islam`da ahlaki vecibeler - Diyanet İşleri Başkanlığı Müdürlükler

İSLAM’DA AHLAKİ VECİBELER
Bahattin AKBAŞ
I- Konunun Plânı
A. Ahlak Kavramı
B. Ahlakın Çeşitleri, Önemi ve Arınmaya Etkisi
C. Kur’an’ın Ahlaka Bakışı
D. Hadislerde ve Sünnette Ahlak
E. Kötü Ahlakın Zararları
F. Ahlaki Vecibeler
1-İlahi Vecibeler
2-Şahsa ait Görevler
3-Ailevi Görevler
4-Toplumsal Görevler
5-İslam’da Beşeri Münasebetler
6-Güzel ve Çirkin Huylar
II- Konunun Açılımı ve İşlenişi
Konuya ahlak kavramı açıklanarak başlanır. Daha sonra ilgili ayet-i
kerimeler ve hadislerle ahlakın dini açıdan izahına gidilir. Ahlakın nevileri,
önemi, manevi yönden nefsi arındırmada etkisi anlatılır. İslam Dininin
mahza güzel ahlak olduğu üzerinde durularak, Hz. Peygamber’in
gönderilme misyonunun güzel ahlakı tamamlamak ve en güzel örnek
olduğu vurgulanır. Vaazın gelişme bölümünde kötü ahlakın zararları,
ahlaki vecibelerin neler olduğu, toplumun huzuru ve bekası için bu
vecibelere riayetin önemi, ibadet- ahlak münasebeti anlatılır. Güzel ve
çirkin huylar kısaca açıklandıktan sonra genel bir değerlendirme ve özet
yapılır.
III- Konunun Özet Sunumu
Sözlükte huy, seciye, tabiat, mizaç, karakter gibi anlamlara gelen hulk
veya huluk kelimesinin çoğuludur. İnsanın fiziki yapısı için çoğunlukla
halk, manevi yapısı için ise hulk kelimesi kullanılmaktadır. Bir terim
olarak ise “insanın iyi veya kötü olarak nitelendirilmesine sebep olan
mânevi vasıfları, huyları ve bunların etkisiyle ortaya koyduğu iradeli
davranışlarının bütününe” verilen addır. Ayrıca bu konuları inceleyen
1
bilim dalına da ahlâk adı verilir. Ahlak özellikleri güzel ve çirkin huylar
olarak iki kısma ayrılır. Ahlakın dinle çok yakın münasebeti vardır. Hak
dine bağlanan ve dayanan, bu itibarla ilahi bir mana taşıyan ahlak
müessesesi, insanın manevi ihtiyaçlarını karşılar ve yücelmesini sağlar.
Yüce Allah Kur’an-ı Kerim’de Peygamberimizin en güzel ahlak üzere
bulunduğunu bildirmektedir
Kur'an-ı Kerim' de insan davranışlarına hakim olan belirgin
görünümler hakkında bilgi verilir ve değerlendirmelerde bulunulur.
Özellikle yüksek ahlakdeğerlerini gerçekleştirme doğrultusunda, özünde
saklı bulunan insani varlık nitelikleri uyandırılmaya çalışılır. İnsanlar
bencil davranışlardan alıkonulmak üzere uyarılır. Kur'an-ı Kerim’de ahlaki
vecibeler hususunda temel alınması üzerinde durulan nokta “Allah’ın
hoşnutluğunun kazanılması” esasıdır.
Hz. Peygamber’in ve bütün
inananların dar ve geniş anlamdaki bütün kulluk eylemleri, hayati
faaliyetleri Allah içindir.
Kaynağını Kur'an-ı Kerim'den alan ahlak ilkeleri toplumdan topluma,
çağdan çağa özü değişmeden çeşitli isimlerle karşımıza çıkar. Kur'an-ı
Kerim'de ana ahlaki vecibelerden bazıları İsra Suresi 22-37. ayetlerde özet
olarak şu şekilde sıralanmıştır:
1- Allah'tan başkasını ilah edinme, O'ndan başkasına tapma.
2- Anana, babana iyilikte bulun ve iyi davran.
3- Akrabaya, yoksula, yolda kalana hakkını ver.
4- Harcamalarında orta yolu tut, saçıp savurma.
5- Geçim kaygısı, yoksulluk korkusuyla çocuklarını öldürme.
6- Zinaya yaklaşma! Çünkü o iğrenç bir iştir
7- Allah’ın saygın kıldığı cana kıyma, onu öldürme.
8- Yetimin malına iyilik dışında yaklaşma.
9- Verdiğin sözü yerine getir.
10- Ölçü ve tartıda hile yapma.
11- Hakkında kesin bilgin olmayan şeye uyma.
12- Yeryüzünde böbürlenerek yürüme.
IV- Konu İşlenirken Başvurulabilecek Bazı Ayetler
ِ ِّ ‫قُل إِ َّن ص ََلِِت ونُس ِكي وََْمياي وَمََ ِاِت لِلَّ ِه ر‬
‫ي‬
َ ‫ب الْ َعالَم‬
َ
َ َ َ ُ َ َ ْ
2
Ey Muhammed! De ki: “Şüphesiz benim namazım da, diğer
ibadetlerim de, yaşamam da, ölümüm de âlemlerin Rabbi Allah içindir.”
Kur'an'da bildirilen ahlak değerleri evrensel olup bütün insanlığa hitap
eder.
ِ َّ
ِ
‫ي لِلَّ ِه ُش َه َداءَ بِالْ ِق ْس ِط َوََل ََْي ِرَمنَّ ُك ْم َشنَآ ُن قَ ْوٍم َعلَى أَََّل تَ ْع ِدلُوا‬
َ ‫ين َآمنُوا ُكونُوا قَ َّوام‬
َ ‫يَاأَيُّ َها الذ‬
ِ
‫ب لِلتَّ ْق َوى َواتَّ ُقوا اللَّهَ إِ َّن اللَّهَ َخبِريٌ ِِبَا تَ ْع َملُو َن‬
ُ ‫ْاعدلُوا ُه َو أَقْ َر‬
" Ey iman edenler! Allah için hakkı titizlikle ayakta tutan, adalet ile
şahitlik eden kimseler olun. Bir topluma olan kininiz sizi adaletsizliğe
itmesin. Adil olun. Bu, Allah’a karşı gelmekten sakınmaya daha yakındır.
Allah’a karşı gelmekten sakının. Şüphesiz Allah yaptıklarınızdan hakkıyla
haberdardır.”
Ahlaki vecibelere riayetin karşılığı olarak uhrevi mükafat vaat
edilmiştir.
V- Konu İşlenirken Başvurulabilecek Bazı Hadisler
ِ ‫ ما ِمن شئ أثْ َقل يف ِميز ِان امل‬:‫أن النَّيب صلَّى اللَّه علَ ِيه وسلَّم قال‬
َّ :‫َّرداء‬
‫ؤم ِن يَ ْوَم‬
ِ ‫عن أيب الد‬
َ
َّ
ُ
َ
َ
َ
ْ
َ
ُ
ُ
ِ
ِ
َّ ‫ َو‬،‫الْ ِقيَ َام ِة ِم ْن ُخلُ ٍق َح َس ٍن‬
ََ ‫ئ‬
َ ‫ش الْبَ ِذ‬
ُ ‫إن اللّهَ تَعاىل ليُْبغ‬
َ ‫ض ال َفاح‬
Ebu’d-Derda’(r.a.)’dan; Rasulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:
“Kıyamet gününde (ameller tartılırken) müminin mizanında güzel
ahlaktan daha ağır (gelecek) bir şey yoktur.Şüphesiz ki Allah Teala, kötü
huylu, çirkin sözlü kimseleri sevmez”
ِ
ِ ُ ‫قال يل رس‬:‫عن أيب ذَ ٍّر قال‬
َّ ‫ت َوأتْبِ ِع‬
َ‫السيِّئة‬
ُ ‫ِ ات َِّق اهللَ َحْي‬:‫وسلَّم‬
َ ‫ث ماَ ُكْن‬
َ ‫ول اللَّه‬
َ ‫صلَّى اللَّهُ َعلَيه‬
َُ
ِِ
. ‫َّاس ِبُلُ ٍق َح َس ٍن‬
َ ‫احلسنَةَ تَْ ُحهاَ َوخاَلق الن‬
َ
Ebu Zer(r.a.)’den Rasulullah (s.a.v.) bana şöyle buyurdu:
“Nerede olursanız olun, Allah’a karşı gelmekten sakının ve kötülüğün
peşinden hemen iyiliği yetiştirin ki, onu silip yok etsin. Ayrıca insanlarla
güzelce geçinin.
ِ ُ ‫قال‬
ِ ‫ك لِلن‬
.‫َّاس‬
َ :‫عن معاذ بن جبل َر ِض َى اللّهُ َعْنهُ قال‬
َ ‫أح ِس ْن ُخلَُق‬
ْ ،ُ‫رسول اللّه يَا ُم َعاذ‬
Hz. Muâz İbnu Cebel (r.a.) anlatıyor: "Resûlullah (s.a.v.) bana: "Ey
Muâz, insanlara karşı iyi ahlâklı ol!" dedi."
:‫عن عائشة رمحها اللّه قالت‬
3
َّ :‫مسعت رسول اللّه صلى اللّه عليه وسلم يقول‬
َ‫"إن الْ ُم ْؤِم َن لَيُ ْد ِرُك ِبُ ْس ِن ُخلُِق ِه َد َر َجة‬
."‫الصائِ ِم ال َقائِ ِم‬
َّ
Aişe (r.a.) dan Rasulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:
“ Mümin güzel ahlak sahibi olmakla gündüz oruç tutan ve gece namaz
kılan kimse gibi ecir ve mükafat elde eder.”
‫ "امل ْسلِ ُم‬:‫أن النيب صلى اللّه عليه وسلم قال‬،‫ عن أبيه‬،‫عن سامل‬
َ‫ َلَ يَظْلِ ُمهُ َوَل‬،‫أخو اْمل ْسلِ ِم‬
ُ
ُِ
ُ
ِ
ِِ
ِِ ِ
ٍ
ُ‫ َوَم ْن فَ َّر َج َع ْن ُم ْسلم ُكْربَةً فَ َّر َج اللّهُ َعْنه‬،‫حاجة أخيه فِإ َّن اللَّهَ ِيف حاَ َجته‬
َ ‫يُ ْسل ُمهُ؛ َم ْن كا َن ِيف‬
ِ ‫ ومن ست ر مسلِماً ست ره اللّه ي وم‬،‫القيام ِة‬
ِ ‫ب ي وِم‬
ِ
ِ
ِ
."‫القياََم ِة‬
َ
َ
َ ْ َ ُ َُ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ
ْ َ ‫باَ ُكْربَةً م ْن ُكَر‬
Salim (r.a.) ın babasından Hz. Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurdu:
Müslüman müslümanın kardeşidir. Ona zulmetmez, onu (düşmanına)
teslim etmez. Kim, (mümin) kardeşinin bir ihtiyacını giderirse Allah da
onun bir ihtiyacını giderir. Kim müslümanı bir sıkıntıdan kurtarırsa, bu
sebeple Allah da onu kıyamet günü sıkıntılarının birinden kurtarır.Kim bir
müslümanı(n kusurunu) örterse, Allah da Kıyamet günü onun(kusurunu)
örter.“
ِ َّ ‫رسول اللّ ِه‬
‫إىل َوأقْربِ ُك ْم ِم ِِّّن ََْملِساً يَ ْوَم‬
ُ ‫ ]قال‬:‫وعن جابر َر ِض َى اللّهُ َعْنهُ قال‬
َّ ‫أحبِّ ُك ْم‬
َ ‫إن م ْن‬
ِ
ِ ‫القيام ِة‬
َّ ‫أخَلَقاً َو‬
‫إىل َوأبْ َع َد ُك ْم ِم ِِّّن ََْملِساً يَ ْوَم الْ ِقيَ َام ِة الثَّرثَ ُارو َن‬
َّ ‫ض ُك ْم‬
َ َ‫إن أبْغ‬
ْ ‫أحاسنُ ُك ْم‬
َ ََ
‫ املتَ َكبِّ ُرو َن‬:‫ َما املتَ َفْيه ُقو َن؟ قال‬،‫سول اللّ ِه‬
َ ‫ يَا َر‬:‫ قالُوا‬.‫َواملتَ َش ِّدقُو َن َواملتَ َفْي ِه ُقو َن‬
ُ
ُ
ُ
Hz. Câbir (radıyallâhu anh) anlatıyor: "Resûlullah (s.a.v.) buyurdular
ki: "Bana en sevgili olanınız, kıyamet günü de bana mevkice en yakın
bulunacak olanınız, ahlâkça en güzel olanlarınızdır. Bana en menfur
olanınız, kıyamet günü de mevkice benden en uzak bulunacak olanınız,
gevezeler, boşboğazlar ve yüksekten atanlardır." (Cemaatte bulunan
bâzıları): "Ey Allah'ın Resûlü! Yüksekten atanlar kimlerdir?" diye sordular.
"Onlar mütekebbir (büyüklük taslayan) kimselerdir!" cevabını verdi."
ِ
:‫ال‬
َ ‫ ف َق‬،‫رسول اللّ ِه َع ِن الِ ّرب َّ َِ َوا“ ِْْث‬
َ ‫ت‬
ُ ْ‫سأَل‬:‫قال‬
ُ‫النواس بن مسعان َرض َى اللّهُ َعْنه‬
َ
ّ ‫وعن‬
ِ َِّ
.‫َّاس‬
ْ ‫ َو‬،‫الرب ُح ْس ُن اخلُلُ ِق‬
َ ‫ َما َح‬:ُ‫اإلْث‬
ُّ ِ
َ ‫ص ْد ِرَك َوَك ِرْه‬
َ ‫اك يف‬
ُ ‫ت أ ْن يَطل َع َعلَْيه الن‬
Nevvâs İbnu Sem'an (r.a.) anlatıyor: "Resûlullah (s.a.v.)'a iyilik (birr)
ve günah hakkında sordum. Bana şu cevabı verdi: "İyilik (birr), güzel
ahlâktır. Günah da içini rahatsız eden ve başkasının muttali olmasından
korktuğun şeydir."
4
İslâm ahlâkının kaynağı Kur’an ve sünnettir. Bu iki kaynak dînî ve
dünyevî hayatın genel çerçevesini çizmiş, ameli kurallarını ortaya koymuş,
başta fakihler ve muhaddisler olmak üzere kelamcılar, mutasavvıflar ve
filozoflar tarafından geliştirilen ahlâk anlayışının temellerini
oluşturmuştur. Allah insanı en güzel bir biçimde (kıvamda) yaratmış, ona
kendi ruhundan üflemiştir. Bu sebepledir ki, Allâh’ın emriyle melekler,
insanlığın atası olan Hz. Adem (a.s) karşısında saygı ile eğilmişlerdir.
Hadislerden genel olarak çıkarılabilecek ahlaki vecibeler şu şekilde
özetlenebilir: Kendisi için istediğini başkası için de istemek, kendisi için
arzulamadığını başkaları için de arzulamamak, Olduğu gibi görünmek ya
da göründüğü gibi olmak, Küçüklere sevgi büyüklere saygı, Affetmek,
hoşgörülü davranmak, başkalarının kusurlarını araştırmamak, Öfkeye
hakim olmak, Sözünde durmak, ahde vefa göstermek, Doğruluk ve
dürüstlükten taviz vermemek, Güvenilir olmak, Kibirden gururdan
sakınmak mütevazî olmak, Cimrilikten, tamahtan uzak durmak,cömert
olmak, Her hususta sabırlı olmak, Asla adaletten ayrılmamak, Maddi ve
manevi temizliğe riayet etmek, Allah’ın kendisine verdiği sağlığına ve
sıhhatine çok dikkat etmek, Boş vakitlerini hayırlı işlerde
değerlendirmektir.
IV- Yararlanılabilecek Bazı Kaynaklar
Ali-İmran, 3/103-104 ; Şuara, 26/137; Kalem, 68/4; Tin, 95/4; Hicr,
15/29; Bakara, 2/165,169-170-171; Enbiya, 21/107; Furkan, 25/43; Casiye,
45/23; İbrahim, 14/7; Maide,5/119; Tevbe, 9/72; Ahzab,33/21; Hadid,
57/27; Hucurat, 49/7,14; Kalem,68/4; Tîn, 95/4; Hicr, 15/29; Şems, 91/910
Buhârî, Mezâlim, 3; İman, 2/4;7 Ebu Davud, Edeb,46;
Riyazu’s-Salihin
Tercemesi, M.Yaşar Kandemir v.d. Erkam
Yay.İst.2004, II/331,III/448,555 Ankara, 1976,
Diyanet İslam Ansiklopedisi, Ahlak Mad. II/1-9
Buhari, Kitabu’l-İman, 6-7 ;Edeb, 29; Müslim, İman, 17; Ebu Davud,
Edep, 1-58; Tirmizi, Birr,61;
Özet Olarak İslam, 13
Diyanet İşleri Başkanlığı, Web Kütüphanesi
5