe > 1012 µΩcm) Bunlar Şeklin sağ tarafında uzanırlar. Termal İletkenlik – Elektriksel Direnç Çizelgesi Kafi derecede yüksek bir potansiyel fark altında, herhangi birşey iletilecektir. Potansiyel fark elektronları koparıp serbest hale getirir ve onları ivmelendirir Kritik potansiyel fark breakdown potansiyel yani delinme potansiyeli Vb (birimi: MV/m) olarak adlandırılır