ermeni sorunu - Özel Büro İstihbarat Grubu
advertisement
Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA ERMENİ SORUNUNA DİSİPLİNLER ARASI BAKIŞ TARİH- SİYASET- HUKUK -1- Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA BİLDİRİLER -2- 1. BÖLÜM ERMENİ SOYKIRIMI İDDİALARININ KÖKENLERİ JUSTIFICATION – THE CLAIMS FOR AN ARMENIA Justin McCARTHY .......................................................................................................................................... 9 ERMENİ TAZMİNAT TALEPLERİNE KARŞI - ADİL HAFIZA ÇAĞRISI Pulat TACAR .................................................................................................................................................... 17 MILLETS AND CONFESSIONAL COMMUNITIES IN THE OTTOMAN EMPIRE: A BRIEF STUDY OF CHANGING FRAMES OF REFERENCE AND DISTORTED INTERPRETATIONS IN RELATION TO A KEY OTTOMAN INSTITUTION Rhoads MURPHEY....................................................................................................................................... 29 LEGISLATING GENOCIDE Michael M. GUNTER ................................................................................................................................. 39 PARİS BARIŞ KONFERANSI VE ERMENİ SORUNU Ömer Engin LÜTEM ................................................................................................................................... 43 Ragnar NAESS ................................................................................................................................................. 51 FORCED MIGRATIONS DURING THE FIRST WORLD WAR Bestami S. BİLGİÇ ........................................................................................................................................ 63 THE RISE AND FALL OF ASALA AND ARF TERRORISM Christopher GUNN ...................................................................................................................................... 67 DISCOURSE CONTROL IN GENOCIDE STUDIES AND THE IMAGINED RAPHAEL LEMKIN Tal BUENOS ...................................................................................................................................................... 79 2. BÖLÜM ERMENİ MESELESİNİN TARİHSEL BAĞLAMI “FATAL PHILANTHROPY” – JAMES BRYCE AND THE ARMENIANS Pat WALSH ........................................................................................................................................................ 89 ERMENİ İDDİALARININ TARİHİ GELİŞİMİ Haluk SELVİ ...................................................................................................................................................... 99 ORTAK TRAJEDİ SOYKIRIM DEĞİLDİR: TÜRK – ERMENİ MÜNAKAŞASININ TARİHİ BAĞLAMI Kamil Veli NERİMANOĞLU ............................................................................................................. 109 TARİH BOYUNCA TÜRK-ERMENİ KÜLTÜR İLİŞKİLERİ Bilgehan Atsız GÖKDAĞ ...................................................................................................................... 121 -3- Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA COMMON RATIONALITY AND THE ROAD TO A SHARED UNDERSTANDING IN THE TURKISH-ARMENIAN ISSUE THE BULGARIAN UPRISING OF APRIL 1876 AS A TEMPLATE FOR ARMENIAN INSURRECTION Ayten KILIÇ .................................................................................................................................................... 139 GÜVENLİK ZAAFİYETİ BAKIMNDAN ADANA OLAYLARI: 1909’A DOĞRU Ahmet TETİK ................................................................................................................................................ 153 3. BÖLÜM ERMENİ KOMİTACILARININ MEZALİMİ ERMENİ KOMİTELERİNİN MEZALİMİ Jean-Louis MATTEI .................................................................................................................................. 163 ERMENİ TERÖR ÖRGÜTLERİ TARAFINDAN KATLEDİLEN ŞEHİT TÜRK DİPLOMATLARI Necati UTKAN ............................................................................................................................................. 169 DOĞU ANADOLU’DA ERMENİ ÇETELERİNİN MÜSLÜMAN-TÜRK AHALİSİNE YÖNELİK KATLİAMLARI Erol KÜRKÇÜOĞLU ............................................................................................................................... 189 Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA OSMANLI İMPARATORLUĞUNUN SON DÖNEMİNDE TEDHİŞ HAREKETLERİ VE MİLLİYETÇİLİK Mehmet ARISAN ........................................................................................................................................ 205 4. BÖLÜM KAFKASYA’DA ERMENİ SORUNU BAKÜ - 31 MART 1918: TARİH OLDUĞU GİBİ Musa QASIMLI ........................................................................................................................................... 215 RUS ASKERİ RAPORLARINA GÖRE ERMENİ GÖNÜLLÜLERİ KAFKAS CEPHESİNDE (1914- 1916) Cemil HESENLİ ........................................................................................................................................... 221 OSMANLI KAYNAKLARINA GÖRE KAFKASYA’DA ERMENİ SORUNU Mustafa BUDAK ......................................................................................................................................... 245 HAYAL VE GERÇEK ARASINDA: TAŞNAK PARTİSİ’NİN TÜRK-RUS POLİTİKASI (1912-1917) Natalia CHERNICHENKINA ........................................................................................................... 259 1988 YILI ERMENİSTAN’DAN AZERBAYCANLI SÜRGÜNÜNÜN ERMENİSTAN’IN TOPLUMSAL VE EKONOMİK YAPISINA ETKİLERİ Keisuke WAKIZAKA ............................................................................................................................... 269 AZERBAYCAN TÜRKLERİNİN ERMENİSTAN’DAN ZORUNLU GÖÇÜ (1948-1956) Aygün ATTAR ............................................................................................................................................... 277 -4- “ERMENİ SORUNU”, KAFKASYA AYDINLARI VE DEĞİŞMEYEN GERÇEKLER Ali ASKER ........................................................................................................................................................ 287 5. BÖLÜM OSMANLI ERMENİLERİNİN ZORUNLU GÖÇÜ THE GENESIS OF THE ARMENIAN QUESTION Kemal ÇİÇEK ................................................................................................................................................ 305 ERMENİ TEHCİRİ SEBEBİYLE 1915-1916 YILLARINDA YAPILAN YARGILAMALAR Yusuf SARINAY ........................................................................................................................................... 315 THE MALTA TRIBUNALS Uluç GÜRKAN ............................................................................................................................................. 325 FRANSIZ MANDA İDARESİ ALTINDA SURİYE VE LÜBNAN’DA ERMENİLERİN YENİDEN İSKÂNI 1926-1935 RUS ARŞİV BELGELERİNDE SEVK VE İSKÂN KANUNU’NUN GEREKÇELERİ VE ULUSLARARASI HUKUK KARARLARI Mehmet PERİNÇEK ................................................................................................................................. 367 THE DEATH-TOLL OF THE OTTOMAN ARMENIANS DURING THE FIRST WORLD WAR AND THE DEMOGRAPHIC EVIDENCE Yücel GÜÇLÜ.................................................................................................................................................. 387 6. BÖLÜM MİSYONERLER VE OSMANLI ERMENİLERİ ERMENİ MESELESİNDE MİSYONERLERİN ROLÜ Ömer TURAN................................................................................................................................................ 395 I. DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA ERMENİ ÇOCUK VE KADINLARI SORUNU Prof. Dr. İbrahim Ethem ATNUR..................................................................................................... 399 SÜRYANİ DİASPORASI VE SOYKIRIM İDDİALARI Bülent ÖZDEMİR........................................................................................................................................ 411 MİSYONERLERİN ERMENİLERLE İLİŞKİLERİ Ayten SEZER ARIĞ.................................................................................................................................... 417 THE HISTORICAL INTRODUCTION OF THE ARMENIAN QUESTION INTO THE AMERICAN POLITICS Sevtap DEMIRCI - Ayşe Tekdal FILDIŞ...................................................................................... 431 -5- Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Halil ÖZŞAVLI .............................................................................................................................................. 341 Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 7. BÖLÜM ULUSLARARASI SİYASET, HUKUK VE SOYKIRIM MESELESİ KHOJALI MASSACRE IS AN ACT OF GENOCIDE, THE CRIME AGAINST HUMANITY Arye GUT.......................................................................................................................................................... 451 “THE LEGACIES OF PRE-MODERN INTERNATIONAL LAW: AMERICAN INTERVENTIONISM AND OTTOMAN CHRISTIANS IN THE 1890S” Karl SHOEMAKER.................................................................................................................................... 455 KURTULUŞ SAVAŞI SONRASI DÜŞMANLA İŞBİRLİĞİ YAPTIĞI İÇİN TÜRKİYE’DEN AYRILMAK ZORUNDA KALAN ERMENİLERİN MÜLKİYET HAKLARININ GÜNÜMÜZDEKİ DURUMU HAKKINDA BİR DEĞERLENDİRME İlyas DOĞAN ................................................................................................................................................ 461 OSMANLI DEVLETİ’NDE ERMENİLERİN GERİDE BIRAKTIKLARI MALLARLA (EMVÂL-İ METRUKE) İLGİLİ İLK HUKUKİ DÜZENLEMELER Gül AKYILMAZ........................................................................................................................................... 485 PROTOKOLLER SONRASI TÜRKİYE-ERMENİSTAN İLİŞKİLERİ Kamer KASIM................................................................................................................................................ 523 ERMENİ SOYKIRIM İDDİALARININ MAHİYETİ VE ERMENİ MESELESİNİN KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ Umut UZER..................................................................................................................................................... 527 -6- Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 1. BÖLÜM ERMENİ SOYKIRIMI İDDİALARININ KÖKENLERİ -7- -8- Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA JUSTIFICATION – THE CLAIMS FOR AN ARMENIA Justin McCARTHY In all the emotion, the propaganda, and the declarations on genocide, the most important factor of Armenian history has been neglected: Is there any justification for the creation of an Armenian state? Various reasons for the creation of an Armenia are given by Armenian Nationalists: Historical Claims It is stated that there should be an Armenia because Armenians once ruled there. Indeed, at one time or other there were parts of Eastern Anatolia and the Southern Caucasus that were ruled by Armenian kings and local lords. Map One shows what might be called the maximalist position. It is a great amount of land, but most of it was ruled by Armenians for only 20 to 25 years. Many other than Armenians ruled the territories for much longer, often centuries. The claim of Armenian nationalists to all this land because it had Armenian kings is thus unsupportable. There were two regions in which Armenians ruled much longer (Map Two), although even in these regions Armenians often were vassals to others, such as the Mongols. Does the existence of these kingdoms mean Armenians can claim these lands? No. Armenian lords were by no means the first rulers of that land. At one time or other, Hittites, Assyrians, Phrygians, Seleucids, and others ruled. Armenian kings were only part of a long line of sovereigns. If modern-day countries were to be created on the basis of past kingship, many would have claim to the lands called Armenian. -9- Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Louisville University Armenians claim lands that Armenian kings seized from earlier kings by military conquest. In effect, Armenian Nationalists contend that this was “Armenia” because it was taken by force from others. Apply the same standard to the Ottomans: Armenian kings took the land from other kings. kings. New conquerors (Mongols, Seljuks, Safavids) took the land from Armenian The Ottomans took the land from them. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA If a region belongs to one group whose rulers took it from others, then the land, including “Armenia,” was Turkish, the final conquerors. - 10 - The Original People There is a more important question: Does kingship mean that lands should belong to those of the same ethnic group as the king? It might be significant for the historical argument if the people of the Armenian kingdoms had been ethnically Armenian. But no serious scholar contends that the population was solely, or even mainly, Armenian. In ancient times, “Greater Armenia” contained Kurds, Assyrians, Hittites, Medes, and any number of other peoples, in addition to Armenians. Cilicia (“Lesser Armenia”) was home to Arabs, Greeks, Turks, Armenians, and others, even some Crusaders. All of these justifications, very selectively drawn from history, are absurd. Those people whose souls were supposedly Armenian wanted nothing to do with an Armenia. What should matter is self-identification, not imagined history. How can the situation a thousand years ago be more important than the identities and rights of people in 1914, or today? Religion In the nineteenth and early twentieth centuries, one of the main reasons offered for why an Armenia should be created was religious, so-called “Christian Brotherhood.” The appeal to common Christianity was much seen in the past. It is less prominent today, but still has major influence. Church leaders and religious organizations routinely make statements in support of Armenian nationalist claims. Even the pope weighs in, although it can be assumed he knows little of Middle Eastern history. It is often stated that “Armenia was the first Christian Nation,” as if this was an important factor in creating an Armenian state. Obviously, the religious beliefs of people more than 1,500 years ago should have nothing to do with modern politics. However, the argument from Christian identity still appears today, and is worth considering. Actually, Armenians were not the first Christian people; Rather, Armenia was ruled by the first king who decided his state was Christian (by tradition in 301). It was to be some time before the Armenians were Christians. In 301, the people of large aeas of the Eastern Roman Empire already were Christian--Constantinople, Southern Anatolia, Eastern Greece, North Africa, Egypt, Palestine, etc. These people had become Christian long before the Armenians. Armenians were not the first Christian people–they were those with the first Christian king. - 11 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA In fact, no one knows how ancient peoples identified themselves, or even if they had any group identity beyond their villages. And peoples changed their religions, language, and identities throughout history. In the face of this historical reality, Armenian nationalists fall back on belief, not facts. They assert that the people may have changed their allegiances, become Turks, Kurds, Persians, or Greeks, but they were always Armenians. They were Armenian in their blood or in their souls, no matter what they believed they were. This should be identified for what it is—racism. It is worth noting that conversion to Christianity was forced upon the Armenians by their king. Indeed, the declaration for Christianity sparked a civil war among the Armenians of the time. The Ottomans, by comparison, did not force the Armenians to convert. If they had, there would be no Armenians. Imperialism In late Ottoman times, the force behind the attempted creation of an Armenia was imperialism—there should be an Armenia because Europeans wanted one. In the face of the fact that neither the Ottoman government nor the majority of the population wanted an “Armenia,” the only way to create one was through European military force and threat of war. The Hunchak rebels attacked Muslims, expecting that Muslim reprisals would draw European intervention. The Dashnak rebels allied with Russia in World War, in the mistaken belief that the Russians would create Armenia. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA After WWI, Armenians demanded a state because they had sided with Britain, France, and Russia in the war. They bombarded the Paris Peace Conference with statements on how Armenians had aided the Allies. Their argument was simple: No matter any other factors, a state should be given to Armenians as a reward for helping the Allies against the Ottomans. Today, these admissions that Armenians took up arms against their government and the majority of its people have been conveniently forgotten. Instead, it is alleged that the Turks attacked completely innocent people, and Armenians only defended themselves. Thus there was no justification for the relocations. But the statements of Armenians, as well as the facts of history, prove that the Ottomans had reason to fear Armenian rebellion. The goal of Armenian nationalists has always been to create an Armenian state in Eastern Anatolia. When it appeared the Allies would grant their wishes, they admitted their treason against the Ottoman Empire. When that did not work, they changed tactics. But Armenian leaders’ own statements demonstrate that the Ottomans were right to fear. Population The most justifiable reason for the creation of an Armenian state would have been that the people of the intended state were Armenian. The problem was that this was not true. As Map Three demonstrates, Armenians were a distinct minority in every province of the Ottoman Empire. The solution was to create false population statistics. The figures on Armenian population that were most influential in their time, and still appear today, were the so-called “Armenian Patriarchate Statistics.” (Table One). They were supposedly drawn from the records (such as baptismal records) of the Armenian Patriarchate in Istanbul. They were a complete deception; there were no such records kept in the Patriarchate. The Patriarchate Statistics first appeared in a book published in Paris in 1912. The author used a pseudonym, Marcel Léart, but was really Krikor Zohrab, an Armenian politician and revolutionary sympathizer. - 12 - *Nestorians, Jacobites, Chaldeans Source: Population Arménienne de la Turquie avant la Guerre, Statistiques établis par la Patriarcat, Arménien de Constantinople, Paris: 1920. In presenting false statistics, Armenian nationalists depended on the ignorance of the European and American publics, who had no knowledge of actual population data. Some indication of the absurdity of the “patriarchate” figures are noted in bold in the table: There supposedly were more ethnic Turks in Van and Bitlis provinces than “sedentary Kurds,” nonsense that is as true today as it was in 1912. And the sedentary Kurds in fact vastly outnumbered the nomadic Kurds, not the opposite. No contempo- 13 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Table One. “Patriarchate Statistics”: Population of the “Six Vilâyets” in 1912. rary European observer denied this. Nor did contemporary observers support the idea that Armenians made up the majority in Van and Bitlis. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Even after diminishing the real Muslim population by more than half and greatly increasing the Armenian population, Zohrab could not make the Armenians a majority. He therefore artificially divided the Muslims into ethnic groups to prove that Armenians were the largest group. The division of populations in the statistics was an impossibility that proved the figures were a deception. How could the creator of the Patriarchate Statistics have known the numbers in the ethnic groups of the population? He could not. The only real population counts in the Ottoman Empire were those taken by the Ottoman government. They counted population by religion (the Ottoman millet system), not ethnic group or mother tongue. These indicated quite different numbers than those supposedly provided by the Patriarchate. Table Two compares the Muslims (1) and Armenians in the Patriarchate Statistics with the actual numbers. “Genocide” Any impartial and rational analysis demonstrates that, demographically, Armenians were a distinct minority in the Ottoman lands that were claimed by the Armenian nationalists. Armenians likely had never been a majority in the history of all the lands they claimed. In the twenty-first century, the land the nationalists claim in Turkey is overwhelmingly Muslim, as it was before World War I. Indeed, if all the Armenians in the world were to move to Eastern Anatolia, Turks and Kurds would still outnumber them two to one. Despite the failure of all their previous stratagems, Armenian nationalists still made their claims. Their weapon was the allegation of genocide committed by Turks in World War I. They advanced a three-point agenda: Turkey is to recognize a “genocide of the Armenians.” Turkey is to pay sizeable reparations. - 14 - The strategy was not a new one: Armenian representatives at the Paris Peace Conference were already asking that an Armenia be created as a way to punish the Turks for daring to fight the Allies and the Armenians. Today’s Armenian nationalists recognized that they would never achieve their goal unless Turkey first “admitted” the crime. They therefore marshalled genocide statements from parliaments, legislatures, civic groups, and churches, none of which bothered to study the history. Until Turkey’s accession to the European Union did not look impossible, or even desirable, they attempted to make genocide recognition as a condition for Turkey’s acceptance into the EU. It is not the purpose of this presentation to consider the issue of genocide, an allegation based on deficient and self-serving definitions, historical inaccuracy, politics, and prejudice. Claims of genocide, however, should be recognized as the most recent in a long tradition of Armenian nationalism. For more than a century, Armenian nationalists have used any argument and solicited any support in order to gain an Armenia. Then and now, they have ignored the basic demographic reality: Most of the people living in their “Armenia” had no wish to be ruled by Armenians or to be included in an Armenian state. Endnotes (1) Those listed in the Patriarchate Statistics that were counted as Muslim in the Ottoman statistics. The Ottomans included groups such as Yezidis as Muslim. Ottoman population figures (corrected) are from Justin McCarthy, Muslims and Minorities, New York: New York University Press, 1983, p. 112. - 15 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Turkey is to cede Eastern Anatolia to the Armenian Republic - 16 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA ERMENİ TAZMİNAT TALEPLERİNE KARŞI - ADİL HAFIZA ÇAĞRISI Pulat TACAR Ermeni diyasporası ve Ermenistan Cumhuriyeti yetkilileri, 1915 döneminde, Osmanlı Devletinde vuku bulan elim olayların Osmanlı Ermenilerine karşı işlenmiş olan soykırımı suçu olduğunu iddia ediyorlar. Bunlar, Türkiye Cumhuriyetinin hukuksal dayanağı bulunmayan bu sanal iddiayı- tartışılmaz bir “tarihsel gerçek” olarak tartışılmadan tanımasını ve bunun hukuksal sonuçlarına katlanmasını bekliyorlar. O dönemde yüz binlerce Osmanlı vatandaşının, tehcir, iç çatışma veya yabancı ordularla savaş sonucunda hayatlarını kaybettikleri, evlerini, mallarını yitirdikleri kimse tarafından yadsınmıyor. Ülke içi çatışmalarda Ermeni olmayan Türk, Kürt ve diğer Osmanlı vatandaşları da Ermeni komitacıların vahşetinden büyük zararlar gördüler. Osmanlı yasalarına göre tehcir sırasında Osmanlı Ermenilerine suç işleyenler cezalandırıldı (1). O dönemde yaşanan karşılıklı katliamlar hakkında pek çok örnek vermek mümkün. İlk akla gelen Prof. Justin Mc.Carthy ve arkadaşları tarafından kitabı yazılan Nisan 1915 Van ayaklanmasıdır. Bu kitabı okumak bile, Sn Profesör Ahmet Davutoğlu’nun adil hafıza çağrısının nedenini ve gerekçesini anlamak için yeterlidir. Sorunun hukuksal yanına bakarsak, soykırımı suçu hukuksal bir kavramdır. Uluslararası Adalet Divanı, 5 Şubat 2015 tarihli Hırvatistan-Sırbistan davasında, Soykırımı Sözleşmesinde kayıtlı fiillerden biri (latincesi actus reus) de olsa (2), bir cürümün, «soykırımı işleme özel kastı ile” (latincesi: dolus specialis)işlenmesi halinde; bu kasıt en ufak bir kuşkuya meydan vermeyecek şekilde isbatlanmadığı takdirde soykırımı sayılamaz kararını vermiştir. 1915 dönemde yaşanan trajedinin hukuksal nedenlerle soykırımı sayılamayacağını anlamaya başlayan Ermeni militanlar - bazı uluslararası hukukçuların da yol - 17 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Emekli Büyükelçi göstermesi ile “o olaylar, hukuksal bağlamda soykırımı sayılmasa bile, siyasal açıdan veya sonuçları bakımından soykırımıdır” söylemine sarılmağa başladılar. Şimdi bu sanal iddialarına siyasetçilerden veya tarihçilerden destek arıyorlar. Bunu yaparken, tarih ve hukuk arasındaki farkı yok sayıyorlar.. Bu konuda Istanbullu tanınmış tarihçi Stefan Yerasimos şöyle yazmıştı: “Tarih, olayları belli bir neden- sonuç ilişkisi içinde anlatan, herkesin hukuki ya da hukukvari argümantasyonuna uygun düşecek kanıtları çekip çıkardığı bir bilgi-belge ambarı olarak kullanılmak isteniyor; böylece, tarih hukukun tutsağı oluyor.... Hukukun amacı bir şeyi kanıtlamak, tarihin amacı ise izah etmektir. Hukuk yargılar, oysa tarih değer yargısından uzak durur........Kavram kargaşasından kurtulmak için yapılacak ilk iş, tarihsel düşünce sistemini hukuksal düşünce sisteminden ayırmaktır....” (3). Bu nedenle, tarihte vuku bulmuş, suç unsuru taşıdığı ileri sürülen eylemlerin uluslararası ceza hukukunda yerinin ne olduğu ve nasıl nitelendirilmesi gerektiği konusu, tarihçilerin değil, yetkili yargı organlarının sorumluluğuna terk edilmelidir. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ermeni Militanlar, Tanıma Değil, Tazminat İstiyorlar; Soykırımı İddiası Bahanedir Aslında, Ermeni militanların, gayet açıkça söyledikleri ve yazdıkları gibi, sanal soykırım iddialarının Türkiye tarafından kabulünü beklemiyorlar; asıl amaçları, Türkiye’den tazminat koparmak . “Almanlar Yahudilere soykırımı yaptılar, tazminat ödediler, Türkler de bize ödesinler” düşüncesi. Bunlara göre, Ermenilere karşı işlenmiş olan soykırımı suçu, tartışılmaz bir gerçek olduğuna göre, Türkiye Cumhuriyeti bunun sonuçlarına katlanmak zorundaymış. “Sonuçlara katlanma” terimi, her şeyden önce Ermenilerin ardıllarına mal iadesi yapılması veya tazminat ödenmesi anlamına geliyor. Ayrıca, kimi militan Ermeniler Batı Ermenistan diye adlandırdıkları Türkiye Cumhuriyetinin Doğu illerinden toprak da talep ediyorlar. Bu alanda, Ermenistan Hükumetinin bazı üyeleri Ermeni diyasporası ile, iyi polis-kötü polis oyunu oynuyor ve dış görünüşlerini kamufle etme çabasına giriyorlar. Ermenilerin Tazminat Sağlama Girişimleri (4) Ermenilerin tazminat sağlama konusundaki girişimleri yeni değil . Önce, Kaliforniya Medeni Hukuku Usul Yasasının Eyalet Meclisince değişmesini sağladılar ve Ermeni talepleri için zaman aşımı süresini uzattılar. Sonra Fransız AXA (5) ve New York Sigorta (6) Şirketlerine şantaj yaparak toplam 37, 5 milyon dolar sızdırdılar. Bu paraların büyük bölümü avukatların hesabında eridi; skandal ortaya çıktı; avukatlar birbirlerine düştüler ve karşılıklı davalı oldular; özetle bir uluslararası rezalete imza attılar. Alman Münih Reassürans Ermenilerin şantajlarına boyun eğmedi ve ABD’de uzun bir hukuk mücadelesi sonunda davasını kazandı. Ama bu dava süreci bize mili- 18 - tan Ermenilerin -bazı yargıçları şantaj, tehdit ve çıkar sağlayarak elde etme-alanında her ahlak dışı yolu deneyebildiklerini kanıtladı (7). Ermenilerin avukatları, Kaliforniya’da on bin Ermeni adına, (eski Norwich Union ve Commercial Union şirketlerini devralan) Aviva şirketine dava açtılar, 26 milyon telep ettiler, ancak sonuç. alamadılar (8). 2006 yılında Varujan Değirmenciyan ve diğer ABD’li Ermeniler tarafından Alman Deutsche Bank’a ve Dresdner Bank’a, avukatları MarkGeragos ve Kabateck tarafından açılmış olan bir davada (9) Alman Bankalarına 1915 yılından önce aileleri tarafından tevdi edilmiş olan ve daha sonra Türk Hükumeti tarafından “yağmalandığını” iddia ettikleri Ermeni mallarının satışından sağlanarak o bankalara yatırılmış bulunduğunu iddia ettikleri 7 milyon doların kendilerine ödenmesini talep ettiler. Ermeniler ABD’de açtıkları bu davayı da kaybettiler. Tahmin olunabileceği gibi, bütün bu süreçlerde ceplerini dolduranlar Ermenilerin avukatları oluyor. Kozan’daki Manastır Hakkında Anayasa Mahkemesine Başvuru; Ermeniler, son olarak, Türkiye’deki avukatları vasıtası ile, Kozan’daki bir Manastır’ın, sahibine veya Katolikosluğa devri için T.C. Anayasa Mahkemesinde dava açtıklarını ABD’de yaptıkları bir basın toplantısı ile açıkladılar. Anayasa Mahkemesi ulusal yargı yollarının tüketilmemiş bulunması gerekçesi ile bu davayı büyük olasılıkla reddedecektir. Avukatlar bunu bilmez olur mu? Biliyorlardır tabii. Ancak, davayı aynı gerekçe ile reddedeceğini bildikleri AİHM’e taşımak istiyorlar. Amaçları siyasal propaganda, Türkiye’ye dışarıdan yapılacak baskılarla sonuç alacaklarını sanıyorlar. Bu girişimlerinin istediklerinin tam aksi sonuçları olduğunu idrak edemiyorlar. Türkiye’den Talep Edilen Tazminatın Miktarı: Ermeniler Türkiye’den talep ettikleri tazminatın adını ve miktarını tespit eden bir rapor da yazdırmışlar. Daşnaksutyun örgütü tarafından finanse edilen, “Ermeni Soykırımı Tazminatları İnceleme Grubu”(AGRSG) tarafından yazılan ve Eylül 2014’te yayımlanan “Ermeni Soykırımına İlişkin Tazminat Sorunu-Adalet Yoluyla Çözüm” başlıklı bu raporu ABD’de Worchester Üniversitesinden Heny C. Theriault (13) Başkanlığında, bir heyet yazmış. Raporda Ermeni soykırımının 1915-1918 ile 1919-1923 tarihleri arasında iki safhada uygulamaya konulduğu, Osmanlı ve Rus Ermenilerine zarar verildiği ileri sürülüyor. Sonuç olarak, soykırımı suçundan görülen - 19 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Yine, ABD ‘de yaşayan Ermeniler, avukatları vasıtası ile Türkiye Cumhuriyetine, T.C.Merkez Bankası ile Türkiye Ziraat Bankasına da dava açtılar ve tazminat talebinde bulundular (10) (11) (12). Davacılar, Türkiye’nin ve davalı bankaların, uluslararası hukuka, uluslararası anlaşmalara ve Türk hukukuna aykırı olarak haksız kazanç elde ettiğini, insan hakları ihlali yaptığını iddia ettiler Türkiye, bu davada (diğer avukatlar meyanında) Günay Evinç adında çok yetenekli Türk asıllı ABD vatandaşı bir hukukçu tarafından savunuldu; sonunda ABD Federal yargıcı Dolly M. Gee, 26 Mart 2013 tarihinde bu davaları da reddetti. zararların onarılması için el konulan malların iadesi veya iade edilemeyen mallar için tazminat ödenmesi; tazminatın, mağdurların yaşamasını sağlayacak önlemlerle takviyesi isteniyor. Uluslararası hukukun Ermeni dosyası ile ilgili “zararın telafisi” kuralları çerçevesinde toprak iadesi de öngörülüyor. Raporda, ABD Başkanı Wilson Hakemliği Kararlarının, yürürlüğe girmemiş bulunan Sevres Anlaşmasına göre öndegelimi bulunduğu, bu kararların bugün için de bağlayıcı olduğu ileri sürülüyor; “Wilson Ermenistanı”nın işgalinin Türkiye’nin uluslararası yükümlülüklerinin ihlali olduğu söyleniyor. Sonuçta Türkler ve Ermenilerin ve tarafsız kişilerin katılacağı bir “Ermeni Soykırımı Gerçekler ve Zararın Tazmini Komisyonu” AGTRC kurulması öneriliyor. Sanki Türkiye Ermenistan’a karşı giriştiği bir savaşı kaybetmiş de, tazminat ödeyecek havasındalar. Bu ayrıntıları, militan Ermenilerin ne gibi bir sanal alemde veya rüya dünyasında yaşadıklarını anlatmak için verdim. Devam edeyim: Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Raporda, kapsamlı bir Onarım Paketi bağlamında şu öneriler yapılmış: 1) Tanıma, Özür Dileme, Eğitim ve Anma; 2) Ermenilerin ve Ermenistan’ın desteklenmesi; 3) Türkiye’de bulunan Ermeniler ve Türk olmayan tüm grupların rehabilitasyonu; 4) Mal iadesi, Ölenlere mağdurlara ve malına el konulanlara tazminat verilmesi. Tazminat konusunda ABD’deki geçmiş bazı uygulamalardan hareket ederek ayrıntılı hesaplamalar yapılmış: ABD Hayat Sigortası Şirketlerinin ve ABD İşçi Bürosunun olası getiri ve enflasyon hesapları da göz önünde tutularak Türkiye’nin ödemesi gereken meblağ 70.030.167, 080 dolar olarak hesaplanmış. Bir başka hesaplama biçimi de 1919 Paris Barış Konferansında uygulanan yöntem; o dönemdeki rakamlar New York Hayat Sigortası hesaplama biçimi ile 2014 yılına uyarlandığı takdirde, yaklaşık 41.500.000.000 dolara ulaşılmaktaymış. Buna enflasyon kaybı eklenince 87.120.217.000 dolara varılıyormuş. Buna soykırımının ikinci bölümünü teşkil eden 1919-1923 kayıpları da eklenince toplam 104.544.260.400 dolar tazminat istenmesi gerekiyormuş (14). Kimi Ermeniler bu taleplerini Türkiye’yi ziyaretlerinde bile dillendiriyorlar. Ülkemizde, Ermeni iddiaları konusunda farklı düşünenlerin alınmadığı pek çok toplantı yapılıyor.Çok sayıda yayın var. Yurt dışında muazzam bir Ermeni finansmanı ile yayımlanan her kitap Türkçe’ye tercüme ediliyor; bunları Türkiye’de kitapçılarda satın almak mümkün Ermeni görüşlerine aykırı düşünceleri ve verileri Fransa’da, başka Avrupa ülkelerinde ABD Üniversitelerinde ve tabii Ermenistan’da açıklamak yasak. İsviçre Dr. Doğu Perinçek’i Ermeni iddialarının uluslararası bir yalan olduğunu söylediği için mahkum etti. Bu mahkumiyet AHM tarafından iptal olundu. Ermeni militanlar, tazminat dışında irili ufaklı sınır değişikliği yapılmasını, örneğin, en azından: Ağrı Dağının Ermenistan’a bakan yüzünün Ermenistan’a verilmesini, Ani harabelerinin Ermenistan’a iadesini de talep ediyorlar. Bu alanda diyaspora Ermenileri ve Ermenistan Hükumeti iyi polis-kötü polis oyunu oynuyor; kimileri “toprak talebimiz yoktur” diyor, kimileri “var”. - 20 - Devletin Haksız Fiil ile Verdiği Zarar Konusundaki Sorumluluğu İlkesi Ermeniler ve kendilerini destekleyenler, tazminat taleplerinin hukuksal dayanağını şöyle açıklıyorlar: Bir Devletin görevlileri, haksız fiilleri ile bir zarar oluşturursa, uluslararası hukuka göre, o devlet bunu tazmin ile mükelleftir .Uluslararası Hukuk Komisyonu 2001 yılında 53. oturumunda Uluslararası Haksız Fiillerin Oluşturduğu Zararlar Hakkındaki Sorumluluk Konusunda bir Sözleşme taslağını kabul etmişti. Bu taslak henüz Anlaşma haline dönüşmemiştir. Gene de hukukun genel ilkelerine göre, haksız fiil ile bir başkasına zarar veren bunu tazmin etmekle mükelleftir. Ermenilere göre, Osmanlı Devleti döneminde Osmanlı Ermenilerine yapılan haksız fiillerle verilen zararların tazmini konusunda, Osmanlı Devletinin ardılı olan Türkiye Cumhuriyeti sorumludur. Türkiye’nin Rusya ve Ermenistan ile akdettiği Moskova ve Kars Anlaşmaları, Fransa ile yaptığı Ankara Anlaşması, Lozan Anlaşması ve ABD ile akdettiği 24 Aralık 1923 ve 1934 Tazminat Anlaşmaları, bunları akdeden Devletler açısından, Devletin tazminat konusundaki sorumluluğunu nihai olarak çözüme bağlayan özel anlaşmalardır. Türkiye ABD ile yaptığı anlaşma gereğince 2. Dünya Savaşının ortalarına kadar ABD’ye borcunu ödemiştir (15). ABD ile yapılan anlaşma, Ermeni asıllılar dahil, ABD’nin Türkiye Cumhuriyetinden bu alanda hiç bir tazminat talebi kalmadığını hükme bağlamıştır (16). Doğal olarak, militan Ermeniler, yukarıda saydığımız özel anlaşmalardan ya hiç bahsetmezler ya da bunları tutarsız bahanelerle yok saymaya yeltenirler. Ermenilerin Tazminat Talebini Hukuksal Temele Dayandırma Arayışları Gerek Ermeni diyasporasının, gerek Ermeni kilisesinin, gerek Ermenistan Cumhuriyetinin tazminat taleplerini hukuksal temele dayandırma alanında pek çok hukuksal danışma çalışması olmuştur. Ancak, bu çalışmaların hemen hepsi, Ermeniler açısından, düş kırıklığı sonucunu vermiştir (17). Bu çalışmalar hakkında son bir örnek vermekle yetineceğim: Şubat 2012’de Lübnan’da, Antelias’ta Ermeni Kilikya Katolikosluğu tarafından “Ermeni soykırımı: Tanıma’dan Onarım’a” başlıklı bir konferans düzenlendi (18). Bu konferansta ileri sürülen görüşlerin büyük çoğunluğu Ermenilerin tazminat sağlama çabalarının hukuksal alanda başarı sağlayamayacağını gösteriyor. Ayrıntısını bu konuyla ilgili çeşitli makalelerimizde verdiğimiz görüşlerin bir bölümüne örnek olarak kısaca değinelim: - 21 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ancak, Ermeniler bu konuda bile aldatma taktiği uygulamaya çalışıyorlar. Zira sözünü ettiğim Anlaşma taslağının 55.maddesine göre, ihtilaflı konuda yapılmış bir özel anlaşma (lex specialis) var ise, -yani uyuşmazlık veya zarar bir özel anlaşma ile çözüme bağlanmış ise- bu özel anlaşma hükümleri, genel ilkenin önüne geçer. Ermenilerin varlığı çoktan sona ermiş olan Osmanlı Devletinden taleplerinin meşru olup olmadığı tartışmasını pratik sonuçları yoktur; bu olsa olsa ilgi çekici bir entellektüel temrin sayılabilir.( Patrick Duberry ) Uluslararası Ceza Divanı Ermeni tazminat taleplerini ele alma konusunda uygun merci değildir; Divan 2002 yılında yürürlüğe girmesinden önce vuku bulan herhangi bir cürüm konusunda yetkili değildir; ...ancak, soykırımı suçunun olmazsa olmaz koşulu olan özel kastın ve suçun merkezden planlanmış olduğu gibi hususların ispatı mümkün değildir; bu durum açılacak davaların başarı şansını zayıflatır; günümüzün uluslararası hukuku geçmişte değil, günümüzde işlenen soykırım suçları ile ilgilenmektedir; bu itibarla eskiden işlenmiş suçlar hakkında açılacak davalardan fazla bir şey beklenemez. (Dow Jacobs) 1948 Soykırımı Sözleşmesi geriye doğru yürütülemez; (Marco Roscini) Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Mal iadesi, geniş anlamda tazminat kavramının içerdiği seçeneklerinden sadece biridir.Diğer seçenekler arasında Ermenilerin “gerçeğe ulaşma hakkı” bulunmaktadır. Türkiye’deki siyasal ve toplumsal gelişmeler, müzakere edilerek bulunacak bir çözümün sadece Ermenilere değil, Türkler açısından da yararlı olacağını ortaya çıkarmaktadır. (Richard Wilson) Ermeniler tazminat sağlama konusunda yabancı ülke mahkemelerinde açacakları davalardan bir sonuç sağlayamazlar;bu durumda ius humantatus yani insancıl hukuk devreye sokulabilir; uluslararası hukuk alanındaki gelişmeler insan haklarını korumaya yönelik olarak gelişmektedir; hukuk dışında “ahlaksal veya siyasal mülahazaların” bu gibi durumlarda başarı şansı bulunabilir.Uluslararası hukuk bir ülke mahkemesinin bir başka Devleti yargılama yetkisi bulunmadığına işaret etmektedir. (Marc Brus) Anılan konferansta, Taner Akçam emval-i metruke sorunsalına değinmiş, bunların satışından sağlanan fonların Hazineye devredildiğini ancak bu fonların sahiplerine ödenmesini Devletin engellediğini; 1923 Lozan Anlaşmasının mezkur iadeyi öngördüğünü, ancak bu yükümlülüğün de karmaşık hukuksal engeller konularak yerine getirilmediğini, bu durumda mahalli Türk yargısının, - çıkarılan sürekli engellere rağmen- Ermeni taleplerinin dermeyan edilebileceği hukuksal yol olduğunu belirtmiştir. Sait Çetinoğlu ise soykırım dönemi sonrası istimlakleri ele almış, gayrimüslim vakıflarla ilgili gelişmeleri anlatmış, bu alanda AİHM’de alınan kararları irdelemiş, 1936 kararnamesi hakkında bilgi vermiştir. “Bağışlama” sorunsalı ile “uluslararası hukukta af ” hukuku askıya alan araçlardır ve bir süre sonra uluslararası hukukun araçları haline gelmişlerdir. Önemli olan mağdur ve eylemci barışmanın sağlanmasıdır. (Gabriele Della Morte) Toplu tazminat ödenmesi ile bireysel onarım sağlanması farklı hukuksal süreçlerdir. Ermenilerin talepleri kişisel mala ilişkindir. Bu talepler meşru olabilir, ancak yanlışlıkla Ermeni soykırımı tazminat davası olarak tanıtılıyorlar. Oysa pazarlık sonucu sağlanacak bir tazminat Ermeni soykırımı eyleminin verdiği zararın karşılığı değildir; sigorta şirketlerinin, vecibeleri ya da istimlak edilen mallara ilişkindir. - 22 - Uluslararası hukuk sistemi toplu haklara değil, bireysel haklara istinat emektedir ve bugüne kadar ileri sürülen Ermeni tazminat taleplerinin çerçevesi bu taleplerin karşılanması açısından yetersizdir.(Henry Theriault) Aslında Ermenileri hukuksal açıdan cesaretsizlendirmesi gereken bu görüşlerin sahibinin, biraz önce değindiğim Daşnaksutyun tarafından yazdırılmış raporu kaleme alan “Ermeni Soykırımı Tazminatları İnceleme Grubu” (AGRSG)nun başkanı olduğunu da belirteyim. Çıkar sağlanan insan görüşlerini nasıl değiştiriyor? Onarıcı Adalet Çerçevesinde İleri Sürülecek Talepler Aslında, militan Ermeniler de Türkiye’den tazminat alamayacaklarını bilmiyor değiller. Biliyorlar; ama, “Ermenilerin iyi pazarlık yapan tüccar olduklarını” vurgulayarak, biraz önce değindiğim taleplerinin pazarlık başlangıcı olarak ileri sürdüklerini söylüyorlar. Amaçları, hukuken sağlayamayacakları tazminatı, belki hukuk değil, ama kendilerine göre adalete uygun bir onarıcı adalet (19) başlığı altında üzerinde pazarlık yapılarak uzlaşılacak- bir alel hesap ödeme olarak sağlayabilmektir. Ermeni-Türk ilişkileri konusunda dile getirilmek istenen onarıcı adalet sigorta hukukunda Almanca:”kulanz”, İspanyolca: “buona voluntad”, İngilizce “obligness” kavramına benzer; dilimizde”cemile kabilinden ödeme” şekline dönüştürülmüş olarak karşımıza çıkar. Onarıcı adalet talebi Ermenistan Cumhurbaşkanı Sarkisyan’ın tarafından 2015 anma törenlerinin amacına değinen bir konuşmada da dile getirildi. Türkiye’de Profesör Turhan Tarhanlı bu alanda çeşitli makaleler yazdı. Günümüzde onarıcı adalet talebinde bulunanlar, Devletin politik bir jest yaparak, “cemile” mekanizmasını harekete geçirmesini ve jest yapmasını bekliyorlar. Bu jest -büyük ölçüde- kamu kaynaklarının devreye sokulması ile finanse edilir. Ancak, nasafet (hakçalık) düşüncesini harekete geçirmek isteyenlerin psikolojik alt yapısında uzlaşma, karşılıklılık beklentisi vardır. Militanların ve sivri uçların gerginliği arttırmak için sürekli fırsat kolladığı bir ortam, onarıcı adalet adımlarını geciktirir, hatta engeller. Bu itibarla onarıcı adalet taleplerini dile getirenlerin, bunun uygulanabileceği müsait ortamı öncelikle sağlamaları beklenir. Terk Edilmiş Mallar Konusu Osmanlı ülkesinde terk edilen mallar konusu Lozan Antlaşması ile nihai sonuca bağlanmıştır; bu düzenleme de uluslararası hukuk çerçevesinde yapılmış olup, ihtilafa özel çözüm getiren bir anlaşma olarak, diğer anlaşmalar karşısında uygulama önde gelimine sahiptir (20). - 23 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Onarıcı adalet mağdurun maruz kaldığı zararın olanaklar ölçüsünde giderilmesine öncelik verilmesini öngören bir kavramdır. Amaç, failin, mağdurun uğradığı zararı anlamaya ve gidermeye özendirilmesidir. Nihayet, Türkiye’de bulunan taşınır, taşınmaz mallar konusundaki iyelik taleplerine ilişkin davaları görme yetkisi Türk mahkemelerine aittir. İstimlak dahil, iyelik konusunda talebi bulunanlar, davalarını Türkiye’de açmak durumundadırlar. Bu alanda dava açıp kazanan Ermeni asıllı kişiler de vardır (21). Ayrıca, Türkiye Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin (AİHM) yetkisini de tanıdığından, Türk Mahkemelerinden sonuç alamayanlar, davalarını, iyelik haklarının ihlal edildiği gerekçesi ile AİHM’ne taşıyabilirler. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA İki Fransız Vatandaşı Ermeninin Avrupa Birliği Adalet Divanında Açtığı Davanın Reddi Son olarak Avrupa Birliği Adalet Divanının Ermeni soykırımının tanınması ile Türkiye’nin Avrupa Birliğine üyeliği arasında bağlantı kurmak isteyen Ermenilerin taleplerinin reddi konusuna da değineceğiz. Avrupa Birliği Helsinki’de 10/11 Aralık 1999 tarihinde yapılan Konsey toplantısında Türkiye’nin üye adaylığı statüsünü resmen kabul etti ve üyelik müzakerelerinin başlamasına karar verdi. Fransız vatandaşı Gregoire Krikorian ile Suzanne Krikorian ve Avrupa-Ermenistan Derneği, Türkiye’nin 1915 soykırımını tanımamasına rağmen aday statüsüne kavuşmasının kendilerine zarar verdiğini belirterek, Avrupa Birliğinin Lüksemburg’daki Adalet Divanı nezdinde 9 Ekim 2003 tarihinde zararlarının tazminini talep eden bir dava açtılar. Bu dava Divanın bidayet mahkemesi tarafından 17Aralık 2003 tarihinde dayanaktan külliyen yoksun olduğu gerekçesi ile reddedildi. Davacılar red kararını 16 Ocak 2004 tarihinde Divanın üst kuruluna taşıdılar. Davacılar açtıkları davada gerekçe olarak, Avrupa Parlamentosunun 17 Haziran 1987 tarihli kararı ile1915 Ermeni soykırımını tanıdığını, kararda Türkiye’nin Ermeni soykırımını kabul etmemesinin AB üyeliğine kesin bir engel teşkil edeceğinin kayıtlı olduğunu, AB Konseyinin Türkiye’nin üyelik talebini soykırımını tanıma koşuluna bağlı tutması gerekirken bunu yapmadığını, bu nedenle kendilerinin temel haklarının çiğnendiğini ileri sürdüler. Dava sonucunda AB Adalet Divanı, 13 Eylül 2004 tarihinde Parlamentonun, Konseyin ve Komisyonun mahkum olmasını talep eden başvurusunu reddetmiş ve dava giderlerini davacılara yüklemiştir. Avrupa Parlamentosunun 1915 Nisan ayında aldığı karar muvacehesinde mahkemenin kararın gerekçesi önemlidir ve çok özetle şöyledir:”Türkiye’nin AB üyeliği adaylığının kabulü Avrupa Birliği Konseyinin aldığı bir karardır. Konsey, Parlamenton verdiği karar tazminat hakkı doğurmaz. Türkiye’ye adaylık statüsünün tanınması Topluluk hukukunun hiç bir kuralına aykırı değildir. Avrupa Parlamentosunun 1987 yılında aldığı karar, tümüyle politik niteliklidir; Bu karar Avrupa Topluluğu kurumlarına hiç bir sorumluluk yüklemez. Bu nedenle davayı açanlar hukuken meşru bir beklenti içinde olamazlar. Avrupa Parlamentosunun 1987 yılında aldığı karar ilke olarak bağlayıcı değildir; Avrupa Parlamentosunun kararının incelenmesi, 1915-1917 olayları hakkında siyasal nitelikli görüş içerdiğini göstermektedir. Mahkeme, Avrupa Parlamentosunun 1987 kararının siyasal nitelikli bir bildiri olduğu, bu hali ile hukuken uygulanması zorunlu bir sonuç doğurmadığı değerlendirmesini yapmıştır. Davacılar, temel haklarının ihlal edildiğini kanıtlayamamışlardır.” - 24 - Adil Hafıza Çabası ile Uzlaşma Arama Şimdiye kadar anlattıklarımız, militan Ermenilerin ve onları destekleyenlerin, Türkiye’den tazminat koparma konusunda hukuksal bağlamda hiç bir sonuç alamayacaklarını kanıtlamaktadır. İki ülke ve halk arasında barışma ve uzlaşma sağlanmak isteniyorsa bunun yolu, tarihte yaşananlara adil bir hafıza çerçevesinde yaklaşmaktır. Biraz önce tarih yazımının sübjektif olduğuna kısaca değindik. Tarihçi, geçmiş hakkında araştırma yapan ve bulgularını sunan - ama bunu yaparken kendi çağında yaşayan ve o çağın değerlerinin büyütecinde -farklı bir değerler sisteminin yaşandığı - geçmiş dönemi irdeleyen bir bilim insanıdır Ünlü Fransız toplum bilimci, filozof Raymond Aron, geçmişin “olması beklenen hali” ile, gerçekteki durum arasında fark olduğunun altını çizmişti. Zira, geçmişi etkileyen ekonomik, toplumsal, hukuksal ve dinsel öğeler farklıdır. Tarihçi araştırmasına bembeyaz bir sahife ile başlamaz; neyin mümkün olup olmayacağı, neyin hangi anlama geldiği konusunda eğitiminden, birikiminden, toplumsal, dinsel ve siyasal düşüncelerinden kaynaklanan ön kabullerle yola çıkacaktır. Bu da zorunlu olarak tarihçiyi elindeki veriler ve bunların izahı ve nasıl bir araya getirilerek sunulacağı konusunda bazı seçimler yapmağa zorlar. Her seçim, tanımı ve yapısı icabı sübjektiftir. R.F. Atkinson (23), Tarih Felsefesine Giriş başlıklı kitabında, “Tarihçiler neden aralarında uzlaşamazlar? Tarih neden her dönemde yeniden yazılır”? sorularını sormuştu. Tarihçilerin anlatımlarında bir seçim yapmak zorundadırlar. Bu seçimi etkileyen ilkeler, kişiye veya zamana göre değişir ve çok farklı olabilir. Tarihçi uyacağı ilkeleri, çalışmasının başında bizzat seçmek ve koymak durumunda kalır. Bu da objektif değil, subjektif bir tarih anlatımı sürecini tetikler. İşte, Türk Ermeni ilişkilerinin tarihi ve yaşanan trajediler hakkında tarihçiler ve diğer sosyal bilimciler arasında görüş farkı bulunmasının sebebi budur. Bu nedenle, “sanal tarihsel gerçek” konusunda sonu gelmeyecek bir tartışma yerine, herkesin verilere dayanarak sunacağı -birbirinden farklı olabilecek bir bilgi değiş tokuşuna “tarihe özgürlük” başlığı altında başlanılmasını öneririz. Bu bağlamda, herkes kendi görüşünü veya yorumunu serbestçe açıklamalı, karşı tarafın görüşlerini de dinleyerek “adil bellek” arayışı içine girmeli ve geçmişten ders alarak, eskiden yapılmış hataları tekrarlamadan, belleği silme talebi de olmadan, barış içinde birlikte veya yan yana yaşanacak bir geleceğe yönelmelidir. Bu yapılamaz ise, ülkeler ve halklar arasındaki uzlaşmazlık çözülemez, ötekini, iblisleştirme süreci durmaz; kin ve nefret ateşi söndürülemez. Dipnotlar (1) Doç. Dr. Yusuf Sarınay, “Ermeni tehciri ve yargılamaları 1915-1916” “Türk Ermeni İlişkilerinin Gelişimi ve 1915 Olayları Uluslararası Sempozyumu Bildirisi. Gazi Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkilap Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi 2006; s. 263-264. Dr. Sarınay bu bilgileri, Osmanlı İçişleri Bakanlığının, Dışişleri Bakanlığına yolladığı, 19 Şubat 1916, 12 Mart 1916 ve 22 Mayıs 1916 tarihli gizli yazıların ekindeki listelere dayandırmaktadır. Osmanlı - 25 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Geçmiş hakkında seçilerek sunulacak bir kaç kanıt bizi belirli bir yöne “inanmaya” yönlendirebilir (22). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Mahkemeleri öldürme, katliam, ırza geçme, gasp, kötü muamele nedeniyle Osmanlı Ceza Yasasının 45 ve 170 maddelerinin uygulanması suretiyle 60’ı idam edilen 592 Osmanlı görevlisini mahkum etmiştir. (2) Soykırım Sözleşmesinin II. Maddesine göre bu fiiller a) Gruba mensup kişileri öldürmek; b) Gruba mensup kişilere ciddi bedensel ya da zihinsel zarar vermek; c) Grubu kısmen veya tamamen fiziki yönden yok edeceği hesaplanan koşulları bilinçli olarak dayatmak; d) Grup içinde doğumları engelleyecek koşulları dayatmak; e) Gruba mensup çocukları bir başka gruba zor kullanarak yollamak (Bu eylemler arasında zorunlu göç ettirme bulunmuyor). (3) Prof. Stephane Yerasimos’un, Türkiye Bilimler Akademisinde 20 Mayıs 2002’de yaptığı “Birinci Dünya Savaşı ve Ermeni Sorunu” başlıklı konuşması. Bu konuşmanın metni Toplumsal Tarih Dergisinin Eylül 2002 sayısında yayımlanmıştır. Soykırımı konusunun tarihçilere bırakılmaması tezini Prof. Şükrü Hanioğlu da “İşi tarihçilere bırakmamalı” başlıklı makalesinde desteklemiştir (Zaman, 20 Ocak 2005). (4)Bu konuda bakınız: Pulat Tacar, “2015’te Türkiye’nin başına Ermeni Tsunamisi çökecekmiş”, Yeni Türkiye Cilt 5, s.3629-3631. (5) AXA şirketinin başkanı Claude Bebear’a Ermenilerin binlerce mesaj yolladığı, Başkanın tehdit edildiği ve Fransız siyasal partilerinin de kendisine baskı yaptığı gazetelerde yer aldı. ABD’deki Ermeniler bu konuda kendilerine az ödeme yapılmasından şikayetçi oldular, hakça dağıtım istediklerini belirttiler. www.Armeniandiaspora.com/showthread. php?39473-ANCA-on-AXA-Settlement (6) Bunların avukatları Yagciyan, ve ortakları, Geragos ve Geragos ile Kabateck Brown Keller. 20 milyon doların bir tavan olduğu ve poliçe sahibi Ermenilerin taleplerinin bunun çok altında kaldığı, sağlanan paranın büyük bölümünün avukatlara kaldığı söylentileri çok yaygın. Kime ne kadar tazminat ödendiği belli değil. (7) Bu konuda ayrıntılar için bakınız: Pulat Tacar, a.g.m. (8) Deniz Bölükbaşı, a. g. e., s. 294. (9) Deirmendjian v. Deutsche Bank AG (2-2006cv00774) (10) Aslan Yavuz Şir, 2012; “Diaspora Ermenileri ve ABD Mahkemelerindeki Girişimleri”; Ermeni Araştırmaları Dergisi, No. 41 S. 113-140; Pulat Y. TACAR, (2011), “Türkiye’ye Karşı Hukuk Savaşı. Ermeni Asıllı ABD Vatandaşlarının ABD Mahkemelerinde Açtıkları Davalar”, Ermeni Araştırmaları Dergisi, 10 Yıl, Özel Sayı, n. 37-38. (11)The Armenian Weekly sitesinde 27 Aralık 2010 tarihinde “Dava edeceğiz “ başlığı ile yazan Geren Yegparyan adlı Ermeni ABD mahkemelerinin kendileri için çok uygun bir alan olduğunu belirtiyor, http://www.Armenianweekly. com72010/12/27/yegparian-we%e2%809911-sue/?utm (12) Garbis Davoyan, vd., Republic of Turkey, et al. Case No. CV 10-05636 DMG (SSx) 12 Temmuz 2010. (13) Henry Theriault 2012 yılında Lübnan’da yapıldığını yukarıda anlattığımız konferansta “uluslararası hukuk sisteminin toplu değil, bireysel haklara istinat ettiğini ve bugüne kadar ileri sürülen Ermeni tazminat taleplerinin karşılanması açısından yetersiz olduğunu” söyleyen kişidir. (14)Bu bilgiler, raporun özetinden alınmadır. Raporun giriş bölümünü oluşturan 21 sahifesini ya da tamamını merak edenler, internette “Resolution with Justice-Reparations of the Armenian Genocide- The Report of the Armenian Genocide Reparations Study Group” yazarak, daha ayrıntılı inceleme yapma olanağına sahiptirler. (15)Pulat Tacar and Maxime Guain, “ State Identity, Continuity and Responsibility, the Republic of Turkey and the Armenian Genocide A reply to Vahagn Avedian”, European Journal of International Law Volume 21, No. 3, Ağustos 2012, s. 834. (16) ABD ile Türkiye arasında 24 Aralık 1923’te imzalanan Tazminat Anlaşması ve1934 yılında imzalanan Ek Protokol gereğince ABD vatandaşlarına yapılan ödemeler konusu Türkiye’ye ABD’de açılabilecek davalarındüşürülmesi açısından önemlidir ((Report by Fred K. Nielsen on American-Turkish Claims Settlement Under the Agreement of December 24, 1923 and Supplemental Agreements between the United States and Turkey”: Türkiye, ABD uyrukluların Osmanlı topraklarında bıraktıkları ve el konulduğu iddia edilen alacakların veya malların karşılığının ödenmesine dair 24 Aralık 1923 tarihli Antlaşma ve onu izleyen 25 Ekim 1934 tarihli Protokol gereğince, ABD Hükümetine tazminat ve faizi dahil 899,338,09 ABD doları (son taksiti Haziran 1943 olmak üzere) ödemiştir. Bu para ABD vatandaşı olup, geçerli başvuru yapan hak sahiplerine ABD Hükümeti tarafından dağıtılmıştır. Konunun ayrıntıları, müzakereleri yürüten ABD temsilcisi Nielsen tarafından yazılan bir genel raporda kayıtlıdır. Anılan raporun ekinde yaklaşık 1900 ABD vatandaşı talep sahibinin adları ve talep ettikleri miktarlar yazılıdır. Tazminat talebi, -ABD Hükümetince- kabul edilmeyenlerin listesi de raporda verilmiştir; bu listede kayıtlı soyadlarından yaklaşık 114 Ermeni asıllı başvuru sahibi tespit ettik. Bu Anlaşma-Ermeni asıllılar dahil- tüm ABD vatandaşlarının tazminat taleplerini çözümlemiştir. Nielsen’e göre bu düzenleme, aynı konudaki uluslararası uygulamalara uygundur. Benzer hükümler başka tazminat anlaşmalarında da vardır. Bu hükümlere göre, Anlaşma gereğince yapılan ödemeler sonucunda, Anlaşmaya Taraf olan Devletler tazminat talepleri konusundaki düzenlemenin tam ve nihai olduğuna karar vermiş olmaktadırlar. Anlaşmanın II. maddesi şöyledir: “İki Hükümet yukarıda anılan meblağın ödenmesi ile Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti, kendisine karşı ileri sürülmüş yukarıda kayıtlı tüm taleplerle ilgili sorumluluklardan beri kılınmış olacaktır; ayrıca 24 Aralık 1923 tarihli Anlaşmanın kapsadığı tüm talepler nihai olarak çözümlenmiş olarak kabul olunacaktır”. (17) Bu konuda diğer girişimlerin ayrıntıları için bakınız: Pulat Tacar, “2015’te Türkiye’nin başına Ermeni Tsunamisi çökecekmiş”, Yeni Türkiye Cilt 5, s.3629-3631. (18)Bu konferansta sunulan bildirilen International Criminal Law Journal ICLJ) tarafından 2014 yılında 14. sayı altında yayımlandı. Bu yazımızda Konferans Ortak Editörü ABD Worchester Üniversitesinde felsefe Profesörü Henry C. Theriault tarafından yazılan Konferans Bildirileri hakkında rapordan yararlandık. (19)Onarıcı Adalet konusunda bakınız: Pulat Tacar, “2015’te Türkiye’nin başına Ermeni Tsunamisi çökecekmiş” Yeni Türkiye Cilt 5, s.3629-3631; Dr. Şener Uludağ, “Onarıcı ve cezalandırıcı adalet. Paradigma değişikliğini tetikleyen şartlar”, Polis Bilimleri Dergisi Cilt 13, (4), 2011, s. 127-151; Turgut Tarhanlı, “Adalet politikası ve Ermeni Sorunu” İmparatorluğun çöküş döneminde Osmanlı Ermenileri-Bilimsel sorumluluk ve demokrasi sorunları, s.573-580, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. - 26 - - 27 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA (20) Lozan Antlaşması hükümleri geçerlidir. Lozan Antlaşması ve ona ekli Protokoller ve Af Bildirgesi şu hususları öngörmüştü: “Türk Hükümeti tüm diğer Güçler ile birlikte, genel barış arzusunu taşımaktadır. Bu bağlamda 20 Ekim 1918 ve 20 kasım 1922 arasında İttifak Güçlerinin koruması altında savaş nedeniyle birbirlerinden ayrılmış bulunan aileleri birleştirmek ve hak sahibi olanlara mallarını geri vermek amacıyla alınmış bulunan önlemlere karşı çıkmayacaktır”. Bu kural, ikamet ettiği yerden isteyerek veya zorla ayrılmış bulunan ve mütareke ile işgal döneminde evlerine dönen kimseleri ilgilendirir. Lozan Antlaşmasının 65 maddesi “savaş başladığında yabancı ülke vatandaşı olan ve Türkiye’deki mallarına el konulan bireylerin mallarının kendilerine iade olunacağını” belirtmektedir. Lozan Antlaşmasının 46-63 maddeleri Osmanlı devletinin borçlarının tasfiyesi ile ilgilidir. Bu borçların hepsi ödenmiştir. Lozan Antlaşmasının 31 maddesi “Türkiye’den ayrılan ve 30 madde gereğince otomatik olarak yeni ülkesinin vatandaşlığını kazanan bireylerin, iki yıl içinde Türk vatandaşlığını geri alma haklarının bulunduğunu” hükme bağlamıştır. Türkiye dışında bulunan ve Türk vatandaşlığını korumak isteyen tüm Osmanlı yurttaşlarına, isterlerse, Türkiye’ye dönme hakkı tanınmıştı. Bundan yararlanan pek çok Ermeni Türkiye’ye dönmüştür. Bunlar daha sonra yeniden göç etmişler ise, kendi kararları ile Türkiye’den ayrılmışlardır. Lozan Antlaşmasının 65-72 maddeleri “mallar, haklar ve menfaatler” ile ilgilidir. Bu maddelerde tehcire tabi tutulanların hakları korunmuştur. İstiklal Savaşından sonra, yeni bir dönem başladığı cihetle, hukuk düzeninde hakların kullanımı belli sürelerle sınırlandırılmıştır. Bu bağlamda malını geriye almak isteyenlere altı ay içinde olumlu bir yanıt verilmesi gerekiyordu. Bu yapılmadığı takdirde, bundan sonraki bir yıl içinde “muhtelit hukuk mahkemesine” başvurma hakkı tanınmıştır. Buna göre Lozan Antlaşmasının imzalanması tarihinden başlayarak 18 ay içinde mülkiyet sorunlarının çözümlenmesi için nihai adımın atılması amaçlanmıştır (Lozan Md. 70). (21)Ohannes Marten Agopyan’ın Hukuk Mücadelesi: (Sarıyer Davası Emre Ünsallı “Kireçburnu Tehciri Bekliyor” Yeni Aktüel, No:47, 2006, s. 46-49) Ohannes Marten Agopyan 1915 Sevk ve İskanı sırasında İstanbul’da çalışan bir bankerdi. 1915’de Bükreş’e gitmiş ve İstanbul’a 1926 tarihinde dönerek taşınmaz mallarını devletten talep etmiş ve İstanbul’da Kireçburnu/Tarabya semtlerinde sahibi olduğu 25 dönüm arazi kendisine iade edilmiştir. 1946 yılında Tapu Kadastro tarafından ilk defa gerçekleştirilen kadastro sırasında Agopyan topraklarının %44’üne denk gelen bir bölümünün (yaklaşık 10 dönüm) 1915’de Hazine’ye kaydedildiğini öğrenilmiştir. Agopyan topraklarının iadesi için dava açmış ve bu ilk dava mahkeme tarafından reddedilmiştir. Agopyan bu kararı 1955 yılında temyize götürmüştür. Bu hukuki süreç, 6-7 Eylül 1955 olaylarından sonra Agopyan’ın İngiltere’ye gitmesi sebebiyle kesintiye uğramıştır. Agopyan 1959 yılında Türkiye’ye dönmüş ve kısa bir sure sonra hayatını kaybetmiştir. Oğlu Bedros Agopyan hukuki süreci devralmıştır. Dava devam ederken 1984 yılında İmar Affı uygulanması, daha önce kanunsuz bir şekilde Hazine’ye devredilmiş toprakların statüsünü daha da karmaşık hale getirmiştir. Agopyan ailesi bu duruma itiraz etmiş ve yeni dava açmıştır. Agopyan’ın hukuki mücadelesi, 2005 yılında Sarıyer Mahkemesi’nin 25 dönüm arazinin tümünü Agopyan ailesine devredilmesi kararı vermesi ile sonuçlanmıştır. Hazine’nin temyiz girişimleri sonuç vermemiş ve Yargıtay 2008 yılında Sarıyer Mahkemesi’nin kararını onamıştır. Görüldüğü gibi, Agopyan ailesi, Emval-i Metruke ile ilgili mevzuata uygun olarak Türkiye’ye dönerek malları üzerinde hak iddia etmiş ve mallarını geri almıştır. Agopyan ailesi gibi birçok Ermeni kökenli Osmanlı ve Türkiye vatandaşı, Sevk ve İskân sonrası dönmüş ve mülkiyet haklarını korumuştur. (22) Michae Oakesott, “Experience and its Modes”, Cambridge University Press, 1933, s. 7 (23)R.F.Atkinson. “Knowlege and Explanation in History. An Introduction to the Philosophy of History”, Cornell University Press, 1978, s.33 - 28 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA MILLETS AND CONFESSIONAL COMMUNITIES IN THE OTTOMAN EMPIRE: A BRIEF STUDY OF CHANGING FRAMES OF REFERENCE AND DISTORTED INTERPRETATIONS IN RELATION TO A KEY OTTOMAN INSTITUTION The debate over what the term millet actually meant or implied in both semantic and historical terms in an Ottoman context is both long-standing and still fraught with contention and disagreement, fueled by a not inconsiderable degree of definitional confusion. Before entering into a discussion of its meaning and significance in the Ottoman era it will be best if we examine the meaning of the term in its pre-Ottoman usage. In classical and Koranic Arabic its lexical meaning is unambiguous. The tri-literal root mim lam lam when used as a noun can only mean religion or belief and practice in respect of religion (1). Its meaning in any other sense is simply not attested. As defined in Lane’s lexicon the correct term for confession, denomination, creed or communion is not millet (plural millel) but nihla (plural nihal) which refers to religious practice and custom as distinct from religious belief (2). By a stretch this latter term could be applied to confessional community but, it could never encompass or be used to convey a sense of nation or people as defined by either ethnicity or linguistic preference. In the broader sense of religious community the recognized groups who could be considered as included in the millet-i Islam had long since been defined and delimited by Muslim scholars who wrote their works in the age of doctrinal dispute which lasted between the 11th and early 12th centuries. These scholars exhaustively catalogued the schisms, heresies, and multiplicitous sects which they considered most in conformity with majority Sunni practice. The rest were deemed as sufficiently conforming to be counted among the “faithful” despite their occasional lapses into what might be regarded as non-conforming practice. In this regard, works written in the age of doctrinal exploration by al-Baghdadi (d. 1037 A.D.) and al Shahrastani (d. 1153 A.D) can be considered authoritative. - 29 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Rhoads MURPHEY Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA The first of these works entitled Al-farḳ bayn al-firaḳ written in the early part of the 11th century treats each sect separately, judges them from the standpoint of orthodoxy and condemns all which deviate from the strait path. It is basically a polemical work (3). On the other hand Shahrastani’s work entitled Al-milal wa ‘l-nihal, written, according to the author, in the year 521 A.H. / 1127-28 A. D. deals with confession in a more matter-of-fact and dispassionate way. There is no question however in either work of the term millat / millet having anything other meaning than that of religion or religious confession. The transmogrification of the term millet into its modern secular sense in the late Ottoman and early Republican period took place in the Age of Nationalism post 1870 which witnessed a trend towards the ‘nationalization’ of the churches in the Balkans and also the Arab lands with liturgies and religious education being conducted in the local vernaculars. During this period the former universal reach and authority of the Ecumenical Patriarchate of Constantinople was seriously eroded thus giving rise to the formation of separate ethnic and communal identities in various parts of the Ottoman imperial hinterlands. In his book on Turkish modernity in the post-imperial age Michael Meeker notes the transformation in the usage and meaning the term from religion to people or even nation by reference to the usage “Millet burada oturur: people (i.e., the general public) hang out here” (4). Thinking historically in an early Ottoman imperial context in the pre-national era however it is essential that this secularization of the term as applied in the twentieth century should be carefully avoided in reference to earlier periods. To do otherwise represents a classic case of historians’ entrapment by the Whig fallacy (5). Presentism and anachronism in the interpretation of the term millet has led to fundamental distortion and confusion regarding the actual meaning and application of the Ottoman institution. Religious autonomy does not mean political representation. The two must be kept strictly separate. Misconstruing of the nature and purpose of the Ottoman institution, indicative of its distorted (corrupted) form which emerged during the empire’s final century under foreign pressure and duress or under the influence of national separatist movements and raised ethnic awareness which they promoted is exemplified in the career and public persona of the Church leader Raphael I Bidawid (1922-2003) who served as the leader of the Chaldean Catholic community of Iraq in the years between 1989 and 2003. Patriarch Bidawid was known as a champion of the unification of the Assyrian Church of the East known formerly as the Church of the East and the Chaldean Catholic Church, which split off from it in 1552 A. D. While both churches wanted to preserve Aramaic language and culture, the Assyrians were committed to retaining their freedom and self-governance, while the Chaldeans affirmed the desirability of maintaining full communion with Rome. The confusion in the term Assyrian as applied in modern times between an ethic and a confessional identity was a misunderstanding that could never have happened in an Ottoman context. The confessional identity, both in administrative and jurisdictional terms and in personal terms always took precedence and formed the basis of communal solidarity. The only identity that - 30 - would have mattered in an Ottoman context was the identity as Chaldean Catholic. Assyrian ethnicity would have been simply irrelevant. İn an interview given to the Assyrian Star in 1974, before his elevation to the top leadership position in his Church, Bidawid revealed his nationalist sentiments in a quote attributed to him in which he declared: “Before I became a priest I was an Assyrian, before I became a bishop I was an Assyrian, I am an Assyrian today, tomorrow, forever, and I am proud of it.” (6). When operating in the Ottoman historical context however one must never lose sight of the fact that ethnicity, confession, church affiliation and congregation need to be kept distinct as separate categories of analysis. Within the context of the millet system, the Ottomans cared only about religion and confessional identity. Another question that needs to be assessed within the framework of changing historical conditions as the empire grew and expanded to become a global presence in the early modern era is the nature and extent of jurisdictional immunity granted by the Ottoman to minority religious communities. Paradoxically, despite its political and commercial co-operation with the Protestant powers of northern Europe after 1580s, the empire declined to recognize the Protestant Church as an officially recognized denomination until the issuing of the ferman of 1850 by Sultan Abdülmecid. Conversely, pre-existing rights granted by the Byzantine emperors to the Catholic church recognizing the freedom of priests and monks to exercise their religion and to maintain their churches and for pilgrims to visit Christian Holy sites in Palestine was guaranteed by specific covenants incorporated within the peace treaties and trade agreements (ahidnames) negotiated by the Ottomans with Catholic powers, therein included their arch rivals and political enemies, the Holy Roman Empire. Examples of this may be found, among other places, in the texts of the two treaties signed with Habsburgs, one at the conclusion of the war of 1684-1699 (The Karlowitz Treaty) and second at the conclusion of the war of 1714-1718 (The Passarowitz Treaty) (7). Article Ten of the text of Passarowitz Treaty signed between Venice and the Ottoman empire provides the following ecclesiastical privileges to adherents of the Latin rite: “Wherever the Roman Catolicks have churches or convents, they shall be allowed to frequent the same, and to perform worship therein, according to the rites of their church and to the immunitys formerly granted by the sultans to the French; and if need be, they shall be repair’d according to the rules of Equity, and the Imperial Mandate. Nor shall it be lawful for any one to extort Money from them, contrary to Justice and the Sublime Capitulation. Moreover, it shall be free for them, to go to Jerusalem, and other Holy Places, and to return without any Impediment” (8). Such concessions reveal the Ottomans’ eagerness to achieve peace and reconciliation in the aftermath of war and to encourage loyalty and cooperation on the part of non-Muslim subjects whose lands were either joining or rejoining Ottoman administrative jurisdiction. - 31 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA The Question of Communal Autonomy and Jurisdictional Immunity Granted to Minority Religious Communities Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Conceptual Foundations of the Millet System From the reign of Mehmed II (Fatih) and even earlier, the main purpose which the millet system served was attracting support for Ottoman rule in confessionally divided areas and to gain loyal subjects. In the lead up to the capture of Istanbul in May 1453 Ottoman spokespersons had approached Loukas Notaras, Grand Duke and principal advisor in the sefvbice of the last Byzantine emperor Constantine XI Palaiologos to seek alliance with the anti-Unionist coalition within the religiously divided Byzantine state in the aftermatch of the Council of Florence of 1439. For many among the staunchly loyal Eastern rite Orthodox Greeks (later to be recognbized by Fatih as the Rum milleti in the immediazte aftermath of Istanbul’s capture) Loukas’ motto: “I would rather see the turban of the Turk in the city than the tiara of the pope” had been adopted as an unshakeable resolve (9). This anti-unionist slogan adopted by Greeks in the 1430s and 1440s had a close parallel in the slogans and propaganda of the Dutch Protestants of the 16th and early 17th centuries. In their struggle for independence against Catholic-Spanish rule based in the southern provinces of the Netherlands, the Protestant-Dutch freedom fighters based in the northern provinces adopted the slogan: “Liever Turks dan Paaps / Rather Turkish than Papist” (10) Ottoman rule or over lordship also appealed to the Calvinists and Protestant majority in Austria and Hungary whom were inclined to lend support to their cause in acknowledgement of the Ottomans’ offer of freedom of religious choice and confessional preference that was unavailable to them in 16th century Europe. Fatih’s Strategic thinking in the period immediately after the capture of Istanbul, 1453 to 1460s In the interest of establishing and securing the permanency of their position as masters of the former Byzantine empire and enforcing their claim to be: “lords of the two continents (Asia and Europe) and the two Seas (the Mediterranean and the Black Sea) it was useful for Ottomans to have a plan B in place as a means of balancing against the potential threat of Greek rebellion. Having established the Ecumenical Patriarchate for the Greeks in 1453 Fatih decided in 1461 to acknowledge a separate jurisdiction for the Armenian Church in the form of the Ermeni Patrikhane based in the first instance at Samatya in the shadow of Yedi Kule but moved in later years to a more central location at Kum Kapu. In addition to suck strategic considerations, the Ottomans were in any case disposed to meet the legitimate needs of their Christian subjects for spiritual expression, whether in the capital or in the imperial hinterlands in the Balkans. The needs of the most numerous religious groups (chiefly the millet-i Rum) gained official recognition as a matter of priority. Others were accommodated on an ad hoc basis as the need or demand arose. Strategic planning for a well-balanced and if possible stable and harmonious urban social environment required that the Ottoman regime supported pan (bread) and piety for all. Circus (entertainment) formed another dimension of imperial policy planning on an intermittent basis, but the state’s meeting of the spiritual needs of its minority subjects had a higher priority. The Ottomans were keenly aware that contentment with Ottoman rule needed to be rooted in both material and spiritual satisfaction among their non-Muslim subjects. The sur- 32 - est way to their subjects’ hearts was pan and freedom of religious expression. Despite this unwavering principle supporting Ottoman imperial rule it needs remembering that for the Ottomans freedom of religious expression and freedom of conscience did not translate into full rights of self-governance and administrative autonomy. Only in places where that was explicitly negotiated such as the tributary states positioned along the Danubian borderlands such as Moldavia, Wallachia, and Transylvania was freedom of confession accompanied by a degree of administrative autonomy. While at the outset, the recognized millets were confined to the Big Four or milel-i erbaa consisting of eastern rite orthodox Christians (Rum), Gregorian rite Armenian Christians (Ermeni), Jews and Muslims, but over the course of the empire’s expansion into the Arab lands and the remoter reaches of Europe, the confessional complexities and sub-divisions within these broader groupings came to the fore and the claim by the Russian czarina Catherine II (r. 1762-1796) that she rather than the Ottoman sultan should be recognized as the Protectoress of the orthodox subjects living under Ottoman rule as acknowledged in the Treaty of Kucuk Kaynarca in 1774 (11) permanently changed the dynamic that had governed the millet institution in former centuries. The messianic spirit animating Russian expansion into the Pontic steppe and the Caucasus as pursued by Catherine and her successors also put the Ottoman empire in the position of needing to fight fire with fire in their attempts to formulate a viable response to this challenge and threat to their former spheres of influence in Crimea and the Caucasus (12). Without going into detail about the altered character and ethos of the Ottoman millet system in the later imperial era I would like, by way of contrast, to offer two case studies and divergent examples that illustrate the historical circumstances prevailing at different stages and in different areas of Ottoman imperial growth and expansion. The first is revealing of conditions at the apogee of empire in the sixteenth century and the second reflects condition of territorial contraction and external threat at the end of empire. Example one is taken from the evidence drawn from the court registers (sicills) of Jerusalem in the sixteenth century published by Amnon Cohen and the second consists of an account of Ankara at the turn of the twentieth century provided in a brief missionary report/ pamphlet. The later is revealing the of the precarious state of the Armenian Protestant community of Ankara on the eve of the outbreak of World War One just before the collapse of the Empire when international forces and actors began to play a direct interventionist role in determining the destiny of the empire’s still numerous non-Muslim minorities (13). - 33 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA In Ottoman territories the “communities” were fully incorporated, subject to taxation and, apart from family law, marriage, death (inheritance) etc., made subject to Ottoman law. In many cases they happy in to seek Ottoman justice voluntarily in matters relating to commercial disputes and the like where the Ottoman notarial practices were regarded as more reliable and the court’s decisions more enforceable. The Pax-Ottomanica prospered not because of “toleration” per se as an abstract concept, but because of shared interests and shared history that kept the various communities working together; not by compulsion, but by choice. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Example One: The Status of the non-Muslim Minorities (Jews and Christians) in Syria and Palestine under Ottoman Rule in the Immediate Post-Conquest Phase, 1517 to the end of the reign of Sultan Süleyman (Kanuni) The Pax-Ottomanica prospered not because of “toleration” per se as an abstract concept, but because of shared interests and shared history that kept the various communities working together; not by compulsion, but by choice. The Ottoman experience in Syria both in the north (Antioch) and in the south (Jerusalem) required the accommodation of populations which boasted Christians, Muslims and Jews, sometimes in rather equal proportions. For the Ottomans the rollover of ancient privileges and immunities that these communities had enjoyed under Mamluk rule was the only practicable solution. The Ottoman were so stringent in their adherence to the status quo ante that it can be argued that Ottomanization of these provinces really never took place in full. Especially in the big cities the Ottomans deferred to the urban patriciates and the religious leaders of the various communities. The Ottoman authorities were rarely disposed to interfere in local disputes unless the social equilibrium was seriously disturbed. This is exemplified in the exceptional circumstances that prompted the issuance of imperial edicts recorded in the sample published by Amnon Cohen. In the first of these dated 1554 Sultan Süleyman berates the kadis of Jerusalem and Damascus for their excessively laissez faire attitude and urges a more proactive attitude towards the regulating of inter-communal affairs. It should be remembered however that the example recorded in the sicills of Jerusalem reflects an unusual situation and is far from representing an every-day norm. The Ottomans were fully aware of the fact that the state can never legislate equality or remove prejudice by fiat, but it could do its utmost to foster an attitude of mutual acceptance among minorities by rewarding social inclusion and discouraging social exclusion. An excerpt from a sultanic edict (ferman) dated 961 /1554 records the following exhortation: “Her mahal’a kadi ve hakim nasb olunmaktan garaz oldur ki anda vaki’ olan reaya eyyam-i adalet-i humayunumda mureffehu’l-hal olmaktir. Sebeb nedir ki Yahudi taifesine onun gibi zulm ve taaddi eyleyip hayflar eyleyeler. Onun gibi zulm ve taaddi edenleri men’ etmek uhdenizdedir”. The English equivalent would read something like: “The purpose behind the posting of judges and governors to all parts of the empire is to ensure the comfort and security of the people residing in their districts [under the protection of] my imperial reign of justice. How can it be that they [some residents of Jerusalem] should be permitted to perpetrate injustices (hayflar) against the Jewish community and treat them with cruelty and oppression without recrimination when it is your [the judges and governors] bounden duty to prevent those who seek to perpetrate such cruelty and oppression?” (14) - 34 - Two other decrees dating from 963/ 1556 reflect the priority set by the government on encouraging a pro-active stance towards the promotion of social justice on the part of government appointed officials. The first dating from the last third (awakhir) of Rajab 963 consists of a sultanic decree addressed to the governor and kadi of Jerusalem, based on a petition submitted by the Jews of Jerusalem. According to their petition, the local officials in charge of bayt al-mal harassed them by the illicit application to them of Muslim laws of inheritance or by disregarding valid evidence submitted to them by the legal heirs. The sultan decreed that all such behaviour should desist forthwith. The second decree dating from the last third (awakhir) of Jumada’l-Akhir 963 consisted of a sultanic decree addressed to the governors and the kadis of the province of Damascus summarizing Jewish petitions previously submitted to the sultan. In these the Jews of Damascus had reported unlawful impositions on the Jewish communities including the following: military units are accommodated in their houses, they are taken to compulsory labor on days they regard as holy, forced conversion to Islam is practiced on their children, etc. This decree should be copied into the court’s proceedings so that future kadis, like the incumbent ones, would be able to act upon it and put an end to such acts of harassment if they should occur (15). Example Two: The Protestant Armenian Community of Ankara Circa 1911 Before turning to our examination of the particularities of the microcosm of Ankara it will be instructive if we provide a brief contextualizing overview of the chief confessional groups present in the Ottoman Empire in the Asian provinces (Anatolia) and the eastern borderlands along the frontier with Iran. For this purpose Gabriel Oussani’s treatment of religious communities for the Catholic Encyclopedia, published in New York in 15 volumes in the years between 1907 and 1912, can be considered quite authoritative since Oussani himself (b.1875- d.1934) was a Chaldean Catholic who hailed from Baghdad before immigrating to the United States where he taught at the Catholic Seminary at Dunwoodie (Yonkers) from 1904 until his death. In his article “Asia” written for publication in volume one of the encyclopedia published in New York in 1907 he provided a detailed account of the Christians of Asiatic Turkey. According to Oussani, Asiatic Turkey in its entirety – comprising the four regions of Western Asia Minor, Eastern Anatolia, Mesopotamia and Syria and Palestine – contained a Christian population of 3,649,882, of which 692,431 were Catholics and 97,370 Protestants. In his account the remainder consisted of an undifferentiated group of what he labelled ‘schismatics’ which comprised in his classification both eastern rite orthodox Christians (millet-i Rum) and Gregorian rite Armenian Christians (Ermeni milleti). In tabular form this presents the following schematic overview: - 35 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Such examples of Ottoman interventionism in community affairs form the exception that proves the rule. It is moreover noteworthy that such petitions that elicited responses immediate responses recorded in the sicills date from periods in which the sultan was himself present in Syria over-wintering with the army in Aleppo between November 1553 and early April 1554 en route to Nahçivan and the eastern front. Catholics 692,431 19.0% Protestants 97,370 2.6% Schismatics 2,860,081 78.4% 3,649,882 When compiling his statistics Oussani was most concerned about the status and condition of Catholic Christians in the Ottoman lands, from the Ottomans’ own statistical point of view it was still, after more than four centuries of Ottoman rule, the ‘schismatics’ who mattered most. In the same article Oussani provides a more differentiated account of the Christians according to region in which notes the following proportional mix in Asia Minor (Anatolia): Catholic Armenians 6,423 0.5% Schismatic Armenians (Gregorians) 193,416 16% Schismatic Greeks (Rum Orthodox) 994,922 82.5% Jacobites 2,079 0.2% Catholics of the Roman or Latin Rite 5,838 0.5% Protestants (Ermeni) 3,400 0.3% Total 1,206,078 100% Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Latins Oussani’s account of the Christian Sects of eastern Anatolia or what he calls “Armenia and Kurdistan” consisted of the following: Catholic Armenians 51,306 4.0% Schismatic Armenians (Gregorians) 712,842 55.7% Schismatic Greeks (Rum Orthodox) 353,762 27.6% Chaldeans (Catholic) 8,600 0.7% Nestorians (Assyro-Chaldean) 92,000 7.2% Jacobites (Assyro-Chaldean) 572 Latins 2 Protestants (Ermeni) 61,256 4.8% Total 1,280,340 100% From the above statistics, it can be seen clearly that the main Armenian Church (Gregorian rite) itself was far from unified and uniform and its proportional share of adherents varied considerably from region to region. Throughout the course of the nineteenth century, competition between the existing recognized millets for followers, converts and adherents intensified. Jealousy and international rivalry alongside aggressive proselytizing by new players such as the American Protestant Missionary movement added to the atmosphere of conten- 36 - The case of Ankara which we consider here is telling of the ferocity of the inter-denominational battle for precedence that was conducted between the churches and their central church organizations who threatened to destabilize the position of resident Christian communities of the empire to an extent that the Ottoman state, which maintained its mostly non-interventionist and overall protectionist attitude towards all sects and recognized ‘’confessions” to the end of empire, had never aspired. The reign of Mehmet V Reşat (27 April 1909 – 3 July 1918), especially the first part of his reign between 1909 and 1912, was seen, both within the empire and abroad, as a particularly enlightened age and one filled with promise for Christian minorities of the Ottoman empire. How did things go so wrong? Foreign intervention and intra-imperialist rivalry must provide at least part of the explanation. Let us now look at the bare facts on the ground in Ankara as narrated by a Protestant missionary living in Kayseri who knew the community and its recent history at first hand. According to the statistics provided in the statistical annual (salname) of the vilayet of Ankara for the year 1900, the total population within the boundaries of the kaza of Ankara came to 33,051. Of these 22,424 (67.8%) were Muslim, 2,251 (6.8%) were Greek Orthodox (Rum), 1,016 (2.8%) were Gregorian Armenians (Ermeni), 6,611 were Catholic Armenians (20%), 736 (2.3%) were Jews and a tiny minority of 13 individuals (statistically insignificant) belonged to the newly recognized Protestant Armenian community of Ankara (18). The 1911 report on the condition of the Protestant community of Ankara whose statistics incorporated the outlying town of Istanoz in the Zir vadisi, today’s Yenişehir situated due west of the Anka Mall, as translated into English by Reverend Fowle of Kayseri provided an account of Ankara’s population in which it was claimed that the community had grown to become 200 strong. Still even this figure accounted for only 200 out of 50,000 inhabitants or 4/10ths of one percent of the population recorded by Fowle (19). The community at this time was housed mostly in rented accommodation. As such, the Protestants of Ankara remained very much the poorer cousins of the Catholic Armenian community which numbered 14,000 out of 50,000 or 28% of the city’s overall population. The Manougyan / Fowle report also reveals that the founder of the community was a Gregorian defector who after a time had a change of heart and re-defected to the Gregorian communion. It can thus be seen that instability and insecurity within the community derived more from endogenous than from exogenous causes. The early history of the community is peopled by opportunistic pastors, preachers and missionaries on the make. In actual fact Ankara’s Protestant community of 30-35 Armenian families was made up largely of poor parishioners who were barely able to meet the annual costs of renting the premises for the church and its pastor. Internally Sultan Reşad, who took the thone after the restoration of parliament - 37 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA tion. The title of a book jointly edited by Tejirian and Simon in 2002, Altruism and Imperialism, aptly summarizes the often fiercely contested interdenominational struggle for the souls of Ottoman Christians between the principal sectarian wings of the Christian church (17). At best the international missionary movement of the last quarter of the nineteenth and the first decade of the twentieth centuries was driven by mixed motives and ambiguous intentions. in 1908, was perceived by many Christians living in the empire as the inaugurator of a golden age of Ottoman liberalism and multi-confessionalism (20). As often as not, or so the example of Ankara at the turn of the century would seem to suggest, it was not the hostility or antagonism of forces within the host country, the Ottoman state, so much as the long reach of the international actors and their intuitional ambitions and rivalries that gave rise to the greatest turmoil within the fledging community of Ankara’s Protestants. Whether the Ankara case represents a microcosm of the forces in play on the imperial stage at the time or an anomaly without wider significance can be debated. Whatever one concludes, the case provides intriguing food for thought. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Endnotes (1) See Edward William Lane, An Arabic-English Lexicon, one volume in 8 parts with supplements (London, 1863-1893), supplement, p. 3023. (2)Lane, Lexicon, supplement p. 3029. (3) An partial English version of the text was published by Kate Chambers Seelye and published by Columbia University Press in 1920 under the title Moslem Schisms and Sects (Al-Fark Bain al Firak) Being the History of the Various Philosophical Systems Developed in Islam. (4) See Michael E. Meeker, A Nation of Empire: The Ottoman Legacy of Turkish Modernity (Berkeley, CA 2002), p. 343. (5) Compare Herbert Butterfield, The Whig Interpretation of History (London, 1931). (6) Assyrian American National Federation, Assyrian Star Issue No. 5 (Sept.-Oct. 1974) as quoted in http:// everything.explained.today. See also, Simo Parpola, “National and Ethnic Identity in the Neo-Assyrian Empire and Assyrian Identity in Post-Empire Times”, Journal of Assyrian Academic Studies 18/2 (2004), pp. 5-22. (7) For the relevant texts, see A general collection of treatys of peace and commerce, manifestos, declarations of war, and other publick papers 4 vols (London. 1732). For the text of the Karlowitz Treaty, see A general collection of treatys Vol 4, pp. 290-302; in particular article XIII. For the treaty between the Ottomans and the German Emeror signed at Passarowitz, see Collection of Treatys Vol 4, pp. 401-415; in particular article XI and for the separate treaty signed between Venice and the Ottoman Empire at Passarowitz. see Collection of Treatys Vol 4. pp. 415-428; in particular article X. (8) Collection of treatys Vol 4. pp. 418-419 (article X). (9) Harry J. Marguoulias, Decline and Fall of Byzantium to the Ottoman Turks (Detroit: Wayne State University, 1975), p. 210. (10) For an illustration of an amuklet bearing this sologan worn by Dutch sailors fighting the Spanish in the Mediterranean, see http://www.lieverturksdanpaaps.nl. (11)See articles VII. VIII and XIV of the treat at published at -- http://www.fas.nus.edu.sg/hist/eia/documents_archive/ kucuk-kaynarca.php (12)On the messianic character of Russian expansion in this period, see Muriel Atkin, Russia and Iran 1780- 1828 (Minneapolis, MN 1980), pp. 22-23. (13) Our source for sixteenth-century Ottoman Syria is Amnon Cohen, World Within 2 vols (Philadelphia, PA 1994) and for Ankara in the early twentieth century, Kevork Manougyan (trans. J. L. Fowle), Sketch of the Protestant Church Angora, Galatia (Boston, 1911) (14)Cohen, World Within, Vol. 1, p. 105. (15) See Cohen. A World Within, Vol. 1, p. 106: 21-29 Cemaziülahir 963 / 2-10 May 1556, 21-30 Receb 963 / 31 May to 9 June 1556. (16) The careful recording of two Latins demosntrates that, from the standpoint of prosletizers and missionaries, every single soul was a gain for the mother church. For Catholics, who considered themselves to be the universal church, this can be considered what in a Russian context was seen as the gathering in of the Slavs. (17)See Eleanor Tejirian and Reeva Simon (eds.), Altruism and Imperialism: Western Cultural and Religious Missions in the Middle East consisting of the published versions of 14 papers delivered at a meeting convened at the Rockefeller Foundation Conference Center in Bellagio, Italy in August 2000. (18) 1318/1900 Ankara Vilayeti Salnamesi (Ankara, 1900), pp. 284-285. (19) Kevork Manougyan (trans. J. L. Fowle), Sketch of the Protestant Church Angora, Galatia (Boston, 1911); a 21 page pamphlet which provides brief summary statistics on page 10. (20) The author of the aforementioned pamphlet explcitly refers (Sketch, p. 18) to the restoration of the previously revoked permission given to ring the church bell to summon the faithful to prayer as a sign of the new spirit of mutual acceptance being promoted under the “New Regime”. - 38 - LEGISLATING GENOCIDE Michael M. GUNTER Why in recent decades have various Armenian groups made strenuous attempts to have numerous legislatures and various other bodies around the world pass resolutions recognizing the Armenian massacres during World War I as genocide perpetrated by the Ottoman Empire? (1) Although most Armenians feel very strongly about these events, one might query why they have gone to such lengths to, in effect, legislate their version of history after so many years. In the main of course, the Armenians and their supporters have been reduced to using almost any tactic possible given their earlier failure to implement their policies by other means including force. Armenian terrorism, for example, was employed as recently as the 1970s and 1980s in a failed, short-sighted and violent attempt to implement their policies (2). In others words genocide resolutions are being used to try to further the Armenian cause: recognition of what they call genocide, reparations, and revenge—the three Rs (3). Another reason to have these events recognized as genocide is that it is the only bond or glue strong enough to bind the otherwise territorially, linguistically and religiously diverse Armenian Diaspora communities together (4). The history of these Armenian attempts to legislate genocide in the United States has been one of Congress’s willingness to support Armenian contentions due to its responding to its members Armenian-American constituents as well as its piecemeal view towards US foreign policy. However, the President hesitates to go along due to his overall view towards furthering US foreign policy interests and thus quashes these Congressional attempts to legislate genocide. In addition, those who oppose legislating genocide believe that the proper position for the United States Congress to take on this and related issues, is to encourage full and open access to all historical archives, and not to make charges on historical - 39 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Tennessee Technological University events before they are fully understood. The history of the Ottoman-Armenians is much debated among Ottoman scholars, many of whom do not agree with the historical assumptions embodied in attempts to legislate one side or the other into law, a situation which would be analogous to a bill of attainder which is specifically prohibited by the U.S. Constitution. Legislation based on historically questionable assumptions, can only damage the cause of honest historical enquiry, and hurt the credibility of the American legislative process. We all deeply regret the tragic suffering of the Armenian people that occurred in 1915. However, legislating it as genocide is not the right response to these historic mass killings. Indeed to legislate it as genocide not only constitutes a bill of attainder (a legislative act which punishes somebody without a fair judicial trial) and is specifically prohibited by Article 1, Section 9 of the US Constitution, but also is a violation of due process of law, and thus specifically prohibited by the Fifth and Fourteenth Amendments to the U.S. Constitution. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA If Turkey is to be accused of a crime, due process of law demands its right to a fair judicial trial that includes legally valid evidence submitted in accordance with a legally valid law, and the right to call witnesses as well as a fair impartial judge, not accusations using an ex post facto law, hearsay evidence, and a kangaroo court proceeding whose conclusion is already determined against Turkey in advance! Furthermore, for the United States to violate due process of law by violating all accepted legal procedures as well as apply a bill of attainder and ex post fact law against Turkey, would be an egregious insult to its NATO ally. Thus, misguided attempts to legislate genocide would do great harm to relations with a key ally in NATO, and thus to U.S. foreign policy. Zbigniew Brzezinski, the national security adviser in the Carter administration, has declared sarcastically on CNN: “As far as a genocide resolution is concerned, I never realized that the House of Representatives was some sort of an academy of learning that passes judgment on historical events. History’s full of terrible crimes, and there is no doubt that many Armenians were massacred in World War I. But whether the House of Representatives should be passing resolutions whether that should be classified as genocide or a huge massacre is I don’t think any of its business. It has nothing to do with passing laws, [and] how to run the United States. That’s where the constitution created the House of Representatives for” (5). Even former US president Jimmy Carter (who so often takes what some might characterize as overly idealistic or even naïve human-rights approaches to complicated political-historical issues) in this case stated that “I think if I was in Congress I would not vote for such genocide resolutions” (6). Nevertheless, some Armenian supporters have replied that anyone who denied their position was a party to genocide and became an agent of the Turkish state (7). Indeed, one pro-Armenian supporter went so far as to argue that supporting the Turkish position constituted hate speech and should be made illegal in the United States (8). Ironically, the Armenian attempt to foreclose debate about what happened - 40 - to them in World War I amounts to the very prevention of scholarly analysis for which they denounce Turkey! The United Kingdom has also declined to attempt a contemporary hand at legislating accusations of Armenian genocide into history: “Neither this Government nor previous British Governments have judged that the evidence is sufficiently unequivocal to persuade us that these events should be categorized as genocide as defined by the 1948 UN Convention on Genocide” (9). Bulgaria, Denmark, Sweden, and Israel, among others, have also explicitly rejected terming the events of 1915 genocide, and agree with Turkey that the question should be left to the historians to settle. For example, Shimon Peres, then foreign minister and later president of Israel, declared in 2001: “We reject attempts to create a similarity between the Holocaust and the Armenian allegations. Nothing similar to the Holocaust occurred. It is a tragedy what the Armenians went through but not a genocide” (10). Thus, both objective scholars and U.S. constitutionally guaranteed due process of law mandate that attempts to legislate genocide have no proper place in this ancient debate concerning the Armenian issue. (1) For recent scholarly analyses of the Armenian tragedy from the Turkish point of view, see Justin McCarthy, Turks and Armenians: Nationalism and Conflict in the Ottoman Empire (Madison WI: Turko- Tatar Press, 2015); Edward J. Erickson, Ottomans and Armenians: A Study in Counterinsurgency (New York: Palgrave Macmillan, 2013); Kemal Cicek, The Great War and the Forced Migration of Armenians (Belfast, UK: Belfast Magazine, 2013); and M. Hakan Yavuz, “Contours of Scholarship on Armenian- Turkish Relations,” Middle East Critique 20 (Fall 2011), pp. 231-251. The article by Professor Yavuz was part of a special issue he edited of the Middle East Critique devoted entirely to “New Scholarship on the Relocation of Ottoman Armenians from Eastern Anatolia in 1915-16.” (2) For background, see Michael M. Gunter, “Pursuing the Just Cause of Their People”: A Study of Contemporary Armenian Terrorism (New York: Greenwood Press, 1986); and the recent work of Professor Christopher Gunn, which will soon be published. (3) See, for example, the Armenian nationalist Dashnak newspaper, The Armenian Weekly, December 10, 1983, p. 3. (4) Thomas de Waal, Great Catastrophe: Armenians and Turks in the Shadow of Genocide (Oxford: Oxford University Press, 2015), pp. 172-177. Also see Michael M. Gunter, Armenian History and the Question of Genocide (New York: Palgrave Macmillan, 2011), pp. 75-97. (5) Cited during CNN, “Late Edition” with Wolf Blitzer, aired October 14, 2007. (6) Cited in Brian Knowlton, “U.S. House Speaker Vows Debate on Armenian Genocide Resolution,” International Herald Tribune, October 14, 2007. (7) See Yves Ternon, “Freedom and Responsibility of the Historian: The ‘Lewis’ Affair,” in Remembrance and Denial: The Case of the Armenian Genocide, ed. Richard Hovannisian (Detroit: Wayne State University Press, 1999), pp. 240 and 242. (8) Henry C. Theriault, “Denial and Free Speech: The Case of the Armenian Genocide,” in Looking Backward, Moving Forward: Confronting the Armenian Genocide, ed. Richard G. Hovannisian (New Brunswick, NJ: Transaction, 2003), p. 231-261. (9) Cited in www.number10.gov.uk/Page 13999, as cited in International Crisis Group, “Turkey and Armenia: Opening Minds, Opening Borders,” Report No. 199 (Istanbul: International Crisis Group, April 14, 2009), p. 15 n. 127. (10) Cited by Turkish Daily News, April 10, 2001, as cited in ibid., p.15 n.128. - 41 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Endnotes - 42 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA PARİS BARIŞ KONFERANSI VE ERMENİ SORUNU Ömer Engin LÜTEM Emekli Büyükelçi İngiltere ve Fransa, I. Dünya Savaşı sonrasında Osmanlı İmparatorluğu topraklarının paylaşılması için 1915 yılında görüşmelerde bulunmuşlardır. Bu görüşmeler sonunda tarafların yaptıkları gizli anlaşma, görüşmeleri İngiltere ve Fransa adına yürüten Marc Skyes ve George Picot’un adını taşımıştır. Bu anlaşmaya sonraları Rusya ve İtalya’da katılmıştır. - 43 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA HARİTA I (Skyes-Picot Anlaşması) Skyes-Picot Anlaşmasına göre Osmanlı İmparatorluğunun paylaşılması yukarıdaki haritada gösterilmiştir. Bu anlaşmada bazı hususlar dikkati çekmektedir. Birincisi, Rusya’nın sıcak denizlere inmesini önlemek yıllarca mücadele etmiş ve hatta Kırım’da olduğu gibi Rusya’ya savaş olan İngiltere’nin bu kez Boğazların Rusya’ya verilmesini kabul etmesidir. Bu olgu İngiltere’nin savaşta Rusya’nın Müttefikler yanında yer almasına verdiği önemi göstermektedir. İkinci olarak bu anlaşmanın 1915 yılında yapılmış olmasıdır ki bu yıl Osmanlıların Çanakkale Savaşını kazandığı ve İngiliz güçlerini Irak’ta Kut-el Amara’da yendiği dolayısıyla Osmanlıların savaşı kazanma olasılığının yüksek olduğu bir buna karşın İngiltere ve Fransa’nın da Osmanlılara karşı savaşı kaybetme olasılığının bulunduğu yıldır. Ancak her halde Rusların o yılın başında Sarıkamış ve dolaylarındaki muharebelerde Osmanlıları geriletmeleri ve 1914 sonunda ise Kanal harekâtının başarısız olması İngiliz ve Fransızlarda savaşı kazanacaklarına dair bir kanı yaratmış ve bunların etkisiyle Osmanlı İmparatorluğunun parçalanması için bir anlaşma yapmışlardır. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Üçüncül husus bu paylaşmada Ermenilere bir pay düşmemiş olmasıdır; oysa Fransa ve özellikle İngiltere Osmanlı Ermenilerini desteklemişti. Bu durumda söz konusu iki ülkenin Ermenilerin bağımsızlık veya özerkliğini desteklemedikleri Ermeniler Rusya’ya tabi olacağını kabul ettikleri anlaşılmaktadır. 1917’de Rusya’nın savaştan çekilmesiyle Skyes-Picot anlaşmasıyla bu ülkeye verilen toprakların ne olacağı konusu gündeme gelmiştir. Sonunda uluslararası bir statü verilmesiyle Boğazlar Bölgesinin kime ait olacağına bir çözüm bulunmuş ve bu husus Sevr antlaşmasında bu şekilde yer almıştır. Buna karşın Doğu Anadolu’da Rusya’ya verilmek istenen toprakların ne olacağı tereddüt yaratmış, ne İngiltere ne de Fransa’nın bu topraklara talip olmadığından, yıllardan beri burayı idare eden Osmanlı İmparatorluğunun hakimiyetinin devam etmesinin sözünün dahi edilmediğinden, 1914 yılında Osmanlılara kabul ettirilen bu bölgeye Hıristiyan valilerin atanması seçeneği de dikkate alınmadığından bu bölgenin yeni kurulan Ermenistan Cumhuriyetine verilmesi benimsenmiştir. Bu çözümün Müslüman bir çoğunluğu Hıristiyan bir azınlığın idaresine vermek gibi ciddi bir sakıncası olmasının ise dikkate alınmadığı anlaşılmaktadır. Diğer yandan bu konuda en fazla dikkati çeken husus Amerikan ve İngiliz Dışişlerinde yapılan ön çalışmalarda Rusya’ya verilecek topraklarından çok daha büyük ve Akdeniz’e kadar uzanan toprakların Ermenistan’a verilmesinin öngörülmüş olmasıdır. 1919 yılının Ocak ayında Paris yakınlarındaki Versailles kasabasında bu adı taşıyan bir sarayda toplanmış olan Barış Konferansına, savaş sonucunda bağımsızlığını kazanmış ülkeler ve Yunanistan gibi toprak talebi olan bazı ülkeler temsilci göndererek taleplerini dile getirdiler. Ermeniler adına iki temsilci Konferansa katıldı. Ermenistan’ı temsilen Avetis Aharonyan ve Osmanlıları temsilen de Mısır vatandaşı Bogos Nubar Paşa. Bu iki kişi Paris’te karşılaşıncaya kadar birbirlerini görmemişlerdi. Konferansta - 44 - beraber hareket etmeyi kararlaştırmakla beraber ayrı ayrı konuşmalar yapmışlardır (1). Avetis Aharonyan, Erivan Hükümetinden aldığı talimat gereğince “Tarihi Ermenistan” topraklarının Ermenistan’a katılmasını ve Karadeniz’e bir mahreç verilmesini istemiştir. “Tarihi Ermenistan” deyimi ile kastedilen Arpaçay ve Aras nehrinin Batısında kalan topraklarıdır bu bölge yaklaşık olarak Osmanlının Vilayat-ı Sitte’sine tekabül etmektedir (2). Bogos Nubar Paşa ise Vilayat-ı Sitte’den başka, Trabzon Vilayetini, Adana Vilayetini ve Maraş Sancağını istedi. Bogos Nubar’ın bu talepleri Karadeniz’den Akdeniz’e uzanan çok geniş toprakları kapsıyordu. MÖ.95-55 yılları arasında hüküm sürmüş Kral Tigran dönemi hariç, Ermeniler hiçbir zaman bu topraklara hakim olmamışlardı3. Bu konuda dikkati çeken husus Bogos Nubar Paşa’nın İngiliz ve Amerikan Dışişlerinde Ermenistan’a verilmesi öngörülen topraklara çok yakın talepte bulunmuş olmasıdır. Diğer bir deyimle Bogos Nubar kendi inisiyatifiyle değil bu çalışmalardan esinlenerek talepte bulunmuştur. Ne var ki daha sonra ne Lloyd-George ve ne Başkan Wilson kendi dışişlerinde yapılan çalışmalar dikkate almamışlardır. Bogos Nubar talebini kısaca şu gerekçelere dayandırmıştır: Osmanlı istatistikleri tahrif edilerek Ermeniler az gösterilmiştir. Ermeniler savaştan önce Türklerden fazlaydı. Tehcirden sonra Osmanlı İmparatorluğunda Ermeni kalmadığı veya az sayıda kaldığı doğru değildir. Savaşta ölen Ermeniler yaşayan olarak sayılmalıdır. Türkler savaşta 2,5 milyon kayıp vermiştir. Bunun yarısı Ermeni vilayetlerindedir. Bu nedenle de Ermeniler halen çoğunluktadır. - 45 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA HARİTA II (Bogos Nubar Paşa’nın Ermenistan’a verilmesini İstediği Yerler) Kafkasya’daki Ermenilerin de eklenmesiyle Ermenilerin çoğunluğu daha da artacaktır. Bu iddialara kısa olarak şu cevapların verilebilir. Osmanlı İmparatorluğu istatistikleri, diğer ülkelerde yapılan istatistikler gibi, ülkenin durumu hakkında sağlıklı bilgi edinmeyi amaçlıyordu. Bu arada vergi mükelleflerini askere gidecek kişileri saptanmasını sağlıyordu. Bunlarda tahrifat yapılması bizzat Devletin aleyhine sonuç verirdi. Osmanlı istatistiklerinde ülkenin bazı bölgelerinde kadın ve çocukların az sayıldığı saptanmışsa da bu tüm halklar için geçerli olduğundan, bu yanlışlıklar istatistik metotlarıyla düzeltildiğinde (4) dahi Müslüman olanlar ile olmayanlar arasındaki oranda fazla bir değişiklik görülmemektedir. O nedenle bilinen hiçbir dönemde Ermenilerin Doğu Anadolu’da Türklerden (Müslümanlardan) daha fazla olduğunu iddia etmek mümkün değildir ve bunu kabul eden, Richard G. Hovannisian gibi tanınmış Ermeni tarihçileri vardır (5). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Tehcirden sonra da Osmanlı İmparatorluğunda Ermenilerin bulunduğu ifadelerine gelince, İmparatorluğun Batı bölgelerinde İstanbul, Edirne, Aydın (İzmir) gibi vilayetlerdeki ve bazı ilçelerdeki Ermeniler tehcirden muaf tutulmuşlarsa da Doğu Anadolu için bu yapılmamıştır. Ancak bu bölgeden, 200 ilâ 500 bin Ermeni Rus ordusunun korumasında Ermenistan’a sığınmıştır. Savaşta ölen Ermenilerin “yaşayan” olarak sayılması ise anlaşılamayan bir ifadedir. Ölmüş kişiler nasıl yaşıyor gibi sayılabilir? Savaşta sivil Türklerin (Müslümanların) 2,5 milyon kadar kayıp verdiği doğrudur. Ancak Bogos Nubar’ın istediği topraklarda Müslümanlar savaştan önce %85 gibi bir çoğunluğa sahip olduklarından, savaştan sonra da tartışılmaz bir şekilde çoğunluğa sahip olduklarında kuşku bulunmamaktadır. Ermenistan’a kaçan 200 ilâ 500.000 Ermeninin Doğu Anadolu’ya dönmesi ise nüfus bakımından fazla bir değişiklik yapmayacaktı. Kısaca Bogos Nubar, hiç de inandırıcı olmayan gerekçelerle talep ettiği bu topraklarda Ermenilerin çoğunluğu oluşturduğunu kanıtlamaya çalışmıştır. Daha sonra İngiltere Başbakanı Lloyd-George 1938 yılında yayınladığı anılarında bu talepleri “Bogos ’un Peri Masalları” olarak nitelendirmiştir (6). Ancak Barış Konferansında sorun, Bogos Nubar’ın istediği yerlerde ne kadar ne kadar Ermeni olmasından değil, bu toprakların güney bölümünün Skyes-Picot antlaşmasıyla Fransa’ya verilmiş olmasından çıkmıştır. Aşağıdaki haritada Bogos Nubar’ın istediği toprakların Fransızlara ayrılan topraklarla örtüştüğü yerleri göstermektedir. Fransa’nın beklendiği ölçüde Doğu’da Osmanlı İmparatorluğuna karşı savaşa katılamaması Skyes-Picot anlaşması ile bu ülke için ayrılan yerlerin savaştan sonra Fransa’ya verilmesinde tereddüt yaratmış ve bu nedenle İngiltere ve Fransa arasında bir anlaşmazlık belirmişti. Lloyd George ile Fransız Başbakanı Clemenceau arasında yapılan görüşmeler sonucunda Musul’un İngiltere’ye verilmesi ve Fransız hâkimiyetinin yaklaşık günümüz Suriye ve Lübnan’ına inhisar ettirilmesiyle bu anlaşmaz- 46 - lık çözüldü. Bunun sonucu olarak Bogos Nubar’ın istediği toprakların tamamının Ermenistan’a verilmesi olasılığı kalmadı. Bu arada aydınlatılmasında yarar olan bir sorun, 1915’te Ermenistan’a toprak verilmesi öngörülmemişken savaş sonrasında hangi nedenlerle bu büyük topraklar Ermenistan’a verilmek istenmesidir? Diğer bir deyimle “sıfır” Ermenistan’dan “Büyük Ermenistan” fikrine nasıl geçilmiştir? Bu konuda resmi denebilecek bir açıklamaya rastlanmamış olmakla beraber akla Sovyetler Birliği gelmektedir. Rus İmparatorluğunun aksine Batılı ülkelerle hemen hiç ilişkisi olmayan, bu ülkeleri emperyalizmle suçlayan ayrıca komünizmi tüm ülkelere yaymak hayalleri besleyen Sovyetler Batılı ülkeler tarafından potansiyel tehlike olarak görülüyor ve iç savaşta “Beyazlara” yardım suretiyle Sovyet Hükümeti devrilmeye çalışılıyordu. Bu durumda büyük bir Ermenistan kurulmasıyla Sovyetlerin ileri yıllarda Doğu Anadolu üzerinden Akdeniz ve Basra Körfezine inmesini engellenmek istenmiş olabileceği akla gelmektedir. Konferans Almanya, Avusturya-Macaristan ve Bulgaristan’la barış antlaşmalarına öncelik verilmesini benimsediğinden Osmanlı İmparatorluğu ile anlaşma yapılması bir yıl kadar ertelenmiştir. Sonunda söz konusu Antlaşma 10 Ağustos 1920 tarihinde Paris yakınlarındaki Sevr (Sèvres) kasabasında imzalanmıştır. Antlaşmanın bu kadar gecikmesinin nedenlerinden biri de Ermenistan’ın yarattığı sorunlardır. Kafkasya’daki Ermenistan Cumhuriyetinin yaptığı hatalar ve özellikle komşularıyla barış içinde yaşama konusundaki başarısızlıkları, Müttefiklerde de tam olarak bağımsız bir Ermenistan’ın daha da fazla sorun yaratacağı fikrinin yerleşmesine yol açmış ve bu sorunun Ermenistan bir büyük ülkenin “mandat” sına verilmesi çözümlenmesi uygun görülmüştü. Bogos Nubar Paşa’da konuşmasında “mandat” fikrini benimsemiştir. Ne var ki İngiltere, Fransa ve İtalya Ermenistan’ın “mandat”sını kabul et- 47 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA HARİTA III Bogos Nubar Paşa’nın İstediği Topraklar ve Syes-Picot Anlaşmasıyla Fransa’ya Bırakılan Yerler mek istememişler buna karşın, ülkesindeki Ermenilerle yakın ilişkileri olan ve onların etkisi altında bulunan Başkan Wilson Ermenistan “mandat”sını kabul etmiştir. Ancak Amerikan Kongresi başkanın bu kararını onaylamayınca Ermenistan’ın bağımsız bir ülke olmasından başka bir çare de kalmamıştır. Oysa bazı reform ve garantilerle bu bölgenin Osmanlı idaresinde bırakılması daha makul bir çözüm olurdu. Ancak bu hiç düşünülmemiş ve bölgenin Osmanlıdan alınmasında tereddüt duyulmamıştır. Bogos Nubar Paşa’nın istediği büyük toprakların Ermenistan’a verilmesi artık söz konusu olmamakla beraber hangi bölgelerin verileceği de sorun olmuştur. Sonunda bu saptamanın konuyla yakın ilgisi nedeniyle Amerikan başkanına verilmesi fikri galip gelmiştir. Bu husus Sevr Antlaşmasının 89. Maddesinde yer almış Erzurum, Trabzon, Van ve Bitlis Vilayetlerinde Türkiye ve Ermenistan arasındaki sınırın saptanması işini Amerikan Birleşik Devletleri Başkanının hakemliğine sunulması kabul edilmiştir. Aynı maddeye Ermenistan’a denize çıkış da verileceğini ve bu sınıra bitişik Osmanlı topraklarının askersizleştirileceği hükümlerini de konmuştur. Başkan Wilson bu bölgeye bazı heyetler yollayarak durum tespiti yaptırmış ve sonra 22 Kasım 1920 tarihinde sınırı saptayan bir haritayı Müttefiklere göndermiştir. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA HARİTA IV – Başkan Wilson’un Ermenistan’a Verilmesini Uygun Gördüğü Topraklar - 48 - Bu haritanın incelenmesinde Ermenistan için öngörülen toprakların öteden beri Ermeni taleplerinin esasını oluşturan Altı Vilayetin büyük bir bölümünü kapsadığı, ancak Diyarbakır’ın ve Bitlis ve Van’ın hemen güneyindeki Kürt nüfusunun büyük çoğunlukta olduğu toprakların, muhtemelen İleride bir Kürdistan Devleti kurulacağı düşüncesiyle, Ermenistan’a verilmediği diğer yandan Trabzon Vilayetinde Ermenilere, denize çıkış bahanesiyle, çok geniş topraklar tahsis edildiği görülmektedir. Bir hesaba göre bu topraklar 160.000 km2 büyüklüğündedir ve günümüz Türkiye’sinin 1/5’inden fazladır. Ancak Bogos Nubar’ın talep ettiği yerlerin yaklaşık yarısı kadardır. Bunlar gerçekleşmedi, zira Başkan Wilson 22 Kasım 1920’de bu haritayı saptadığında Ermeni orduları zaten Kazım Karabekir’in kolordusuna yenilmişti. Diğer bir deyimle Ermenistan, değil Wilson’un öngördüğü toprakları almak, kendi topraklarını dahi koruyamayacak bir durumdaydı. Sonuç olarak gerek Ankara hükümetinin reddetmesi gerek Ermenilerin yenilmesi sonucunda Sevr Antlaşması uygulanamadı, tasdik de edilmedi. Wilson’un Hakem Kararı da Sevr ile birlikte ortadan kalktı. Kurtuluş Savaşından muzaffer çıkan Türkiye ile Lozan’da, 24 Temmuz 1923 tarihinde Barış Antlaşması imzalandı. Ancak daha önce Sovyetler Birliği ile 11 Mart 1921 tarihinde bir Barış ve Kardeşlik Antlaşması imzalanmış ve iki ülke arasındaki sınırı da saptanmıştı. Altı ay kadar sonra Türkiye’nin talebi üzerine, artık Sovyet cumhuriyeti olmuş olan Ermenistan, Gürcistan ve Azerbaycan’la da, 13 Ekim 1921’de Kars’ta bir antlaşma yapıldı ve Moskova Antlaşmasının saptadığı sınır teyit edildi. Bu sınır Türkiye’nin bu günkü sınırı olup “Büyük Ermenistan” düşünün sona ermiş olduğunun kanıtıdır. Dipnotlar (1) Avetis Aharonyan ve Bogos Nubar Paşa’nın konuşmalarının İngilizce metinleri ve Türekçe çevirileri için bkz. Ermeni Araştırmaları, Sayı 22 (2006), s. 196-215. (2) Vilayat-ı Sitte ( Altı Vilayet) o dönemin Sivas, Erzurum, Mamuret-ul Aziz (Malatya) Diyarbekir, Bitlis ve Van Vilayetleridir ve günümüzde, yaklaşık olarak, Adıyaman, Batman, Bayburt, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Hakkâri, Malatya, Muş, Siirt, Sivas, Şırnak, Tokat, Tunceli ve Van illerine tekabül etmektedir. (3) Bogos Nubar Paşa’nın istediği topraklar günümüzde yaklaşık şu illeri kapsamaktadır: Adana, Adıyaman, Ağrı, Ardahan, Artvin, Bayburt, Bitlis, Bingöl, Diyarbakır, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Giresun, Gümüşhane, İçel, Kahramanmaraş, Kars, Kayseri, Malatya, Muş, Ordu, Siirt, Sivas (bir bölümü), Rize, Tokat, Trabzon, Tunceli ve Van. (4) Prof. Dr. Servet Mutlu, “Osmanlı Nüfusu”, Türk-Ermeni İhtilâfı- Makaleler, Editör Prof.Dr Hikmet Özdemir (2007). - 49 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Başkan Wilson’un bu kararının en zayıf noktası, bölge Ermenileri tehcir edilmiş olduğundan, burada hemen hiç veya az sayıda Ermeni bulunması ve Ermenistan’a göç etmiş 200 ilâ 500.000 Ermeni de geri döndükleri taktirde de burada bir azınlıkta kalacaklarıydı. Bu durum Müslüman bir çoğunluğun az sayıda Ermeni tarafından idare edilebileceği varsayıyordu ki , o zamana kadar Hıristiyanlara üstün bir statüsü olan Müslümanların Ermeni hâkimiyetini kabul etmeleri gerçekçi değildi ve bir süre sonra Müslüman halkın ayaklanması kaçınılmazdı. Diğer yandan Ermenilerin devlet tecrübesi yoktu; ayrıca Ermenilerin bir bölümü mezalim yapmayı idare etmek zannediyordu. Kısaca, Müslüman çoğunluğu Ermenilere idare ettirmek aslında bu bölgenin istikrarsızlık içine sokmak demekti. Bu da dışarıdan müdahalelere yol açabilirdi. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA (5) Richard G. Hovannisian, The Republic of Armenia, Cilt 1 (1974) s. 263-265. (6) David Lloyd George. The Truth About the Peace Treaties, s.1316. “The Fairy-Tales of Boghos”. - 50 - COMMON RATIONALITY AND THE ROAD TO A SHARED UNDERSTANDING IN THE TURKISH-ARMENIAN ISSUE Ragnar NAESS Researcher (Ret.) The massacres and deportation of Armenians in WW1 still attracts international attention and a number of states and institutions have recognised the events as a genocide and have urged Turkey also to do so, latest the Vatican State. Historians mainly fall into three categories, those who affirm what I in the following will call the Genocide Thesis and those who doubt or outright reject it. Third, those who forward many of the argument forwarded by the genocide scholars, but do not use the term “genocide”. By the term “Genocide Thesis” I mainly understand the assertion that there existed a plan to exterminate all or the larger part of the Ottoman Armenians, a plan which was carried out in 1915 and 1916. Turkey has not recognised the events as genocide but holds that the mortality of the Armenians was an effect of factors like 1) the general wartime conditions which claimed more than three million Muslim lives, 2) brigandage and 3) mainly Kurdish attacks on the relocated Armenians. There is also a number of historians, among them eminent ones like Bernard Lewis, who hold that it is a mistake to classify the deportations and massacres as genocide. The controversy is not only one of scholarly disagreement, but also one of Armenian continuous traumatization and bitterness by what is seen as Turkish negation of facts otherwise reconised by all who look seriously into the matter, and on the other hand Turkish anger and resentment in the face of what is seen as an anti-Turkish and flawed view of the events and also a neglect on the part of the international community to recognise that Armenians also massacred Turks. - 51 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA An International Predicament The Role of the Scholarly Ethos The main message in my contribution here is that scholarly method as internationally understood is under-utilized as a means to reach a shared understanding of the events. I then refer to “method” both as rules of a certain kind and also as a variant of academic culture in which there in fact is a dialogue on important disagreements and where there is an awareness of such rules and reference is routinely made to them as a matter of course. My point is that this under-utilization is not only evident in the explicit denial of docussion with protagonists, but is a featyre permeating the whole field. Several prominent historians have complained abut the state of the art in the question of the fate of Armenians in WW1. I have in mind Guenter Lewy’s statement “Both sides make their case by simplifying a complex historical reality and by ignoring crucial evidence that might yield a more nuanced picture” (1). And Ronald Grigor Suny: Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA “Two distinct historiographies have developed…. The two literatures talk to the already converted: they confirm what people tend to believe and do not challenge assumptions…” (2) These statements point to the given state of art in the study of the fate of the Armenians in 1915-16, taken as a field marked not ony by disagreement and conflict, but also by lack of genuine dialogue. Written and spoken contributions then become rather a ritual rehearsal of one’s own version of events rather than steps on the road to a shared version. In the following I call this situation “The Predicament”. The statments of Suny and Lewy also point to the importance of basic scholarly skills which freshmen learn in the University, and possible “unlearn” - or do lip service to – when they engage on the political arena, whether as student activists or later as professors who turn up armed with their credentials and their status. The skills, taken as values, first and foremost implies that a given thesis – or one’s own point of view in a disagreement - may possibly be mistaken. Further an awareness of the need to confront allegations with facts according to different and sometimes opposite hypotheses, to answer and not overlook arguments from adversaries, to argue pro et contra, examine the use of words and labels according to alternative definitions. Moreover that these values have to be shown explicitly, in concrete utterances, not only assumed implicitly to be there at the basis of one’s arguing. If this sounds cold and pedantic, it is important to remember the thesis, most clearly formulated by the sociologist Robert Merton, of the relationship between the ethos of science and the ethos of democracy and human rights (3). This relationship is basic. If there is no regard for the ethos of science there can be no democracy and no human rights. I call this “common rationality” because research practice is a refinement and development of quite common notions. Every reader of a murder mystery knows that - 52 - the detective does not in advance know the answer to the question “who is the murderer” but that he has to consider different options. Even assessing why a car does not start you have to use the same logic. Against this is may be said that analysing the Predicament as “absence of good method” implies a kind of naivety. The Predicament must be analysed as a state of confict according to received conflict theory. Arguments proposed are viewed as strategical inputs and not as expressions of belief in arguments per se. Protagonists carefully select what facts they want to put forward and what facts they want to hide. The input of the Other is primarily analysed terms of questions like “Whose side is he on?”,” What strategem is he up to now?”, “How shall I answer in order not to be constrained to concede some point?”, and the like. Indeed, the concept of “pseudo-science”, rather than “liers and deceivers”, forwarded by some genocide scholars as characterising the arguments against the genocide thesis, emphasizes this aspect of the Predicament. The shortcomings of these efforts are, I believe, of two different kinds. The first one is that they very often are organised in secret on anyhow non-publicised discussions, either in the form that only negotiators know what goes on but the public may, or may not, be informed and invited to have some hopes. But if there were immediate verbatim versions of discussion the weight of the words would probably be bigger and the public at large might be more interesed. The second one is that the aspect of “getting to know each other”, “seeing the Other as a human” is too prominent. This goes particularly for the “reconciliation groups” and other “reconciliation efforts” between Armenians and Turks. My impression, which may be mistaken, is that there is genuine joy when one discovers that the Other actually is a human being ready to strech out one’s hand, and certainly a longing for reconciliation in both parties, but if one begins to adress the core of the issue the partners just encounters the old Predicament, and have very few instruments at hand to proceed further on. What I envision is much more open debate culture in which you argue your case on the core issues as effectively as you can, and receive arguments from a fairly merciless opponent, and there is a audience that judges the outcome. I take as a premise that absence of the ethos of science in both camps characterises our field of study. I believe everybody must say agree to this. This is the point of departure of a book I am grateful that Ara Sarafian of the Gomidas Institute will publish in 2015. Needless to say, Norway is a peaceful corner of the world and I am not a historian so I can understand that some pople will react to my self appointed role as an arbiter or advisor. I am a philosoper by training and have been teaching philosophy of science, - 53 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA One might argue that we already have institutionalized my proposed approach because there are hundreds of dialogue processes, “second track” diplomatical efforts and “truth commissions”, “reconciliation dialogue groups between conficting parties” and similar efforts adressing entrenched diagreements between states and groups. rules of academic debate, semantics, and am thus an example of a scholar meddling in the affairs pf a branch outside one’s own. To my mind too few scholars want to take this role, something which is an interesting fact in itself. The main tendency among scholars is a kind of “fight or flight” syndrome. Either you join one of the adversaries or you withdraw from the issue. I believe, and believe that all in the end will admit this, that the role of self apointed arbiter is underutilized. I hope my book will be a book both for the specialist and the interested outsider. For the specialist in the sense that I make concrete analyses of central contributions according to the criteria Lewy and Suny are hinting at. For the interested outsider I give an outline of the Ottoman Empire and the development of the Armenian-Turkish theme up the 1980-ies when the genocide issue surfaced internationally, and further the development from then and onwards. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA The interested outsider will, I hope, also have an additional role. My hope is that next time Armenians or Turks approach an interested outsider - who has read my book - and says “Listen, this is important!”, the outsider will answer: “Yes, it is very important, but dont give me the usual stuff! I suggest you first go back and reconsider your arguments in view of the strongest arguments of your adversary.Then I may listen to you!”. Of course there has in fact been a rapprochement between Armenians and Turks as for instance professor Michael Gunter describes4, but it is important to add that the rapprochement primarily has dealt with an increasing realization that the Armenian catastrophe cannot be overlooked or minimised, as is evident from the statements of Erdogan and Davutoglu in the last years. The statements of the political leaders of Turkey also confirm what is obvious to outsiders: that Turkey has not been very good at looking into the back spots of her past. I am happy that professor Gunter is here. It is always better to speak to the present than about the absent. In my lectures on the issue at the Institute of Political Science in Oslo I mainly deal with the problematic claims of genocide research and the problematic aspects of the politics of genocide recognition, but at the same time I emphasize that the bottom line is that Armenians have legitimate complaints and a just cause. I try to solve this contradiction by starting my lectures with the video of the Armenian youths singing in thr Akhtamar Church in Van, noting the symbolism in their political action. I end the lecture by inviting students to go with me to Oslo airport and hand out leaflets to Norwegians going to Turkey, asking them to go and enjoy themselves, but also talk to at least one Turk about the fate of the Armenians. The leaflet does not take a stand on the genocde issue besides noting that many think that what happened was genocide. The emphasis is on the moral and political obligation to discuss the issue with Turks. For the same reason I have also participated in commemorations of april 24 and May 28 with the Armenian community in Oslo, insisting that I feel solidarity even if I disagree with their view on 1915. I have many Turkish friends in Norway and feel solidarity with Turks for the obvious anti-Turkish attitudes in the West and with Armenians for their obviously just demands. - 54 - The Genocide Hypothesis To make it clear at once, it is also obvious to me that the genocide thesis must constitute one of the main hypotheses of the question of Armenians and Turks in 1915. The decision to send Armenians “from the Eastern Anatolian provinces”, and from “such areas which are densely populated by Armenians” - that is close to some one million of them - “to the south of the province of Diyarbakir, to the valley of the Euphrates” and so on, sounds like a death sentence when we consider the barren area and the futile attempts at settling people there, as described for instance by Fuat Dündar, who also points to Talaat’s refusal in early 1914 to send muhacirs to this area. What did the ittihadists have in mind when they decided this? Were the Armenians sent there not supposed to survive? These are inevitable questions. Again to make it clear, my point is not to provide an answer but point to the need for a better answer, adding that if a good answer is not given the hypothesis that the ittihadists indeed intended to create mass mortality is strenghtened. But again there may exist good arguments that these facts in themselves do not constitute strong arguments for genocidal intent in the ittihadist. But they remain to be presented. First, Raymond Kévorkian lists more than 200 massacres of Armenians with place, dates, and often with names of perpetrators, including officials and Ottoman soldiers. Not strong on discussion of sources, Kévorkian’s book5 more than anything else represents the collective Armenian memory. But it would be possible to research all names and places, compare it with other informations, and check if these findings tally with the Armenian claims. As far as I know Turkish historiography has not done this. Correct me if I am wrong. And again, not to be misunderstood, what I say is not merely another way of saying that these allegations of massacres are true. Selveral accounts in Kévorkian’s book are open to doubt on internal grounds. Too many people are sometimes said to have been massacred in too short time. My point is that Turkish historians are in a posistion to go through all these facts and try to ascertain of the facts adduces are compatible with what we know from archives, Turkish memoirs6 and so on. Secondly, The works of Beyoğlu (7) and Sarınay (8) on the verdicts of 1915-16 against those who committed atrocities against Armenians seem to me deficient because they do not endeavour to compare Kévorkian’s information with information on the verdicts, that is names, places and dates. In short providing concrete answers to Kévorkian’s questions. This may yield new information, which may again corroborate or weaken his assertions. Again I am pleased that Sarinay is here and you may answer if I get the opportunity to ask you. My Coming Book My book is an overview of selected problems in the state of the art. First in the form of an appraisal of the thesis of the alleged Armenian rebellion or revolution - 55 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Apart from this I see what I believe are under-researched themes in mainstream and traditional Turkish historiography. I will mention two. of 1914-15, then by looking into six local events in the spring of 1915: Zeytoun, Van, Erzurum, Harput, Diyarbakir and the fate of the Armenians arrested on April 24. Here I contrast opposed narratives about the same events and judge the reliability of the narratives on internal criteria. I am also happy that Justin McCarthy and Omer Turan is here because as I have said earlier I cannot see that you have documented (9) that there was an Armenian rebellion internally coordinated and in line with Russian aims. Maybe I am mistaken, but so far – in the absense of new arguments - I stick to my conclusion. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA On the other hand I believe that their remark that the very presence of the Armenians in Eastern Anatolia was a deadly threat to the Ottoman Muslims - and that this opinion was not a matter of poor judgement or prejudice – is sound (10). This then based on the experiences in the Balkans and Macedonia in which local Christians only with rare exceptions lifted a finger to protect their Muslim neighbours, and on the other side supported invading armies. As indeed was shown in 1916, the Russian occupation led to massacres and ethnic cleansing of Muslims. My main conclusion is that the Turkish works and works of historians who deny or doubt the genocide thesis in the main are flawed because they do not explicitly refer and answer arguments made by genocide research. Even a brilliant work like that of Guenter Lewy is flawed because he does not use his ingenuity to actively seek and consider the strongest arguments for the genocide thesis. The same goes for the works of Şahin and Gauin who also are brilliant in details but fail to adress the strongest arguments in favour of the genocide thesis. On the other hand I see that Kemal Çicek goes much further than the earlier mainstream Turkish inputs in relating the actual arguments of the missionaries and foreign consuls in his book on the great war and the forced migration of Armenians. But I hope that he will go on and for instance discuss Leslie David’s alleged trip to lake Gölcuk where he witnessed thousands of Armenian corpses. The absence of a discussion of this in the book was a surprise for me as it obviously is one of Davis’ most important inputs to the field (11). In the chapter titled: The problem of convincing documentation of genocidal intent in the central ittihadists” I analyse eight contributions which are thought to document genocidal intent (the Blue Book, Hovannisian’s 1969 study, the “Permanent Peoples’ Tribunal”, Robert Melson, Wolfgang Gust (12), two works by Taner Akcam and a book by the Swedish author Klas-Göran Karlsson ( 13). These works are flawed by two types of weaknesses: first the tendency simply to take the genocide as a given fact one does not have to argue about, or only argue by providing something which is an illustration of what might have happened rather than what must have happened with a high level of certainty. Secondly, we see a number of alleged documentations that in fact cannot document what they purport to document. Plausible alternative explanations, contradicting the genocide thesis, are not discussed. - 56 - To take the case of Melson’s book. In what appears (14) to be his his ultimate documentation of genocidal intent he refers to a conversation between Morgenthau and Enver in which Morgenthau tries to avoid conflict by saying that he is sure the government is not behind the massacres, but that local people over whom Istanbul had no control are responsible. To which Enver angrily answers that “we have complete control”. Then Melson construes this as an admission that the government is behind the massacres rather than that Enver is angry and asserts that they are in control and - on the other hand refuses to comment on the massacres. If one imagines the situation, provided that it actually took place, the second interpretation is as likely, or more likely, than Melson’s interpretation. Secondly in cases where the Ministry of Interior excempted certain categories of Armenians from relocation, but local people all the same deported them with the rationale that they were “suspicious”, which also was an official ground for relocations. Whatever these facts prove it is not necessarily duplicity from Talaat, but might as well reflect local initiatives to deport the Armenians. There are also examples of biased translation of the German reports, and interpretations of texts in which he ignores contextual factors that open up for alternative interpretations of events. There are indeed some adduced facts which indicate duplicity on the part of Talaat, but not necessarily duplicity that must needs originate in a covert intent to exterminate the Armenians. Even as allies both Germans and Ottomans had a motive to keep each other in the dark about some of their doings. Finally Gust presents cases where orders from Istanbul are not followed regarding the wellbeing of Armenians but where it is not at all apparent that the orders were not sincere. I find similar weaknesses in all these above mentioned contributions. Again not to be misunderstood this is a criticism of documentation strategies, not pronounciation of a empirical finding regarding what actually took place. I also have a chapter on the application of the legal definition of genocide to what I term the “late ottoman violence” that is the massacres and ethnic cleansing of both christians and Muslims, focussing both on the deportations and massacres of the Armenians in 1915-16, and the massacres of Turks in Morea in 1821 and on Bulgaria in 1877-78, using the verdicts and some of the arguments regarding Srebrenica, Rwanda and the debate on Darfur. I conclude that all of these must also reasonably be - 57 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA To work with Wolfgang Gust was particularly instructive. I analysed his chapter “Covering up the Genocide” which must be interpreted as a bold attempt to document the duplicity of the ittihadists and their real covert genocidal intent. He purports to show that orders from the center in favour of Armenians’ wellbeing were not sincere. But a closer scrutiny of the some 35 entries in this chapter shows to my mind that he more or less completely fails in documenting what he purports to document. In some cases he cites facts that in themselves obviously cannot document what they purport to document, For instance that Cemal was opposed to the deportations amd punished wrongdoers. Why this information is put into a chapter with the given heading is a mystery. called genocides, provided one uses reasonable definitions, and certainly if one uses the standards of proof provided by the genocide scholars. Apart from this I have a chapter named “the personal, scholarly and political” which deals with my own development and the important impressions from conversations and debates that have shaped my view over time. The impact of certain personal experiences must be assumed to be evident in most scholarly work which deals with politicized questions, even if not referred to. Here I also cite from debates that show the scepticism with which demands for scholarly methods is met with, e.g. a debate in “Armenian Weekly” in which both a Turkish and an Armenian denounce my strategy as one implying that “there will be no end to the discussion” whereas I show in several instances that there are many relevant research tasks that are not excessively demanding and that might go a long way in settling specific disputes. To mention one example, Vahakn Dadrian many years ago claimed that the mistakes and inaccuracies of Andonian’s “Talat Pasha Telegrams” are not very different from mistakes and inaccuracies in comparable Ottoman documents from the same period. But nobody as far as I know has produced a representative sample of comparable Ottoman documents and demonstrated that this is so or is not so. One seems more interesting in cultivating the disagreement by rhetorical means. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Dialogue and Scholarship in the Age of the Predicament The reluctance of scholars to publish profound disagreements with political ramifications in detail can also be seen in the case of the Workshop for ArmenianTurkish Scholarship (WATS). The workshop comprises several tens of scholars of Armenian, Turkish and other origin, and worked according to the goal of “overcoming the politics of recognition and denial”15 in a collaboration that has lasted more than ten years. Whatever the formulation of “overcoming” means, it seems strange from a scholarly point of view 1) not to arrive at any conclusion whether the events of 1915-16 constitute genocide or not, according to alternative definitions, and 2) not to publish in detail the actual discussions on this theme that actually took place according to the initiators. But this is what happened according to statements in the book which is a milestone in the WATS activities. In the Chapter “Introduction: Leaving it to the Historians” an outline of consensus reached and remaining matters of controversy is outlined, but stops at half-ways for instance in the question of the “term itself ” that is of genocide, saying in a somewhat enigmatic mode that for some participants “it led to more questions than it solved” (16). We are longing for more details on the disagreement…. An alternative would have been to publish all discussions for outsiders to see and judge, also those who are interested but have their main training in ordinary rationality in questions of why a car starts or not. This would have been a fantastic example of scholars acting both openly and scholarly in a poiticized field. However, as far as I have been able to ascertain by adressing the organisers of WATS, practically no extensive documents exist that document the historiographical process in an otherwise admirable endeavour. As the independent scholar Micheal Bobelian says: “….the book - 58 - disappoints by missing out on a unique opportunity to explore a topic that speaks not just to the heart of this ongoing controversy, but also to the entire profession--the historical process.” (17) Road to a Shared Understanding? Creation of a “road to a shared understanding” deals with how one announces conferences. One example. With all due respect to the organizers in the NGO “Yeni Türkiye” for a well-run conference with excellent interpretation services, the exhibition of photos of Armenian fedayees and Turks killed by Armenians at the entrance of the conference hall does not serve any positive purpose. First of all, photos do not document anything, but serve as a marker of enmity. Secondly they are not in line with official Turkish policies which emphasize compassion with the Armenian victims and even goes as far as saying that the relocation was unethical. As an alternative, to have exhibition materials that show the great catastrophy for all the peoples of the late Ottoman Empire would to my mind be unassailable as illiustration of a painful historical reality, but would not have the biasedness of the actual photos used. This use of texts and pictures are also not in line with Erdogan’s and Davutoğlu’s latest statements. If indeed the “deportations were unjust” and a central message is compassion with the Armenians victims why adorn the entrance to this conference exclusively with photos of alleged Turkish victims of Armenian fedayees? Dialogue and Epistemology What about “truth”? “Will we ever know what actually happened?” as is written in one editorial posting of the “Turkish Daily News” on November 19, 2005. “Truth” is both a philosophical term and a term of daily parlance. I believe that the closest one can come to the truth in hot scholarly debates on issues in the field of the humanities and behavioral sciences, including historiography is found in cases where some protagonists obviously get into trouble, and maybe remains silent and everybody understands that the combatant cannot prove his or her point. With all due respect to professor Yusuf Sarınay who also is here, this seems to be the case in his debate with Ara Sarafian about the fate of the Armenians arrested on April 24. He has not provided documentation, as far as I have seen, of hıs assertion that more or less all the prisoners at Ayash were alive in 1919. But of course we cannot exclude this possibility, only that it seems unlikely at the moment in view of hıs silence. In many cases this is the only “truth” we will get in the light of divergent but plausible interpretations (19). - 59 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA What do I have in mind when I talk about the “Road to a shared understanding”? Partly this is simply to have faith and insistence in a scholarly dialogue, but also that somebody at least tries to raise above the controversy as professor Gerard Libaridian does in an article where he devotes space to “what the Armenian side should understand” and what the “Turkish side should understand” (18). Even if one does not agree with him this serves to make visible the scholarly arena in which one assumes that all may be partly mistaken, even if partly right. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA As long as all parties subscribe to the “I-know-the-thruth” attitude and show a reluctance to discuss with the opponents in full publicity there will not be much progress. Progress presupposes a belief in dialogue as such, even sustained dialogue in which more and more disagreements surface. Does the Turkish liberals and leftists believe in dialogue? We saw in 2005 that for the first time Turkish scholars gathered to discuss the Armenian allegations, and provided room for Turkish scholars who supported the genocide thesis. But at the same time there were complaints that intellectuals who were against the thesis and appeared as supporting the official Turkish view, for example Gündüz Aktan, were not invited. A parallel case is the message from some 20 citizens of Turkey – historians and intellecuals - who in 2012 protested against a plan to let the Turkish Government arrange a “counter exhibition” to a exhibition on the Armenian Genocide arraned by the republic of Armenia in Copenhagen. One is in favour of dialogue, but not with one’s most impoertant adversaries? Needless to say, the Predicament also colours the attitudes and inputs of the mainstream Armenian contributors to the controversy and that of many genocide scholars. To take Norway as an example, the only Norwegian historian with a relevant phd broadly asserted on Norwegian TV that “we historians have no trouble calling this genocide”, in spite of the fact that there always has been a disagreement among historians about the genocide thesis (20). The other historian who has dealt with the issue, Bård Larsen, has written strongly anti-Turkish articles, in which he among other things mentions the alleged facts of Turks in the republican era using Armenian tombs as floors in urinals (21). Other contributors on the European scene, for instance the Armenian singer Charles Aznavour, does not go as far, but his message of genuine grief and outrage is rendered impossible as a means to reconciliation by the adding of the facts of ISIS attacking the Armenian castle at Kassab in Syria in 2014, suggesting a link between modern jihadists and the ittihadists of 1915, and also adding the rumour that Turkey influenced the jihadists to dynamite the Armenian memorial in Der-elZor on September 18, 2014 (22). Irrespective of facts, and of similarities and dissimilarities between ISIS today and the perpetrators of atrocities towards Armenians in 1915, these types of inputs prolong the Predicament, cultivate hostility and indignation as a possible, but not necessary, element in a moral attitude, and are not inputs to a solution. The picture is not so bleak, however. Interestingly the only case I know of where there exists a verbatim publisized debate between an Armenian scholar and someone representing the “Turkish” view in the debate in 1990 between Levon Marashlian and Justin McCarthy (23). There are possibly other recent examples of which I am not aware, and if they exist they certainly do not figure prominently in scholarly literature as it mostly is conceptualized as something going on at a safe distance from the hagglings of actual dialogue on a value loaded theme. A recent example of refering an actual dialogue between Armenian and Turkish scholars is a conference at the Brookings Institution (24). Here we learn something e.g. about the discussions between the indefatigable Gerard Libaridian and Turkish scholars, but the actual exchange of words is only hinted at. Scholars should be encouraged to publicise their discussions, also, and maybe predominantly those in which they disagreed strongly and/or modified - 60 - or changed their views. This would present the scientific ethos as a living force to the general public, an alternative to the conflicts of the soap opera, but similar in its (much more serious) drama and conflict. I will conclude by expressing my support for the Turkish proposal of a commission of historians under the auspices of some international body like the UNICEF. There are several aspects of this that I like. The commission of historians was envisaged as being run under the auspices of some international body like UNESCO. I believe this is important because of the inadequacy of the idea to “leave it to the historians”. University employees are expected to provide contributions characterized by originality, they are not invited to collaborate in extensive problemsolving, and they are subjected to a fierce competition which invites disagreement rather than agreement. Taken as a collectivity they must be assumed not by themselves to be engaged in prolongued and disciplined discussions that may yield definite answers to questions like “Did the central ittihadists have genocidal intent in 1915, and did they launch a program of extermination of Armenians?”. But if historians act under the auspices of an international body with general research competence the relevant specialists will to my mind have a greater chance to arrive at – not necessarily the “truth” - but the point where it is obvious to outsiders who has the greatest burden of proof in given questions and gets into the biggest difficulties in defending one’s point of view. And who doesnt. Again I want to emphasise the role if informed outsiders and the general public who may also end by saying that if the protagonists cannot discuss in a better way, interest will be flagging. I also like the expression “we will bow to the facts” in the joint declaration of the Turkish Government and opposition of March 2005, as an admission that “I may be mistaken and am willing to listen to arguments”. Turkey might initiate this kind of commission herself and invite central researchers of all persuasions, as is mentioned in the final document of the conference of May 22-23, 2015. Bibliography Beyoğlu, S. (2006): Ermeni tehciri yargılamaları 1915-16, in Ural, S., Emecan, F., Aydin, A. (eds.): Türk-Ermeni iliskilerinde yeni yaklasimlar. The New Approaches to Turkish-Armenian Relations.Uluslarası sempozium/ International Symposium.TC. İstanbul Üniversitesi Çiçek, K. (2011): The Great War and the Forced Migration of the Armenians.Athol Books. Gunter, M. M. (2011): Armenian History and the Question of Genocide. Palgrave McMillan Gust, W. (2005): Guide for the Topics in the Documentation, in “Revised and extended edition of the Collection of Diplomatic Documents published by Johannes Lepsius in 1919 under the title “Germany and Armenia”. Edition 1. Assistant: Sigrid Gust. Translation: Vera Draack. The text can be downloaded from the website of the National Academy of Sciences of Armenia. http:// www.sci.am/downloads/musgen/ WolfgangGust.pdf Kalleberg, R. (2010): “The Ethos of Science and the Ethos of Democracy”, in Calhoun, C: Robert K. Merton: Sociology of science and sociology as science”. Columbia University Press. - 61 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA By way of Conclusion: The Commission of Historians Karlsson, K.(2012): “De som är oskuldiga i dag kan bli skyldiga I morgon.Det armenska folkmordet och dess efterbörd” (“Those who are innocent today may be guilty tomorrow. The Armenian Genocide and its aftermath”). Atlantis. Stockholm Kévorkian, R.(2006): Le Génocide des Arméniens. Odile Jacob. Paris Lewy, G.(2005): The Armenian Massacres in Ottoman Turkey: a Disputed Genocide. University of Utah Press. Libaridian, G.(2005): The Past as a Prison, the Past as a Different Future.Turkish Policy Quarterly, vol. 4, no.4 Marashlian, L. (1990): Lecture and Debate in Ankara, Turkey 1990. http:// www.glendale.edu/marashlian/Webs/lectureinAnkara1990.htm McCarthy, J., E.Arslan,.,C.Taşkıran,Ö,Turan, Ö. (2006): The Armenian Rebellion at Van. Utah Series in Turkish and Islamic Studies. The University of Utah Press. Salt Lake City. Sarınay,Y. (2011): The Relocations (Tehcir) of Armenians and the Trials of 1915–16, Middle East Critique, 20:3, 299-315 Suny, R.G. (2002): The Holocaust before the Holocaust. Reflections on the Armenian Genocide, in Kieser, Hans-Lukas and Dominic J. Schaller (eds): Der Völkermord an den Armeniern und die Shoa. Zurich. Chronos Verlag. Suny, R.G. and F.M. Göçek (2011): Leaving it to the historians, in Suny, R.G., F.M.Göçek and N.M. Naimark : A question of Genocide. Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire. Oxford University Press. New York Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Endnotes (1) Lewy 2005, p. xi (2) Suny 2002,p.84. (3) See Kalleberg 2010 for an exposition and discussion of Merton’s contribution (4) See Gunter 2011 (5) Kévorkian 2006 (6) Dadrian claims that there are some 70 Turkish memoirs that directly or indirectly confirm the genocide thesis. (7) Beyoğlu 2006 (8) Sarınay 2011 (9) McCarthy et al. 2006 (10)“Viewing all the Armenians, not only the revolutionairies, as a threat to the state and the lives was not a matter of prejudice or poor judgement”.Op.cit, p. 131 (11) See Çiçek 2011. At the conference prof Çiçek explained to met hat he did not believe Leslie Davis’ story because 1) it is improbable that he was able to reach Goelcuk from Harput on horseback, especially in these days, and 2) none of the other Europeans at Harput mentions this. But as far as I remember he did not comment on why he had not written this in his book. (12) Gust 2005 (13) Karlsson 2012 (14)Because his text is not constructed so as clearly to show what is intended as a documentation or an explanation of a given fact, it is even problematic to judge single theses because the narrative never pinpoints the crucial facts that akkegedly documents his central position. (15)Seehttp://www.ii.umich.edu/asp/academics/specialprojects/theworkshopforArmenianturkishscholarshipwats_ci (16) Suny et al. 2011 p. 10 (17)https://networks.h-net.org/node/6148/reviews/7325/bobelian-suny-and-g%C3%B6%C3%A7ek-and-naimark-question-genocide-Armenians-and (18) Libaridian 2005 (19) At the Conference I asked Sarınay about the Armenian prisoners at Ayash, and he answered that small papers smuggled out of the prison documented that they were alive after the autumn of 1915. Further that he still affirmed that the majority of the Ayash prsoners were alive in 1919. However, as far as I understood he provided no documentation that these prisoners were alive after the war. (20) The program “Dagsnytt 18” of the Norwegian Broadcasting Corporation (NRK) on april 24, 2015. I have commented on this, and on the research on the events of 1915-16 in a coming article (in Norwegian) in the periodical “Prosa”. (21) See https://www.civita.no/2015/01/26/det-hjelpelose-diplomati (22) Charles Azanavour: “Cent ans de solitude pour les Arméniens”. Le Monde (23) Marashlian 1990 (24)http://web.mit.edu/cis/Publications/2015_Brookings_Armenians.pdf - 62 - FORCED MIGRATIONS DURING THE FIRST WORLD WAR Bestami S. BİLGİÇ New Turkey Strategic Research Center Turkish version of this paper was presented at the “International Symposium on The First World War Centenary: Through the Eyes of the Warring Countries’ Historians”, 12-15 November 2014, Antalya, Turkey. The forced migration of Ottoman Armenians during the First World War has been studied extensively in Turkey. Almost all studies on this issue seem to treat it as an isolated event. Furthermore, one may see only a few references to other cases of forced migration in history. In fact, forced migration has been implemented by modern state especially since the eighteenth century. Modern states resorted to forced transfer of populations whenever they perceived threat to their sovereignty. In this paper, cases of forced migration during the First World War will be discussed. With this discussion, it will be recommended that comparing and contrasting the forced migration of Ottoman Armenians during the First World War with other forced migrations during the war will help us better understand its various aspects and dimensions. Forced Migrations during the First World War Both the Entente states and Central Powers resorted to forced migration of populations during the First World War. We will begin the discussion with the forced migrations by the Entente states. Right from the start of the war, Russia deported hundreds of thousands of civilians to the interior in the Eastern front. Most of the deportees were Russian Jews. Estimates tell us that from five hundred thousand to one million Jews were forcefully sent to the interior (1). The second group of civilians that Russian authorities transferred forcefully was Germans who lived in Russian Poland. These Germans were exiled to Siberia in - 63 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Introduction 1914 (2). Along with Jews and Germans, Poles and farmers in the Baltic region were also subjected to forced migrations (3). The second Entente power that resorted to forced migration was England. After the outbreak of the hostilities, English authorities detained Germans, Austrians and Hungarians in the country as “enemy aliens” and put them behind barbed wires in camps on the Isle of Man off the Irish coast. Apart from the Isle of Man, England detained many Germans in its colonies in Transvaal, Egypt, Singapore, India and Palestine (4). Thirdly, France also interned in its country Germans, Austrians, Hungarians, Turks, Bulgarians, Czechs, Polish and Armenians with the alibi that they might sympathize with Central Powers. In its colonies such as Morocco, Cameroon and Togo as well, France arrested civilian Germans (5). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA The fourth country on the Entente side that carried out forced migration during the war was Canada. In October 1914 Canada decided to gather “enemy aliens” in camps. According to this decision around six thousand Ukrainians of AustriaHungarian citizenship found themselves in these camps. Moreover, two thousand Germans and more than two hundred Ottomans were detained along with the Ukrainians. Camps remained active until February 1920, that is almost two years after the cessation of hostilities (6). Australia, another British Commonwealth country like Canada, took part in the war on the Entente side. In Australia, four thousand and five hundred Germans were interned as “enemy aliens” (7). The last country on the Entente side that implemented forced migration was Romania. Until the last months of 1916 Germans, Austria-Hungarians and Bulgarians were interned. The Bulgarian Red Cross claimed that more than fourteen thousand Bulgarians in Dobrudja were deported away from their homes (8). Like the Entente states, Central Powers also implemented forced migration in several instances. The first Central Power that deported civilians was Germany. During the initial months of the war, Germany occupied Belgium. During the occupation, German authorities deported thousands of Belgians to Germany. Until January 1915, Belgian deportees were held in a camp in Munster (9). Most of the deportees were enlisted in “labor battalions”. These labor battalions were used in factories in Germany (10). Germany carried out forced migration not only in Belgium. In Northern France as well German authorities forcefully transferred French to different places. Some of the French citizens were forced to work in labor battalions, too (11). Another country in which German officials implemented forced migration was Poland. Until the summer of 1916 during the German occupation of Poland, seventy five thousand Polish were deported to Germany to be forced to work in factories (12). The last instance of German policy of internment was detainment as “enemy aliens” of English citizens in Germany in November 1914 (13). - 64 - Austria-Hungarian Empire was another state on the side of Central Powers that carried out a policy of forced migration. Vienna government relocated forty thousand Italians in the interior away from the Italian border after Italy joined the war in May 1915. Vienna justified this action with “national security” concerns (14). Another population that the Austrian-Hungarian Empire interned was the Serbs. Thousands of Serbs were deported to Hungary and were forced to work there (15). Finally, Bulgaria, too, detained many Serbs and compelled them to work during the Great War (16). Conclusion In this paper, about ten cases of forced migration by the participants of the First World War except for the Ottoman Empire are mentioned. The Turkish historiography seems to ignore these. Therefore, it is recommended hereby to re-evaluate the forced migrations in the Ottoman Empire in comparison with other cases of forced migration during the First World War. Bibliography Gatrell, Peter. “Refugees and forced migrants during the First World War.” Immigrants & Minorities 26.1-2 (2008). Hardach, Gerd. The First World War 1914-1918, Berkeley & Los Angeles, University of California Press, 1981. Kealey, Gregory S. “State Repression of Labour and the Left in Canada, 1914–20: The Impact of the First World War.” Canadian Historical Review 73.3 (1992). Kramer, Alan. Dynamic of Destruction: Culture and Mass Killing in the First World War, Oxford, Oxford University Press, 2007. Lohr, Eric. “The Russian army and the Jews: mass deportation, hostages, and violence during World War I.” The Russian Review 60.3 (2001). Segesser, Daniel Marc. “The Punishment of War Crimes Committed against Prisoners of War, Deportees and Refugees during and after the First World War.” Immigrants & Minorities 26.1-2 (2008). Stibbe, Matthew. “The internment of civilians by belligerent states during the first world war and the response of the International Committee of the Red Cross.” Journal of Contemporary History 41.1 (2006). Stibbe, Matthew. “Civilian Internment and Civilian Internees in Europe, 1914–20.” Immigrants & Minorities 26.1-2 (2008). (1992). Stola, Dariusz. “Forced migrations in Central European history.” International Migration Review Williams, John F. German Anzacs and the First World War, Sydney, 2003. Endnotes (1) Matthew Stibbe, “Civilian Internment and Civilian Internees in Europe, 1914–20.” Immigrants & Minorities 26.1-2 (2008): 64; Eric Lohr, “The Russian army and the Jews: mass deportation, hostages, and violence during World War I.” The Russian Review 60.3 (2001): 404- 76 (2) Stibbe, Civilian Internment and Civilian Internees in Europe, 1914-20, p. 65; Alan Kramer, Dynamic of Destruction: Culture and Mass Killing in the First World War, Oxford, Oxford University Press, 2007, p.151. - 65 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Dove, Richard (ed.). ‘Totally Un-English’? Britain’s Internment of ‘Enemy Aliens’ In Two World Wars, The Yearbook of the Research Centre for German and Austrian Exile Studies, 2005. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA (3) Peter Gatrell, “Refugees and forced migrants during the First World War.” Immigrants & Minorities 26.1-2 (2008): 86. (4) Richard Dove (ed.), ‘Totally Un-English’? Britain’s Internment of ‘Enemy Aliens’ In Two World Wars, The Yearbook of the Research Centre for German and Austrian Exile Studies, 2005; Matthew Stibbe, “The internment of civilians by belligerent states during the first world war and the response of the International Committee of the Red Cross.” Journal of Contemporary History 41.1 (2006): 7-8. (5) Stibbe, “The internment of civilians by belligerent states during the first world war and the response of the International Committee of the Red Cross.”, p.7-8. (6) Gregory S. Kealey, “State Repression of Labour and the Left in Canada, 1914–20: The Impact of the First World War.” Canadian Historical Review 73.3 (1992): 286 ve 293. (7) John F. Williams, German Anzacs and the First World War, Sydney, 2003, p.4. (8) Stibbe, “The internment of civilians by belligerent states during the first world war and the response of the International Committee of the Red Cross.”, p.8. (9) Kramer, p.7-11. (10) Kramer, p.44; Daniel Marc Segesser, “The Punishment of War Crimes Committed against Prisoners of War, Deportees and Refugees during and after the First World War.” Immigrants & Minorities 26.1-2 (2008): 144-145. (11) Kramer, p.44. (12) Gerd Hardach, The First World War 1914-1918, Berkeley & Los Angeles, University of California Press, 1981, pp.6768. (13) Stibbe, “The internment of civilians by belligerent states during the first world war and the response of the International Committee of the Red Cross.”, p.9. (14) Gatrell, p.84. (15)Dariusz Stola, “Forced migrations in Central European history.” International Migration Review (1992): 328; Stibbe, “The internment of civilians by belligerent states during the first world war and the response of the International Committee of the Red Cross.”, p.7. (16) Stola, p. 328; Stibbe, “The internment of civilians by belligerent states during the first world war and the response of the International Committee of the Red Cross.”, p.7. - 66 - THE RISE AND FALL OF ASALA AND ARF TERRORISM Christopher GUNN Between 1973 and 1988, the Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia (ASALA) and the armed wing of the Armenian Revolutionary Federation (ARF), first as the Justice Commandos of the Armenian Genocide (JCAG) and later as the Armenian Revolutionary Army (ARA) led one of the most unique terrorist movements to emerge out of the eastern Mediterranean during the early 1970s. Their terrorists killed approximately 90 individuals and wounded hundreds more through a combination of assassinations, bombing campaigns and violent assaults that spanned North America, Europe, the Middle East and the south Pacific and targeted ethnic Turks, assets of the Turkish government, and Turkish business interests. Before fading in the late 1980s, ASALA and the JCAG/ARA were linked to various militant Palestinian factions, as well as other international terrorist organizations, international narcotic trafficking, international extortion rings and even to the USSR, Libya, Syria, Greece and Cyprus (1). In a geographical and temporal environment where the Armenian organizations had to compete with such groups as the Italian Red Brigades, the German Red Army Faction, the Irish Republican Army, the Basque ETA, and the PLO for media exposure and government attention, the Armenians managed extremely well. In the early 1980s, various U.S. government officials described Armenian terrorists as the most dangerous, savage and mysterious group in existence, and in 1981 they actually accounted for the highest number of documented international terrorist attacks in the world (2). The groups’ most ignominious acts were the murders of Turkish diplomats and their immediate family members, which took 31 lives between 1973 and 1984, and included the 1980 assassination of the Turkish administrative attaché to Greece and his 14-year old daughter by Monte Melkonian, a native Californian and an honors grad- 67 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Coastal Carolina University Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA uate of the University of California, Berkeley (3). What made the Armenian terrorist campaign unique, however, was neither the diversity or barbarity of its ideologues, nor the sudden and violent reemergence of the Armenian Question five decades after it had been settled by the international community with the Treaty of Lausanne in 1923, but that it had virtually no chance of reaching its publicly stated goals. ASALA and the ARF wanted first, to force the Turkish government to acknowledge that the ethnic conflict in eastern Anatolia in 1915 was an Ottoman-sponsored and directed genocide against the Armenians; second, to pay reparations to the families of these victims; and third, to return the provinces of eastern Anatolia to the Armenians. Contrary to the aims and aspirations of the terrorists, however, Turkey’s government was not going to revise their country’s history to adopt the Armenian version of 1915. By extension, therefore, discussions over reparations were meaningless. Finally, the prospect of violating the territorial sovereignty of the Turkish Republic, especially along the longest NATO border with the USSR during the height of the Cold War, was quixotic at best. Yet, Armenian terrorism not only continued, it thrived for over a decade before abruptly fading away in the second half of the 1980s, despite an upsurge in terrorism at the exact same time (4). This essay will analyze earlier research on ASALA and ARF terrorism before summarizing what can be learned from a much broader review of the sources and the context within which Armenian terrorists operated, along with recently declassified documents from the U.S. State Department, the Federal Bureau of Investigation (FBI) and the Central Intelligence Agency (CIA). Historiography The literature and historiography of the broader fields with which Armenian terrorism is tangential: the Armenian diaspora; the Armenian Question; terrorism and the more familiar terrorist organizations of the late 20th century: the IRA, PLO, ETA, and the Red Brigades; U.S.-Soviet détente; and Turkish political history; are more mature and developed. What does exist tends to focus on the glorification and analysis of the ARF’s Operation Nemesis during the early 1920s. This operation was designed to facilitate the ARF’s decision to assassinate a number of prominent members of the Committee of Union and Progress (CUP), the last political organization to hold real power in the Ottoman Empire, and the government of Azerbaijan who were held responsible for the Armenian massacres of 1915 and beyond (5). The literature in English on ASALA, the ARF’s JCAG/ARA, and their campaign of violence against Turkey to achieve the recognition of the Armenian genocide, the lands of eastern Anatolia, and reparations for the massacres of 1915, is comprised of essentially two books, “Pursuing the Just Cause of their People”: A Study of Contemporary Armenian by Michael Gunter and ASALA—Irrational Terror or Political Tool by Anat Kurz and Ariel Merari (6). Both of these books were written in the mid1980s, before it was clear that their campaigns had essentially run their course, and were primarily concerned with the origins of the groups. This material, by necessity, relied heavily on an account published by Monte Melkonian, one of the former key members of ASALA, who broke with ASALA’s leader and created his own faction. - 68 - First, unlike, for example, the Red Brigades and the Red Army Faction, none of the Armenian operatives from either organization who were ever captured or detained were part of the leadership group. Furthermore, the ASALA and JCAG/ARA members who were caught refused to cooperate publicly with the arresting authorities, and so provided very little insight or information into the organizations, gave no interviews after they were released, and none have published detailed memoirs in the intervening years (9). Second, the headquarters of both ASALA and the JCAG/ARA were located in Beirut from 1975 until, at least in the case of ASALA, the Israeli invasion in 1982. Even if the operational leadership of ASALA maintained their own records, which is doubtful, it is unlikely that they survived the chaos of civil war and their subsequent relocation to Damascus, later Athens, after the Israeli invasion. While the ARF does maintain the organization’s archive in Boston, MA, it is rarely opened for researchers and doubtful that the activities of JCAG/ARA were documented. The third factor is that most of primary documents of these organizations would be in Armenian, and scholars with Armenian language skills have avoided the topic. This is the case with the Spurk archive at the U.S. Library of Congress. Spurk was a leftist Armenian weekly published in Beirut whose owners and editors were two of the four founding members of ASALA. Undoubtedly rich in primary source material, over 80 percent of the archive is in Armenian. Finally, Turkish government documents on this most recent phase of Armenian terrorism either have not been declassified, or remain inaccessible to researchers, and only very recently have U.S. government documents on ASALA and the JCAG/ARA become available (10). Of those, the U.S. State Department and the Federal Bureau of Investigation have released considerably more than the Central Intelligence Agency. ASALA & the ARF’s JCAG/ARA The former narrative explaining the violent re-emergence of the “Armenian question” in 1975 cites three specific events that occurred during the late 1960s and early 1970s that galvanized and strengthened Armenian public opinion, and triggered their decision to act on their grievances against the Turkish government. The first event was the commemorations and anti-Turkish demonstrations held to mark the 50th anniversary of the events of 1915 on April 24, 1965 in both Beirut, Lebanon and - 69 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA While the information does provide important insight, its content was obviously slanted towards Melkonian’s version, or desired version, of events. Over the past two and a half decades, these two small books on the subject have been supplemented by only a handful of Turkish government publications, a conference publication, a few scholarly articles, many of these by Gunter, a picture book to accompany a documentary, and a dissertation (7). Research that intersects, or overlaps, this period of Armenian political violence in broader studies, either devotes minimal attention to the topic, replete with careless or intentional misinformation, downplays its significance, or, simply outright ignores it (8). It should be acknowledged, however that additional scholarship on ASALA and the JCAG/ARA in the twenty-five years since the organizations have ceased operations were most likely impeded by four factors. Yerevan, Soviet Armenia (11). The concurrent demonstrations in Lebanon are attributed with establishing April 24 as the official day of commemoration of the Armenian Massacres, (12) while the latter, which developed into a boisterous demonstration that was eventually suppressed by the Soviet authorities, extracted concessions from the Soviet government allowing for the annual commemoration of April 24th with public demonstrations and permission to construct a memorial to the victims and territories lost to Turkey in 1915 in Yerevan (13). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA The most commonly held belief is that the Armenian people spontaneously “awoke” during these commemorations: after fifty years, the Armenians were no longer willing to tolerate the indifference, apathy and political machinations of the Western governments that betrayed them between 1915 and 1923. They began to protest, demonstrate, and advocate for their cause, and demanded that the world, and particularly the Republic of Turkey, acknowledge that the massacres and relocations Armenians endured at the hands of the Ottoman Empire constituted genocide, and they wanted the Turkey to pay for the crimes of their predecessor. What this meant for the most vocal Armenian groups in the mid-1960s, was an admission of guilt from Turkey, a formal apology, punishment (i.e. international condemnation), reparations, and the return of the historic Armenian homeland that they had lost some five centuries ago, or, at a minimum, the Armenia that President Wilson had drawn for them during the First World War. The next major event occurred in January 1973, when a 78-year old ethnic Armenian-American named Gourgen Yanikian lured both the Turkish Consul General and Consul of the Los Angeles to lunch at a Santa Barbara hotel. Instead of returning a painting which had been stolen from the Ottoman Sultan’s residence that he claimed to be in possession of, Yanikian shot and killed both men at point-blank range inside his hotel room. While Yanikian unsuccessfully attempted to turn his murder trial into an indictment of the Turkish government for the events of 1915, the proceedings stimulated the increasingly violent nationalism of not only the Armenian communities of California, but throughout the diaspora. While the subsequent investigation concluded that Yanikian carried out the murders on his own, his act became the model and inspiration for the assassination of Turkish diplomats around the world over the ensuing decade (14). The final act occurred in 1974, when a paragraph specifically labeling the events of 1915 as the “first case of genocide in the twentieth century” was deleted from a report on the prevention of genocide that was submitted to the UN Commission on Human Rights (15). Perhaps on its own, this deletion would have gone unnoticed, or at least uncontested, but in conjunction with the rising assertiveness of the various Armenian diaspora since 1965, and the relatively well publicized murders of the Turkish diplomats in 1973, the deletion caused indignation and exasperation on the part of Armenians worldwide. According to their political leadership, not only was their just demands ‘ignored’, but the international community was allied with Turkey in the mid-1960s and early 1970s to frustrate their ‘peaceful and justified political demands’ and thwart their efforts in the United Nations. - 70 - Although ASALA was a Marxist organization, and the JCAG leaned to the right, they were nearly unanimous in the goals they sought to achieve through their violent attacks: first, to force the Turkish government to recognize and admit that the forced relocations and Armenian deaths in eastern Anatolia in 1915 constituted an act of genocide; second, to force the Turkish government to make financial reparations to the survivors and, if necessary, their descendants, of 1915; and third, to liberate the Armenian provinces of eastern Turkey. The two groups differed, however, was over what the third aim actually entailed. The ARF appears to have envisioned a relatively ambiguous, independent Armenia carved out of eastern Turkey (19). ASALA sought an independent Armenia that encompassed all of the historic lands of the ancient kingdom, which inevitably meant some form of either collaboration, or conflict, with the Soviet Union and Soviet Armenia (20). Due to their Marxist ideology, most observers believed that ASALA aimed at unifying Turkey’s eastern provinces with Soviet Armenia (21). Agreements or disagreements over the details of their specific aims, though, turned out to be a relatively moot point. Not only did they ultimately fail to achieve their goals, but even contemporary (and subsequent) observers, during the height of the campaign, saw virtually no chance for the Armenian terrorists to force recognition, financial compensation or territory from the Turkish government (22). Furthermore, in a recent study on the history of terrorism, the author admits that the Armenian terrorist groups of the 1970s and 1980s defy normal categorization, simply because these movements had “no hope of success” (23). Other motivations have been suggested, including the desire to raise global awareness to the events of 1915, to “re-awaken” the dormant, or sleeping Armenian nationalism of the diaspora or even more simply, that the Armenian groups just wanted to murder Turks, and felt justified in doing so, in revenge for the massacres of 1915 (24). The JCAG, however, came out on at least one occasion to publicly to dispel this notion (25). The reasons for the sudden disappearance of ASALA and the ARF’s JCAG/ARA in the mid-1980s has also largely been left out of the narrative. - 71 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA The Armenian youth, disappointed with the incompetence and inactivity of the Armenian diaspora’s traditional parties, and inspired by the actions of Yanikian, took matters into their own hands. Eschewing non-violence, they adopted the ‘language’ of the times, and like the Palestinians, Irish, Basques, and radical Marxist-Leninist groups in West Germany, Italy and Japan, and embraced international terrorism as a means to give voice to their frustrations, ideals and demands. By 1975, these factors led to the emergence of two groups based in a hostile, violent and politically deteriorating Beirut: the Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia (ASALA), an Armenian terrorist organization that, ironically, carried out its first attack against the World Council of Churches, an institution helping Armenian refugees in Lebanon (16). Fearful that this new organization would undermine its position in the diaspora, and draw Armenian youth away from its ranks, the Armenian Revolutionary Federation (ARF) activated an armed wing, known first as the Justice Commandos of the Armenian Genocide (JCAG) (17). While the specifics of ASALA’s origins were, until recently, unclear, the ARF is one of the original and most powerful modern era Armenian political parties, whose origins date to 1890 (18). While the story will not be truly complete until all the relevant Turkish, Armenian, French, Cypriot and Greek documents are available to scholars, a closer look at the relevant sources and the voluminous amount of material declassified and released by the U.S. Department of State, the Federal Bureau of Investigation, the Central Intelligence Agency, the Jimmy Carter Presidential Library, the Ronald Reagan Library, and the Spurk archive, have shed a tremendous amount of light on the campaign of Armenian political violence between 1973 and 1988. Although the broad strokes provided by Gunter, Kurz, Merari and other early analysts are still largely valid, the new material provides an opportunity to fill in the many gaps that exist on the emergence of Armenian political violence in 1975, and, just as important, the reasons for its sudden disappearance in the mid-1980s. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Towards A Broader Narrative of Armenian Political Violence The rather strait forward and simplistic narrative described above conceals much of the truth and many of the nuances that make the story of Armenian political violence between 1975 and 1988 so tragic. First, the ‘re-awakening’ of the Armenian people in 1965, was not a spontaneous event, but rather the culmination of a deliberate attempt by the ARF and elements within the Armenian SSR to separate the massacres and deportations of Armenians by the Ottoman Empire from the much more convoluted “Armenian Question” in order to implement an aggressive policy of anti-Turkishness throughout the Armenian diaspora and the Armenian SSR. One of the most tragic components of this period, and one which would have severe ramifications for the period of Armenian political violence, was the successful transfer of responsibility for the crimes of 1915 to the entire, collective population of modern Turkey. For many Armenians, the ‘Turks’ of 1915 were no different from the modern citizens of the Turkish Republic: guilty, and worthy of whatever punishment came their way. The plan to instigate tension and encourage animosity between Armenians and Turks, however, was simply carried out in order to achieve political gains inside the Armenian diaspora. The ARF, the Armenian SSR, and the Soviet Union never had any intention of following through with the demands being made by Armenians around the world with anything other than empty promises. The ARF continued its policy of anti-Turkishness for the remainder of the 1960s and early 1970s, and implored Armenians everywhere to help publicize the details of the Armenian Cause and the crimes of the Turkish government. Many in the diaspora heeded the call, and devoted their time and energy to publications, erecting monuments, organizing community events, and demonstrating, protesting and advocating for the Armenian Cause. The anti-Turkishness promoted by the ARF was embraced by the Armenian diaspora, particularly by the Armenian youth in the United States, where student activism was burgeoning in response to the Civil Rights Movement and anti-Vietnam war activity. Protests and demonstrations against the Turkish government became increasingly more aggressive in nature and acts of violence against Turkish government facilities occurred. The radicalization of Armenian youth in the United States did not go unnoticed by Turkey’s apprehensive diplomatic staff posted - 72 - to the U.S., but the U.S. government and local authorities largely disregarded their concerns. Although there would be no assassinations between January 1973 and October 1975, 1974 was an important year for political developments and activity among Armenians worldwide, and in particular Armenian-Americans. While their efforts to have the events of 1915 labeled as “the first genocide of the twentieth century” indeed languished in the UN, the Turkish government’s decision to lift the ban on domestic poppy production in mid-1974, and the Turkish intervention on Cyprus in July 1974, caused a deterioration in U.S.-Turkish relations. These events provided Armenians with an unexpected political boost, as they found no shortage of U.S. Congressmen who were willing to both propagate their anti-Turkish rhetoric and promote the Armenia Cause. An alliance with the much more powerful and established Greek lobby, which was also virulently anti-Turkish, especially during the Cyprus dispute, also greatly enhanced their political power and influence in Washington. Despite the political progress being made by Armenians through non-violent and political efforts, in early 1975 two groups within the Armenia diaspora decided to pick up arms and embrace terrorism to advocate their demands for justice. While ASALA was a new voice that represented a new minority faction with the diaspora, the ARF was one of the oldest and most powerful organizations in the Armenian diaspora. While ASALA may have posed a very minor threat to the ARF’s rhetoric in Beirut, it was in no position to challenge the ARF’s traditional authority in the diaspora. Instead, the ARF’s decision to activate an armed wing can only be viewed as a product of the violent anti-Turkishness it had propagated since 1965, and the opportunities provided by the advantageous international climate of 1975 in regards to Armenian interests. Unlike most terrorist organizations, the ARF did not turn to violence because of political weakness or a lack of viable non-violent or traditional methods. Instead, when the ARF deployed terror as means for a political end it attacked from a position of strength and deliberate choice. For the next decade, ASALA and the ARF competed viciously for the financial and moral support of the Armenian diaspora through propaganda, intimidation and - 73 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Tragically, their worst fears were realized in January 1973, when a deranged elderly Armenian named Gourgen Yanikian shot and killed the Turkish Consul General of Los Angeles, Mehmet Baydar, and his assistant Consul, Bahadır Demir. Linking his act of murder to the actions of the most revered Armenian assassins, Soghomon Tehlirian, Yanikian urged the Armenian diaspora to take up arms against the Turkish government and to slaughter its representatives. Although unnoticed at the time, Yanikian’s efforts to equate his murders with Tehlirian’s assassination of Talat provided modern Armenian terrorists, and their supporters in the diaspora, with all of the justification they needed to carry out their crimes. Yanikian proved that the diaspora would support the assassination of any Turkish government official, and for those who carried the executions, adulation and glory waited. In only a few short years after the Yanikian murders, death sentences for Turks came to be expected, and would extend even to the spouses and children of Turkish civil servants. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA violence. While many dismissed their campaigns as hopeless, it must be acknowledged that after their seventh assassination in four years, the Turkish government appears to have been willing to engage the Armenian diaspora leaders in dialogue and discussion for the first time in over sixty years. This was by no means a minor accomplishment, and something that the traditional representatives of the diaspora had never achieved. The actions of the ARF representative at the meeting made it clear, however, that as far as ARF was concerned, resolution for the Armenian Cause did not mean dialogue and reconciliation with Turkey, but rather the imposition of their own historical narrative and terms through terror, force or international pressure. Another attempt the following year, this time from the Turkish private sector, also failed. The primary impediment to talks in the late 1970s was land. The ARF and ASALA wanted eastern Anatolia, and it was inconceivable that Turkey was going to willingly cede territory to the Armenian diaspora or the terrorist organizations that represented it. Tragically, a chance at reconciliation and a cessation of the terror was lost. Ironically, the wider diaspora was not overly concerned with taking eastern Anatolia, and it became clear that the ARF did not speak for the entire diaspora. Likewise, ASALA, through their intimidation and attacks on Armenians and international relief organizations working to facilitate Armenians out of the Soviet Union and Beirut, proved that they too, did not speak for the diaspora. But while the larger diaspora did not agree entirely with the political platforms of the ARF and ASALA, it tacitly approved the means by which these two violent organizations were advocating the cause on their behalf, even when the violence was turned on non-Turkish academics. And by not speaking out unequivocally against terrorism, the Armenian diaspora helped prolong the existence of both groups. Armenian political violence dramatically escalated between the fall of 1979 and the summer of 1983. During that period, assassinations, armed assaults and bomb attacks killed 19 Turkish officials, dependents and employees, as well as French, American, Italian, Yugoslav, Swiss and German nationals. There were also at least eight failed assassinations against Turkish officials that left two of the victims paralyzed for life. There was no dialogue or negotiations between the Armenian militant groups and the Turkish government during this period, only death, destruction and Turkish incredulity at the world’s indifference to international terrorism. ASALA even began to broaden their scope, and attack non-Turkish targets in order to bring more awareness to the Armenian Cause and to secure the release of the increasing number of captured ASALA operatives. The ARF responded to the challenge, and increased the frequency of their assassinations. As the violence continued, however, sympathy for the Armenian Cause waned while concern for the Turkish victims increased. First in the United States, after assassinations and bombing attempts in Los Angeles, Boston and Philadelphia, and then in Europe after a particularly brutal series of attacks in Brussels, Paris and Lisbon. For Europeans, it was a bombing attack at the Orly Airport outside of Paris that killed eight and wounded over sixty that turned them against the Armenian terrorism. Despite these attacks, the Armenian diaspora continued to support the violent campaign - 74 - against Turkey until the very end, even after it become increasingly apparent that the violence was not the means through which to achieve the realization of the Armenian cause, but rather an end in and of itself. While there are multiple theories as to why Armenian terrorism faded away in the mid-1980s, the evidence available suggests that in addition the new international political climate brought on by the New Cold war and the subsequent collapse of Communism in Eastern Europe and the Soviet Union that left little room for international terrorist organizations, both ASALA and the ARF experienced violent internal dissension at the highest levels of the organizations’ leadership, right before both groups engaged each other in a brutal street war on the streets of Beirut for political control of the Armenian diaspora. By the time the ‘war’ was over, the ideological, political, logistical and financial sources of support that had sustained the Armenian groups, and ASALA in particular, had enjoyed disappeared over night. Even its strongest supporter, the Armenian diaspora, had abandoned them for a greater cause: the liberation of the Armenian SSR and the war with Azerbaijan over the region of NagornoKarabakh. Many of the veterans of ASALA and, to a lesser extent, the JCAG/ARA who survived the internal violence in Beirut were eventually able to bring their violent skills to that emerging conflict in the Caucasus. At least one former prominent ASALA member, Monte Melkonian, was able to redeem himself and obtain a place reserved for only the most revered heroes of the Armenian nation for his efforts in the Karabakh war after his death on a Caucasian battlefield in 1993. Conclusion It is no small irony that 20th century Armenian terrorism begins and ends with the two greatest Armenian heroes of the twentieth century, Soghomon Tehlirian and Monte Melkonian, who took completely reverse paths to glory. Born in eastern Anatolia, but living in Yugoslavia, Tehlirian left the relative safety of Belgrade to volunteer to fight for the Armenian Irregulars in the Russian army. After proving himself an - 75 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Armenian terror was never the same after Orly. The United States, Canada and Turkey began to cooperate closely on counterterrorist measures aimed at ending Armenian terrorism, and the U.S., in particular, embarked on firm position against international terrorism. Even countries that were previously reluctant to condemn Armenian terrorism and go after ASALA and the ARF, like France and the Soviet Union, changed their policies. Those countries which did not speak out, or who maintained connections with ASALA and/or the ARF were put on warning. The Armenian diaspora, though, did not waiver in their commitment to their radical youth, and continued to defend, glorify and honor political violence. This support enabled ASALA and the ARF to temporarily weather the storm produced by the controversial attacks in Europe, and they continued their campaign of violence for two more years. Their ability to induce fear in Turkey, Western Europe and North America lingered on much longer and was a testament to their prowess as terrorist organizations. By the time the leader of ASALA, Haroutiun Takoushian, was assassinated in Athens in April 1988, however, Armenian terrorism had run its course. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA able soldier, he was selected and trained to be the ARF’s greatest assassin: the man who killed Talat Pasha. After his death, Tehlirian was buried under a monument constructed in his honor in Fresno, California. Monte Melkonian, left California and the comfortable confines of Berkeley to become an ASALA assassin, only to end up idolized as the great Armenian military commander who helped ‘liberate’ Nagorno-Karabakh. Melkonian was buried with full military honors, and in the presence of the President of Armenia, in Yerevan’s Yereblur cemetery. Tehlirian, the soldier-assassin, was born in the Caucasus and buried in California; and Melkonian, the assassin-soldier, was born in California and died and buried in the Caucasus. In the end, the Armenian campaign of political violence between 1973 and 1988 is yet another example of the catastrophic dangers inherent in inciting an extreme nationalism based almost entirely on the dehumanization and hatred of the ‘other’, cloaked in unimpeachable self-righteousness and historical justification. It was also, by any measure, a complete failure. Despite the violence, fear, terror, and murder of innocent men, women and children, ASALA and the ARF never came closer to achieving their goals than the alleged meeting between the Turkish Foreign Minister and the heads of ARF, Hunchaks and Ramgavars in 1977. Tragically, that opportunity was wasted. Instead, the drastic increase in attacks between 1979 and 1983, the indifference of its Western allies to the violence, coupled with sympathy for the Armenian Cause, and the relentless pressure from an unrepentant diaspora that refused to unequivocally denounce terrorism, forced the Turkish government and its citizens into an aggressive defense that still largely persists today. Some claim that the terrorist attacks brought unprecedented attention to the Armenian Cause in the international media and academia, but considering the gains being made in the early 1970s in this regard before violence, this is a difficult argument to make. Judging by commentaries and interviews in the press during the attacks, many in the diaspora believed that any assassination of a Turkish official was a victory for the Cause. Even if this true, however, one must ask: at what cost? More Armenians were killed by ASALA and the ARF than Turks, even if we include those who were not employed by the Turkish government, and if the non-Turkish victims are added to the Armenian lives lost, the disparity is even greater. An observation or acknowledgement not found on the Facebook pages dedicated to Gourgen Yanikian, Monte Melkonian and Hagop Hagopian (Haroution Takoushian), or on the web page of the Hrair Maroukhian Foundation (26). The only success obtained by ASALA and the ARF is that very few, even in the Armenian diaspora, seem to be aware that Armenian terrorist organizations existed, that they were staffed by hundreds of young Armenians, and that one of the most prominent, powerful, legitimate organizations in the diaspora, and now in Armenia, was involved. While these organizations were comparable in nearly every way to many of their contemporary international terrorist organizations like Baader-Meinhof, the Red Brigades, Black September and the PFLP, very few remember or discuss ASALA or the ARF’s JCAG/ARA. And while the nearly 40 Turkish citizens murdered by these two organizations is not in any way comparable to the Armenian and Turkish civilians - 76 - who died over the course of events in World War I, an open discussion and recognition of the havoc wrecked by ASALA and the ARF would undoubtedly contribute to the reconciliation process between Turkey, Armenia and the Armenian diaspora. - 77 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Endnotes (1) For just a sampling see Andrew Corsun, “Armenian Terrorism: A Profile,” in Department of State Bulletin Vol. 82, No. 2065 (August 1982), 35; Michael Gunter, “Pursuing the Just Cause of their People”: A Study of Contemporary Armenian Terrorism (Westport, CT: Greenwood Press, 1986); Anat Kurz and Ariel Merari, ASALA—Irrational Terror or Political Tool (Boulder, CO: Westview Press, 1985), 39-52; Paul Henze, GOAL: Destabilization: Soviet Agitational Propaganda, Instability and Terrorism in NATO South (Marina del Rey, CA: European Institute for Security Research, 1981), 36; Andrew Mango, Turkey and the War on Terror: For Forty Years We Fought Alone (New York: Routledge, 2005), 12; Marvin Howe, “Turks Blame Cypriots for Attacks in Name of Armenians,” New York Times, February 28, 1980; E.J. Dionne, Jr., “Armenian Terror: Tangle of Motives,” New York Times, August 1, 1983; and Armenian Terrorism, Its Supporters, the Narcotic Connection, the Distortion of History (Ankara, Turkey: Ankara University, 1984. (2) “Armenian Terrorists,” January 10, 1983, CIA, CIA-RDP88-01070R000100520004-4; “Patterns of International Terrorism: 1981,” Department of State Bulletin Vol. 82, No. 2065 (August 1982): 16; and Gunter, “Pursuing the Just Cause of their People”, 1. (3) Bilal N. Şimşir, Şehit Diplomatlarımız (1973-1994), Vol. 2, (Ankara, Turkey: Bilgi Yayınevi, 2000), 967-968; and Markar Melkonian, My Brother’s Road: An American’s Fateful Journey to Armenia, (New York: I.B. Tauris, 2007), 84. (4) “Terrorism Review,” CIA, Dec. 14 1989, CIA Doc No/ESDN: 0000258747, CREST. (5) Edward Alexander, A Crime of Vengeance: An Armenian Struggle for Justice (New York: Free Press, 1991); Lindy V. Avakian, Cross and the Crescent (Phoenix, AZ: USC Press, 1989); Jacques Derogy, Resistance and Revenge: The Armenian Assassination of the Turkish Leaders Responsible for the 1915 Massacres and Deportations (New Brunswick, NJ: Transaction Publishers, 1990); Arshavir Shiragian, The Legacy: Memoirs of an Armenian Patriot (Boston: Hairenik Press, 1976); Vartkes Yeghiayan, The Case of Soghomon Tehlirian, 2nd Edition (Glendale, CA: Center for Armenian Remembrance, 2006); and The Case of Misak Torlakian (Glendale, CA: Center for Armenian Remembrance, 2006). At least three new publications on Operation Nemesis are being released in the spring of 2015. See Marian Mesrobian MacCurdy, Sacred Justice: The Voices and Legacy of the Operation Nemesis (Brunswick, NJ: Transaction Publishers, 2015); Eric Bogosian, Operation Nemesis: The Assassination Plot that Avenged the Armenian Genocide (New York: Little, Brown and Company, 2015); and the graphic novel by Josh Blaylock, Operation Nemesis: A Story of Genocide and Revenge (Devil’s Due Entertainment, 2015). (6)Gunter, “Pursuing the Just Cause,”; and Kurz and Merari, ASALA. An academic book in French and a recent publication in Dutch also exist. See Gaïdz Minassian, Guerre et Terrorisme arméniens (Paris: Presses Universitaires de france, 2002); Paul Moussault and Barbara Sahakian, ASALA, de Nemesis voor de Armeense genocide - Stadsguerrilla tegen Turkije (1975-1988) (Netherlands: Papieren Tijger, 2015). (7) Armenian Atrocities and Terrorism: Testimonies of Witnesses (Washington, DC: Assembly of Turkish American Associations, 1997); Ankara University, Armenian Terrorism; Laura Dugan, et. al., “Sudden Desistance from Terrorism: The Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia and the Justice Commandos of the Armenian Genocide,” in Dynamics of Asymmetric Conflict Vol. 1, No. 3 (November 2008): 231-249; Erich Feigl, A Myth of Terror Exposed: Armenian Extremism, its Causes and its Historical Context (Freilassing, AT: Edition Zeitgeschichte, 1987); Michael M. Gunter, “Armenian Terrorism: A Reappraisal,” The Journal of Conflict Studies Vol. XXVII, No. 2 (Winter 2007): 109 – 128; “Transnational Armenian Activism,” in Beyond the Soviet Union: the Fragmentation of Power, edited by Max Beloff (Brookefield, VT: Ashgate, 1997), 23-57; “Contemporary Armenian Terrorism,” Terrorism: - 138 An International Journal Vol. 8, No. 3 (1986): 213-252; “Transnational Sources of Support for Armenian Terrorism,” Journal of Conflict Studies Vol. V, No. 4 (Fall 1985): 31-52; and Michael J. Kelly, “The Media and Terrorism: An Examination of News Coverage of Armenian Terrorism in Canada,” PhD Diss., Carleton University, 1987. (8) Razmik Panossian, The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars (London: Hurst & Company, 2006), 310-311; Melkonian, My Brother’s Road; Michael Bobelian, Children of Armenia: A Forgotten Genocide and the Century-Long Struggle for Justice (New York: Simon & Schuster, 2009), 158-160; Thomas de Waal, Great Catastrophe: Armenians and Turks in the Shadow of Genocide (New York: Oxford University Press, 2014); and Melanie Toumani, There Was and There Was Not: A Journey Through Hate and Possibility in Turkey, Armenia, and Beyond (New York: Metropolitan Books, 2014). (9) The exception being the ASALA agent who revealed the critical information regarding Hagop Hagopian’s residence in Athens, Greece in the fall of 1987 to the FBI. (10) This author began submitting Freedom of Information Act Requests in the spring of 2010. Prior to that date, very little had been released. (11)Gunter, Pursuing the Just Cause, 31-32. (12) Ibid., 31. (13) Bobelian, Children of Armenia, 5. (14)Gunter, Pursuing the Just Cause, 36-37; Kurz and Merari, 3; and Bobelian, 148-158. (15)Gunter, Pursuing the Just Cause, 36-37; and Kurz and Merari, 62. (16)Corsun, Armenian Terrorism, 31, 34; Popular Movement for the ASALA, ASALA Interviews (Great Britain, April 1982), 9; Gunter, Pursuing the Just Cause, 33; and Kurz and Merari, 21. Melkonian provides one of the more accurate descriptions of ASALA’s creation, but does not relate the entire story. (17) Corsun, 32; Gunter, Pursuing the Just Cause, 55-56; and “Terrorism Review,” CIA, July 29, 1985, 15. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA (18)Corsun, 33; Gunter, Pursuing the Just Cause, 55; Kurz and Merari, 17; and “Terrorism Review, CIA, July 29, 1985, CREST. (19)Corsun, 33. (20) ASALA Interviews, 31; Kurz and Merari, 1. (21) Metin Tamkoç, “International Terrorism: The Russian Connection,” in Armenian Terrorism, Its Supporters, the Narcotic Connection, the Distortion of History (Ankara, Turkey: Ankara University, 1984), 64. (22)Gunter, Pursuing the Just Cause, 36; Terrorism Review, 16; and Kurz and Merari, 19. (23) Gerard Chaliand and Arnaud Blin, eds., The History of Terrorism from Antiquity to Al Qaeda, Kindle Edition (Berkeley and Los Angeles, CA: University of California Press, 2007), location 3046. (24)Gunter, Pursuing the Just Cause, 36; Kurz and Merari, 3; and Mango, Turkey and the War on Terror, 11. (25) Corsun, 34. (26) For Yanikian see: https://www.facebook.com/pages/Gourgen-Yanikian/106348076081281; For Melkonian see: https:// www.facebook.com/pages/Monte-Melkonian/142005402522448; for a selection iphone covers and t-shirts see: http:// society6.com/araaslanyan/monte-melkonian_iphone-case; For Haroutiun Takoushian (Hagop Hagopian) see: https:// www.facebook.com/pages/Hagop-Hagopian/265312296878835; For the Hrair Maroukhian see: http://www.maroukhianfoundation.org/english/about-us/hrayr-maroukhian-a-visionary-leader. - 78 - DISCOURSE CONTROL IN GENOCIDE STUDIES AND THE IMAGINED RAPHAEL LEMKIN Tal BUENOS “We know that when Raphael Lemkin (Axis Rule in Occupied Europe, 1944) coined the term genocide, he had the massacres and deportations of 1915 in mind.” This was stated by the majority judges in the judgment of the European Court of Human Rights in the case of Perinçek v. Switzerland. Their ruling was in favor of Perinçek, and yet there is something quite troubling about the confidence with which the judges thought they knew something that is not known to be true. If careful attention is given to what kind of “knowledge” about 1915 is produced and consumed, there is plenty of room for concern that no state but Turkey would oppose the introduction of legal components to the genocide accusation regarding 1915. These judges displayed that they are informed by the controlled discourse on genocide; that history is drowned out by the genocide scholar’s ability to disseminate misleading information. This was even more the case in Switzerland. The existence of a biased and dominant field of study – genocide field of study – has demonstrably affected the perspective of these judges to the point where they think that they know something that actually is not known to be true. There are certain sources of information on genocide, and these sources of information are controlled and promoted by the greatest power on earth. It is impossible to compete with this great power, and historical findings that are in conflict with the current genocide-discourse will be dismissed and unable to reach a wide enough audience. A major part of the framing of this discourse by genocide scholars is done through an imagined Raphael Lemkin. Being that the European judges were convinced that they knew something about Lemkin, when that something is not really known to be true, the dangerous effect of bogus genocide-studies on authoritative courts of law becomes more apparent. This means that the problem of genocide-scholarship is not - 79 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA University of Utah Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA limited to academic content, to a failure to represent Ottoman history in an accurate manner, but that the genocide scholarship has a way of affecting minds regardless of the historical debate, if there even is one. It is not enough to show how these genocide scholars are failing to represent history accurately or how they are decontextualizing history to package pieces of history as genocide. It is not enough because they will reach the minds of judges and average Joes regardless of whether this or that Turkish study shows that there are historical aspects that were not taken into consideration. They do not care. Genocide scholars do not have a commitment to the accurate study of Ottoman history, but to a genocide-labeling. The conflict over history is only half the battle; the other is to identify that the driving force of this genocide accusation is not simply a misreading of history by the genocide scholarship, but a deliberate application of political power so that history can be rewritten and controlled. Political power is used to control the discourse on history through the genocide scholarship. The success of this endeavor is not measured by historical accuracy, but by the effect on people’s minds. The measure of success by the genocide scholarship is not in the question: are we helping people to get history right? Rather, it is in the question: are we getting people to think what we want them to think about history? It is a propaganda aim that is not seen as such because it lives off the credibility that is normally associated with academic work. Regardless of whether it is recognized as propaganda, its effect is the effect of propaganda. This effect appears to be by design if one studies how it is consistently beneficial to the US government. Briefly put, the genocide scholarship has been beneficial to the US government in the following main ways: 1) it has obliterated the memory of the genocide accusation against the US over the atrocities in Vietnam in the 1960s and 1970s; 2) it has marginalized the cases of Anglo-American colonial mass-killings in the nineteenth century in America, Africa, Asia and Oceania (all over); 3) it has made forgettable the US government’s responsibility for the destruction of the societal structure in Cambodia and the killing of hundreds of thousands there (it has done this through the orchestration of a legal charge of genocide against local Cambodian leaders of the Khmer Rouge government, thereby accusing China of complicity as part of the American competition with China over public opinion in East Asia, and this tribunal was bought by the US and its dependents: between 2006 and 2013, Japan alone covered 42% of the budget for the Cambodia Tribunal); 4) as in Libya, it has provided pretext for observable US intervention in the internal affairs of other states (non-observable intervention does not need pretext because it does not pass through public opinion); and 5) it has empowered the US even more in its dealings with Turkey, for it has given the US a stick to use for political leverage (the threat of the genocide accusation becoming legal or even more popular is affecting Turkey’s behavior). The discourse that is generated by the American-influenced genocide scholarship is designed to produce a predetermined type of reasoning; it is closed to nuanced descriptions of historical events, and it even blocks their view. This discourse is not merely a flawed set of communication, but a controlled one. It is a testament of power: American soft power. As defined by American political scientist Joseph Nye, - 80 - The discourse itself, which is produced by the genocide scholarship, has two general commitments: one, to take a particular historical direction that is favorable to the US government; two, to maintain an appearance of distance between the US government and the control of the term genocide. Hence, the centrality of an imagined Lemkin. The focus on Lemkin facilitates a particular focus on history, without making it seem like a biased selection. The creation of an imagined Lemkin helps depoliticize and moralize the discourse. Both of these services to the genocide discourse by the centrality of an imagined Lemkin are crucial for credibility and appeal. Lemkin’s centrality in the genocide discourse means a particular historical timeframe: the two world wars. In these wars the US is not portrayed as a dominant aggressor, but as a force for good; the common perception regarding these wars is that the US should have acted sooner. This idea that the US should have acted sooner is an American favorite; if only world opinion about everything would always be that that the US should have acted sooner, should have used its force sooner, then US interference would always be seen as legitimate. That is publicity-heaven for the US. By his very profile, Lemkin places the attention of the genocide discourse on these two world wars that teach the world just that: the US should have acted sooner. This timeframe also allows for a focus on two cases of mass-killings, one is the prototypical case of genocide, the Holocaust, which inspired the term genocide but did not generate any requirement to be called genocide, and the other is the Armenian tragedy, which has become the main feature of the genocide scholarship, not because of any evidence or an interest in a discussion about evidence, but because of the political interest to create a discourse that would ensure the association of the term genocide with an event that is not the American war in Vietnam. The Turks were not systematically accused of genocide in American academia and media outlets until the US was accused of committing genocide in Vietnam. Lemkin was born into the twentieth century after the bulk of the massacres committed by Anglo-Saxon colonialism, and passed away just before the unprecedented American bombardment of villagers in Indochina. The choice of, or the design of, a Lemkin-centered narrative, made it seem as if it is natural - 81 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA “soft power is the ability to affect others through the co-optive means of framing the agenda, persuading, and eliciting positive attraction in order to obtain outcomes.” It is a strategy that is based on the ability to control information. By dominating international organizations, and telling stories to the entire world through its academic and media platforms, the US government can reach public opinion and affect in ways that are unrivaled. To maintain effectiveness, the information has to appear as if it does not come from the government, but from independent experts. As Nye qualifies: “Soft power depends upon credibility, and when governments are manipulative and information is seen as propaganda, credibility is destroyed.” Being that state propaganda on history might be discredited and even proven to be counterproductive because the bias is obvious, the much less obvious route is to have American interests be served by academic literature that does not even present itself as American but as international and non-partisan, such as the literature produced by the International Association of Genocide Scholars. Whatever the US government wanted to have done on genocide, it had to achieve it through its academia and media. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA to leave the Vietnam experience out of the genocide discourse. The millions of tons of bombs that the US dropped on villages in Indochina, would not fall within the academic interests of the future discourse on genocide. Because there were major accusations by intellectuals around the world and even an International Tribunal was set up by Bertrand Russell and Jean-Paul Sartre, which found the US guilty of genocide after the term had already been made legal by the UN Genocide Convention, the genocide scholarship has chosen for itself a different focus. The Armenian narrative was, and is, perfect for that different focus. First, it came with an existing literature. Granted, the literature is anti-Turkish and anti-Muslim propaganda, but if the discourse is controlled, then nobody would be able to challenge the authenticity of this information. Second, and likely why in this instance even propaganda is accepted as credible, it tells a story in which the villains are Muslims. Regardless of the extent to which Turkey is associated with Islam today, the Ottoman rule, and certainly when depicted as persecuting Christians, is and was an Islamic entity, and it used to symbolize Islamic governance. This Armenian narrative is compelling in the West because it confirms people’s prejudicial suspicions about Muslims; it corresponds with Orientalism. This narrative was destined to be seen as convincing in Western liberal states – the US and its dependents – and would easily be believed as a case of genocide. The defiance of the Turkish government on the subject, described by genocide scholars as denial is as anticipated, and only serves to enhance the focus on the Armenian tragedy as the one publicized polemic about genocide. Even without the legal component, the polemic alone has been enough to divert attention away from the public ever considering the bombardment of Vietnam as genocide. The crossing paths of the Armenian narrative and the Lemkin timeframe were too good to be passed up by the US, but the discourse on both had to be controlled. Control was necessary, not only to ensure the lending of credibility to the propaganda that informs the Armenian narrative, but also to advance a narrative of an imagined Lemkin as credible. It is an imagined Lemkin because, in order for the genocide discourse to have its desired effect on public opinion, the produced Lemkin narrative had to negate two realities: 1) the significance of his employment by the US government; and 2) the insignificance of the Armenian tragedy in the origination of the term genocide. The genocide scholarship deemphasizes that Lemkin was employed by the US government when the term genocide was made public for the first time in the book Axis Rule. According to Lemkin’s own resume, found among the Lemkin papers in the New York Public Library, in 1942-44 he was the US government’s “Chief Consultant” for the Board of Economic Warfare and Foreign Economic Administration in Washington D.C., earning “$25 a day”; in 1945-47, he worked as “Adviser on Foreign Affairs, USA War Department (including assignment to the Nuremberg Trials) for a salary of “$7,500 a year.” Despite this information being undeniable and significant, it is minimized or completely ignored by genocide scholars. The genocide scholarship deemphasizes that Lemkin was recruited by the US government. Was Florence J. Harriman, whom Lemkin acknowledges in the preface to - 82 - The genocide scholarship deemphasizes the role of the book’s publisher, the Carnegie Endowment for International Peace (the Endowment), in unison with the US government. Robert R. Wilson, who is also acknowledged in the preface to Axis Rule, earned his PhD at Harvard University while enjoying a Carnegie fellowship. He became the first chairman of the Department of Political Science at Duke University, where Lemkin had been invited to take his first position in the US before becoming an official employee of the US government. Wilson was elected to the executive councils of the American Society of International Law and the American Political Science Association, as well as serving on the board of editors of the American Journal of International Law, which was sponsored by the Carnegie Corporation. He had previously worked for the Treaty Division of the US Department of State, and was highly regarded within the Carnegie circle. His literature prepared the ground for the term genocide, and reflects the US plans for post-war Germany long before Axis Rule came out. Wilson’s articles had the following titles: “Gradations of Citizenship and International Reclamations” (1939); “Standards of Humanitarianism in War” (1940); “Some Aspects of the Jurisprudence of National Claims Commissions” (1942); and “Treatment of Civilian Alien Enemies” (1943). All of these articles came out in a Carnegie affiliated publication. As evident, the original purpose of the term genocide, to extract compensation from Germany post-war, was already articulated by this Harvard educated, Carnegie connected, professor. Yet, his role in the production of Axis Rule and the invention of genocide is disregarded. So is the involvement of Eleanor Lansing Dulles, who was related to some of the most influential people in the US government over the decades, and had started a long career in the Department of State, first as an Economic Officer in the Division of Postwar Planning. She is also thanked in the preface to Axis Rule. What was her role in the book’s authorship? It seems like the genocide scholarship does not seek to generate knowledge on the actual production of the book. The genocide scholarship deemphasizes questions about Lemkin’s competence. What about the billing of Lemkin as an expert in international law? Lemkin’s resume, which is available among the Lemkin papers at the New York Public Library, shows that between 1929 and 1939 he was a “Professor of Family Law at Tachkomi College, Warsaw, Poland;” His other positions include: “General Practice of Law, Warsaw, Poland,” (1934-1939); “Deputy Public Prosecutor, Warsaw, Poland,” (1929-1934); and “Secretary of the Committee for the Codification of Laws of the Republic of Poland” (1930-1932). There is no mention of work experience in international law while in Poland, yet the genocide scholars who write about Lemkin present him as an expert in international law, that’s how they describe him, and they highlight one conference on international law in Madrid in 1933. One conference paper is all it takes to call him an expert, and discard interest in all the American experts who were working on international law before, during, and after World War II, and close to the center of power in Washington. - 83 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Axis Rule, involved in his recruitment? Harriman was the US ambassador to Norway. To keep away from the Germans, Harriman had to relocate to Sweden, just when Lemkin was there in 1940. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Another aspect of competence that goes unquestioned in genocide scholarship is Lemkin’s ability to write in English. His autobiography Totally Unofficial did not get published, and the publishers in their letters of rejection in 1958 commented on his poor grammar (also, the autobiography is suspected of having a mythic style to it, and genocide scholars, though at times recognize this, still use the autobiography to create their narrative, and they even had the autobiography published recently). If Lemkin had poor grammar in 1958, then should it not be considered that his grammar was likely poorer in 1944, or even before that, when Axis Rule was written? Lemkin settled in the US in 1941. It is highly unlikely that within 2-3 years he was able to master the English language and write over 600 pages of perfect English grammar in Axis Rule. Was it translated or perhaps even ghost-written? The book is a publication of the Endowment, in continuation of its efforts toward establishing international law and an international order since before World War I. According to the preface in Axis Rule, the editing of the book was supervised by Alan T. Hurd who after his service in the US army in the war started a career for the US Department of State. A person by the name of Mary Emily King is thanked for transcribing the text. What material exactly did she transcribe into English? Is it believable that one person of unknown credentials transcribed the entire text? There is no manuscript of Axis Rule available among the Lemkin papers, yet genocide scholars say that his entire life was one big preparation for this book. In consideration of the uncertainty surrounding the book’s authorship, and the certainty regarding it being a product of an established American political elite, the common narrative that is presented by genocide scholars about Lemkin and the origin of the term appears to be dubious. The term genocide is as American as the Big Mac. It is an American product. The centers and institutes of Holocaust and genocide – genocide and Holocaust – are spread in the US and the West just like McDonald’s restaurants, and all are producing similar products. The discourse is so controlled that it looks the same wherever it is produced and consumed, just like the Big Mac. However, unlike the Big Mac, the genocide discourse is dissociated from its Americanness so that it would have soft power impact. To keep the term genocide from being seen as American-controlled propaganda, it is related to Lemkin, not as a US-government employee, but as a Polish-Jewish expert on international law. Instead of openly discussing how Lemkin was hooked to American power, he is shown strictly as a member of a victim group, to give the term genocide the semblance of a moral origin, as if the term genocide came from a genuine place, from a genuine experience of suffering. The discourse turns away from considering that term genocide was invented in Washington DC by the greatest minds of the greatest power on earth, the US government, which used Lemkin’s Jewish identity to legitimize, popularize and internationalize a term that would help it control a defeated Germany after the war. Genocide was created to accomplish a political goal, but the genocide scholarship holds on to an imagined Lemkin so that genocide would appear less American and more international; less political and more moral. For the genocide discourse to be effective, the Armenian narrative was injected into the Lemkin narrative. The first and foremost undeniable fact that is ignored by the genocide scholarship regarding the forced blending of the Armenian narrative - 84 - and the Lemkin narrative is a simple one: the Armenian victimhood is not mentioned at all in Axis Rule. Why would it be mentioned? Axis Rule was written and published in Washington DC to meet a particular US interest, and there was no reason for the US to put any reference to Armenians in that book, nor would anyone think to equate Nazi Germany’s appetite for expansion with the Ottoman Empire’s fight for survival. Genocide scholars try to present Lemkin also as a historian, aside from being an international law expert, and they dedicated a whole book to this endeavor, titled The Origins of Genocide: Raphael Lemkin as a Historian of Mass Violence, edited by two Germans who are associated with the International Network of Genocide Scholars (INGS). The INGS is the other genocide-scholarship organization that pretends to be non-partisan and international while owing its existence to an American origin. INGS is as American as a McDonald’s branch in Berlin. This INGS book promotes the idea of Lemkin as a historian, even though it is easily recognized that the research presented in the papers for Lemkin’s project titled “The History of Genocide” was shoddy, hurried, superficial, and biased toward genocide-labeling. Furthermore, the bulk of the work that is found in the Lemkin papers, if not all of it, seems to have been produced by Lemkin’s research assistant. Within this particular project, 41 cases of mass-killings in modern times were considered genocide, and an overall number of 63 genocides throughout history. Meaning, it was open season for genocide-labeling, the research was lacking seriousness and full of bias, and not even Lemkin’s own research; Lemkin, it appears, was the recipient of the actual research, which only needed his approval. All of this, however, did not stop leading genocide scholars from coming out with a book in celebration of Lemkin’s credentials as a historian, nor has it stopped them from singling out the Armenian case. The imagined Lemkin is the central figure around which the genocide scholarship has framed its discourse. The discourse is an example of American soft power, and when exposed as being just that, it will be seen as an absolute disgrace to academia. In the American-based genocide studies, there is no separation of academia and state. - 85 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA By the end of the 1940s Lemkin was no longer officially employed by the US government, and acted as a private promoter of the term genocide that was associated with him personally. At that time, his main benefactors were American Christian organizations who thought that accusations of genocide committed against Christians would generate excitement toward sustaining and cultivating Christian populations around the world. In this context, in 1949 Lemkin made his appearance on an interview for CBS in which he said awkwardly and in limited English that he became interested in genocide because it happened so many times, and mentioned that it happened to the Armenians before Hitler took action. It is important to note that when asked the same question in Italy some time before that, in an answer that is shown in writing in one of the Lemkin papers available at the New York Public Library, he did not mention the Armenians at all. It is also important to note that when formulating his view on the Armenians, Lemkin was informed by the same wartime propaganda that is currently informing the genocide scholars. The academic discourse on genocide is controlled by the state that is hiding behind a mythic version of a man called Lemkin. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA A careful study of who raises the Armenian question and where, would lead one to conclude that the Armenian issue is in actuality an American issue. It is not about Armenian historical claims as much as it is about the American control of public opinion. Recognizing that there is an American policy behind the genocide accusation against Turks begs for reconsideration, reevaluation, and perhaps a formulation of a policy in Turkey. Regarding this issue, Turkey has reacted time and time again but has yet to respond in full. It might be time for Turkey to have a real and active policy of its own in this issue. - 86 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 2. BÖLÜM ERMENİ MESELESİNİN TARİHSEL BAĞLAMI - 87 - - 88 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA “FATAL PHILANTHROPY” – JAMES BRYCE AND THE ARMENIANS To understand the point of this paper we need to revisit something that George Curzon (later Lord) said as Under-Secretary of State for Foreign Affairs in the course of defending traditional British policy with regard to the Ottoman Empire, on behalf of Lord Salisbury’s Government: “We were not prepared at any moment to go to war for the sake of Armenia. We were not prepared to plunge Europe into a Continental war for the sake of Armenia. We were not prepared to jeopardise the interests of this country and I will go further and say the interests of the Armenians themselves, in pursuit of… what might, in the last resort, have turned out to be a perilous, if not a fatal philanthropy. [Loud Cheers.]” (1). James Bryce both personified what Curzon called “fatal philanthropy” and did much to realise such a thing in reality, in relation to the Armenians. Firstly, in discussing this issue we should say something about the importance of James Bryce. Bryce was a tremendously gifted all-rounder: a Historian, jurist, and statesman. He was Regius Professor of civil law at Oxford University, 1870-1893. In his political career he was elected as a Liberal MP in 1880 and from 1885 to 1907 he was Under-Secretary for Foreign Affairs; he was Chancellor of the Duchy of Lancaster (1892); and President of the Board of Trade (1894–95). He became Chief Secretary for Ireland (1905-6), British Ambassador to the United States (1907–13) and the President of British Academy (1913-17) during the Great War. He was also involved in the establishment of the League of Nations, and served at the International Court at The Hague. He was author of a large amount of publications including most ntably The Holy Roman Empire (1864), Transcaucasia and Ararat (1877), The American - 89 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Pat WALSH Commonwealth (1888), Modern Democracy (1921) and many other works, including a large output of pamphlets of a propagandist nature during the Great War. Bryce’s background is instructive regarding the formation of his “fatal philanthropy”. Bryce was born in Belfast 1838, a city in the North East of Ireland that was strongly Unionist and pro-British. Justin McCarthy, the 19th Century Irish historian, noted the following about him in his pen-portraits of British politicians: Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA “I may say also that James Bryce is not first and above all other things a public man and a politician. He does not seem to have thought of a Parliamentary career until after he had won for himself a high and commanding position as a writer of history. Bryce is by birth an Irishman and belongs to that northern province of Ireland which is peopled to a large extent by Scottish immigrants… James Bryce has always been an Irish Nationalist since he came into public life, and has shown himself, whether in or out of political office, a steady and consistent supporter of the demand for Irish Home Rule. Indeed, I should be well inclined to believe that a desire to render some personal service in promoting the just claims of Ireland for a better system of government must have had much influence over Bryce’s decision to accept a seat in the House of Commons.” (2) Bryce was from an Ulster/Scottish Protestant (Presbyterian) family. Unusually for a Protestant in Ireland, he was in favour of Irish Home Rule (autonomy). In British politics he was a Gladstonian Liberal with a strongly Christian moralistic view of world. Bryce was also a noted mountain climber, and it is said, the first European to climb Mount Ararat in 1876. There he believed he found evidence of the remains of Noah’s Ark. So, almost everything in his background would have endeared Bryce to the Armenian cause. He became the first president of the Anglo-Armenian society, in 1893. Bryce’s connection with the Armenians begins with his travels to Ararat and the publication of ‘Transcaucasia and Ararat’ in 1877. In this book, written during the 1877 Russian/Ottoman war, Bryce made clear he desired the expulsion of the Ottomans from eastern Anatolia and the creation of nations from the peoples of the Ottoman territories. He described the Turks as lazy and lacking intelligence (3) and the Ottomans as a dying government (4). Conversely, he suggested that the Armenians were the most industrious and clever race in the region (5) – the highest form of civilisation there. However, Bryce noted a number of things that made the construction of nations out of the peoples of the Ottoman Empire problematic. Firstly: “They have no patriotism, in our sense of the word, for they have neither a historic past… nor a country they can call exclusively their own…” (6) Secondly: “Religion is everything… and… is not a fusing but a separating, alienating, repellent force” (7). - 90 - Bryce also admitted that the Armenians were a scattered people surrounded by a great Moslem majority within the Ottoman territories. He described them as timid and lacking in national spirit (8) with “no political aspiration” (9). However, Bryce felt affronted as a Christian that the Armenians should be ruled by what he considered to be their inferiors within humankind. He seems, like other British Liberals, to believe that an Islamic state should not exist in the world, in principle. Bryce made clear his desire that England should somehow take what he saw as a special people in hand and lead them to nationhood: This passage shows how Bryce blended the humanitarian concerns of Liberalism in with Imperialist expansionism. This was an early manifestation of an Imperial ethical foreign policy. Despite the fact that Russia was much more likely to support the Armenians than Britain Bryce ruled out the possibility of this because he believed the Tsar would not tolerate an Armenian state and the Russians were not civilised themselves, for such a task (11). Bryce’s book was a best-seller and went to 4 editions. It was republished in 1896, with a new chapter. In this update Bryce argued that in the 2 decades since the first edition Russian expansion in the region, the effects of Protestant missionary activity in the Ottoman Empire and the British assertion of the right of interference had greatly encouraged the Armenians into a more nationalist spirit (12). Although Bryce, as a good Liberal, condemned the violence of Dashnak activity in the 1890s, he went along with their political objectives and in many respects surpassed them. Bryce suggested that the problem the Armenians faced was that international pressure had not been maintained on the Ottoman Government since the Treaty of Berlin and that the situation had stabilised, leaving the civilised Christian Armenians stuck under uncivilised Moslem rule (13). He was loathed to criticise his own government for this inaction, although it was evident that Britain, in its traditional policy of checking Russian expansion, was the main culprit in this. British Liberals, like Bryce, took their own Empire as the highest form of civilisation and progress in the world and were loathed to criticise it. In an article published in ‘The Century’ periodical around this time Bryce described the Turks as “worse than savages,” who would only respond to “fear”. He - 91 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA “England may save the Sultan from foreign invaders, she may aid him to supress internal revolts; but she will not thereby arrest that sure and steady process of decay which makes his government more and more powerless for anything but evil. She may delay, but she cannot prevent, the arrival, after another era of silent oppression, varied by insurrections and massacres, of a day when the Turkish Empire will fall to pieces, and its spoils be shared by powerful neighbours or revengeful subjects… Further delay… may wreck the chance that yet remains of relieving these unhappy peoples from their load of misery, as well as of regaining and strengthening the legitimate influence of England in the East.” (10) lamented that the “speedy extinction of the Turkish power by natural causes” was not a foreseeable prospect (14). In 1897 Bryce published ‘Impressions of South Africa.’ The 19th Century historian, Justin McCarthy, writing after the British conquest of South Africa, made a comment of interest on this work: “The warning which Bryce gave, and gave in vain, to the English Government and the English majority, was a warning against the credulous acceptation of one-sided testimony, against the fond belief that the proclamation of Imperialism carried with it the right to intervene in the affairs of every foreign State, and against the theory that troops and gold mines warrant any enterprise” (15). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA And yet the very opposite position characterised Bryce’s position with regard to British intervention in the Ottoman Empire. The only logical explanation for this is that Bryce baulked at intervening against the devout fundamentalist Christian Boers while he had no such compunction about military force being applied against Muslims. The American connection is a very important aspect of Bryce and something that really gave his “fatal philanthropy” political traction. Bryce had wrote The American Commonwealth, published in 1888, an examination of the constitutional system of the US. This became the standard text on the subject in the US. Americans loved it because here was a famed British intellectual flattering their political system. It seemed to confer an extra legitimacy upon it and the achievements of the founding fathers. It helped establish Bryce with both a high standing in the US and with a degree of leverage which did not go unnoticed in London. Bryce’s links with academics and politicians in the US led to his appointment in 1907 as British Ambassador in Washington DC, a post he held for seven years. During his tenure he greatly improved UK-US relationships. Britain, at this point, was making provision for the development of its Anglo-Saxon offspring and the real probability that it would become the major force in the world. Britain needed, above all, influence over this coming force, if it could not prevent its emergence. Whilst as Ambassador Bryce developed a strong affinity with Woodrow Wilson, another UlsterScots Presbyterian, who entered the White House in 1913. These factors added to Bryce’s growing political leverage in the US. This was a very important period in British/US relations. Britain was re-orientating its Foreign Policy, preparing and making covert plans for war on Germany and the Ottoman Empire. Bryce was sent from the British Cabinet to sweeten the US. It was a very unusual appointment in the sense that members of the British executive are never made into Ambassadors. It indicates the importance in which Britain viewed the US during this period that Bryce was removed from the British Cabinet and sent to Washington. On his return he was made a Viscount of the Empire for his services, becoming Lord Bryce. The key to understanding Lord Bryce’s desire to provide his services to the Imperial State as a propagandist during the Great War lies in his general attitude - 92 - to war. In a letter to James Ford Rhodes, on August 1st, 1914, Bryce reacted to the European war describing it as “the most tremendous and horrible calamity that has ever befallen mankind” (16). Bryce, as a Gladstonian Liberal, initially opposed the Great War and felt he had to justify his subsequent support for it. Liberalism suffered a great moral collapse during July/August 1914 in the face of the British Foreign Secretary, Sir Edward Grey’s, revelations of the secret arrangements and contingencies he had made for war against Germany with France and Russia on the eve of the conflict (17). The Liberal opponents of entering the war within Grey’s Party were faced with the dilemma of choosing whether to support the war in the face of the Liberal Imperialist fait accompli of waging a war, with or without their Liberal base, because the Liberal Government had already secured the support of the Opposition front benches for its war. Liberal support was secured by the Germany entry into Belgium. In entering the European war the Liberals helped Britain state its aims in the grandest universalistic terms that were idealistic in the extreme. These aims were not only idealistic and unachievable but they were also quite fraudulent. The objective of the Liberal propaganda, on behalf of the British State, was to show to the world that Britain was fighting a good war against an evil that had to be vanquished. The war was proclaimed as being for “civilisation against the Barbarian”, for “democracy” against “Prussianism”. And it was also supposedly a “war for small nations” for “poor little Belgium.” However, this moral veneer disguised the real character of the war. It had been planned for nearly a decade to cut down a rising commercial competitor in the long-standing tradition of the British Balance of Power policy. So Lord Bryce and his fellow Liberals helped promote a great moral campaign against England’s enemies. This involved utilising their own talents for moral outrage in the production of propaganda. Bryce presented the Great War as a new type of war. In the great amount of war propaganda Bryce produced in favour of it he described England’s participation in the War as self-less, wholly honourable and moral - to rid the world of the great evils of the Prussian German and then the Ottoman Turk (19). In such a moral conflict propaganda was essential and the Blue Book and propaganda about the Armenians should be viewed within this context. Bryce’s general war propaganda was designed to impress neutral nations into the conflict so that the War could be extended across the earth by Britain. This was because the Triple Entente proved incapable of winning it without widening it and Liberals like Bryce were reluctant to support military Conscription in England, even for such a moral war. So they concentrated their efforts on encouraging others to do - 93 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA To justify his support for the war Bryce, like other Liberals, had to present the Great War as being about something it was not in order to justify his own support for it. So he joined the moral campaign against England’s enemies and produced propaganda describing the war in fundamentalist Christian terms as a great struggle of good over evil in which there were no grounds for staying out of the conflict. In such a conflict propaganda was essential to fight the good fight and triumph over evil (18). England’s fighting, and conquering for it. A particular target was America, which was seen as a great democracy, as opposed to the Tsarist autocracy which embarrassed British Liberals as an ally (20). Bryce’s war propaganda contains so many falsehoods and untruths that anything he wrote during the Great War must come under suspicion. Certainly there is substantial evidence of him exaggerating the enemy’s conduct of the war and minimising, or totally denying, the activities of his own government and its allies (21). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Early in 1915, the British government, through its Attorney General, asked Bryce to oversee a Royal Commission to investigate the atrocity reports that had appeared in the British press regarding the Germans in Belgium (22). Bryce was perfect for this role, being one of the best known historians of the time, with a background in human rights. He had collaborated with Roger Casement, to expose the exploitation of Indian peoples on the Amazon by a rubber company, establishing an international reputation as a result of his work. The German atrocity propaganda was so successful that the secret British Department of State, Wellington House (23), commissioned Bryce to construct a similar case against the Ottomans. Attention to the Armenians became a war issue in Britain after 6th October 1915 when Lord Bryce made his second speech in the House of Lords about the forced removals and alleged massacres in the central and eastern Anatolia. This new publication, in 1916, was a ‘report’ issued under the title ‘The Treatment Of Armenians In The Ottoman Empire, 1915-1916’, which became known as “The Blue Book” (24). It was a collaboration between Arnold Toynbee, a noted young historian and member of the Charles F. Masterman Propaganda Bureau and Viscount Bryce. Bryce, though probably not a member of Wellington House himself, was the important link between the Propaganda Bureau and the US. Bryce became the organiser of, and figurehead for, the Blue Book rather than the author or writer. In contrast to his earlier anti-Turkish work on behalf of the Armenians the Blue Book was not a private enterprise on Bryce’s part but a government project. Most material used in “The Blue Book” was supplied to Lord Bryce by the U.S. Ambassador in Istanbul, Henry Morgenthau, who, not knowing Turkish, relied heavily on his Armenian secretaries (25). Accounts were gathered mainly from Armenian sources, or people sympathetic to the Armenians, often at second or third-hand, with the help of Morgenthau, who had never left the Ottoman capital for Anatolia. The same “witnesses” appeared under multiple pseudonyms. Bryce forwarded this information to Toynbee to be included in the report. Bryce wrote the introduction to give it a high intellectual standing in the US. The validity of the data could not be verified, even by the official authors. The Blue Book was characterised by the use of anonymous American missionary sources described as ‘American traveller’ etc. who had an interest in defaming the Muslims. There were 150 documents attributed to “impeccable sources”, 59 of Missionary origin and 52 from individual Armenians or newspapers. The identity of the sources of infor- 94 - mation was only discovered in unrelated files in the British archives. A quarter of the sources identified were unknown even to the writer, Toynbee. No physical record of the original information/writings has been found (26). The accuracy and reliability of the accounts were secondary considerations, however. The point of the Blue Book was the production of propaganda. The British historian Trevor Wilson notes that in compiling atrocity propaganda Bryce was confronted with a dilemma. If he was scrupulous in establishing the validity of accounts, as a historian should be, and failed, he would be conveying the impression that the allegations were unfounded. He was, therefore, forced into using information that was suspect and unproven, in order to maintain the moral war (27). “If you were to send these documents with an introductory note to Sir Edward Grey and say that they have been prepared under your supervision, that they are trustworthy, then your letter would be published by the Foreign Office as an official document, and the documents would constitute an appendix to your letter. The problem of publication would thus be solved. While giving the book an official character, it would free the Foreign Secretary from the obligation to take upon himself the probing of the accuracy of every matter mentioned in these documents” (28). The Blue Book was issued by the British Government and presented formally in Parliament by Bryce as an official publication in order to lend it more authenticity and credibility. Toynbee considered it as “the biggest asset of His Majesty’s Government to solve the Turkish problem in a radical manner, and to have it accepted by the public” (29). The British Government chose well in the man to provide the Blue Book’s figurehead. The Washington Post said “No man in Europe commands a more sympathetic audience in America than Viscount Bryce” (30). Herbert Asquith and Stanley Baldwin, both former Prime Ministers, in a joint memorial, presented in 1924 to the then Prime Minister Ramsay MacDonald, stated that “The Blue Book” was “widely used for Allied propaganda in 1916-17, and had an important influence upon American opinion and the ultimate decision of President Woodrow Wilson to enter the war” (31). Sir Roger Casement, Bryce’s former colleague in investigating atrocities in South America, took a different view of Bryce’s war work. He condemned Bryce for selling himself as a hireling propagandist. According to Casement, Lord Bryce, had presided over a government body “directed to one end only”: “the blackening of the character of those with whom England was at war… given out to the world of neutral peoples as the pronouncement of an impartial court seeking only to discover and reveal the truth” (32). Casement particularly criticised Bryce’s methods of reporting atrocities. He noted that in relation to the reporting of Belgian atrocities in the Congo he had inves- 95 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA A letter, dated 11th May 1916 and written by Arnold Toynbee to Lord Bryce gives some indication of how the propaganda was constructed to create distance between the propagandists and the British Government it was being written for: tigated these reports “on the spot at some little pain and danger to myself ” whilst Bryce had “inspected with a very long telescope” (33). Casement continued with a point that is very relevant to any estimation of the validity of the Blue Book: “I have investigated more bona fide atrocities at close hand than possibly any other living man. But unlike Lord Bryce, I investigated them on the spot, from the lips of those who had suffered, in the very places where the very crimes were perpetuated, where the evidence could be sifted and the accusation brought by the victim could be rebutted by the accused; and in each case my finding was confirmed by the Courts of Justice of the very States whose citizens I had indicted” (34). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Casement added: “It is only necessary to turn to James Bryce the historian to convict James Bryce the partisan…” (35). Casement wrote the above about Bryce’s work on the German atrocities but the criticism stands equally against the companion work directed at the Ottomans. Sir Roger was incapable of commenting directly on the Blue Book since he had been hanged by the British in 1916 as a traitor, for doing in Ireland what Bryce and other British Liberals had supported the Armenian revolutionaries in doing within the Ottoman Empire. Casement had followed through on the principles of small nations on which the war was supposedly being fought by Britain and advertised by Bryce. But Casement was found to be a traitor whilst the Armenians and others who went into insurrection were lauded as patriots in England. A comparison between Bryce’s attitude and actions with regard to Ireland and Armenia are interesting and expose the hypocrisy at the heart of British Liberalism. With regard to Ireland: Bryce had been Chief Secretary for Ireland, championing Irish Home Rule before he was a member of the government. But when in office he failed to provide the country with even this small measure of autonomy. It took a hung parliament, when British government was paralysed and dependent on Irish MPs to stay in office, for the Liberal Government to produce a Bill for Irish Home Rule in 1912, and that was suspended and never actually implemented. The Irish had to fight for their freedom after the war, after voting overwhelmingly for it in 1918 (36). On the island of Ireland 80% of the people wanted some form of independence from Britain. That was shown during the 1918 General Election. The Protestant Colonial element of 20% who wanted to stay part of the UK was concentrated locally in the north-east corner of the island. The Liberals failed in government to provide Ireland even with a regional parliament within the UK and Bryce defended this denial afterwards, when a clear democratic basis obviously existed for it. Such a policy could have been carried through peacefully in the bulk of the island by Britain if it had had the courage of its Liberal convictions. However, with regard to the Armenians Bryce said that they should be a nation even though he himself admitted there was no demographic basis for such a development. In the area the Armenians sought for a state no where did they constitute a - 96 - majority. They represented less than 20% of the population in the “Magna Armenia” they claimed in 1918/9 and probably much less. Still, Bryce aimed to create a nation when he knew the Armenians were a scattered people, lacking a democratic basis for nationhood. Only through war and great ethnic cleansing of the majority Muslim population, and perhaps what is now called “genocide” could an Armenian state of any size be constituted and maintained within Ottoman territory. The fact cannot be avoided that Liberals like Bryce bear great responsibility for the catastrophe suffered by the Armenians because they encouraged dangerous notions of unrealisable nationalism among the revolutionaries. They also encouraged Armenians to believe England would assist them militarily to realise their ambitions and produced propaganda that provoked great antagonism between Muslim and Armenian. However, Bryce and the other Liberals were merely the moralistic wing of the British Imperial State. They were not its substance. Their role within the Imperial State was to encourage others to fight in a war that was not in reality what it was pretended to be. The War was really a Balance of Power war to destroy a commercial competitor and accumulate territory for the British Empire at the expense of the Ottomans and the Muslim world. Within such a war the Armenians only mattered for England as cannon-fodder and useful propaganda material for the British. “The English, having called up the storm for their own ends, left their victims to the deluge. And now, when the waves have subsided, again for their own ends, their paid and ennobled beach combers go out to scavenge amid the wreakage cast up on distant shores, in the hope of finding enough to soil the honour of those they ran away from… Lord Bryce’s name will be associated not with that Holy Roman Empire he sought to recall by scholarly research, but with that unholy Empire he sought to sustain in the greatest of its crimes by lending the weight of a great name, and prostituting great attainments to an official campaign of slander, defamation and calumny conducted on a scale unparalleled in any war…” (37) The Armenians found this out at their cost after the Russian collapse and paid a terrible price for the great fraud perpetuated against them, as did others around the world, for the “fatal philanthropy” of British Liberalism. Endnotes (1) Hansard, British House of Commons, 3.3.1896 (2) British Political Leaders, p.286 (3) Transcaucasia and Ararat, p.423 (4) ibid, p.428 (5) ibid, p.430 (6) ibid, pp.414-5 (7)ibid (8) ibid, p.482 (9) ibid, p.466 (10) ibid, pp. 441-4 (11) ibid, p.441 (12) ibid, pp. 468-9 (13) ibid, p.471 - 97 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA As Sir Roger Casement wrote in November 1915: (14) The Armenian Question,” The Century, 51/1, November 1895 (15) British Political Leaders, p.291 (16) H.A.L. Fisher, James Bryce, Vol II, p.125 (17) See Irene Willis, England’s Holy War, pp.86-90 (18) ibid p.90 (19) See Viscount Bryce, Essays and Addresses in Wartime for a collection of his speeches of a propagandist nature. These contain many untruths. See Dr. Pat Walsh, The Armenian Insurrection and the Great War, pp. 201-4, for a discussion on this aspect. (20)ibid (21)ibid (22) Gary S. Messinger, British Propaganda and the State in the First World War, p. 81. (23) See M.L. Sanders, Historical Journal, XVIII, 1975, Wellington House and British Propaganda during the First World War. Unfortunately documents of the Office of War Propaganda remain sealed by Britain. (24) For more on this see also Dr. Pat Walsh, Britain’s Great War on Turkey – An Irish Perspective, pp. 192-208 (25) See Heath Lowry, The Story behind Ambassador Morgenthau’s Story (26) See Justin McCarthy, The Turk in America, pp.235-9, for a full discussion about the Bryce Report and authenticity of sources. (27)Lord Bryce’s investigation into alleged German atrocities in Belgium, Journal of Contemporary History, July 1979, p.381 (28) FO 96/205: Toynbee Papers. (29) Public Records Office, FO 71/3404/162647, p.2 (30)28.1.17 (31)See Mosa Anderson, Noel Buxton: A Life, pp.81 and 110; Bodleian Library, Toynbee Papers, box on Armenian Memorial, 26.9.1924 (32) The Far Extended Baleful Power of the Lie, Continental Times, 3.11.1915 (33)ibid (34)ibid (35)ibid (36) See Viscount Bryce, The Attitude of Great Britain in the Present War, pp. 7-8, for a defence of a denial of Ireland’s right to nationhood Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA (37) The Far Extended Baleful Power of the Lie, Continental Times, 3.11.1915 - 98 - ERMENİ İDDİALARININ TARİHİ GELİŞİMİ Haluk SELVİ Diaspora Ermenileri için bir varoluş sebebi haline gelen soykırıma uğrayan millet düşüncesi vazgeçilmez bir dayanak noktası oluşturmaktadır. Tarihi süreklilik içinde bu yaklaşım, bir bütünün parçası olarak görülmelidir, bin yıl önce Türklerle karşılaşmadan evvel de Ermenilerin aynı ruha sahip olduklarını görüyoruz. Bu yönüyle 150 yıllık Ermeni terörü ve iddiaları, Türklere karşı düşmanlık ruhu, saptırılmış bir tarih tezine dayanıyor gözükmektedir. Bu saptırılmış tarih tezini ve soykırım yazma geleneğini şu silsile içinde izah edebiliriz: Birçok Ermeni efsanesine göre Ermeniler, doğuda bilgeliği, gücü ve adaleti ile ün salmış insanların soyundan gelmektedirler. Mesela Ermenilerin en büyük atası Hayg özgürlüğü seven, cesur bir insandır. Bu sebeple büyük imparator Pel’e meydan okumuş Büyük Ermenistan’ın kuruluşunu sağlamıştır. Armenak, Keğam, Aram zaferlerle bütün Doğu ve Orta Anadolu’da hâkim olmuşlar ve imparatorluklarını yaşatmışlardır. Yine Haygazgan soyundan Zarmayr, Truva Savaşları’na katılmıştır ve Zarmayr bu savaşta hayatını kaybetmiştir. Ancak Ermeni hükümdarlarından ilk taç giyen Ermeni Kralı Baruyr olmuştur (1). Bahsedilen Hayg Destanı’nda birçok problemler gözlemlenebilmektedir. Bu Ermeni kralları bağımsız görünmelerine rağmen krallık emarelerinden yoksundurlar. Bu durum tarihselliğin dışında gelişmiş olaylarla ilintilidir. Ermeniler kendilerini Doğu Anadolu bölgesinin en eski topluluklarından gördüklerinden efsanelerinde de hep hâkim krallardan söz edilmekte, ancak bunların da bağımsızlık işaretinden yoksun olduğu dikkati çekmektedir. Ermeniler bu coğrafyada etkin olamamalarına rağmen Doğu Anadolu’ya hâkim olan Asurlular, Urartular, Medler, Persler arasında kendilerini de zikretme ihtiyacı duymuşlardır. Aslında güçlü bir Ermeni Devleti bu dönemde var olmamıştır. - 99 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Sakarya Üniversitesi Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ermenilerin, Hıristiyanlığı kabul etmelerinden sonra da bu tür büyük Ermeni tarihi yaklaşımları, bölgeye hâkim olan Bizans, Sasani ve Arap idaresi altında sürülmelere, ezilmelere rağmen yaşamıştır. Selçukluların Malazgirt önlerine geldiği tarihlerde Romanos Diogenes Sivas’ta ve çevresindeki Ermeni kolonilerine karşı çok acımasızca davrandı ve onlardan çoğunu öldürdü, seferden dönüşünde de geri kalanların hakkından geleceğini ifade etti (2). Eğer Türkler Anadolu’ya gelmemiş olsalardı, Bizans İmparatorluğu Ermenilerin tamamını ortadan kaldıracak bir ortamı hazırlayacaktı. Ancak Ermeni tarih yazımlarında yine bu konulara pek yer verilmeyerek Hıristiyan Bizans için övgüler, istilacı Türkler için hakaretler vardır. Çünkü Ermeni tarihçilerine göre, soykırım tarihi yazımının temelinde olan Türk düşmanlığı, Türklerin Anadolu’ya gelişi ile başlatılmak zorundadır. Oysa 17. yüzyıl seyahatnamelerinde de kaydedildiği gibi Ermeniler savaşçı bir toplum değildiler. Doğu Anadolu’da ve Kafkasya’da ticaretle meşgul olan bir topluluktular ve Osmanlı Devleti bunlara herhangi bir kısıtlamada bulunmamıştı. Dini durumları çok zayıftı. Bu sebeple Katolik seyyahlar seyahatnamelerinde, “Ermeniler din değiştirmeye zorlandıklarında sorunsuz bir şekilde Katolik olurlar” diye yazmışlardı (3). Ermenilerin bu dini durumu hem Katolikler ve Ortodokslar hem de Protestanlar tarafından iyi bir şekilde kullanıldı. Katolikliğin hamisi Fransa, Ortodoksluğun hamisi Rusya, Protestanlığın hamisi de İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri’ydi. Böylece 19. yüzyıla gelindiğinde Ermeniler Osmanlı Devleti’nin birçok bölgesine dağılmış durumda refah içinde yaşamaktaydılar (4). Ermeni Kilisesi’nde 19. yüzyıldaki büyük değişiklikleri anlayabilmek için Avrupalı devletlerin Babıâli’ye baskılarını görmek gerekmektedir. Özellikle 1833’e kadar Babıâli üzerinde Rus etkisi hissedilirken bu tarihten itibaren İngiliz etkisi kendini göstermiştir. Bu iki güç karşısında Fransa ikinci derecededir. Her üç devlet de Ermeni Kilisesi’ni kendi politikaları doğrultusunda kullanmak istemişlerdir. Bu durum Ermeni Sorununu önemli bir karışıklığa sevk etmiş, Ermeniler de bu üç güçten ayrı ayrı faydalanmak yolunu tercih etmişlerdir. Çünkü Ermeniler bağımsızlığa giden yolda büyük bir devletin yardımına ihtiyaç olduğuna inanmaktadırlar (5). Tanzimat ve Islahat Fermanlarıyla Ermeniler, Osmanlı idaresi içerisindeki bazı idari düzenlemelere tabi tutuldular. 1863 yılında Ermeni Millet Meclisi kuruldu. Meclisin fermanda belirtilen görevi “Ermenilerin idare-i emval ve umur-ı diniyyeleri” ile ilgilenmekti. Fakat meclis zamanla Ermeni Meclis-i Mebusanı mahiyetini almış ve bu mecliste politika görüşülmeye başlanmıştı. İngiltere bu meclisi Ermenistan’ın muhtariyeti için bir vasıta saymıştı. Bu meclis 1864 yılında bir heyet oluşturarak Petersburg’a gönderdi. Heyet Rus Çarından, Ermeni Katogigosu’nun görev ve vazifesine dair yeni bir nizamnamenin Osmanlı Devleti’ne kabul ettirilmesini istedi. Patrik Nerses Efendi de Padişaha müracaat ederek Ermenistan hakkında ıslahat yapılmasını istiyordu (6). İstanbul Ermeni Patriği Nerses Varjabedyan, Mıgırdıç Kırımyan ve Horen Narbey 1878 Berlin Konferansı’nda Ermeni milletinin isteklerini dile getirdiler, böylece siyasi bir otoritenin boşluğu kilise tarafından dolduruldu (7). Berlin Anlaşması’ndan sonra, istediklerini elde edememenin verdiği acı ile bir yazısında Kırımyan, Van Ermenilerine - 100 - şöyle hitap ediyordu. “…bu doğanın kanunu, eğer koyun gibi olursanız savaşmak için bir boğanın boynuzlarına sahip değilseniz, silahlanmamışsanız sürekli boğazlanırsınız. Arzu ettiğiniz, hayalini kurduğunuz özgürlüğü kan akıtmadan kazanacağınızı mı düşünüyorsunuz?”. Bu tahriklerden sonra Van’da halk arasında bir kaynaşma başlamıştı. İstanbul’da yayınlanan Ermeni gazeteleri bile Kırımyan’ın bu ihtilalci fikirlerinden rahatsızlık duyuyorlardı. Güç ve şiddet kullanımı, Ermeni propagandasının ve hak arama mücadelesinin önemli bir parçası haline dönüşmüştür. Eçmiyadzin’deki Ermeni Kilisesi tarihte olduğu gibi bugün de Ermeni milliyetçiliğine hizmet ettiği için inanç ve vatanseverliği birbirinden ayıramayarak teolojik unsurlardan yoksun kalmıştır8. Zira din faktörü Ermeni milli hareketinde yalnızca Avrupa ve Amerika’yı ayağa kaldırmak için bir unsur olarak kullanılmıştır. Bu yönüyle Ermeni tarihi genel itibarıyla Gregoryan Ermeni Kilisesi tarihidir. Ermeni kültür geleneğinin varoluş biçimi siyasi varoluşa ve ifadeye dayanmaz, dini ve kişisel başarı inançlarına dayanır. Ermeniler için bağımsız devlet kurma ve bağımsız bir toplum olma örneği, tarihte yaşanmadığı ve mevcut olmadığı için, bu var olma biçimini engelleyen bir düşman yaratma ihtiyacı kendiliğinden ortaya çıkmıştır. Ermeni tarih yazımı içerisinde, Ermeni liderlerinin ve komitecilerin yaptığı mücadeleler hep kahramanlık içinde, buna karşı gelen siyasi birlik içerisindeki devlet sahibi Türk yönetimi hep gaddar ve acımasız gösterilmiştir. Bu tarih yaklaşımı 19. yüzyıldan itibaren tamamıyla Türk idaresine karşı harekete geçmiş olan devletler tarafından yönlendirilmiştir. Bu dönemdeki çalışmalarda propaganda önemli bir yer tutmaktadır. Yapılan propagandanın amacı, hitap ettiği çevrede Ermeni meselesi hakkında umumi bir kanaat meydana getirmek ve insanları bu kanaate göre hareket edebilecek bir hale sokmaktı. Bu sebeple propagandanın esas çevrelediği muhatap halk kitleleriydi. Propaganda yapacak kimseler, hitap edeceği sosyal kütlelerin sosyal kıymetlerini, inançlarını, köklü anane ve düşüncelerini iyice tanımış ve bunlardan ne gibi şekillerde istifade edilebileceğini tespit etmişti (9). Propagandanın amacı ve hedefi bu şekilde belirtilince, Ermenilerin Avrupa ve Amerika’da bu ortamı hazır bulduklarını söylemek mümkündür. Çünkü Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri kamuoyu, 19. yüzyılın başından itibaren Osmanlı Devleti’nde meydana gelen olayları, Rumların, - 101 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ermenilerdeki aşağılanmışlık ve hüsran, Ermeni Katagikos Kırımyan’ın 1878’de Berlin Kongresi’nden dönüşünde verdiği meşhur isyan ve mücadele vaazında görülüyordu. Kırımyan’ın sözlerine neden olan hüsran, öfke ve aşağılanmışlık Ermenilerin çoğuna yabancı gelmeyen şeylerdi. Bu sözler Ermeniler arasında efsaneleşmiş ve Ermenilerin milli varlığını korumaları için şiddet kullanımında vazgeçilmez bir yetkilendirme olmuştur. Bundan sonra, papazın ayakta kalma ve bağımsızlık mücadelesi içinde I. Dünya Savaşı’na katılması Ermenilerin dini inanışına kazınmıştır. Bir elinde haç, bir elinde tüfek taşıyan rahip resimleri dindarlıkta bir sembol haline gelmiştir. 451 yılında askerleri ile birlikte Hıristiyan Krallığı’nı Zerdüşt İran’a karşı savunurken ölen Saint Vartan Mamigonian, Ermeni tarihinde önemli bir yere sahiptir. Tabii ki kilisenin bu şiddet tercihinde Ermeniler arasındaki hâkimiyetini kaybetme endişesi de görülmektedir. Sırp ve Bulgarların mücadelelerini zaten Hıristiyanlık ruhu ile ele almışlardır. Doğuda bir anavatandan yoksun olan Ermeniler nüfusun ancak yüzde on üçünü teşkil ettikleri bölgelerde bağımsız bir devlet kurmak istiyorlardı ve tezlerinin en zayıf noktası bu vatan kavramından yoksun olmalarıydı. Ancak 19. yüzyılın sert rüzgârları onları bağımsız anavatan girdabı içine çekecekti. Misyonerler ve Anadolu’daki büyük devlet diplomatları Ermenileri bu konuda aşırı derecede cesaretlendirmişlerdi. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Misyonerlerin Gregoryen Ermenileri dinlerinden çıkarıp, Protestan ve Katolik yapmaları, Rusya’nın Ortodoksluk propagandaları Ermeni Kilisesi’ni endişelendirmişti. Ayrıca 1862 yılında Osmanlı Devleti’nin Ermenilere verdiği Ermeni Millet Nizamnamesi de kilise üzerinde sivil Ermenilerin nüfuzunu kırmaya yetmişti. Tabii ki kilise bu konuda başka bir baskı unsurunun etkisi altında da kalmıştı: Bağımsızlık için örgütlenen Ermeni grupları. 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi sonunda imzalanan Berlin Anlaşması’nda, Ermeniler hakkında Osmanlı Devleti’nin reform yapmayı kabul ettiği belirtiliyordu. Sultan II. Abdülhamid, büyük devletlerin tıpkı Balkanlarda olduğu gibi Doğu Anadolu’da bağımsız bir devlet (Ermenistan) kurmak suretiyle Anadolu’yu parçalamak için hazırladıkları oyunların farkındaydı. Devletlere herhangi bir müdahale fırsatı vermemek için Doğu Anadolu’da fevkalade tedbirler aldı. Erzurum’da örfi idare ilan edilerek Ermenilerin güvenliğini sağlamak üzere buraya iki tabur gönderildi, reform uygulaması ise geçici olarak askıya alındı, Sultan II. Abdülhamid devlet ihalelerine Ermenilerin girmesini önleyecek tedbirler aldırdı (10). Bu kararlar İstanbul ve Anadolu’nun ticaret şehirlerindeki Ermenileri çok sarstı. Ermeni tüccarlar bir taraftan devletin bir taraftan da Ermeni komitecilerin baskısı altına girmişti. Onları bu baskı altından büyük devletlerin yardımları kurtaracak, onlara yeni iş imkânları ve kapitülasyonlardan doğan haklardan faydalanmanın yolları bulunacaktı. Ermeniler bu durum karşısında faaliyetlerini arttırmaya ve Avrupalı devletlerin dikkatlerini çekmeye çalıştılar, bunu Anadolu’da çıkaracakları karışıklıklarla sağlayabileceklerini düşündüler. Bu faaliyetleri kurdukları Hınçak (1887) ve Taşnak (1890) ihtilal örgütleri vasıtasıyla gerçekleştirdiler. Hınçak Cemiyeti, Türkiye ve İran’daki ilk sosyalist cemiyettir. Bu cemiyetlerin bütün kurucuları ve teorisyenleri Marksist’ti. Rusya’dan ayrılarak eğitim için Avrupa’ya giden yedi Rus Ermenisi tarafından kuruldu, bunların aileleri genellikle zengindi. Hiçbirisi Türk idaresi altında yaşamamıştı, fakat Türkiye’de yaşayan Ermenilerin hayat şartlarıyla yakından ilgileniyorlardı. 1886 yılında Avatis Nazarbekyan ve arkadaşları Hınçak İhtilal Cemiyeti’nin programını hazırladılar. Buna göre, partinin ilk hedefi Ermenistan’ın siyasi ve milli bağımsızlığıdır. Asya Türkiye’sindeki Ermenilerin durumu belirsizdir ve Hınçaklar bu arazide yoğunlaşmalıdırlar. Bu bölgede köle olarak yaşayan Ermeniler kurtarılmalıdır. Hınçaklar bu hedeflere ulaşmak için Türkiye Ermenistan’ında propaganda, tahrik, terör metotlarını uygulamalıdır. Halk mevcut düzene karşı harekete geçirilecek, bunun için düzenin kötülüğünden bahsedilecektir. Hükümete karşı gösteriler düzenlenecek, vergi ödemek reddedilecek, reform talebinde bulunulacak ve bu suretle Osmanlı Devleti terörizme sevk edilecekti (12). - 102 - Bu olaylar karşısında Osmanlı Hükümeti bir taraftan olay çıkmaması için yoğun tedbirler alırken, diğer taraftan bütün Ermenileri de incitmek istemiyordu. Üç-beş art niyetli Ermeni’den dolayı Osmanlı Hükümeti’ne hizmet eden ve sadık olan Ermenileri yanlışlıkla dahi olsun cezalandırmamak devletin esas hareket noktası olmuştu. Ermeni komitecileri özellikle İstanbul Ermeni ihtilal cemiyeti üyeleri İstanbul’daki Ermeni halkını hem Osmanlı Hükümeti’ne, hem de Ermeni Patrikhanesi’ne karşı direklere yapıştırdıkları yaftalarla kışkırttılar, buna uymayanların ölümle cezalandırılacağını ilan ettiler. Komiteciler Osmanlı Hükümeti’nde görevli Ermenilere karşı acımasızca davrandılar. Tarihi kayıtlar ve arşivler bu tehdit ve cinayet belgeleri ile doludur. Kumkapı Olayları’nda şahitlik yaptığı gerekçesi ile Adliye Dairesinde avukatlık yapan Haçik Efendi, Ermeni Gizli Cemiyeti tarafından öldürülmüştü. Bu cinayet Adliye Müsteşarı Vahan Efendi, Agop ve Artin Paşalarda çok derin bir üzüntü ve dehşete neden oldu. Hatta Patrikhane’de çalışan memurlar görevlerine gidemediği için burada işler adeta tatil edilmiş gibiydi (12). 5 Ocak 1893’de Merzifon’da başlayan olayı Amerikan Anadolu Koleji’nin hocaları Tomayan ve Kayayan örgütlemişlerdi. Bu olaylardan sonra yargılanan hocaların suçları sabit olmasına rağmen Avrupa devletlerinin ve ABD’nin baskıları sonunda serbest bırakılmaları Anadolu’da olay çıkartmak konusunda Ermeni komitecilerini daha da cesaretlendirecekti. Ermeni komitecilerinden suçlu olanlarının serbest bırakılmaları bundan sonra bir adet haline geldi. Bu olayları 1894 Sason Olayları takip etti. Bu olaylar sonunda yüzlerce kitap broşür ve makale Avrupa ve Amerika’da basılarak dağıtıldı. Bu yayınlarda olaylar, Ermenilerin katledildiği şeklinde yer aldı. İngiltere, Fransa ve Rusya 11 Mayıs 1895’de Sultan II. Abdülhamid’e bir Ermeni Programı sundular. Sultan II. Abdülhamid baskılardan dolayı 17 Ekim 1895’te bu reform programını imzaladı. Hınçak Partisi’nin yayın organı Hınçak Gazetesi bunun üzerine şu yazıyı yayınlıyordu: “Ermeni halkının sesini ve haklarını duyurmayı başardık, bu cemiyetimizin mücadelesinin bir zaferidir” (13). Bu faaliyetlerde İngiliz, Rus ajan ve konsoloslarının çalışmaları da etkili oluyordu. İngiliz Başbakanı Gladstone, Amerika’da James Bryce ve Yunanistan idarecileri Hınçakları kışkırtarak, “Ermeniler imtiyazlar istiyorlarsa böyle olamaz, onlar bir büyük olay çıkarmalılar, bazıları asılmalı, bazıları kesilmeli, İslamlarla tutuşmalı ki biz de o vakit işin içine girip bunların muratlarını yerine getirmeye çalışalım” (14) diyorlardı. Aslında bu durum Ermenilerin ve onların destekleyicileri büyük devletlerin çaresizliklerinin de bir göstergesi idi. Çünkü onların kurmayı düşündükleri Ermenistan, Bulgaristan ve Yunanistan gibi tabii hudutlarla çevrili, birleşik bir halk kütlesiyle tarif edilmiş ve sınırlandırılmış bir vatan değildi. Ermeniler vatan olarak tarif ettikleri Doğu - 103 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Hınçaklar Türkiye’deki teşkilat ve çalışmaları için merkez olarak İstanbul’u seçtiler, yedi ay içerisinde yedi yüz üye kaydettiler. Ermenileri organize edebilmek için Anadolu’ya Cenova ve İstanbul’dan üyelerini gönderdiler. Bunlar Bafra, Merzifon, Amasya, Tokat, Yozgat, Arapkir ve Trabzon bölgelerinde çalışmaya başladılar. Cemiyet gücünü ilk olarak 15 Temmuz 1890’da Kumkapı Gösterisi ile ortaya koydu. Gösterinin amacı, ezilen Ermenileri uyandırmak, Osmanlı Hükümeti ile birlikte çalışan kiliseyi cezalandırmak ve Babıâli’yi Ermeni istekleri konusunda uyarmaktı. Anadolu’da nüfusun ancak %13’ünü oluşturmaktaydılar, hatta tüm dünyada yaşayan Ermeniler, Doğu Anadolu Bölgesine yerleştirilse bile Ermenilerin Doğu Anadolu’da nüfus yoğunluğuna sahip olmaları mümkün değildi (15). Bu sebepten dolayı karışıklıklar çıkarılmalı ve bu karışık ortamda Ermenistan’ın kurulması gerçekleştirilmeli idi. Nitekim 1876 yılında Ermeni sorununa dikkat çekmek üzere İstanbul’daki büyükelçileri ziyaret eden İstanbul Ermeni Patriği Nerses, İngiliz sefiri ile yaptığı görüşmede, “Avrupalı devletlerin sempatisini çekmek için isyan zaruri ise, böyle bir hareketi başlatmakta zorluk bulunmadığını” belirtmişti (16). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ermeniler amaçlarına ulaşmak için teşkilatlanmada Bulgarların uyguladıkları planı takip etmeye başlamışlardı. Rus parası ve ajanları, Bulgar savaşından on yedi-on sekiz yıl öncesinden girmeye başlamıştı. 1880’den itibaren de Van Ermenileri arasında Rus ajanları bol bol para harcayarak çalışıyorlardı. Bu arada Kafkasya Ermenileri Rusların teşvikleriyle Anadolu Ermenileriyle ilgileniyorlardı. Rus Konsolosu Doğu Anadolu’nun bütün şehirlerini dolaşarak Ermenileri milliyetçilik konusunda kışkırttı. Erzurum ve Van Ermenilerini dışarıdan gelen L’Armenia ve Haisdan gazeteleri tahrik ediyordu (17). Hınçaklardan sonra Anadolu’da ihtilal fikrini yayan ikinci önemli örgüt Taşnaklar oldu. 1890 yılında Tiflis’te kurulan Taşnaksütyun kendisine metot olarak terörü seçmişti. “Bir düzine silah sevk edecek çete, bir düzine programdan daha etkilidir” şeklinde düşünen Taşnak Komitesinin kuruluşundan üç yıl sonrasına kadar belirli bir programı olmamıştır. Komitenin ilk amacı, merkezi Van’da bulunan Armeneganlar Cemiyeti ve Hınçak Cemiyeti’ni birleştirmek, Rusya’dan Türkiye’ye geçen çetelere yardım etmek, savunma teşkilatı kurmak, taraftar toplayarak isyan, ihtilal çıkarmak ve Ermenistan’ın bağımsızlığını sağlamak, Ermenileri silahlandırmaktır. Taşnak Cemiyeti parolası şu şekilde oluşturulmuştu: “Türk’ü, Kürt’ü, sözünden dönenleri, hafiye ve hainleri her yerde ve her türlü şartlar altında vur, öldür, intikam al” (18). Ermeni hadiselerini çıkaran ve bir bakıma bu cemiyetlerin kararlarını uygulayan daha önemli bir oluşum vardı: Fedailer. Ermeni halkının belleğinde ihtilal hareketi fedailerin hareketiyle özdeşleşmiştir. İster Kafkasyalı, ister Osmanlı, ister aydın ya da papaz, ister köylü olsun fedai, yaşamını eylemleri ve ölümüyle uyandırdığı halkına adayan silahlı bir çete idi. Fedailiğin temeli Ermeni köy eşkıyalığına dayanıyordu. 10 ile 15 silahlıdan oluşan seyyar çetelerin ilk hedefi Ermeni köylülerini silahlandırmaktı (19). Ermenilerin bugün en çok yâd ettikleri çete başları Serop, Antranik, Dro, Hamazsp vb. isimlerdir. Ermeni çeteleri Rus sınırından ya da İran sınırından Osmanlı topraklarına giriyorlardı. Ruslar bunlara silah yardımı yapıyordu. Kafkas sınırından Doğu Anadolu’ya silah kaçırarak Ermeni köylüsünü silahlandırıyorlardı. Ermenilerin silahlanma faaliyetleri 1880 yılında başlamıştı. Ülke dışından silah elde etme, militan Ermeni çevrelerinin silahlanma istekleri ve hükümetlerinin Ermeni sınırlarını garanti etmelerine dair istekleri yabancı askeri konsoloslara bağlanan umutların bir parçası idi. Birçok Avrupa şehrindeki Ermeni komiteleri ya da bazen birtakım sempatizanları ya silahları sağlıyor ya da onların satın alınması için gerekli parayı buluyorlardı. Bu silahlar daha sonra çeşitli yollardan Türkiye’ye sokuluyordu. Silahlar çoğunlukla yabancı teknelerle taşını- 104 - Anadolu’nun hemen hemen bütün şehirlerinde meydana gelen olaylar ABD de dâhil olmak üzere batı kamuoyu tarafından Ermenilerin Müslüman Türkler tarafından katli şeklinde duyurulmuş, böylece yüzyıl önce Türklere karşı Avrupa’da başlatılmış olan karalama kampanyası daha da şiddetlendirilmiştir. I. Dünya Savaşı’ndan önce cereyan eden bu olaylardan ortaya çıkan sonuç şu idi: Rusya, Katogikos Krimyan’ın etkisini de kullanarak, bir taraftan kendi sınırlarındaki Ermenilere göz açtırmamaya çalışırken, diğer yandan da Osmanlı Ermenilerini el altında sürekli kışkırtıyordu (21). Bu şekilde hem Osmanlı Devleti’nin zayıflamasını hem de Ermenilerin düşündükleri muhtar idarenin İngilizlerin değil ancak kendi himayelerinde olabileceği imajını vermeye çalışıyorlardı. İngiltere Başbakanı Gladstone, Ermenilerin dini ve insani açıdan himaye etme maskesi altında politik nüfusunu arttırmayı hedefliyordu (22). Ermeniler güya demokratik rejimlerin cari olduğu memleketlerdeki serbest basın ve dini teşekküller yoluyla, özellikle bu devletlerin ve genelde tüm Hıristiyan âleminin dini ve insani hislerini galeyana getirerek hükümetlerin üzerinde oluşturacağı etkilerle müdahaleyi sağlamayı umuyorlardı. Başarısızlıklar, komitecileri çok aşırı hareketlere sevk ederken Ermeni toplumu içindeki anlaşmazlıkları daha da gün yüzüne çıkarıyordu. Osmanlı Devleti bir yandan eldeki imkânlarla Ermeni olaylarını büyütmeden ortadan kaldırmaya çalışırken, bir yandan da bitip tükenmek bilmeyen iftira ve yalan kampanyasına cevap vermeye çalışıyordu. Ayrıca Osmanlı Hariciyesi bu gibi hareketlere, dost! İngiltere’de imkân verilmemesi için sürekli teşebbüslerde bulunmuş, ancak demokratik rejimin sürdüğü memleketlerde ne bu gibi yayın faaliyetlerini ne de kurulan ya da kurulacak derneklerin faaliyetlerini önlemeye imkân olmadığı cevabını almıştı (23). 1908 yılında II. Meşrutiyet’in ilanı ile birlikte Ermenilerin çoğu demokratik seçim sistemi içinde haklarını aramaya yöneldiler. Ancak, komiteciler ve Avrupa’da Ermeni katliamı söyleminden geçinen Ermeni komiteleri ve liderleri anayasal dönüşüm sürecine katkı sağlamadıkları gibi ellerinden geldiği kadar bu süreci baltaladılar, Avrupa basınında meşrutiyeti ve Jön Türkleri karalayan yazılar yayınladılar. Türk düşmanı komiteler ve onların destekçileri amaçlarına ulaşmak için farklı yollar izlemeye başlayacaklardı. Ermeni propagandası içinde anılar da çok önemli bir yer tutmaktadır. Yaşadığı bile şüpheli olan bazı kişilere ait olduğu savunulan birçok anı, Avrupa kamuoyunu yönlendirmek adına 1890-1896 ve 1914-1922 yıllarını içine alacak şekilde yayınlanmıştır. Son yıllarda yayınlanmış olan ve görgü tanıklarının anlattıklarına dayanan birçok çalışma arasında etnolog, folklorcu Verjine Svazlian’ın yaptıkları ön plana çıkmaktadır. Svazlian, 1955’ten itibaren, Batı Ermenistan’dan, Kilikya’dan ve Anadolu’dan güya zorla sürgüne gönderilip daha sonra Ermenistan’a dönenler tarafından aktarılmış çeşitli lehçelerdeki folklor kalıntılarını yazıya dökmeye başladı. Aynı zamanda da söz- 105 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA yor, Hıristiyan yolcular bunların geçirilmesinde yardımcı oluyorlardı. Bazen silahların satın alınması için gerekli para dünyanın farklı bölgelerinden geliyordu. Rusya sınırı içerisinde bulunan Eçmiyadzin Ermeni Kilisesi, silahların satın alınması ve Türkiye sınırından geçirilmesi konusunda para tedarikinde önemli bir rolü üstlenmişti. Bazen de Amerika’dan Ermeni ajanları bir Avrupa başkentine, örneğin Atina’ya geliyor, silah alımı ve transferini sonuçlandırıyorlardı (20). de Ermeni Soykırımı’ndan kurtulan görgü tanıklarının anılarını ve onların söylediği tarihsel nitelikli şarkıları kaleme aldı. Türkçeye çevrilen ve 2005 yılında yayınlanan “Ermeni Soykırımı ve Toplumsal Hafıza” isimli kitabında Svazlian, şöyle diyor: “…Israrlı teşviklerimiz karşısında konuşmayı kabul ederek duygusal bir patlamayla acı geçmişlerini tekrar yaşayıp gözyaşlarına karışan hıçkırıklarla, küllenmiş, yürek sızlatan anılarını anlatmaya başladılar; Jön Türklere bağlı zaptiyelerin kendilerini gelişmiş ve zengin memleketlerinden nasıl zorla sürgüne gönderdiklerini ve kendi ebeveynlerini ve yakınlarını kendi gözlerinin önünde insanlık dışı bir biçimde nasıl parça parça ettiklerini, annelerinin, kız kardeşlerinin ve ablalarının namusunu lekelediklerini, yeni doğmuş bebekleri taşlarla ezdiklerini anlattılar…”(24). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Bugün olduğu gibi Ermeniler ve Ermenistan, I. Dünya Savaşı’nda da büyük güçlerin ayakları altında ezilmişlerdi. Hayg’ın destanında olduğu gibi… I. Dünya Savaşı sırasında İstanbul’da ABD Büyükelçisi Morgenthau’nun anıları, yine bu savaş sırasında İngiltere tarafından inşa edilen Mavi Kitap, bu kaynaklara dayanılarak yazılan kitaplar büyük Avrupa devletlerinin doğu politikalarının bir parçasıydı. Örneğin 1947 yılında ABD’de Boston’da yayınlanan “Yüzbaşı Sarkis Torosyan Çanakkale’den Filistin’e” isimli çalışma 2012 yılında Türkçe yayınlanmış ve bunun üzerine birçok tartışma olmuştur. Osmanlı Devleti’nde görevli bir subayın başından geçen hadiseler hatırada kurmaca ile birleşiyor ve savaş Ermenilerin Türkler tarafından katli şeklinde gelişiyor. Oysa Tarihçi Y. Hakan Erdem’in yayınladığı “Gerçek ile Kurmaca Arasında Torosyan’ın Acayip Hikâyesi” isimli araştırması, Torosyan’ın anlattıklarının kurgu olduğunu ortaya koydu. Daha kısa bir süre önce yaşadığımız bu gelişmeler Avrupa’da soykırım propagandasının geçen yüzyıl nasıl yürütüldüğünü ve Türkiye’nin bunlara kayıtsız kaldığını göstermesi açısından önemlidir. 1947’de ABD’de yazılan kitap, Türkçeye çevrilemeseydi 1915 yılına ait olayları içeren bu kitapta Batılılara anlatılan yalanlar, iftiralar ve kurgular doğru olarak kabule devam edecektir. Avrupa ve ABD’de bu şekilde yayınlanmış binlerce anı ve araştırma tarafsız araştırmacıların incelemesini bekliyor. Bütün bu çalışmalar ve propagandalar sonunda Türklerden istenen şey, yapılan ve kesin delillerle ispatlanan! soykırımın bir an önce kabul edilmesidir. Tarihi inşa için kullanılan malzemelerin çok sağlam olmamasına rağmen insanları aldatmaya yönelik bu yaklaşımların bilimsellik ve tarafsızlıkla hiçbir ilgisi olmadığı görülmektedir. Dolayısıyla Tükler hiç yapmadıkları bir şeyle suçlanmakta ve yapmadıkları bir şeyi kabule zorlanmaktadırlar. Türkler, tarafsız ve özgür kamuoyu ve bilimsel anlayışa sahip olduklarını her defasında ifade eden Avrupa ve ABD kamuoyundan, bahsedilen vasıfların gerçekleştirilmesini ve tarihin bir bilim olarak yeniden ele alınmasını istemektedirler. Bugünkü tehditlerin ve çalışmaların 1890 yılında Avrupa’yı Osmanlı Devleti’ne karşı kışkırtan Ermeni komitecilerinden hiçbir farkı olmadığı gibi o günün Avrupa politikacılarının da bugünkülerden hiçbir farkı olmadığı görülmektedir. Siyasallaşmış olan bir iddia karşısında tek çıkar yol, insanlara doğruları korkmadan ve çekinmeden - 106 - anlatmaktan geçmektedir. Ancak gerçek çözüm yolu güçlü ve vazgeçilmez bir Türkiye Cumhuriyeti’nden geçmektedir. Türkiye, siyasi ve iktisadi yönden güçlü olduğu oranda bu propagandalar etkisiz hale gelecektir. Ancak hiçbir zaman tamamen ortadan kalkmayacaktır. Kaynaklar Arşivler Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA.), Yıldız Esas Evrakı (YEE), 91/42. BOA., Y.PRK.BŞK., 35/29. BOA., Y.PRK. AZJ., 17/101. BOA., BEO., 3365/252317. BOA., Y.MTV., 128/65. BOA., HR.SYS., 1904/25-16. Kitaplar ve Makaleler 1909. ARPEE, Leon, The Armenian Awakening, A History of the Armenian Church (1820-1860), Chicago, ATAÖV, Türkkaya, “Ermeni Terörizminde Silah Sağlanması: Osmanlı Belgelerine Dayalı Gerçekler”, Uluslararası Terörizm ve Uyuşturucu Madde Kaçakçılığı (17-18 Nisan 1984), Ankara, 1984. BERKES, Niyazi, Propaganda Nedir?, Ankara, 1942. 145. BURDETT, Anita L.P., Armenia- Political and Ethnic Boundries (1878-1948), London, 1998, s. 144ÇAKMAKÇİYAN, Hagop A., Armenian Cristhology and Evangelization of Islam, Leiden, 1965. DABAĞYAN, Levon Panos, Türkiye Ermenileri Tarihi, İstanbul, 2003. GÖĞÜNÇ, Nejat, Osmanlı İdaresinde Ermeniler, İstanbul, 1983. GROUSSET, Rene, Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, Çev.: Sosi Dolanoğlu İstanbul, 2005. Issue 3. GUROİAN, Vigen, “Armenian Genocide and Christian Existence”, Cross Currents, Fall 91, Vol. 41, GÜRÜN, Kamuran, Ermeni Dosyası, Ankara, 1985, s. 83-84. HOCAOĞLU, Mehmet, Arşiv Vesikalarıyla Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, İstanbul, 1976. http:// www.voanews.com/turkish/index.cfm. KEROVPYAN, Keğam, Mitolojik Ermeni Tarihi, Çev.: Sarkis Seropyan, İstanbul, 2000. LÜTEM, Ömer Engin, “Ermeni Hukukçular Forumu ve Türkiye”, http://www.avim.org.tr/bultentekli.php?haberid=71769; Akşam Gazetesi, 6 Temmuz 2013. NALBANDİAN, Luis, The Armenian Revolutionary Movement, Berkeley and Los Angeles, 1963. Osmanlı Belgelerinde Ermeniler, C. 11-16-36, Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, İstanbul, 1992. ÖKE, Mim Kemal, Ermeni Meselesi (1914-1923), İstanbul, 1986, s. 116. PEROOMİAN, Rubai, “The Heritage of Van Provincial Literarture”, Armenian Van/Vaspuragan, Edited By Richard Hovannisian, California, 2000. SVAZLİAN, Verjiné, Ermeni Soykırımı ve Toplumsal Hafıza, İstanbul, 2005. Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları, İstanbul, 1999. - 107 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA ARTİNİAN, Vartan, The Armenian Constitutional System in the Ottoman Empire (1839-1863), İstanbul, 1971. TEMELKURAN, Ece, “Soykırım Demek Benim Görevim”, Milliyet, 16.11.2006. TERMİNASSİAN, Anahide, Nationalism and Socialism in the Armenian Revolutionary Movement, Cambridge, 1984. VARTOOGİAN, Jack Lewis, The Image of Armenia in Europen Travel Account of the Seventeenth Century, Colombia University Ph-D., 1974.- 252 WHİTMAN, Sidney, Turkish Memories, New York, London, 1914. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Dipnotlar (1) Keğam Kerovpyan, Mitolojik Ermeni Tarihi, Çeviren: Sarkis Seropyan, İstanbul, 2000, s. 12-38.; Levon Panos Dabağyan, Türkiye Ermenileri Tarihi, İstanbul, 2003, ss. 24-46. (2) Rene Grousset, Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, Çev.: Sosi Dolanoğlu İstanbul, 2005, s. 610-612. (3) Jack Lewis Vartoogian, The Image of Armenia in Europen Travel Account of the Seventeenth Century, Colombia University Ph-D.,1974, s. 216-217 ve 245. (4) Vartan Artinian, The Armenian Constitutional System in the Ottoman Empire (1839-1863), İstanbul, 1971, s. 3-4. (5) Ermeni Kilisesi’ndeki uyanış ve değişim ile ilgili olarak Bkz. Leon Arpee, The Armenian Awakening, A History of the Armenian Church (1820-1860), Chicago, 1909. (6) BOA. YEE, 91/42. (7) Hagop A. Çakmakçiyan, Armenian Cristhology and Evangelization of Islam, Leiden, 1965, s. 97-98 ve102-103. 13 Rubai Peroomian, “The Heritage of Van Provincial Literarture”, Armenian Van/Vaspuragan, Edited By Richard Hovannisian, California, 2000, s. 149. (8) Vigen Guroian, “Armenian Genocide and Christian Existence”, Cross Currents, Fall 91, Vol. 41, Issue 3, p. 333(9) Niyazi Berkes, Propaganda Nedir?, Ankara, 1942, s.43–44. (10) Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları, İstanbul, 1999, s. 395. (11) Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement, s. 108-109. (12) BOA., Y.PRK. AZJ., 17/101. (13) Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement, s.118-126. (14) Ankara Valisi Abidin Paşa’dan Mabeyne 30 Ocak 1893 tarihli yazı, Osmanlı Belgelerinde Ermeniler, C. 11, Belge No: 118. (15) Mim Kemal Öke, Ermeni Meselesi (1914-1923), İstanbul, 1986, s. 116. (16) Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, Ankara, 1985, s. 83-84. (17) Van’da Vice Konsül Devey’den Trabzon Konsulü Chermside’e 14 Mayıs 1889 tarihli rapor. Anita L.P. Burdett, ArmeniaPolitical and Ethnic Boundries (1878-1948), London, p1998, s. 144-145. (18) Mehmet Hocaoğlu, Arşiv Vesikalarıyla Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, İstanbul, 1976, s.163-164. (19) Anahide Terminassian, Nationalism and Socialism in the Armenian Revolutionary Movement, Cambridge, 1984, s.19. (20)Türkkaya Ataöv, “Ermeni Terörizminde Silah Sağlanması: Osmanlı Belgelerine Dayalı Gerçekler”, Uluslararası Terörizm ve Uyuşturucu Madde Kaçakçılığı (17-18 Nisan 1984), Ankara, 1984, ss. 163-168. (21) Osmanlı Belgelerinde Ermeniler, C.16, İstanbul, 1989,Belge no:1, 34, 73, 76. (22) Osmanlı Belgelerinde Ermeniler, C.16, Belge no: 35. (23) Osmanlı Belgelerinde Ermeniler, C.16, Belge no: 45, 48, 54. (24) Verjiné Svazlian, Ermeni Soykırımı ve Toplumsal Hafıza, İstanbul, 2005. - 108 - ORTAK TRAJEDİ SOYKIRIM DEĞİLDİR: TÜRK – ERMENİ MÜNAKAŞASININ TARİHİ BAĞLAMI Kamil Veli NERİMANOĞLU Yüz yıldan beri devam eden sözde Ermeni soykırımı problemi, hem politika biliminin, hem tarihçilerin, kültür uzmanlarının, hukukçuların, ilahiyatçıların tartışma konusu olarak bilinmektedir. Türkiye Cumhuriyeti Devleti resmi olarak bu ağır ve üzücü durumun çözülmesi gerektiğini ve bunun bir tarih meselesi olduğunu söylemiş ve bu doğrultuda özellikle son elli yılda ciddi araştırmalar gerçekleştirmiştir. Ermeni diasporası, Ermeniler ve bu meseleyi ortaya atarak körüklemeye çalışan bazı büyük devletler bu problemi daha ziyade politik düzlemde gerçekleştirmeye çalışmaktadır. Bu bakımdan Ermenice, Rusça, İngilizce ve Fransızca yüzlerce eser yazılmış, tarih ve kültür konusu bir şekilde siyasileştirilmiştir. Moskova’da, Amerika ve Avrupa’da yayımlanmış çalışmalar, yazılmış ya da yapılmış sanat eserleri (roman, hikaye, belgesel, senaryo, resim, heykel) malumdur. Barış ve uzlaşı amacı olmayan bu eserlerin gerçekten uzak olan, tarihi belge ve olguları tahrif eden, problemi çıkmaza sokmaya çalışan argüman ve araştırmalar günümüzde fazlalık teşkil etmektedir. Türkiye’de Erdal İlter’in “Türk- Ermeni İlişkileri Bibliyografyası” kitabında takdim edilmiş eserlere son on beş yılda bunun iki katı ilave edilse de, genellikle karşı tarafın gerçekleştirdiği her türlü eser Türkiye’nin ve Türk dünyasının gerçekleştirdiğinin iki katından da fazladır. Dağlık Karabağ problemi ortaya çıktıktan ve Azerbaycan topraklarının beşte birinin Rus- Ermeni ordusu tarafından işgaliyle 1 milyon Azerbaycanlının göçünden sonra, Azerbaycan’da da yüzlerce bilimsel ve sanatsal eserler ortaya konmuştur. Büyük Rus yazarı Dostoyevski: “Dünyayı güzellik kurtaracak” demektedir. Fakat maalesef dünya her türlü savaş, kan, açlık ve sefaletten kurtulamamıştır. Çünkü - 109 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA İstanbul Aydın Üniversitesi düzeni yaratmak, adaleti ve hukuk sistemini oluşturmak; kaostan, düzensizlikten, hukuksuzluğa dayanan sistemden defalarca ağırdır. İnsanlığın beş bin yıllık dini değerlerinden, edebi, felsefi servetinden kaçmak, saklanmak imkânsızdır. Soykırımlar, asimilasyonlar, adil olmayan savaşlar, münakaşalar bir günde başladığı gibi biter. Onların tarihte bıraktığı dersler ise her zaman yaşar ve bir örnek teşkil eder. İnsanlığın yolu böyledir. Bu bağlamda Hz. Peygamberimizin “Aldatan bizden değildir.” sözünü hatırlatmak yerinde olurdu. Bu gerçek Müslüman için de Hıristiyan için de aynıdır. Dünyanın devletçilik tarihi, devlet kültürü ve geleneği olan, bir ifadeyle efendi olan milletlerinin sayısı pek fazla değildir. Efendi olmak politik, ekonomik, kültürel güç demektir. Efendilik, ötekileştirmeyi sevmemek, bu ayrımcılığı kabullenmemektir. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Türkler fetih sırasında birlikte yaşadıkları milletleri ne dışlamış, ne de hor görmüşlerdir. Fakat ötekileştirmediği bu milletler zaman zaman Türkün başına bela olmuştur: Yakın Doğuda da, Balkanlarda da, Kafkaslarda da. Ermeniler de Türklerin ötekileştirmediği milletlerdendi. Sadakati ile sanatı, mesleği ile eğitimi ile kışkırtılan, oynatılan, maşa olarak kullanılan Ermenilerin en büyük trajedisi onların kendi kendilerine yaptıklarıdır. Meselenin akademik platformda çözülmesi, aklıselimin ve dünya tecrübesinin temel yoludur. Bulanık suda balık tutmak sözde Ermeni soykırımından nemalanmak, güçlü şekilde gerçekleşen asimilasyonu durdurmak için, seçilmiş soykırım oyunu her türlü destekten mahrumdur. Nedense, Ermeni tarafı ve bunun arkasında duran büyük devletlerin ideolojileri tarihi unutturmak, belleği çarpıtmak, belgeleri tahrif veya tahrip etmek yolunu tutarak bu problemi daha fazla uzatmak; Türkiye’yi ve Azerbaycan’ı çağdaş ekonomik, kültürel işlevden uzaklaştırmakla kendi amaçlarına ulaşabileceklerini sanıyorlar. Açık şekilde görünmektedir ki, Ermeni tarafı kendi arşiv ve kütüphanelerini açmamakla, taraflı bir tutum sergilemekte ve Ermeni mezalimi, sözde soykırımı fonunda, Türkiye’nin ve Azerbaycan’ın her türlü işbirliğini engellemeye çalışmaktadır. Dünyanın bazı ayrı-ayrı parlamentolarında sözde Ermeni soykırımının meşru sayılması veya kabul edilmesi talihsiz bir komediden başka bir şey değildir. Bu çabalar, hakikatle bir araya sığmamaktadır. Bu durum münakaşaların adaletli çözümü sürecini baltalamakla eş değer anlam taşımaktadır. Yalnız bu devletleri, Türkiye ve Azerbaycan’ın düşmanı olarak saymak da doğru bir teşhis değildir. Politik ve diplomatik gaflet, menfaat, fayda, çıkar, geleneksel düşmanlık, büyük güçlerin ve diaspora baskılarının, hiçbir uluslararası hukuk geçerliliği olmayan bu politik oyunların en ufak bir olumlu etkisinin olamayacağı da aşikardır. Uydurma Dağlık Karabağ devletini tanıma oyunları da, toprak ve tazminat gibi boş iddialar da olduğu gibi talihsiz palavralardır. Büyük teknolojik başarılar, ekonomik gelişmeler, Dünya genelindeki ekonomik krizlerin olumsuz yönde etkileyemediği ve demokrasi bakımında büyük gelişmelere imza atan, Batı-Doğu enerji yollarının merkezinde olan Türkiye ile düşmanlığın ve barışı engellemenin büyük zararlarına uğrayanlar arasında ilk sırada yine Ermenistan ve Ermeni halkı gelmektedir. Küreselleşen dünyada bu şekilde kendi kendini yalnızlığa itme Ermeni halkına da hiçbir fayda getirmez ve getirmemektedir. - 110 - Bu sorunun uzatılması, Ermenistan’da göçü daha da hızlandırmıştır. İşgal altında olan Azerbaycan toprakları, Ermeni halkının ağır durumu için tamamen önemsiz bir duruma getirilmiştir. 1915 olaylarından sonra 3 nesil değişmiştir. Azerbaycan bu trajediyi defalarca yaşamıştır. Sözde zafer kazanmış Ermeniler, mutlu olamamış, çağdaş dünya değerlerinden yoksun kalmışlar. Çağdaş dünya değerlerinden uzak kalmıştır. Büyüteçle bu trajedinin bir tarafını büyütüp de diğer tarafını görmezlikten gelmek Türkün de Ermeni’nin de çare yollarını tıkamaktadır. “Sözde felaket yaşamış milletin” “büyük Ermenistan” iddialarını tarihin paradoksuna, çelişkisine dönüştürmek gerçeklik duygusunu, rasyonel yaklaşımı kaybetmekten başka bir şey değildir. Ekilip biçilemeyen, nimet getirmeyen bu topraklar, Azerbaycan ve Türkiye’den daha çok Ermeni halkı için bir trajedi kaynağına dönüşmüştür. Gerçekleştirilen araştırmalar, Tehcir Kanunuyla Ermeni katliamının asılsız ve temelsiz olduğunu göstermektedir. Asırlar boyunca bu topraklarda rahat yaşayan ve binlerce hatırada, bilimsel ve edebi eserde bu rahatlığını ve memnuniyeti ifade eden Ermeni aydınlarının, neden kendi halklarını kışkırtmalarla çıkmaza soktuklarını iyi bilen Hrant Matevosyan, Sergey Paracanov gibi sanat adamları, bu trajedinin nedenlerini ve sonuçlarını yeterince ifade etseler de, kendi milletlerini bu çıkmazdan ve bataktan kurtaramamışlardır. Mukatele, karşılıklı kırım demektir. O zaman ortaya “kim, kimi ve ne zaman kırmıştır?” sorusu çıkar. “Millet-i Sadıka” olarak adlanan Ermenileri kimse durup dururken tehcir etmemiş veya öldürmemiştir. 1. Dünya Savaşına giren Türkiye kendine sadık bildiği tebaası tarafından arkasından vurulmuştur. Rus arşivlerinde saklanan binlerce kaynak, Ermenilerin “casusluk, düşman tarafla askeri faaliyet, ihanet, isyan ve başkaldırı” da bulunduklarını ortaya koymuştur. Hiçbir toplu mezarlığı olmayan sözde soykırım yapılmış Ermenilerin, Erzurum’da; Kuba’da, Bakü’de, Karabağ’da, Nahcivan’da, Zengezur’da gerçekleştirdiği katliamların tanığı oralardaki mezarlıklar, konuşan belgeler ve görüntülerdir. Hınçak ve Asala 150 yıldan beridir terör havası estirmektedir. Namusuna göz dikilen, ırzına geçilen, haksız şekilde öldürülen Türklerin, Kürtlerin karşı reaksiyonu yok sayılamaz. Bu anlamda mukatele terimi kullanılabilir. Fakat burada sebep- sonuç, eylemi başlatan ve cevap veren hukuki faktörü dikkate almamak olmaz. Savaş ortamı, sosyo- psikolojik nedenler, büyük devletlerin hamlelerini göz önünde bulundurmak gerekmektedir. - 111 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 18. yy sonlarından başlayan ve 19. yy’da 93 Harbi’nden sonra daha da hızlanan ve 1. Dünya Savaşı’nda doruğa çıkan bu gerginlik ve felaket, Ermeni halkından daha fazla bu işin arkasında duran devletler için faydalı olmuştur. Karadeniz’den Hazar’a büyük Ermenistan, Orta ve Doğu Anadolu topraklarının Batı Ermenistan olarak adlandırılması, her türlü tarihi ve hukuki temelden yoksundur. Ermenilerin yalnız Anadolu’da değil aynı zamanda İran’da, Orta Asya’da, Kuzey Kafkasya’da da Türklere ve Müslümanlara karşı gerçekleştirdiği katliamlar, tarihi bir gerçektir. Bizim amacımız bu soruna poetik olarak, tarihi, kültürel, konfliktolojik ve hukuki olarak yaklaşmak, belgelere ve bilgilere dayanarak meseleye açıklık getirmektir. Murat Arvas’ın daha önce bizimle yaptığı ve Türkiye gazetesinde de yayımlanan röportajında da kısaca değindiklerimiz şu şekildeydi: “Türkiye Ermenistan sınır kapısı açılmalı; ticaret zaten yapılıyor. Azeri veya Ermeni mafyası da yapacağını kanuni şekilde yapsın. Sınır kapalı olduğu için Gürcistan-Rusya ve İran üzerinden girip çıkıyorlar. Kapı açılırsa Türkiye sınırından girip çıkarlar, daha doğru olur. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Türkiye’de 100 bine yakın Ermeni vatandaşı kaçak olarak yaşıyor ve çalışıyor. Ermenistan market ve mağazaları Türk malları ile dolu iken sınırın kapalı olması anlamsız. Bu bakımdan sınır açılmalı, çok iyi düşünülmüş bir hamle bu. O zaman Ermeni halkı at gözlüğüyle bakmayı bırakır, geçmişte yaşanmış olumsuzlukların geçmişte kalması gerektiğini düşünür. Azerbaycan-Türkiye ilişkilerine iki düzlemde bakmak lazım, milletin ilişkileri ve devlet ilişkileri. Milletlerin ilişkilerini kimse bozamaz, tarihi bağlar var. Devlet düzeyinde bazı handikaplar var, devletlerin menfaatleri ve dünya denge siyasetleri buna sebep oluyor. Şimdiki Azerbaycan hükümeti adil olmayan rüşvetle yaşayan halkını ezen politikalar güdüyor. Türkiye ile ilişkilerinde ise oldukça çelişkili kararları var. Mesela İran kızar diye vize kalkmıyor, böyle devlet yönetimi olur mu?… Azerbaycan mağdur edilmiş bir ülke konumunda ama şu anki hükümet bunu kaale almıyor. Tek gayesi iktidarı kaybetmemek ve bu uğurda muhalefete baskıları gün geçtikçe artırıyor. Muhalif liderlere yurt dışına çıkma yasağı koymuş, bazılarını ev hapsinde tutuyor. Böyle bir devlet ne kadar ayakta durur. Toplumsal ayaklanma her an gerçekleşebilir. Petrolden elde edilen gelirlerin halkın refahı için kullanılmadığına inanıyorum. Deniyor ki, biz savaşa hazırlanıyoruz, silahlanıyoruz, ordu kuruyoruz, bunlar tamamen asılsız sözler. Muhalefeti susturmak, egemenliği güçlendirmek için söylenen sözler. Azerbaycan hükümeti, Türkiye ilişkilerinde bile samimi değil. Mesela, hükümet Nabucco’ya imza atmadı. Halbuki Nabucco Azerbaycan’ın Avrupa’ya açılmasında çok önemli. Sebebi Rusya’nın tesirinde kalmış olması. Rusya emrediyor Azerbaycan uyguluyor. Hâlâ bundan vazgeçmediler. Rusya da bu hükümeti ayakta kalması için destekliyor.” Yazılanları daha geniş bir ifadeyle, Sn. Hasan Celal Güzel’in de değindiği gibi “Büyük Felâket, Ermeni Yalanları ve Hakikatin Özü (Araştırma ve Belgeler)” çalışmamızda bulabilirsiniz. Ermeni terörünün ana kaynakları üzerine aşağıdaki bilgiler önemlidir: - 112 - “Armenakan” Partisi: 1885 yılında kurulmuştur. Türkiye’nin Van, Muş, Bitlis, Trabzon bölqelerinde ve İstanbul’da silahlı çatışma ve terör eylemleri gerçekleştiren bu parti İran ve Rusya’da yaşayan Ermenilerle iş birliği yapmıştır. “Hınçak” Partisi: 1887 yılında Cenevre’de kurulmuştur. Kurumun temel amacı, Türkiye’nin Anadolu bölgesini, “Rus” ve “İran” Ermenistanı olarak adlandırdıkları arazileri birleştirmekle “Büyük Ermenistan” devletini kurmaktır. Parti programının 4. fıkrasında yazılmaktadır: “Öne konmuş amaca ulaşmak için propaganda, ajitasyon, terörizm ve yıkıcı örgüt kurma yöntemi tercih edilmelidir.” “Ermeni Gizli Özgürlük Ordusu” (ASOA): 1975 yılında Beyrut’ta kurulmuştur. Ana merkeszi Şam’da bulunmaktadır. Filistin coğrafyasında hazırlık yapan binden fazla terörist söz konusudur. Örgüt faaliyetinin ilk 6 yılında dünyanın farklı ülkesinde 19 Türk diplomatının ölümüne neden olan terör eylemlerinde bulunmuştur. “Ermenistan’ın Özgürlüğü Uğruna Ermeni Gizli Ordusu” (ASALA): 1975 yılında kurulan örgütün merkezi Beyrut’ta, eğitim-egzersiz tabanları ise Suriye’de bulunmaktadır. Kurumun amacı Doğu Türkiye, Kuzey İran ve Azerbaycan’ın Nahçıvan ve Dağlık Karabağ toprakları üzerinde “Büyük Ermenistan” kurmaktır. ASALA esasen Türkiye ve Azerbaycan vatandaşlarına karşı terör eylemleri gerçekleştirmektedir. Kurumun “Ebu Nidal”, “Kara Eylül” gibi terör grupları ile iş birliği yapmasında önemli figürlerden biri ASALA’nın lideri Akop Akopyan olmuştur. Atina’da 1980 yılında öldürülen Türk büyükelçisinin ölümünde sorumluluğunu üstlenmiş olan A. Akopyan 01.08.80 yılında “New York Times” gazetesine yaptığı açıklamada: “Bizim düşmanımız Türk rejimi, NATO ve bizimle iş birliği yapmayan Ermenilerdir” demiştir. ASALA, 1980 yılının Nisan ayında ortak terör faaliyetlerinin hayata geçirilmesine dair PKK ile anlaşmaya varmıştır ve bu niyetini Lübnan’da resmileştirmiştir. Beyrut şehrinde 28.08.1993 tarihindeki açıklamada ASALA: “Pantürkist Petrol Boru Hattu” (Bakü-Tiflis-Ceyhan) ile ilgili projenin gerçekleştirilmesine imkan vermeyeceğini bildirmiştir. “Geqaron” 2001 Şubat’ında ASALA tarafından oluşturulmuştur. Amacı Güney Kafkasya ve Orta Asya ülkelerinde Türk kökenli siyasi lider, diplomat ve işadamlarına karşı terör eylemleri gerçekleştirmektir. - 113 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA “Taşnaksütyun” -Ermeni Federatif Devrim Partisi: 1890 yılında Tiflis’te kurulmuştur. Esas gayesi Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ, Nahçıvan ve Türkiye’nin Anadolu topraklarında “Büyük Ermenistan” devleti kurmaktır. 1892 yılında Tiflis’te ilk kurultayını gerçekleştirmiştir. İşte bu kurultaydan sonra “Taşnaksütyun” “Türkü, Kürdü her yerde, her ortamda öldür, sözünden dönenleri, Ermeni hainlerini öldür, intikam al!” emrini bildirmiştir. “Taşnaksütyun” partisi tarafından oluşturulan bir takım terör grupları vardır: 1973 yılında faaliyete başlamış “Ermeni” soykırımının “intikamcılar” grubu 1980-82 yılları arasında Avusturya, Danimarka ve Portekiz’de Türk diplomatlarını öldürmüş; gizli terör grubu DRO ve bölmeleri: DRO-8, DRO-88, DRO-888, DRO8888 oluşturulmuştur. Taşnaklar terör faaliyetlerine devam etmektedir. “Ermeni Özgürlük Hareketi” (AOD): 1991 yılında Fransa’da kurulmuştur. ASALA ile yakın ilişkiler içindedir. “Ermeni Özgürlük Cephesi”: 1979 yılında oluşturulan bu terör örgütü ASALA’nın bir parçası sayılmaktadır. Türkiye ve Azerbaycan aleyhinde terörist faaliyetlerin hazırlıklarını yürütmektedir. “Orli Grubu”: 1981 yılında Fransa’da yaşayan Ermeni gençleri tarafından kurulmuştur. Örgüt 1987 yılına kadar dünyanın çeşitli havaalanlarında 10’dan fazla terör eylemi gerçekleştirmiştir. “Ermeni Soykırım Adalet Komandoları”: 1972 yılında Viyana’da “Taşnaksütyun” partisinin kurultayı sırasında kurulmuştur. “Ermeni Soykırımı Adalet Komandoları”nın amacı Ermeni asıllı genç Lübnan vatandaşlarını örgütleyerek, Türkler ve Azerbaycanlılara karşı kanlı terör eylemleri organize etmektir. “Ermeni Topluluğu”: 1988 yılında Moskova’da kurulmuştur. “ASALA” ile yoğun ilişkileri olan topluluğun, eski Sovyet coğrafyasında terörist faaliyetler için onlara sahte belgeler sağlamaktadır. Dağlık Karabağ’a silah transferinde yer almaktadır. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA “Demokratik Cephe”: ABD, Kanada ve Batı Avrupa’da faaliyet göstermektedir. Başlıca amacı Türk devletinin parçalanmasıdır. “Havari”: 2001 yılı Nisan ayının 29-de esasen Ermenistan, Suriye ve Lübnan vatandaşlarından oluşan Ermenistan Savunma Birliği tarafından kurulmuştur. Örgütün amacı Türkiye ve Azerbaycan topraklarında terör eylemleri gerçekleştirmektir. SSCB dağıldıktan sonra bağımsızlıklarını kazanan Ermenistan Cumhuriyeti, devlet düzeyinde terörü destekleyerek, terörü saldırgan politikasının önemli araçlarından birine dönüştürmüştür. Çok sayıda olgu ve adli malzemeler kanıtlamaktadır ki, Azerbaycan’ın sivil halkına karşı, ulaşım araçlarında yapılan terör eylemleri Ermenistan hükümeti tarafından emredilerek, bu ülkenin istihbarat servisleri tarafından yapılmıştır. 90’lı yılların başlarında Ermenistan’ın resmi daireleri “Taşnaksütyun”, ASALA, MAQ, “Ermeni Topluluğu”, “Ermeni Özgürlük Cephesi” ve diğer ünlü Ermeni terör örgütleri faaliyetlerinin rehabilitasyonu amacıyla geniş kapsamlı kampanyaya başlamış, onlara sığınak vermekle konaklama ve faaliyetleri için ortam yaratmış, uygun mali desteği göstermişlerdir. 1983 yılının Temmuz ayında Paris’te Orli Havaalanında 8 kişinin ölümü ve 60 kişinin yaralanması ile sonuçlanan terör saldırısından sonra müebbet hapis cezasına mahkum edilmiş terörist Varocyan Qarabedya’nın salıverilmesi için Ermenistan’da devlet seviyesinde imza toplama kampanyası gerçekleştirilmiştir. 2001 yılının Nisan ayında Fransa mahkemesi tarafından tahliye edilen terörist, Ermenistan’a resmi olarak sığınmıştır. Ünlü terörist, Batı Avrupa›da “ASALA’nın Devrimci Hareketi” adlı gruplaşmasının rehberi, 28 Kasım 1985 yılında 6 yıl için tutuklanmış Monte Melkonyan 1990’da Fransa hapishanesinden bırakılarak Ermenistan’a gelmiş ve terör faaliyetini sürdürmek için buradan Dağlık Karabağ’a gönderilmiştir. M. Melkonyan Azerbaycan’ın Hocavend bölgesinin işgali sırasında Ermeni terör birliğinin komutanı olmuştur. 1993 yılında Dağlık Karabağ›da öldürülen teröristin Erivan’da cenazesinde resmi makamlardan katılım da dahil olmak üzere Ermenistan - 114 - Cumhurbaşkanı da yer almıştır. Ermenistan’ın milli kahramanı ilan edilen bu uluslararası teröristin adı Savunma Bakanlığı “diversiya” merkezlerinden birine verilmiştir. Ünlü terörist, Taşnaksutyun partisinin “Dro” terör grubunun üyesi Grant Markaryan, Dağlık Karabağ’da terör çeteleri kurucularından olup, Ermenistan’dan getirilen silahlar aracılığıyla buradaki terörist grupların silahlandırılmasına faal iştirak edenlerden biri olmuştur. 1981 yılında Paris’te Türkiye Büyükelçiliği’ne baskının organizatörü Vazgen Sislyan 1992 yılında Erivan’dan Han kentine gönderilmiştir. Vazgen Sislyan Azerbaycanlılara karşı terör eylemleri nedeniyle Cumhurbaşkanı Robert Koçaryan tarafından “Karabağ savaşının kahramanlığına” layık görülmüştür. Karabağ’ın huzurlu Azeri nüfusunun öldürülmesinde Ermenistan istihbarat organlarının himaye ettiği Abu Ali ve Hilbert Minasyan gibi Ortadoğu kökenli teröristler de aktif rol oynamıştır. 16 Eylül 1989. “Tiflis-Bakü” güzergahı arasında hareket eden yolcu otobüsü patlamış, 5 kişi ölmüş, 25 kişi yaralanmıştır. 18 Şubat 1990. Yevlah-Laçin yolunun 105. kilometresinde “Şuşa-Bakü” güzergahında hareket eden otobüs patlatılmış, birçok insan yaralanmış ve ölmüştür. 11 Temmuz 1990. “Terter-Kelbecer” yolcu otobüsü patlatılmış, 14 kişi öldürülmüş, 35 kişi yaralanmıştır. 21 Ağustos 1991. Hadrut ilçesinin Şadaxt köyü yakınlarında “KAVZ” markalı 70-30 AQO devlet numara nişanlı otobüs patladı, sonuçta 2 kişi öldü, 10 kişi ağır yaralanma almıştır. 22 Temmuz 1993. Terter bölgesinde gerçekleşen patlamalar sonucu 5 kişi ölmüş, 18 kişi yaralanmıştır. 30 Ağustos 1993. Hadrut bölgesi topraklarında “ZİL” markalı araç patlamış, sonuçta 2 kişi hayatını kaybetmiştir. Bu olaydan birkaç gün sonra içerisinde 12 kişilik “GAZ-66” markalı yolcu otobüsünün patlaması sonucu 4 kişi ölmüş, 8 kişi de ağır derecede yaralanmıştır. 1 Şubat 1994. Bakü demiryolunda “Kislovodsk- Bakü” yolcu trenine saldırılar gerçekleşmişmiş, 3 kişi ölmüş, 20 kişi yaralanmıştır. 18 mart 1994. Hankenti şehri yakınlarında İran Hava Kuvvetleri’ne ait “boyut” tipi uçak düşürülmüş, 34 diplomat ve aile üyeleri ölmüştür. 19 mart 1994. Bakü şehrinin “20 Ocak” istasyonunda gerçekleştirilen patlama sonucu 14 kişi ölmüş, 49 kişi yaralanmıştır. Mahkeme kanıtlamıştır ki, terör eylemi - 115 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ermenistan devletinin ve Ermeni diasporasının finans ve organizasyon yardımı ile dünyanın çeşitli ülkelerinde faaliyet gösteren Ermeni terör örgütlerinin Azerbaycan’a karşı yürüttükleri terör savaşı 1980’lerden başlayarak ardışık karakter almıştır. Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ bölgesi ve çevresindeki 7 bölgenin işgali sırasında kitlesel panik yaratmak ve birçok insanı öldürmek amacıyla Ermenistan’ın istihbarat servisleri askeri operasyonların bölgelerden hayli uzakta, huzurlu Azeri nüfusunun yaşadığı bölgelerde terör eylemleri düzenlemiş, sonuçta binlerce masum insan öldürülmüştür. Ermenistan istihbarat servisleri tarafından hazırlanmış, bölücü “Sadval” örgütünün üyeleri tarafından yapılmıştır. “Sadval” bölücü örgütünün bu eylemleri 1992 yılından itibaren birçok kez Ermenistan’da gerçekleşmiş, Ermeni devletinin Ulusal Güvenlik Genel Müdürlüğü ise, örgütün oluşmasında, mali kaynak aktarımında ve silahlanmasında önemli desteklerde bulunmuştur. 1992 yılının Nisan-Mayıs aylarında 30 kişilik Azerbaycan vatandaşı Ermenistan Nairi ilinin Lusakert kasabasında bulunan eğitim-egzersiz veritabanına özel sabotaj hazırlığı geçmiştir. 13 Nisan 1994. Dağıstan Cumhuriyeti’nin “Daqestanskiye Oqni” istasyonu yakınlarında “Moskova-Bakü” yolcu treni patlatılmış, 6 kişi ölmüş, 3 kişi yaralanmıştır. 3 Temmuz 1994. Bakü şehrinin “28 Mayıs” ve “Gençlik” istasyonları arasındaki elektrik katarında patlama sonucu 13 kişi ölmüş, 42 kişi çeşitli derecelerde yaralanmıştır. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Arşiv sorunları nelerdir? 1. Arşivlerin açılması ve kamuoyuna kapalı olması durumu. Örneğin: Ermenistan’daki Matenedaran arşivinin kapalı durumda olması I. Dünya Savaşı yıllarının sözde Ermeni soykırımının, Türk- Ermeni tarihi ve kültür ilişkilerinin, gerekli ve objektif notların, diplomatik belgelerin, resmileştirilmemiş belgelerin ortaya çıkmasında olumsuz yönde etkili olmuştur. 2. Arşiv belgelerinin yayınlandığı zaman tahrif edilmesi, belgenin önemini eksiltip, onu lüzumsuz kılmaktadır. 3. Dünya arşivlerinin hepsinde elektronik sisteme geçilmemesi tarih, politika, ekonomi, diplomasi sorunlarının çözülmesi hususunda en büyük engellerden biridir. Arşiv yalnız tarih belgesi değil aynı zamanda tarihi durumun, koşulların, ortamın en objektif ve tarafsız manzarasıdır. Devletler büyüdükçe, onların arşivleri de büyür. Bize ikinci ve üçüncü dereceden mühim görünen belgelerin zamanı ve yeri geldikçe oynayabileceği rol ve önemi ilk bakışta değil, zaman içinde, değişen dünya bağlamında bilinir ve değer kazanır. Dünyada ebedi düşmanlık yoktur. Bizce bu problem de er ya da geç kendi tarihi beratını alacaktır. Bu istikamette bizim hazırlamakta olduğumuz, “Tarih Boyunca Türk- Ermeni Kültür İlişkileri”, “Büyük Felaket- Ermeni Yalanları ve Hakikatin Özü” ve “Ermeni Meselesi Yapay Sorunu ve Ermeni İşgali gerçekliği, Açıklamalı Ansiklopedik Sözlük” (1) çalışmaları ve ayrı ayrı makaleler bu akademik yıl içinde yayınlanacaktır. Bu eserler probleme akademik yaklaşım ve çözüm anlayışıyla kaleme alınmıştır. Bu probleme akademik platformda çözüm getirmek için meselenin tarihi ve kültürel köklerini derinden bilen bilim adamlarıyla üniversitemizde bir komisyonda kurulmuştur. Bu komisyonun planı doğrultusunda iki ciddi tedbir gerçekleştirilmiştir. Kongrelerin ana hattı siyasi olmaktan çok, tarihi, kültürel ve hukuki platformda meseleye ışık tutmak ve objektif şekilde belgelere dayanarak açıklığa kavuşturmaktır. - 116 - Bugünkü mücadele her an beklenen savaş havasına bürünmüştür. Ve yeterince gergindir, anlaşılmazlık içindedir. Kesin olan bir şey var ki, Azerbaycan halkı ve Azerbaycan Türkleri kendi topraklarından vazgeçmeyecektir ve vazgeçemez de. Savaş veya barış sorusu hala cevapsızdır. Türkiye Ermenilerin toprak iddialarını kabul etmeyecek, kabul edemez de. Ermeni halkı da, Rusya baskısı altında yaşayamaz, yaşamamalıdır. Ne kadar Ermenistan’ın Rusya destekli işgal, iddia ve yalan siyaseti devam ederse gerginlik ve savaş daima gündemde olacaktır. Yarın bu mücadelenin savaş meydanlarında gözyaşı ve kan içinde değil ekonomi, kültür, sanat, bilim, spor düzlemlerinde, platformlarında olması çağdaş dünyamızın gerçeği olarak ortaya çıkacaktır. Anlaşma ve barış yolunda atılan her adım, bölge ve dünya barışı adına önemlidir. Bu anlaşma ve barış hakkında düşünmek, arayış içinde olmak, akan kanı durdurmak, yaraları sarmak, münakaşa taraflarını karşılıklı suçlamalardan, toprak ve tanzimat iddialarından, işgal eylemlerinden ve süper devletlerin her türlü menfaat merkezli oyunlarından uzak olmasını benimsemekte ve talep etmektedir. Genellikle bu ağır probleme üç farklı açıdan yaklaşılmaktadır: 1-Tarih masası, arşiv belgeleri ve araştırmalarla münakaşanın çözümü; 2-Askeri müdahale ve savaş yolu; Aklıselim ve rasyonal yaklaşım, münakaşanın çözümünü tarih masasına, bu masadaki tartışmaya, diyaloğa, ekonomik ve kültürel işbirliğine, demokratik düşünce ve ilkelerle hukuk çerçevesinde çözüm yollarının aranmasına ve bulunmasına yönlendirmeyi talep etmektedir. Bilim adamı olarak bizim düşüncemiz, çözüm yollarının tarih masasında aranıp bulunmasıdır. Çözüm yolunun, çarelerin tükendiğini, bittiğini düşünmek son derece yanlıştır. Fakat her türlü çare ve ilaç sağduyudan, karşılıklı tavizden geçer. Bu anlamda biz, bu ağır problemin çözümü için aşağıdaki önlem ve adımları öneriyoruz: - Bölgenin güçlü önderi Türkiye, güçlü, etkin ve demokratik Azerbaycan, işgal olunan bölgelerden geri çekilmiş, komşu ülkelerle dostluk içinde olan demokratik Ermenistan ve onların politik, ekonomik, kültürel işbirliği konseptinin gerçekleşmesi yolunda adımların atılması, barışı tehdit eden her türlü engellerin ortadan kaldırılması, sınırların açılması; - Ermenistan’ın işgal ettiği topraklardan ve boş iddialardan el çektikten sonra bölge devletleri ile işbirliği ve kültürel ilişkilerinin gerçekleştirilmesi bağlamında, Ermenistan’ın mevcut Avrasya enerji yollarına dahil edilmesi; - Rusya’nın ve İran’ın bu problemin çözülmesindeki olumsuz etkisinin en aza indirilmesi ve onun tedricen Kafkasya’da baskı olarak kullandığı stratejiden uzaklaştırılması; - 117 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA ması; 3-Münakaşanın dondurulması ve “status quo” ve ateşkes durumu ile razılaşıl- - Barış programının bütün yol ve usullerinden dünyada konfliktlerin çözülme örnek ve metotlarından istifade edilmesi ile yol haritasının hazırlanmasına ve gerçekleştirilmesine başlanması; - ABD’nin ve AB ülkelerinin etkinliğinin arttırılması, AB’ye girme yollarının hızlandırılması; - İnternet yani sanal mücadelelere mükemmel şekilde hazırlanılması gerekmektedir; Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA - Dünyaya tarihi gerçeği olduğu gibi anlatmak, uluslararası kurumların ve sivil toplum örgütlerinin, kültür- sanat camiasını bu meselenin tarihi kökeni, nedenleri, müfredatıyla tanıştırıp bilgilendirmek; -Yüz yıl boyunca suçlamalara maruz kalan, toprak ve tazminat tehditlerini, uydurma Ermeni soykırımı iddialarını cevaplandırmak zorunda kalan Türkiye’nin yanı sıra 1905-1918 yıllarında soykırıma uğrayan, 1948’de Ermenistan’da tarihi topraklarından kovulan Azerbaycan Türklerinin 1988-90 yıllarında yeniden tehcire uğraması ve bir milyon insanın tarihi vatanından kovulması, Azerbaycan’ın yedi bölgesinin, Ermeniler tarafından Rusya desteğiyle işgali, barış için, demokratik ilkelerle, hukuki ilkelerle derin kökleri olan bu münakaşanın çözümü adına baş sorunlardandır. Arkasında süper güçler olan bu münakaşanın askeri, politik çözümü oldukça zordur ama bu zorluk imkânsızlık teşkil etmemektedir. Temeli dış güçlerden gelen bu komplo karşılıklı taviz ve anlaşma ile çözülebilir. -Tarihi gerçeklik barış yollarını kapatmamalıdır. Ön yargı, suçlama, iddia, savaş psikolojisi bertaraf edilmelidir. Edilmezse çözüm yollarının tıkanması kaçınılmazdır. -Ermenistan’ın şimdiki ekonomik durumu ortadadır. İşsizliğin, sıkıntının, göçün doğurduğu bunalım ülkeyi vurmuştur. Bu problemlerden nemalanan Ermeni diasporası, problemin çözüm yollarını kapatmakla, aşırı milliyetçi sloganlarla, Ermeni halkını ve devletini aslında bir ölüm- kalım tehlikesine sokmuştur. -Halkı “çıkmaz sokağa” sokmak, o halkın talihiyle oynamaktır. Bu macera yolunu tarih defalarca ispat etmiştir. Yüz yıllık savaşların bile çözüm yolu bulunmuştur. Ermeni halkını düştüğü bu ağır bunalımdan çıkarmanın yolu, Azerbaycan’ın işgal ettiği topraklarından çekilmesi, Ermenilerin çoğunluk teşkil ettiği dağlık Karabağ’a, Azerbaycan dâhilinde en yüksek statünün verilmesi, Ermenistan’ın enerji yollarına dâhil edilmesi ve elbette ki karşılıklı ekonomik ve kültürel işbirliğidir. Ortak tarihi kültüre, ortak tarihi temele dayanan bu birlik modeli Türkiye ve Kafkas evi, Karadeniz ülkeleri işbirliği veya önerilen başka bir birlik içinde olabilir. -Bu ortamın tarafları; Türkiye, Azerbaycan, Ermenistan’ın yanında anlaşmazlığın anahtarı ve çözüm yolları elinde olan süper güçler; Rusya, ABD, başta Almanya ve Fransa olmak üzere AB ülkeleri ve İran’dır. Çin bu münakaşada tarafsız görünse de önemli diplomatik etken kimliği unutulmamalıdır. İslam Birliği ülkeleri özellikle Arap Birliği ülkeleri aktif şekilde olmasa da problemin çözümünde önemli rol oynayabilir. Asya, Güney Amerika ve Afrika devletleri - 118 - uluslararası güç olarak önem taşımaktadır. Birleşmiş Milletler Teşkilatı, AB ülkeleri ve başka uluslararası kurumların bu meselede mühim olabileceği dikkate alınmalıdır. Bu doğrultuda gerçekleştirilen girişimlere karşı alınacak tepkileri anlayışla karşılamak ve bu uğurda oluşabilecek engellere karşı her türlü girişimleri sürdürmek başarılı sonuca ulaşmanın yegâne yoludur. Mustafa Kemal Atatürk’ün 92 yıl önce söylediği şu sözler, günümüzün çözüm yolu için yeterince ibretliktir: “Ermeni meselesi denilen ve Ermeni milletinin gerçek çıkarlarından ziyade dünya kapitalistlerinin ekonomik çıkarlarına göre halledilmek istenen mesele, Kars Anlaşması’yla en doğru çözüm şeklini buldu. Asırlardan beri dostane yaşayan iki çalışkan halkın dostluk bağları memnuniyetle tekrar kuruldu.”(2) Bu ağır ve ciddi meselede Türkiye Cumhuriyete Devleti ve Azerbaycan’ın bilimsel iş birliği ve faaliyet ortaklığı geliştirilerek dünyanın adalet, hak ve barış anlayışını kapsayacağı dileğindeyiz. Kaynakça http://bizimyol.info/news/43830.html, Ermeni Terör Teşkilatları, Bizim Yol gazetesi, 19. 01. 2015, Reşad Vakıfoğlu. Hasan Celal Güzel, Kitabiyat, Sabah gazetesi, 26 Ağustos 2012, http://www.sabah.com.tr/yazarlar/ guzel/2012/08/26/kitbiyt http://www.turkiyegazetesi.com.tr/gundem/12992.aspx, Türkiye gazetesi, Murat Arvas, Kamil Veli Nerimanoğlu röportajı. 23. 05. 2012. Dipnotlar (1) “Ermeni Meselesi Yapay Sorunu ve Ermeni İşgali gerçekliği, Açıklamalı Ansiklopedik Sözlük”, Yeni Türkiye, Ermeni Meselesi Özel Sayısı, Sayı: 60, 1. Cilt, Eylül- Aralık 2014, s. 102- 142. (2) Mustafa Kemal Atatürk, 01.03.1922, TBMM Üçüncü Toplanma Açış Konuşması - 119 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA http://bizimyol.info/news/43840.html 19. 01. 15 - 120 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA TARİH BOYUNCA TÜRK-ERMENİ KÜLTÜR İLİŞKİLERİ Bilgehan Atsız GÖKDAĞ Türkler ile Ermeniler yaklaşık bin yıldan fazla bir süre birlikte yaşamışlardır. Bazı tarihi kayıtlarda Türkler ile Ermenilerin ilk temaslarının bu tarihten de çok daha gerilere götürüldüğünü görmekteyiz. Türk araştırmacıların bir kısmı Ermenilerin kökenini Türklere bağlamaktadır. [Fahrettin Kırzıoğlu, Edip Yavuz ve Abdurrahman Küçük gibi bazı araştırmacıların özellikle Türkçeden başka bir dil bilmeyen Ermenilerin Türk olabileceklerini belirtmeleri de (Cöhce 2014:2-3) bilimin sınırlarının zorlandığı durumlardır.] Şemsettin Sami ise, Kamus-ül A’lam’da, Orta Anadolu’da yaşayan Ermenilerin Türkçe konuştuklarını o sebeple Eski Kapadoklar ya da Friglerden gelme ihtimali üzerinde durur. Arın Engin Ermeni adında bir kavim olmadığını, bunların Doğu Anadolu’nun dağlık bölgelerinde yaşayan ve Türk kavimleri olan Hititler, Kürtler ve Urartular arasında kalıp, bu kavimlerle dilleri ve gelenekleri karışmış bulunan bir topluluk olduklarını ileri sürer. Kafkasya’da İran’a başkaldıran Ermenilerin Kıpçakların desteğiyle bağımsızlıklarını kazandığı, Ermenilerle Türklerin ilk temasının 3. yüzyılda başladığı ileri sürülmektedir. (Özkan 2007: 403). Hunların Kafkasya ve Anadolu’ya akınları sırasında da Türk-Ermeni münasebetlerinin olduğu, Hunların Ermenilere yardım ettikleri tarihi kaynaklarda zikredilir. Ermenilerle Sasaniler arasında 451 yılında yapılan Avarayr Savaşı’nda her iki tarafa da Hun desteği gelmiştir. Sasani müttefiği olan Hunlar, II. Yezdegird’in Doğuya yaptığı Kuşan seferleri sırasında itaat altına aldığı Hun grupları olup Ermenilere destek verenler ise Batıdaki ve Karadeniz kuzeyinden gelen Hun müfrezeleri idiler. IV. yy.da başlayan ve V. yy.da devam eden Hunların Kafkasya ve Anadolu maceraları, onların bölgeyi erken dönemlerde tanımalarına ve bilahare yerleşmelerinde rol oynamıştır. Hunlar, müteakip dönemlerde ise Kafkasya ve Anadolu’ya artık yerleşmek ve bir daha ayrılmamak üzere gelmişlerdir. Bu münasebetle temas kurdukları Ermenilerle gerek siyasi, gerekse kültürel bazı ilişkileri de olmuştur. (Tezcan 2014: 145-146). Türklerle Ermenilerin tarihteki bir diğer teması - 121 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Kırıkkale Üniversitesi VII. yüzyılda Hazar Türklerinin Kafkas bölgesine yaptığı akınlar sırasında olmuştur. Ermenicedeki Türkçe kelimelerden hareketle Mortman bu temasın 4. asırda başladığını belirtir. Türk halk inançları içindeki “al” veya “ala”nın Ermeni Mitolojisinde Türkçe bir adla “al” olarak hem dişiliği ve hem de erkekliği olan çift cinsiyetli mitolojik varlık olarak görülmesi aslında iki kültürün muhtemel mitolojik kökenleri konusunda paralellikleri ortaya koyar. (Çobanoğlu 2014) Hazar Türklerinin ardından Ermenilerin Türklerle ilk karşılaşmaları Abbasi Halifesi Mütevekkil’in Ermeniyye Vilayeti’nde çıkan bir isyanı bastırmaya Türk kumandanı Boğa el-Kebir’i, memur etmesi ile devam etmiştir. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Selçuklu devletinin Malazgirt Zaferi (1071) sonrasında kısa sürede Anadolu’ya hâkim olmaları ile iki halk arasındaki ilişkiler artar. Bizans’ın ezici yönetimi altında çok acılar çekmiş olan Ermeniler, Süryaniler ve diğer yerli halklar Süleyman Şah’ın yönetimi altında huzura kavuşmuşlardır. Sultan Alaeddin Keykubat döneminde (12201236) her anlamda bir yükseliş yaşanmıştır. Selçuklu Devleti’nin kuvvetli olduğu devirlerde Çukurova Ermeni Krallığı vergiye bağlanır, Selçuklu devletinin zayıf dönemlerinde de Ermeniler hasmane tavır alır veya onların rakipleri Moğollarla işbirliği yapar. İstanbul’un fethi ile birlikte Fatih Sultan Mehmet’in Ermeni toplumuna pozitif ayrımcılık yaptığı söylenebilir. Fatih, Bursa’nın ve tüm Osmanlı Ermeni toplumunun dini temsilcisi olan Piskopos Hovagim’i, Bursa’dan İstanbul’a göç ettirilen Ermenilerle birlikte İstanbul’a davet etmiş, 1461’de kendisini Ermeni Patriği ilan etmiştir. Hıristiyan tebaasından önce Ermeni vatandaşlarının sevgi ve güvenini kazanmak için harekete geçen Fatih daha Bursa’dayken onlarla yakın temas kurmuştur. Bir gün Fatih tebdili kıyafet giyerek Bursa’nın Ermeni cemaati ruhani reisi olan Piskopos Hovagim’i görmeye gider. Odasında Tevrat okumakta olan Hovagim Fatih’i görünce çok şaşırır, fakat O’nun samimi tavrı Piskoposu rahatlatır. Sultan “Şu sırada ne okuduğunu anlayabilir miyim?” diye sorunca, Piskopos “Mukaddes kitaptır, padişahım” cevabını verir. Sultan “Öyleyse bir sayfa aç, bakalım ne gelecek, orasını oku ve izah et” deyince, Piskopos Tevrat’tan rastgele bir sayfa açarak, peygamberler babından bir ayeti okur ve “Bütün dünyaya sahip olacaksın, padişahım” cevabını verir. Sultan “Bizans da dahil midir?” diye sorunca, Piskopos “Hay, hay padişahım, ona şüpheniz mi var, tekmil dünya diyor” şeklinde cevaplar. Fatih “Öyle ise, benim için dua eyle, eğer İstanbul’u alacak olursam, orayı payitaht edeceğim ve seni de ahalinle birlikte oraya getirtip, patrik yapacağım” der. Bursalı Ermenilerin atalarından beri söylenegelen bu olayın ne denli doğru olduğu bilinemez, fakat gerçek payının büyük olduğu da fetihten sonraki gelişmelerden izlenebilir. Fatih’in çok iyi bildiği yedi lisan arasında Ermeniceyi de kullandığı, hatta Piskopos Hovagim’le Ermenice konuştuğu rivayet edilir. (Çarkciyan 2006: 17-18) Osmanlı Devleti zamanında millet-i sadıka (sadık millet) olarak tanımlanan Ermeniler, özellikle XVIII. yüzyıldan itibaren çok önemli görevlere getirilmiştir. Bütün bu siyasi, idari ilişkiler kültürel sonuçlar da doğurmuş, iki topluluk birbirini etkilemişlerdir. Ermenilerle Türklerin kültürel bakımdan ortak yönlerinin yoğunluğu yabancı misyonerleri ve gözlemcileri de hayrete düşürmüştür. 1836 yılında İstanbul’daki Ermenileri gören Alman Yzb. Helmuth von Moltke anılarında “Bu Ermenilere aslında Hıristiyan Türkler demek mümkündür. Hakim milletin adetlerinden, hatta lisanından çok şey almışlardır diyerek ortaklığa dikkat çeker. (Göyünç 2014:732) - 122 - Türkler ile Ermeniler arasındaki kültür bağları dil başta olmak üzere çeşitli sanat dallarında, bir kısım adetlerde, günlük yaşamda görülmektedir. Ermenilere, bilhassa Yunan isyanlarından sonra ve Gülhane Hattını müteakip Sarayda ve Hariciye Nezaretinde evvelce Rumlar tarafından görülen işler verilmeye başlanmıştır. II. Abdülhamit, Ermenilerin sarayla ilişkileri hakkında şunları söylemektedir: “Babam Sultan Mecid zamanından bilirim; kilercilere varıncaya kadar Ermeni idi. Islahat Fermanından sonra ise devletin birinci sınıf hizmetlerine getirildiler. Nitekim vali, müfettiş, elçi, hatta nazır tayin edildiler.” (Karal 1988: 127). Ermenilerin Osmanlı sınırları içerisindeki toplam nüfusları iki milyon bile olmamasına karşın, sermayenin % 20’si onların elinde toplanmıştı. Dışişleri ve maliye başta olmak üzere birçok devlet kurumunda üst görevlerde Ermenilerin yoğunluğu dikkati çekmektedir. Kafkas halklarının tarih kaynaklarındaki ve dillerindeki Türkçe etkisini, ilk olarak, Mordtmann incelemiştir. Türkçe- Ermenice temaslarının çok eski dönemlere uzandığını ifade eden Mordtmann, Ermenicedeki 23 Türkçe kelimenin M.S. IV-V yüzyıllarda, yazılı Türkçeden önceki devirlerde, Ermeniceye girdiğini belirtmektedir. Bu kelimelerden bazıları şunlardır: tel: “tel” ot: “ot”> hot “ot”pardu> barti: “tomruk, azman”arıg: “zayıf ”aru / arığ / arh: “hendek”koçkar: “vahşi koç”> voçhar, oçhar “koç, koyun” halhal: “ağıl”çöpçi: “halk hekimi” kökyar> gögyar: “şimşek, gök gürültüsü” tangrıhan: “tanrıhan”hagan: “kağan”yabgu > jebu: “kağan yardımcısı”sed: “albay, vali”tarhan: “seçkin” tegin “prens”> tikin “hanımefendi”tıdun: “baş subay” turgan: “ulak” elteber> Alp İlitver: “önder, lider” (Karaağaç 2008: XXVIII) VII. yy.’dan başlayarak Kafkas kaynaklarındaki Türkçe kelimelerin sayısının hızla arttığı görülmektedir. VII-VIII. yüz yıllar ve daha sonraki Ermeni kaynaklarında, Alp Arslan, Kılıç Arslan, Gazan, Atabeği, vb. birçok kişi, ata, oğlan, kızlar, vb. akrabalık, avçı, temirçi, vb. meslek, Hun, Hazar, Türk, Kenger, Akatzir, Barsil, vb. kavim ve yer adı yanında, beslenme ve giyinme gibi temel kültürler veya sosyal yapı ve üst kavramlarla ilgili çok sayıda Türkçe sözle karşılaşırız. ahur: “ahır” alaçug: “çadır” arğançi: “kementçi” ayag: “kadeh, bardak” baban: “mancınık”balta: “balta” boğa: “boğa” çalış: “savaş”çelebi: “kutsal” dağ: “damga”elçi: “elçi” etmek: “ekmek” hatun: “hanım” kara diken: “kara diken”kullukçı: “uşak”kurumış: “kurumuş”külüng: “kazma” monçug: “boncuk”sançak: “sancak”sensen: “sensin” su: “su” tamğaçı: “damgacı” tanrı: “tanrı” tapança: “tokat” tuğ: “bayrak” ulu beg: “büyük bey”ulu han: “büyük han”uya: “yurt” yağma: “yağma, talan”yaylag: “yayla” yorga: “rahvan at” yuvar: “su dağıtan” yam: “posta istasyonu” (Karaağaç 2008: XXVI). Türkçede 200 Ermenice kelime olduğunu 1926 Bakü Türkoloji Kongresinde “Türk ve Ermeni Dillerinin Karşılıklı Alakası” adlı bildirisinde R. Y.Açaryan belirtir. Türkçedeki Ermenice alıntılara Andreas Tietze Die Zusammensetzung des Gewerblichen Wortschatzes in der Provinz Kars. (Zeitschrift für Balkanologie, 18, 159-215. 1982) adlı çalışmasında geniş yer vermiştir. Bir diğer çalışma Uwe Bläsing’in Armenisches Lehngut im Türkeittürkischen am Beispiel von Hemşin (Amsterdam & Atlanta. 1992) adlı eseridir. Dilimizde kullanılan Ermenice alıntılar alanında Robert - 123 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ermenice-Türkçe Dil İlişkileri Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Dankoff ’un Armenian Loanwords in Turkish adlı eserinde 680 Ermenice kelimenin Türkçede kullanıldığı iddia edilmiştir. Hasan Eren de 1995’te yazdığı makalesinde (“Türkçedeki Ermenice Alıntılar Üzerine”, Türk Dili, S. 524, Ağustos) konuyla ilgili yapılan çalışmaları değerlendirir. Ermenice olduğu ileri sürülen birçok kelimenin aslında Türkçe ile açıklanabileceğini Hasan eren ortaya koymuştur. R. A. Açaryan’ın “ Ermenicedeki Türkçe alıntılar” (1902) kitabında 4262 Türkçe alıntı kelime belirtilmiştir. Amerikalı misyoner Henry John Van Lennep (1815-1889)’in Türkiye’de bulunduğu 1840-1869 yıllarındaki Türk-Ermeni kültürel ilişkileri ile ilgili izlenimleri bize bol malzeme sunar. Ermenilerin ilk çağlardan beri dillerinin değişmediğini iddia etmelerine rağmen Türkçe konuşmalarını Lennep ilginç bulur. Eserinin sonunda Türkçe ve Ermeni dili arasındaki ses benzerlikleri ile ilgili örnekler de veren Lennep, Türkiye’deki “Ermenilerin zorunluluktan, baskıcı Müslüman efendilerinin dili” olan Türkçeyi konuştuklarını bildirmekte, ancak hızla bu özelliğin değişerek kendi dillerine sahip çıkmaya başladıklarını ifade etmektedir. Van Lennep, eserinin bir başka yerinde özellikle Ermeni nüfusunun yoğun olduğu bölgelerde Türk kadınlarının da Ermeni diline merak saldığını ifade etmektedir. Ancak esasen ülkenin pek çok bölgesinde Ermenilerin, Türkçe konuştukları anlaşılmaktadır. Mesela Yozgat’taki Gayrimüslimlerin çoğunun kendi dillerinin alfabelerini kullandıkları halde bu dillerde yazamadıklarını, hemen her zaman aralarında Türkçe konuştuklarını, Ermenilerin ve Rumların kendi milletinden arkadaşları ile mektuplaştıklarında da Türkçe yazdıkları ancak Ermeni ve Rum alfabelerini kullandıkları görülmektedir. Türkler ve Ermeniler arasındaki bu toplumsal ve ekonomik etkileşim iki toplum arasında ortak bir dil olarak ortaya çıkmıştır. Örneğin “bacılık” ve “hab” sözcükleri her iki kültürün de ortak kullandığı sözcükler olmuştur. Her iki toplumda da bacılık; kardeş yerine tutulan, yakın arkadaş, kardeşlik anlamlarına gelirken, hab ise ekonomik bir dayanışmayı, kooperatifçiliğin daha basitleştirilmiş bir seklini ifade etmektedir. Bu anlamda Türk ve Ermeni toplumlarında hab; sütün, komsular arasında sıra ile ödünç alınıp verilmesi anlamına gelmektedir. Yine günlük yaşantıda köy evlerinin eklentileri olan bir çok yapı adlarının da iki toplumda da ortak kullanıldığını görmekteyiz. Örneğin “hatıl, mertek, örtme, log, hapenk, hakuka, cag” sözcükleri iki toplumda ortak olup Türk ve Ermenilerin birbirinden etkilendiğinin açık göstergesidir. Yine tarımla ilgili birçok kavramın da ortak sözcüklerle anlatıldığı anlaşılmaktadır. Mesela nadasa bırakılan tarlaya her iki toplumda da “herg edilmiş” sözcüğü kullanılmış, tahılın biçildiği tarlaya “hozan” denilmiş ve davarların kapatıldığı ağıla “kom” adı verilmiştir (Şahin 2005 184-187) Ermenilerin Kıpçaklarla 13. yüzyılda yeniden başlayan ilişkilerinin 14. yüzyılda giderek arttığını ve en sonunda da Ermenilerin Kıpçak dilini benimsediğine dair görüşler vardır. 16-17. Yüzyıllarda Ukrayna’nın batısında Ermeni harfleriyle yazılan Türkçe eserler bulunmaktadır. Bu eserlerin dili ile ilgili Bizim Gregoryan Kıpçak Türkçesi olarak ifade ettiğimiz adlandırmanın dışında bilimsel çalışmalarda Ermeni Kıpçakçası ve Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi gibi iki adlandırma daha vardır. Bunlardan birincisi, bu dil yadigârlarını bırakan topluluğun Türk değil de Ermeni asıllı olduğunu savunan gö- 124 - rüşten ileri gelir. Bu görüşe göre XI. yüzyılın ortalarında, bugünkü Gürcistan topraklarındaki Ermeni Bograt/Bagrat Devleti yıkıldıktan sonra Ermeniler Kırım’a gelmiş; burada Kıpçaklardan etkilenerek onlarla karışmış, daha sonra kendi dillerini bırakıp Kıpçak Türkçesi ile konuşup yazar olmuşlardır. Hemen belirtelim ki bu dil yadigarlarını bırakan topluluğun aslında Ermeni mi Kıpçak mı olduğunu kesin olarak söylemek imkansızdır. Clauson’un bahsi geçen eserlerdeki dilin temelini Kıpçak Türkçesinin teşkil ettiğini, bu yazılı dilin Codex Cumanicus’un diliyle büyük oranda benzeştiğini, ikinci bir katman olarak ödünçleme kelimelerin Slavca kökenli olduğunu, Ermenice kelimelerin Slavca kelimelerden dahi az olduğunu, eğer bu halk Ermeni asıllı olsaydı temel sözcüklerinin Türkçe değil Ermenice olması gerektiğini içeren yazısı aradan 40 yıldan fazla zaman geçmiş olmasına rağmen göz ardı edilmektedir. Ermeniler ve Türkler Anadolu’dan başka Kırım’da ve Doğu Avrupa’da bir arada yaşamış, Kıpçak Türkleri bu bölgelerde Ermenilerle (ve başka milletlerle de) kültür alışverişine girmiş, bu kültür alışverişi ileri bir boyut kazanarak Kıpçakların Hristiyanlığın Gregoryan mezhebine geçmesine vesile olmuştur. Bölgede oluşan çok kültürlü sentez, Gregoryan Kıpçak Türkçesi dediğimiz yazılı mirası bırakmıştır. (Gökdağ-Şimşek 2014:759) Türk aşık edebiyatının Ermeni aşugları ve onların şiirlerini derinden etkilemiş ve Ermeni edebiyatında halk edebiyatının ekollerinden birinin “Türk-Ermeni Edebî Ekolü” adı ile oluşmasına sebep olmuştur. Bu ekole bağlı 400 kadar Ermeni aşuğu, tamamen Türkçe söylemiş, Kul, Dede ve Oğlu gibi mahlaslar almışlardır. Kul Egaz, Kul Artun, Kul Hovannes, Turab Dede, Hostik Oğlu ve Miskin Burcu gibi... Türk halk şairleriyle aynı dil ve üslubu kullanarak karşılaşma yapacak kadar geleneği özümseyen Ermeni aşuglar, yetiştikleri muhitlere göre üç gruba ayrılmışlardır. Bunlar Ermenice, Farsça ve Azeri Türkçesiyle şiirler yazan şairlerin oluşturduğu XVII. yüzyıl Yeni Culfa Okulu; Anadolu ve İstanbul Okulu ile Azeri Türkçesiyle yazdığı şiirlerle meşhur olan Sayat Nova’nın temsil ettiği Kafkasya Okulu’dur. Aşuğlar, genellikle Alevi-Bektaşi zümreleri arasında bulunmuş ve ürünlerini de aynı çevrenin etkisinde kaleme almışlardır. Bu etki zamanla mensubiyet derecesinde bir bağlılığı da tesis etmiş olmalıdır Alevi-Bektaşi Edebiyatında Ermeni Âşıkları (Aşuğlar) adlı eserinde Mehmet Bayrak 135 şaire yer vermiştir. Ermeniler sadece Türk halk edebiyatında icracı olmamışlar, aynı zamanda bu kültürün mahsullerini derleyip kitap haline de getirmişlerdir. “Nağmeler” adlı kitap, XVIII: yüzyılın ilk yarısında Azerbaycan ve Ermenistan’da bulunmuş olan tüccar Elyas Muşekyan’a aittir. Anadolu’da doğduğu bilinen Muşekyan, uzun bir süre Tebriz’de yaşamış ve ticaretle uğraşmıştır. Bu arada Şamahı Culfa gibi şehirlerle de ilişki kurmuş 1715-1717 yıllarında Şamahı’da bulunmuş, 1719’da yeniden Tebriz’e dönerek 1724 yılına kadar burada kalmış, o yıl Heşterhan’a gittiği sırada Çarlık Rusyası siyasî bir suç isnadı ile Muşekyan’ı tutuklamış, Moskova’ya götürmüş ve Türkiye ile İran hükümetleri adına casusluk yaptığı iddiası ile bütün şahsî eşyalarına el koymuştur. İşte bu eşyalar arasında Türkiye’ye yazdığı çeşitli mektuplarıyla, devrindeki meşhur devlet adamlarıyla yazışmaları da bulunmaktadır. Ayrıca Türkçe ve Ermenicenin yanı sıra - 125 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Türk Halk Edebiyatının Ermeni Kültürüne Tesiri Farsça ve Fransızcayı da bildiği anlaşılmaktadır. Notları arasında Ermenice-Fransızca, Ermenice-Türkçe ve Ermenice-Farsça sözlükler de çıkmıştır. Geniş bir kültür ve merak sahibi olan Muşekyan, tabebet, hendese, astronomi gibi ilimlerle de ilgilenmiş ve bu sahalarda da çeşitli materyaller bırakmıştır. 25 Ocak 1721’de tamamladığı bu eserinde birçok Türk şairinin ve aşığının şiirleri bulunmaktadır. Kitaptaki şiirler tamamen Muşekyan’m şahsî tercihine göre seçilmiş şiirlerdir. Bu şiirleri iki grupta toplamak mümkündür: a- Türk şair ve âşıklarının şiirleri, türküleri ve bayatılar. b- Ermeni asıllı âşıkların Türkçe şiirleri. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ermeni harfleriyle yazılmış Türkçe şiirler, Nesimî, Fuzulî, Şah İsmail (Hataî) gibi klasik şairlerle Fidayî, Adil, Yetim Aydın, Rıdvan’ı, Derviş Oğlu, Muhammedi, Naçar gibi Azerî sahasında meşhur âşıklara aittir. Ayrıca Kerem, Aşık Garip ve Karaca Oğlan gibi Anadolu sahasında ekol sahibi âşıkların şiirleriyle, şairi belli olmayan şiirler de vardır. Kitapta anonim Türk halk edebiyatının önemli türlerinden bayatı, yanıltmaca ve bilmeceler de yer almaktadır. Âşık Tarzı Edebiyat Geleneğinin hemen her türünde eserler veren halk hikâyeleri anlatan ve atışmalar yapan Ermeni “aşuğ”lar bu edebiyat geleneğinin “Evvel-ahir”, “Dudak-değmez” (Leb-değmez), “Baş-ayak” ve “Satranç” gibi tamamen ses oyunlarına dayalı hüner göstermeye yönelik zor türler de Ermeni aşuğlarca başarılı bir şekilde kullanılmıştır. Dahası, bu aşuğların büyük bir kısmının, tıpkı Türk âşıkları gibi sırtında sazı ile Anadolu ve Rumeli’yi dolaştığını, Türk âşıklarla kahvehaneler başta olmak üzere atıştığını ve Hıristiyan olmakla birlikte, yeri geldiğinde, gelenek gereği Türk-İslâm felsefesine uygun kavramların işlendiği şiirler söylediği bilinmektedir. (Türkmen1992:16) Ahmet Rasim de saz şairlerinden bahsederken bunlar arasında Ermenilerin de bulunduğunu söyler, pek çoğunun isimlerini verir: Derviş Hampar, Meydani, Lenkiya, Bidadi, Harabat Haçik, Aşık Şirini, Mihri ve Püryani’yi XIX. yüzyılın son saz şairleri olarak niteler. Sevda’i, Saliki, Sabriya, Enveri, Nutkiya, Resmi, Ahteri, Namiya da hem çalan, hem söyleyen meşhurlardandır. Sonuç olarak, ilk olarak nerede ve ne zaman temasa geçtikleri tartışmalı olmakla birlikte Türk ve Ermeni sözlü edebiyat geleneklerinin yoğun bir sosyo-kültürel etkileşim geçirdiği ortaya çıkmaktadır. Özellikle Türk Âşık Edebiyatını, dil, yapı, işlev ve tematik olarak aynen kopya eden Ermeni Aşug Edebiyatı 16. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar eserleri elimize geçen 400 temsilcisiyle en önemli etkileşim alanı olarak belirginleşmektedir. Bunu mitlerden, epik destanlara, fıkralara, atasözü ve bilmeceler gibi konuşmalık ve anlatmalık türlerle Türk Anonim Halk Edebiyatının Ermeni kültür ve edebiyatına yaptığı tesir izlemektedir. (Çobanoğlu 2014) Aşık edebiyatı kadar olmasa da Türk halk hikayeleri ile Ermeni halk hikayeleri arasında da karşılıklı etkileşimler vardır. Halk hikâyeleri içinde en tipik olanı da Ermenilerin Aslan Ağa hikâyesidir. Aslan Ağa Hikâyesi ile Dede Korkut’taki “Deli Dumrul” Hikayesi aynı motifleri kullanmışlardır. Ermenilerin en eski hikâyelerinden - 126 - biri olan Sasonlu Davit Hikâyesi üzerinde Dede Korkut Hikâyelerinin ve Türk destan geleneğinin derin izleri vardır. Türk halk hikâyelerinin Ermeni halk hikâyeleri üzerindeki etkisini üç grupta ele alabiliriz: 1- Türk halk hikâyelerinin tesiri ile “Aşug”ların yarattığı orijinal hikâyeler. Köroğlu’nun Ermeni kollan gibi. 2- Türk Halk Hikâyelerinin adaptasyonu ile meydana getirilen hikâyeler. Tepegöz, Aşık Garip hikâyesi gibi. 3- Türk Halk Hikâyelerinin aynen alınması sonucu ortaya çıkan hikâyeler. Bunlar da, ya aynen Ermeniceye tercüme edilmişler yahut Türkçe olarak, Ermeni harfleri ile neşredilmişlerdir. Kerem ile Aslı, bazı Köroğlu kolları gibi, Köroğlu Hikâyesi’nin tam Ermeni varyantı Prof. H. Samuelyan tarafından 1941 yılında Erivan’da yayınlanmıştır. Bu kitaptaki kollar 1912 yılında G. Tanverdyan’a Ermeni aşugu Kevaork Taroyan tarafından anlatılmıştır. Daha önce Aşug Cemalî, Köroğlu’nun iki kolunu 1898 ve 1904de Aşug Hayat da Bolu Bey kolunu 1900 yılında Ermeniceye tercüme etmişlerdir. Ayrıca Tebrizli Arakel ve İlyas Muşek gibi Ermeni yazarları da Köroğlu’ndan hem söz etmişler hem de bazı şiirlerini kaydetmişlerdi. Türkülerde, manilerde Ermeni güzellerine sıklıkla yer verilir. Balkanlarda, Kosova’da söylenen “simitçi” türküsünde “Simitçi satar simidi, Elinde altın dividi, Çim sevmez senin cibi yiğidi, Beyim aman aman, Çor olsun Ermeni dizeli, Var olsun Vıçıtırn dilberi. Bakaldan aldım çirezi, Elinde alün terazi, Çim sevmez senin cibi beyazi, Beyim aman aman, Çor olsun Ermeni dizeli, Var olsun Vıçıtırn dilberi. Yeni odanın camlari, Yandi yandi telli mumları, Ummazdım senden bunları, Beyim aman aman, Çor olsun Ermeni dizeli, Var olsun Vıçıtırn dilberi.” (Engüllü 1997). Ermeni güzeli yerine Vıçıtırn dilberi tercih edilse de, Anadolu’da Müslüman Türk gençleri Ermeni güzellerine vurulmuştur. Aradaki din farkı kavuşmanın önünde en büyük engeldir. Bu din eksenli engeller aslında Kerem ile Aslı hikâyesinde olduğu gibi birçok sözlü kültür unsuruna yansımıştır. Kerem ile Aslı hikâyesi, aynı zamanda Ermenilerle ırkî bir kaynaşmanın aslında ne kadar zor olduğunun hikâyesidir. Bu hikâyeye bağlı olduğu düşünülen bir manide, taraflardan birinin din değiştirmedikçe evliliğin mümkün olmadığını gösterir: “Bahçelerde mor meni / Verem ettin sen beni / Ya sen İslam ol ahçik / Ya ben olam Ermeni”. Elazığlı Mustafa bir yanda sevdiği kız olan Ahçik, diğer yanda ise içinde yaşadığı Müslüman Türk toplumunun tepkisi arasındaki sıkışmışlığını söylediği türküyle ifade eder. Ahçik’i yolladım urum eline/ Eser bad-ı sabah zülfün teline/ Gel seni götürem İslam içine/ Başımı sevdaya salan o Ahçik/ Aman o Ahçik civan o Ahçik Vardım kiliseye baktım haçına/ Gönlümü bağladım sırma saçına/ Gel seni götürem İslam içine/ Başımı sevdaya salan o Ahçik/ Aman o Ahçik civan o Ahçik Vardım kiliseye haç suda döner/ Dinimden dönersem el beni kınar/ Mustafa bu aşka nice bir yanar/ Başımı sevdaya salan o Ahçik. Metin And, Oyun ve Bügü (2007) adlı çalışmasında, Türkiye’nin yedi bölgesinin danslarını sıralarken Değirmen adlı halk danslarının varlığını da bildirir. Bunlar - 127 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ermeniler arasındaki Köroğlu varyantları 14 koldur. (Türkmen 1992:19-20) Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA arasında Değirmenci-Bitlis (And: 2007: 152), Değirmenci Oyunu- Burdur (And: 2007:165), Malatya (And: 2007:168) bulunur. Ayrıca, aynı türden bir de Değirmen adlı Ermeni köylü oyunu (And 2007:111) tespit edilmiştir. Türkiye, Azerbaycan ve Ermenistan’da Türk kültürü ile Ermeni kültürünün etkileşimini daha çok edebiyat alanında karşılaştıran çalışmalar yapılmıştır. Arşak Çobanyan’ın Ermeni Âşıkları (1906) adlı kitabı ile Fuat Köprülü’nün 1922 yılında yayımlanan “Türk edebiyatının Ermeni edebiyatına tesiri” başlıklı ünlü makalesi ilk araştırmalar arasındadır. Daha sonraki yıllarda aynı konu Azeri ve Ermeni araştırmacılar tarafından değişik açılardan ele alındı. Mesela Yusuf Vezir Çemenzeminli’nin “Ermeni Aşugları Tarafından Söylenmiş Halk Edebiyatı” ve “Türk Edebiyatında Ermeni Müellifleri” adlarını taşıyan iki kitabı vardır. G. Antonyan’ın da Nizami ve Ermeni Edebiyatı (Bakü 1947) ve Ermeni–Azerbaycan Halglarının Edebi Elagası (Bakü 1955) adlı kitapları ile Ekber Yerevanlı’nın “Azeri-Ermeni Edebî Elagaları”, (Bakı, 1968), adlı eserleri konuyla ilgili önemli malzemeleri ortaya koymaktadır. Mireli Sevidov, Azerbaycan-Ermenistan Edebiyat ilişkilerini “Azerbaycan-Ermeni Edebi Elagaları-En Gedim Dövrden XVIII. Esr-“ (Baku, 1969) ve “Azerbaycan-Ermeni Edebî Elagaları”, (Bakû, 1976) . adlı eserlerinde daha çok mitolojik ortaklıklara dikkati çeker. Hacik Betros Amiryanın 1991’de Erivanda bastırdığı “Turkalezu Hay Aşuğner Osmanyan Gaysurutyunum (Osmanlı İmparatorluğunda Türk Dilli Ermeni Aşıkları) kitabında Ermeni aşıklarının Türk diline verdikleri önem anlatılmaktadır. Atasözleri ve Deyimler Ermeni halkıyla ilgili atasözleri ve deyimlerimizde de olumsuzluk göze çarpmaktadır: Bu iş Ermeni perhizi kadar uzadı. Emir ile Ermeni belli değil. Ermeni gelini gibi kırıtır/kırıtmak. Ermeni gibi gammaz. Ermeni’de irfan, Yahudi’de pehlivan bulunmaz. Ermeni’den dönme, sonradan görme. İt derisinden post olmaz, Rum Ermeni’ye dost olmaz. Klasik Türk Şiiri’nde Ermenilere Dair Osmanlı millet topluluğu içinde farklı etnik ve dini grupların aynı pota içinde değerlendirildiğini, Ermeniler başta olmak üzere farklı etnik ve inanç gruplarına mensup halkların ayrımcılığa tabii tutularak ötekileştirilmediğini Kabûlî Mustafa’nın aşağıdaki mısralarından anlamaktayız. Kimine dendi Yehûdî kimine hem Ermenî Kimine Kıbtî denildi kimi Dürzî dâl ile Kimine dendi Mecûsî hem Nasârî kimine Lîk bir millet dediler cem‘ine icmâl ile (Bolat 2005:26). (kimine Yahudi, kimine Ermeni, kimine Kıbtî, kimine dal harfi ile yazarak Dürzî, kimine Mecusi, kimine Hıristiyan denilse de toplamına bir millet dediler). - 128 - Ermeni kadınların mavi örtü ile gezmelerini Hanyalı Nuri Osman (ö. 1815) şu şekilde ifade eder: Mâi ferrâceyle her dem âlemi gezmek neden Bilmezem ben Ermeni mi yohsa bir ruhban mısın. (Aydın 2009:836.) (Her zaman mavi feraceyle gezintiye çıkmak neden? Ermeni misin yoksa ruhban mısın bilmiyorum). Klasik şairlerden Nedîm (ö. 1730), Acem Ermenisi olarak nitelediği Karakaş Ali Efendi hakkında olumsuz kanaate sahiptir: Görme yüzünü Karakaşın sorma mezhebin, Îmân zügürdü fısk u fücûrun ganîsidir. Dürzî degil Yezîd degil Sürh-sâr degil, Kâfir hemân dürüst ‘Acem Ermenîsidir. (Macit 1997:200). Yahudiler gibi Ermeniler de sarraflık alanında öne çıkmışlardır. Müslüman halkın Ermenilere muhtaç edilerek onlardan faizle borç para almalarına yol açanlara Keçecizade İzzet Molla lanet okur: Yükü hammâllar yıkıp yukarı Mâlımızdan alırdı bâc u harâc La‘net ol müslümâna kim halkı Eyleye Ermenîlere muhtâc (Keçecizâde İzzet Molla, 47a.) (Hamallar yükü yukarı yıkıp malımızdan haraç alırlardı. Halkı Ermenilere muhtaç eden Müslüman’a lanet olsun). Şair Eşref de bürokrasideki farklı dini ve etnik kadrolaşmayı Yahudi ve Ermeniler üzerinden anlatır: Agop Paşa’yı lutf et pâdişâhım sadr-ı a’zam yap Denînin üstüne varsın gelen de bir denî olsun Sadâret mührünü memnû’ ise vermek müselmâna Yahûdîden usandık bir zaman da Ermeni olsun (İnal 2002:521). (Padişahım Agop Paşa’yı lütfet de sadrazam yap. Alçağın üstüne varsın bir alçak daha gelsin. Sadaret mührünü Müslüman’a vermek yasaksa Yahudi’den usandık biraz da Ermeni olsun). - 129 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA (Karakaş’ın yüzünü görme, mezhebini de sorma. O, îmân fakiri, dinsizlik ve fitne bakımından zengindir. O kâfir; Dürzî , Yezîd, Kızılbaş olmadığına göre doğrudan Acem Ermenisidir). Enderunlu Fâzıl, Zenânnâme isimli mesnevisinde “der-Beyân-ı Zenân-ı Ermeni (Ermeni Kadınların Beyânıdır)” başlığı altında Ermeni kadınlarının özelliklerini anlatır. Onların kaba tavırlara sahip olduğunu, seslerinin kalın ve çirkin olduğunu söyler: Ermeni zenleri hep bed-etvâr Anda kalmış kudemâsı reftâr Teni bed sohbeti bed şîvesi bed Tavrı bed hey’eti bed câmesi bed Nedir anda o vakûrâne reviş Kızlarında dahı pîrâne reviş (Mert 2003:169) (Ermeni kadınları kötü tavırlıdır. Eskilerin salınarak yürüyüşü yok. Teni, sohbeti, konuşması kötü, Davranışları, kılık-kıyafeti kötüdür. Vakur tutum ve tavırlar nerede? Kızları dahi yaşlılar gibi davranıyor). 18. yüzyıl şairi Tekirdağlı Derviş Ahmed Dede ise gönlünü bir Ermeni güzeline kaptırdığını ve gece gündüz ağladığını şu mısralarla ifade eder. Bir Ermeni mahbûbuna dil düşdü yine âh Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Dîvâneye döndürdi bu ben bendeyi nâgâh Kan ağlamadan döndü gözüm beyza-i surha Eşkim cereyân itmede her şâm u sehergâh (Çiftçi:132) (Gönül yine bir Ermeni güzeline vuruldu. Bu ben zavallıyı birdenbire deliye döndürdü. Gözüm kan ağlamaktan kızıl yumurtaya döndü. Gözyaşlarım gece gündüz akmakta). Re’fet Mehmed Azîz (18. Yüzyıl) Ermeni güzeline kavuşmak için Anadolu’nun haraç olarak verilebileceğini söylemektedir: Fütâde etdi meni âh o Ermeni güzeli Harâc-ı Rûm sezâ olsa vaslının bedeli (Kardaş 2008:357) (O Ermeni güzeli beni kendine meylettirdi. Ona kavuşma bedelinin karşılığı olarak Anadolu layıktır.) Mesihi: XVI. yüzyılda yaşamış Diyarbakırlı bir Ermenidir. Aşık Çelebi Tezkiresi’ne göre iyi talik yazan, Farsça şiirler söyleyen bu zat ticaret maksadı ile İstanbul’a, Edirne’ye ve Venedik’e gider. Genç yaşındayken söylediği şiirlerle şöhret buldu. Venedik’te Farsça ve Türkçe muallimliği yaptı. Özellikle Farsçada ve ta’lik yazmada maharetli idi. 970/1562-63 yılında vefat etti. Çağatay Türkçesi özellikleri taşıyan şiirleri vardır: Yine dil bülbülinün gulgulı bar Gâliba tâze açılgan güli bar - 130 - Zâhide Ka‘be vü meyhâne mana Lâ-cerem her kişinün bir yolı bar (Kılıç 2010:840-841) (Yine Gönül bülbülü ötmeye başladı. Gâliba yeni açılan bir gülü var. Zahide Kabe ve bana meyhane. Şüphesiz herkesin bir yolu var). Sonraki yüzyıllarda klasik şiir tarzında gazel ve benzeri tarzda şiirler kaleme alan Ermenilerin arttığı görülür. Mirzacan: XIX. yüzyıl başlarında yaşamış, anadili olan Ermeniceden başka Rusça, Türkçe ve Farsçayı çok iyi bilen, her mecliste Türklüğü ve Türkleri öven, bu sebepten de kendi dindaşlarının ve kavminin iftiraları yüzünden hapse düşen biri olduğunu kaynaklar kaydeder. Zindanda yazdığı bir şiirinde feleğe sitemini dile getirir: Ne bir hem-dert, ne bir dost var bükane (?) Temam aşinalar oldu bigane. Saldın ahir felek beni zindane, Sarkis Zeki: 1842’de Sungurlu’da doğmuş, ilk öğrenimini Ermeni okulunda tamamlamış, daha sonra bir medreseye devam etmiştir. Çeşitli resmi hizmetlerde bulunan Sarkis Zeki 1891’de vefat etmiştir. (Göyünç 2014:734). 19. yüzyılda ayrıca Ermeni şairler arasında Bahârî, Îsâvî, Nihadî (Türkiye Ermenilerinin 50. patriği Agop Nalyan) ve Nâmî’yi sayabiliriz. Nâmî’nin Türkçe-Ermenice mülemma gazeli ilgi çekicidir: Sevdigim inç yeğa (ne oldum) sen bir yana ben bir yana Gözlerim kan yaş gula (ağlar) sen bir yana ben bir yana N’eyleyim âh kim felek yâd eyledi asang ırav (böyle yaptı) Gayrı elden inç guka (ne gelir) sen bir yana ben bir yana Sen vefâ etmezsin hîç cevrin dahı yes cem kaşer (ben çekemem) Sende yok bende çiga (yok) sen bir yana ben bir yana Gayrı vazgeçdim sitemli sözlerin sirdıs erets (kalbimi yaktı) İstemem artık meğa (tövbe) sen bir yana ben bir yana Bir zamân demler sürerdik ben senin tun imıs eyir (sen benimdin) Hâsılı olduk hima (şimdi) sen bir yana ben bir yana Cânımı yakdın benim bilmez misin inçer ırir (neler yaptın) Görmeyim antin kına (öteye git) sen bir yana ben bir yana Hâsılı vuslat müyesser olmadı anan e ne (öyleyse) Haşre dek hasret mına (kalsın) sen bir yana ben bir yana (Bayrak 2005: 487) - 131 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Koymadın gusseden can azad olsun. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Adlar Türk adları Ermeniceye geçen kelimelerin dikkate değer bir bölümünü oluşturmaktadır. Bugün Anadolu’nun çeşitli bölgelerinden göçen Ermeni ailelerinin soyadlarında bir meslek veya memleket adı olarak varlığını koruyan bu Türkçe hatıralarının yanında, özel adlarda da Türkçe kelimelerin azımsanmayacak ölçüde kullanıldığı göze çarpmaktadır. Bir kısmı seçilerek aşağıya alınan bu adlardan özellikle erkek adları göz önüne alındığında, dikkat çekecek ölçüde kahramanlık, yiğitlik, büyüklük gibi kavramları işaretlediği veya bu kavramlarla özdeşleşmiş Türk büyüklerinden alındığı görülecektir. Erkek adları: Abbas, Abdal, Ağabeg, Ağacan, Altun, Ata, Atabeg, Aydın, Aziz, Babacan, Babahan, Bahandur (< Bahadır), Beglar (< Begler), Bulat, Dadaş, Dılak (< Dilek), Elbegi, Gaplan (< Kaplan), Gurban, Gudrat (< Kudret), Gyulnazar (< Gülnazar), Igıt (< Yiğit), İsabeg, Jahangir (< Cihangir), Jalal (< Celal), Jamal (< Cemal), Kazbek, Khudaverdi, Lalabeg, Murad, Nadir, Nazar, Nubar (< Nev-bâr), Otar, Polad, Rashid, Sadat (< Saadet), Safar (< Sefer), Safraz (< Ser-efrâz), Sarıbeg, Sarukhan, Shahmurad, Shahsuvar, Shahverdi, Tamur (< Temur), Tarverdi (< Tanrıverdi), Velikhan, Yakhsibek, Yasabek, Yengibar; Bayan adları: Aziz, Azizgyul, Ghadif (< Kadife), Gyulab, Gyulbahar, Gyulizar, Gyulnar, Gyulnara, Gyulperi, Huri, Jeyran (< Ceylan), Khanperi, Khanum, Khatun, Khismish (< Kişniş), Malak (< Melek), Malaksima (< Meleksima), Nazik, Nazlu, Nazuk, Pambugh, Peri, Rehan (< Reyhan), Salvinaz, Sargyul, Savgyul (< sevgili), Seda, Sevil, Tarlan, Tazagyul, Yaghut, Yazgyul, Yetar, Zmrukht (< Zümrüd), Zubeyda. (Tavukçu 2013:153) Ermeni vatandaşların mezar taşlarında öyle yazılara rastlanmaktadır ki,onları çoğu zaman Müslüman Türk toplumuna ait mezar taşlarından ayırmak imkansız gibidir. 1893 yılında vefat eden “Ütüciyan Kemânî Hacı Serkis Ağa kerimesi” M. Norik’in mezartaşı bu konuda çok samimi mesajlar vermektedir. Böyle bir üslubun Ermeni bir vatandaş tarafından kullanılmış olması, Türk kültürünün ne denli özümsendiğini de vurgulamaktadır: Bin sekiz yüz altmış dokuz mevlidim Hulis (Temmuz) yirmi yedi dehri virudim Atalarım ismim koydular Norik Zalim ecel yakdı mânend-i harik Yirmi üçe kadem basmıştı yaşım Hayf ki selamet bulmadı başım ................ Çekildi ilikten damardan kanım Teslim ettim Hakk’a tatlı canım Kim nazar kılarsa mezar taşıma Okuyalar bir Fatiha başıma (Tavukçu 2013:154) - 132 - Romanlar İki toplum arasındaki tarihsel ilişkinin seyrini romanlarda sürmek mümkündür. Ermeni-Türk ilişkilerinin tarihine paralel biçimde Türk romanının ilk örneklerinde Ermeniler ‘sadık teba’ imajına uygundur. 2. Meşrutiyet sonrasında ve 1. Dünya Savaşı ile birlikte yeni bir Ermeni tipi, Türklerle dostluk yerine işgal güçleri ile işbirliği yapan, komitacı Ermeniler romanda görülür. Bu romanlar çoğunlukla Cumhuriyet’ten sonra yazılmıştır. 1990 sonrasında yazılan romanlarda ise, daha çok tehcirin Ermeniler üzerindeki kötü sonuçlarına odaklanan bir bakış açısı vardır. (Engin 2010:IV) Matbaa Türk matbaacılığının gelişmesine katkıda bulunan Ermeniler, 1567 ile 1923 yılları arasında kurdukları 194 adet matbaada Ermenice ve Ermeni harfli Türkçe olmak üzere 598 adet gazete ve dergi basmışlardır. Bunların yanı sıra din, kilise, dil, tarih, coğrafya, edebiyat (Roman, şiir, mizah, tiyatro oyunu) çocuk eğitimi, gezi notları, felsefe, antoloji, biyografi, sözlük, anı, takvim, salname, ders kitabı gibi telif ve çeviri binlerce eser de basılmıştır. Ancak bu eserlerden 1850 yılına kadar yazılmış olanların yalnızca 525 adedi günümüze kadar ulaşabilmiştir. (Tuğlacı 1991:115-121; Kabacalı 1989:1-58). Ermeniler arasında nesih ve talik yazıyı matbaacılıkta kullanan Boğos Arabyan’dan başka (doğumu 1742) Aslanyan, Türklerin Gutenberg’i unvanına sahip Mühendisyan ve Kevorkyan bu yazıları daha da geliştirmiş harekeli harflerle Türkçe eserler basmışlardır. Çok sayıda Ermenice süreli yayın ve günlük gazete Osmanlı basın hayatında önemli bir yer tutmaktadır. İstanbul’da ilk Ermenice gazete, II. Mahmud’un öncülüğünde 1831’de İstanbul’da yayınlanan ilk Türkçe gazete olan Takvim-i Vekayi’nin, 1832’de Takvim-i Vekayi Lıro Kir (Takvim-i Vekayi Haber Risalesi) adıyla Ermeni tercümesi olarak yayınlanmış nüshasıdır. (Özdoğan, Üstel, Karakaşlı, Kentel 2009:206) Pars Tuğlacı yaptığı araştırmalar neticesinde 1839 yılı ile 1922 arasında Osmanlı Türkiyesi’nde Ermeni matbaalarında basılan Ermenice ve Ermeni harfli Türkçe gazete ve dergilerin sayısını 887 olarak tespit etmiştir (Tuğlacı 1994: 39. Yine - 133 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Osmanlı toplum yapısı içinde önemli bir yere sahip olan Ermeniler, toplum ve sosyal hayatı eserlerinde yansıtan Türk romancılarının da dikkatini çekmiş ve roman kahramanı olarak Türk romancılarının eserlerinde yer almaya başlamışlardır. Türk romanında Ermeni karakterlere ilk defa yer veren yazar Ahmet Midhat Efendi olmuştur. Yazarın Letâif-i Rivayât serisinin ikinci kitabında yer alan Gençlikte isimli hikâyedeki Kapsar romancının eserlerinde görülen ilk Ermenidir. Ahmet Midhat Efendi’nin bu hikâyesinden başka konusu tamamen Ermeniler arasında geçen Karnaval ve aslî kahramanlarının Ermeni olduğu Müşahedât isimli romanları da vardır. Ahmet Midhat Efendi’nin Ermenilere yer verdiği romanlarından sonra, Türk romancılarının eserlerinde Ermeni kahramanlara çokça yer verdiklerini söylemek mümkün değildir. 1923’e kadar yazılan romanlar içinde Ermeni kahramanlara yer veren eser sayısı sadece dörttür. Bu romanlar şunlardır: [Mehmet Celal, Küçük Gelin, 1893], [Hüseyin Rahmi Gürpınar, Şık, 1889], [Halide Edip Adıvar, Yeni Turan 1913], [Reşat Nuri Güntekin, Çalıkuşu 1922] Vağarşag Seropyan’ın çıkardığı bir istatistiğe göre 1832 ile 1994 yılları arasında sadece İstanbul’da 450’ye yakın gazete, dergi ve yıllık yayınlanmıştır. (Seropyan 1994:190). 1932 yılında Dahiliye Vekaletine verilen raporda şu sonuçlara ulaşılmıştır: Hükümet İstanbul’da bulunan özel matbaaların sahiplerinin %85’inin Ermeni, %5’inin Rum, %10’unun Türk olduğunu tespit etmiştir. Müzik Anadolu Ermeni halk müziğinin en büyük emektarı, derleyici, müzikolog, besteci ve pedagog Kütahyalı Gomidas Vartabed (Rahip Soğomon Soğomonyan, 18691935) Beyazıt’taki Türk Ocağı Kültür Merkezi’nde kendi korosu ile konserler vermiş, birçok Türkçe şarkıyı seslendirmiştir. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Osmanlı’da Batılı anlamda ilk Türkçe opera ve operetini besteleyip, sahneye koyan Dikran Çuhacıyan (1837-1898) bu alandaki en ünlü Ermeni sanatçıdır. Belediye konservatuarı müzik öğretmenliği yapmış olan Edgar Manas (1875-1964), İstiklâl Marşı’nın armonisi ve orkestrasyonunu düzenlemiştir. Türk Musikisine sayısız eser kazandıran çok sayıdaki Ermeni bestekâr arasında hanende Nigoğos Ağa (1836-1885), hanende ve besteci Asdğik Ağa (1840-1913), Hacı Arif Bey’in öğrencisi, fasıl musikisini geliştiren, yüzlerce besteye imza atmış popüler bir bestekâr olan Bimen Şen (1873-1943), Hampartsum notasının mucidi Hampartsum Limoncuyan (Baba Hampartsum), Udi Hrant (1901-1978), Kemani Tatyos Efendi (1858-1913), Kanuni Artaki Candan, Kemani Nubar Tekyay (19051955), Kemani Sarkis Efendi yer almaktadır. (Kerovpyan, Altuğ 2010). Şairler-Yazarlar XVII. yüzyılda yaşayan Eremya Çelebi Kömürciyan (1637-1695) çok sayıda değerli nesir ve manzum eserlerle birlikte Türkçe yazılar da kaleme almıştır. Bunların önemli bir kısmı 1939’da Kudüs’te kendi Ruzname’sinde yayınlanmıştır. Kömürciyan’ın en ünlü iki eseri, ilk önce Torkomyan tarafından eklerle Ermenice ve daha sonra da Der Andreasyan tarafından Türkçeleştirilerek yayınlanan İstanbul Tarihi-XVII. Yüzyılda İstanbul ve Türkçeye çevrilmeyen Ruzname’dir. (Pamukciyan, “Eremya Çelebi Kömürciyan”, Ermeni Kaynaklarından Tarihe Katkılar-Zamanlar, Mekânlar, İnsanlar, C. III, Aras Yayıncılık, İstanbul 2003, s. 1-8; Kömürciyan, İstanbul TarihiXVII. Asırda İstanbul (çeviren: H. Der Andreasyan, yeni notlarla yayıma hazırlayan: K. Pamukciyan), II. Baskı, Eren Yayıncılık, İstanbul 1988, s. IX-XXI). XVIII. yüzyılda Muradja D’Ohson adlı Ermeni, “Tabléau Généraldel’Empire Ottoman”adlı devasa bir eser hazırlamıştır. Ünlü Ermeni Patriği Hagop Nalyan (17011764) Türkçe manzum eserler yazmıştır. Bağdasar Tıbir (1683-1768) adlı din adamı Türkçe şiirler ve kitaplar bırakmıştır. Kevork Tıbir Der Hovhannesyan (1737-1812) hazırladığı Farsça sözlükle ünlenmiştir. Hovsep Vartan Paşa (1816-1879) “Mecmua-i Havadis” Gazetesi’ni yayınlamıştır. Sarkis Nurluyan (1836-1888/ Sungurlulu) Şair Serkis adı ile tanınmış olup değerli şiirleri bulunmaktadır. Bedros Efendi Keresteciyan (1840-1909) açıklamalı Türkçe sözlüğü ile tanınmıştır. Diran Kelekyan (1862-1915) özellikle Türk Basınına hizmet etmiştir. Rahip Kevork Terzibaşyan (1862-1929) Fuzuli - 134 - hakkında dört ciltlik Ermenice olarak kapsamlı bir eser kaleme almıştır. Sarkis Karakoç (1865-1944) hukuk kitapları hazırlamıştır. Mihran Apikyan (1855-1938) Türkolog ve yazar, Stepan Gurdikyan (1865-1944) şair ve öğretmendi. Profesör Krikor Kömürciyan (1868-1958) matematik ve takvim bilimi hocası ve yazardı. Reteos Krikoryan (ölümü 1904) Heretik Hoca lakaplı bir Türkolog ve öğretmendi. Karekin Efendi Deveciyan (1867-1964) iki cilt halinde yazdığı “Türkiye’de Balık ve Balıkçılık” adlı eseriyle ünlüdür. (Pamukciyan 2003:58) Minyatür geleneğinden gelen Ermeni resmi, XVII. yüzyılda dinsel resimden tuallere doğru bir gelişme göstermiştir. Kökleri Kayseri / Kapadokya’ya bağlanan Manas Ailesi XVIII. yüzyılda Osmanlı Sarayı’nda ressam ve devlet memuru olarak hizmet etmiştir. Parseğ, Sultan III. Ahmed’in (1703-1730) ve İnciciyan’a göre Sultan I. Mahmud’un (1730-1754) tual üstüne yağlıboya portresini yapmıştır. Türk resim sanatında, minyatürden Batı anlamında resme geçiş evresinde çok önemli bir rol oynamış usta bir saray ressamı olan Rafael, resim eğitimini İtalya’da almıştı. Aynı zamanda bir müzisyen olan ressam, 1770’li yıllarda Balat Surp Hıreşdagabed Kilisesi’nde baş muganni idi. Tam adı Rafael Manas (Manasé) (1710?-1780) olup, büyük olasılıkla Toderini’nin övgüyle bahsettiği Tanburi Rafayel ile aynı şahıstır. Ermeni kiliselerine dinsel konulu tablolar da yapmış olan ressam, betimlediği Sultan I. Mahmud’un (17301754), Sultan III. Osman’ın (1754-1757), Sultan III. Mustafa’nın (1757-1774) ve Sultan I. Abdülhamid’in yağlıboya portreleriyle ünlüdür. Rafael’in oğlu Manas (Manasé)de, Sultan I. Abdülhamid döneminde (1773-1789) saray ressamı oldu ve sultanın büyük boy birkaç yağlıboya portresini yapmıştır. Garo Kürkman, geniş çaplı araştırmaları sonucunda aralarında Mıgırdiç Civanyan, Hovhannes (Umed) Beyzad (1809-1874)’ın da bulunduğu dört yüz dolayında Osmanlı Ermeni ressamına ulaşmıştır. Heykel ve Resim 18- 19. Yüzyıllarda resim ve heykel sahasında Ermenilerin öne çıktığı görülür. Heykel sahasında Yervant Oskanyan (1855-1914) başarılı çalışmalarıyla dikkat çeker. Resimde; Refail Manas, 18.yy.ın ilk yarısında batı tarzı resim anlayışını benimsemiştir. II. Mahmut’un portresini yapan Rupen Manas, aynı zamanda Milano ve Paris’te elçilik de yapar. Ayrıca Piyer Hodyan, Serkis Viranyan ve Viçen Arslanyan 19. Yüzyıl Türk resim sanatının önemli isimleridir. Tiyatro Türk tiyatro tarihinde Ermenileri rolü büyüktür. İstanbul Ermenileri 1810’dan itibaren tiyatro çalışmalarına başlamış, bazen zengin Ermeni evlerinde, bazen okullarında temsiller vermişler. İstanbul’daki ilk tiyatro (Şark Tiyatrosu, Beyoğlu) ancak 1861’de faaliyete geçmiştir. Aynı tarihlerde İzmir’de de bir tiyatro binası yaptırılmıştır. Oyunlar ilkin Ermenice veya yabancı bir dilde iken, zamanla daha fazla müşteri toplayan Türkçe eserler ağırlık kazanmıştır. Şark Tiyatrosu 1867’de kapatılınca ünlü sanatkarı Agop Vartoviyan (Güllü Agop, 1840-1902) bir süre başka kumpanyalarda - 135 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Minyatür-Resim çalışmış, Gedikpaşa’da, Bağlarbaşı’nda, Beyoğlu’nda ve Tophane’de tiyatro açmak ve buralarda Türkçe eserler oynamak iznini almıştır. Bu zat sonradan sarayda görevlendirilmiş, Müslüman olarak Yakup Efendi olmuştur. Türk Tiyatro Tarihi’nde bir ilke imza atmıştır. (Göyünç 2014:739) Tiyatro sanatçılarından Bedros Mağakyan (1826-1891), Bedros Atamyan (1849-1891), Tovmas Fasulyacıyan (1843-1901), Mardiros Mınakyan (1837-1920), Rupen Binemeciyan (1857-1910), kadınlardan Arusyak Papazyan (18411907), Eliza Binemeciyan (1890-1981) ilk akla gelen isimlerdir. (Pamukciyan2003:58) Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Sonuç Türkler ile Ermeniler arasındaki ilişkiler 20. Yüzyılın başına kadar genel olarak oldukça iyidir. Kültürel ortaklıklar temelinde Ermenilerin kılık kıyafeti, eğlence anlayışı, söylenen türküler, şarkılar, düğün törenleri, hatta evlenen kızların tavırları vs. pek çok alanda Türklere benzediği görülmektedir. Toplumsal ve kültürel şartlar, bu iki toplumu -Türkler ve Ermeniler- birbirine son derece yaklaştırmıştır. Ancak zamanla Osmanlı devletinin gerilemesiyle bu iki toplum arasındaki anlaşmazlığın büyük boyutlara ulaşması oldukça üzücüdür. Rusya başta olmak üzere İngiltere, Fransa ve ABD’nin meseleyi kendi çıkarları doğrultusunda dün ve bugün nasıl kullandıklarını, asırlardır bir arada yaşamış halkın arasına kin ve nifak tohumları serperek ayrıştırdıklarını gözlemliyoruz. Türk kültür ve medeniyetine en fazla bağlanan ve onun gelişip yükselmesinde önemli roller üstlenen Ermenilerin “sorun” olarak önlerine konulan şeyin harici ülkelerin kendi emperyalist çıkarları doğrultusunda kışkırtmaları sonucu ortaya çıkan yapay bir mesele olduğunu idrak etmeleri gerekmektedir. Bugün kadim Türk yurdu Karabağ başta olmak üzere Azerbaycan topraklarının dörtte biri Ermeni işgali altındadır. Öncelikle bu işgal sonlanmalıdır. Yeni bir başlangıçla Türkler ve Ermeniler arasında dostluk ve barış köprülerinin atılması için uygun zeminler vardır. Ermeniler asırlardır içinde bulundukları Türk kültür ve medeniyet dairesine geri döndüklerinde Anadolu ve Kafkasya’da güçlü bir halk olarak yeniden doğacaklardır. Kültürel ortaklıklarımız ve tarihi arka planımız birlikte yaşamanın güzel sayfalarını bize sunmaktadır. Kaynakça AND, Metin (2007), Türk Kültüründe Oyun ve Bügü/Türk Kültüründe Oyun Kavramı. (Ed. Sabri Koz), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları (2.bsk.) AYDIN, Abdullah (2009), “Hanyalı Nuri Osman ve Divanı”, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara. Ankara. BAYRAK, Mehmet (2005), Alevi-Bektaşi Edebiyatında Ermeni Âşıkları [Aşuğlar], Özge Yay., BOLAT, Elif (2005), Kabûlî Mustafa Dîvânı (Metin-İnceleme), Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, İstanbul. ÇARKÇIYAN, Yervant Gomidas (2006), Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler, Kesit Yayınları, ÇİFTÇİ, Ömer (TY), Fatîn Dâvud Efendi, Hâtimetü’l-Eş’âr, Kültür Bakanlığı (ekitap.kulturturizm. gov.tr), s. 132 http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10736,metinpdf.pdf?0 - 136 - ÇOBANOĞLU Özkul (2014), “Serbest Kültür Değişmeleri Bağlamında Türk ve Ermeni Sözlü Edebiyat Geleneklerinin Etkileşimleri Üzerine Bir Değerlendirme”, http://haypedia.com/makale/ Osmanl%C4%B1%20Tarihi/9f898376-49a5-4d54-bc7c-983e889688ec.pdf CÖHCE, Salim (2014), “Ermenistan’ın Tarihi Coğrafyası ve Ermeniler”, Tarihte Türkler ve Ermeniler, Editörler: Mehmet Metin Hülagu vd., Cilt I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, s.1-14 ENGİN, Ertan (2010), Türk Romanında Ermeniler (1874-2010), Marmara Üniversitesi, Türkiyat araştırmaları Enstitüsü Türk Dili Ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yeni Türk Edebiyatı Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul. ENGÜLLÜ, Suat (1997), “Yugoslavya (Kosova) Türk Edebiyatı”, Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, Cilt 7, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara GÖKDAĞ, Bilgehan Atsız, Yaşar Şimşek (2014), “Gregoryan Kıpçak Türkçesi mi Ermeni Kıpçakçası mı?” Yeni Türkiye Ermeni Meselesi Özel Sayısı, S. 60, C.I, s. 756-767 GÖYÜNÇ, Nejat (2014), “Türk-Ermeni Kültür İlişkileri”, Yeni Türkiye, Ermeni Meselesi Özel Sayısı, S. 60, C.I, s. 731-742 İNAL, İbnülemin Mahmud Kemâl, “Eşref Efendi”, Son Asır Türk Şâirleri, C. I, AKM Başkanlığı Yay., Ankara, 2002. KABACALI Alpay (1989), Türk Kitap Tarihi, C. II, İstanbul. KARAAĞAÇ, Günay (2008), Türkçe Verintiler Sözlüğü, Türk. Dil Kurumu Yayınları, Ankara. KARDAŞ, Mehmet Nuri (2008), Re’fet Mehmed Azîz’in Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Dîvânının Tenkitli Metni, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya. 47a. Keçecizâde İzzet Molla, Hazân-ı Âsâr, Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi Koleksiyonu 2934, KEROVPYAN, Aram- Yılmaz Altuğ (2010), Klasik Osmanlı Müziği ve Ermeniler, İstanbul. KILIÇ, Filiz (2010), Âşık Çelebi, Meşâ‘irü’ş-Şu’arâ, İstanbul Araştırma Enstitüsü Yayınları, İstanbul. KÖPRÜLÜ, M. Fuad (1922), “Türk Edebiyatı’nın Ermeni Edebiyatı Üzerinde Tesiri”, Edebiyat Fakültesi Mecmuası, c. II, No: 1, Mart. MACİT, Muhsin (1997), Nedîm Divanı, Akçağ Yay., Ankara. MERT, Özcan (2003), “Osmanlı İdaresinde Ermeniler”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, Sayı 3, s.143-174 ÖZDOĞAN, Günay Göksu, Füsun Üstel, Karin Karakaşlı, Ferhat Kentel, Türkiye’de ErmenilerCemaat-Birey-Yurttaş, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2009. ÖZKAN, Nevzat (2007), “Ermeni Harfleriyle Türkçe Metinler Üzerine”, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, Cilt 3, Haz: Metin Hülagü et al., Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri, s. 406- 415 PAMUKCİYAN, Kevork (2003), Ermeni Kaynaklarından Tarihe Katkılar-IV, Biyografileriyle Ermeniler, Aras Yayınları, İstanbul. 1994. SEROPYAN, Vağarşag, “Ermeni Basını”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul, SEYİDOV, M. (1969) , Azerbaycan-Ermeni Edebi Elagaları-En Gedim Dövrden XVIII. Esr- Bakı. SEYİDOV, Mireli (1976), Azerbaycan-Ermeni Edebî Elagaları, Bakı. ŞAHİN, Gürsoy (2005), “Türk-Ermeni İlişkilerinin Bozulmasında Amerikalı Misyonerlerin Rolleri Üzerine Bir İnceleme” AKU. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Cilt VII. S.I, s.184-207 TAVUKÇU, Orhan Kemal (2013), “Türk Dili Ve Kültürünün Ermeniler Üzerindeki Etkileri”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/13 Fall, pp. 145-168 - 137 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA KARAL, Enver Ziya (1988), Osmanlı Tarihi VIII, (3. baskı). TTK Yayınları, Ankara. TEZCAN, Mehmet (2007), “Ermeni-Sasani Savaşları ve Ermenilere Hun Desteği (V. Yüzyıl)”, Tarihte Türkler ve Ermeniler, Editörler: Mehmet Metin Hülagu vd., Cilt I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, s.133-147. TUĞLACI, Pars (1991), “Osmanlı Türkiye’sinde Ermeni Matbaacılığı ve Ermenilerin Türk Matbaacılığına Katkıları”, Tarih ve Toplum, C. 15, Sayı 86, Şubat, s. 115-121, TUĞLACI, Pars (1994), “200. Yıldönümünde Türkiye’de Ermeni Basınının Dünü Bugünü”, Tarih ve Toplum, C. 22, Aralık, Sayı 132, s. 39. İzmir,. TÜRKMEN, Fikret (1992 ), Türk Halk Edebiyatının Ermeni Kültürüne Tesiri, Akademi Kitabevi, Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA YEREVANLI, Ekber (1968), Azeri-Ermeni Edebî Elagaları, Bakı. - 138 - THE BULGARIAN UPRISING OF APRIL 1876 AS A TEMPLATE FOR ARMENIAN INSURRECTION Ayten KILIÇ My paper is entitled “The Bulgarian Uprising of April 1876 as a Template for Armenian Insurrection” (1). I will try to show a historical connection between the way events developed in the aftermath of the 1876 April Uprising and the Armenian events of the late nineteenth century and even of today. If one looks at how both were organized, carried out and developed, such a connection is unmistakable. In fact the Armenian events can be seen as patterned after the Bulgarian uprising of 1876. I will try to situate the Armenian events in a larger historical trajectory that has to do with the diplomatic relationship between the Ottoman Empire and the Great Powers in the course of the nineteenth century. The importance of the 1876 April uprising, and as I will suggest, the subsequent Armenian events, lies not in its immediate results but in the international repercussions that it incited. The rebellions themselves were ill-prepared, ill executed, and utterly unsuccessful. They ended in defeat. Nonetheless, the defeat was a success, in the sense that it provided the avenue by which Great Powers intervention could occur. In the second half of the nineteenth century, Rumelia or the European provinces of the Ottoman Empire (Rumeli in Turkish), attracted increasing attention from the Great Powers. Why? The Ottoman Empire was the only Muslim great power. It was also the only Muslim state to rule over a vast Christian population, a great number of which resided in Rumelia. Therefore the Great Powers - Austria-Hungary, Great Britain, France, Russia and the latecomers, Germany and Italy - engaged in a full fledged struggle to win the hearts and minds of the Balkan Christians, and thus draw them into their own sphere of influence. - 139 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA University of Wisconsin-Madison The diplomatic maneuvers of the European powers aggravated the upsurge of national sentiments already prevailing among the Christian subjects of the Sultan. In the spring of 1877 the latest upsurge which had started with the crisis in Herzegovina in 1875 exploded into a bloody war, the Russo-Ottoman War of 1877-78. It could be argued that the April uprising of the Bulgarians in 1876 led directly to the outbreak of the Russo-Ottoman War of 1877-78, a war which would change the map of Europe and create a new balance of power. This war would also create a new Bulgarian state. Most importantly the Bulgarian events validated a “formula” for success for getting independence for the Ottoman Christians. First, minorities under Ottoman rule needed to secure the support of a Great Power (in most cases Russia), then they needed to organize an uprising, which was expected to be put down by the Ottoman authorities. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Then the leaders of the uprising could claim that their people have suffered brutal slayings by the barbarous Muslims which would give them a moral capital to urge the Christian world (i.e. the Great Powers) to intervene and rescue their Christian brother from the Ottoman “yoke.” The Greeks, the Serbians, the Montenegrins, the Romanians and the Bulgarians successfully implemented this “formula.” After seeing the success of the Bulgarian uprising, the last major Christian group left under Ottoman rule after 1877, the Armenian minority, tried to emulate the Bulgarian example in the unfortunate events in 1895-96 and then again in 1915. In fact there had been a close cooperation between Bulgarian and Armenian committee leaders after the 1876 uprising. I will argue that the Armenian events of the 1890s and 1915 were not as unique to the Armenian people as they were being portrayed. Such events had happened before. Armenians, who were the second largest Christian minority left under the rule of the Ottoman Empire, tried to copy the formula that worked in the Balkans. Witness the creation of the Balkan states of Greece, Serbia, Romania, and Montenegro in the nineteenth century. The main reason I focus on the Bulgarian uprising is the fact that the Bulgarian uprising was the last in the chain and the most successful. There are a lot of similarities between the April Uprising and the Armenian revolts of the 1890s and the 1915. I will try to dwell on several important factors: the role of Russia in instigating both uprisings, the role of William Gladstone and his Liberal Party in internationalizing the events, the blackening campaign in the European press which destroyed any good will towards the Ottoman Empire, the various reports produced by several international and Ottoman commissions and the extremes in the numbers of victims, and finally the resulting diplomatic isolation of the Ottoman Empire and the Republic of Turkey. It could also be argued that both the Bulgarian and Armenian events would have gone largely unnoticed if they haven’t been internationalized by the British poli- 140 - tician William Gladstone. If it hadn’t been made the centerpiece of the British opposition leader William E. Gladstone’s campaign to discredit Benjamin Disraeli’s government, the April Uprising would have gone down in history as yet another unsuccessful local revolt led by a small number of Russian educated Bulgarian revolutionaries. I believe a similar characterization could be made concerning the Armenian events. However this is not what happened in the Balkans. There, the sporadic and ill-prepared revolt became an important step in a chain of events that would eventually result in the creation of a new state, Bulgaria. The chain of events that would lead to Bulgarian autonomy and eventually independence started in the summer of 1875 with a revolt in an obscure village in Herzegovina. This unremarkable event marked the beginning of a crisis which quickly spread throughout the entire Balkan peninsula (2). Although it was judged at the outset to be merely “an internal Ottoman affair,” the Herzegovina revolt developed into a full-blown military conflict which involved three of the Balkan states and Russia in war with the Ottoman Empire (3). The Bulgarian events played a pivotal role in such justifications. The way in which the putting down of the April uprising in 1876 was perceived by Europe, destroyed any good will towards the Ottoman Empire. Likewise the Armenian events destroyed and have been destroying even today any good will towards the successor of the Ottoman Empire, the Republic of Turkey, or the Turks in general who are held responsible for trying to put an end to the Armenian people. The Great Powers of the nineteenth century did not believe the Ottoman protests that Bulgarians had committed mass killing of Muslims too. Likewise the major powers of today ignore the facts that Armenian revolutionary bands had massacred thousands of innocent Muslims as well. The person who decided to capitalize on the harshness of Ottoman repression – or as he styled it, the “Bulgarian Horrors” – was the leader of the opposition Liberal party and the member of the British House of Commons, William Ewart Gladstone. It was the Liberal Party in England, who made the alleged “Bulgarian atrocities” a tool of domestic politics. The Liberal Party above all was expected to support the reform movement, Tanzimat, which was underway in the Ottoman Empire, but apparently not when in came from a Muslim government. The role of Russia however in instigating both Bulgarian and Armenian nationalists is unmistakable and pivotal. This rebellion and the way it was put down gave Russia a pretext to launch a war on the Ottoman Empire in order to save its fellow Orthodox Christian and Slavic brethren from a savage Oriental “yoke.” - 141 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Russian and Balkan historians have ever since tried to come up with a plausible reason for war, but the only justification they keep putting forward is the claim that all “peaceful” methods have been exhausted and the only remaining path to alleviate Christian “suffering” was war. The revolt in Herzegovina spread to Bulgarian villages in the spring of 1876. The Russian consul in Filibe, Nayden Gerov, a native Bulgarian in Russian service, had been lobbying the local population and supplying young locals with arms and ammunitions. However, the rebellion was sporadic, ill-organized, inefficient and not very popular. It broke out prematurely (4). In the village of Otlak and in some other villages in outskirts of Pazardjik, insurgents started killing Muslims and setting their houses on fire. They also set fire to the houses of those Bulgarians who refused to join them (5). A small party of regular soldiers was sent from Filibe to protect the Muslims but they were obstructed and outnumbered by the insurgents, so they returned to Filibe (6). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA The insurgents then started indiscriminately killing Muslims (7). They set the train station of Belva on fire with many people still inside it, and killed the chief of the village of Avrat-alan and his entire family (8). In the span of several days, twenty- five villages in the kazas of Filibe and Pazarcik went up in flames and many lives were lost (9). The British Vice-Consul in Burgaz (Bourgas), Brophy reported that the insurrection would not be confined to Filibe, that the plans of the insurgents involved six more centers located mostly in the Balkan mountain chain (Stara Planina) and that in each of these six localities depots of arms, ammunition, and provisions were hidden (10). Filibe’s Chief Aziz Pasha immediately asked the Porte to send at least one battalion of soldiers to the affected area, but the request was initially denied (11). The Russian Embassy advised the Porte to not blow the matter out of proportions and refrain from sending troops (12). Killing and looting continued. Finally, receiving news of many similar occurrences from Filibe and Pazarcık, the Porte relented. Derviş Pasha, the Serasker, was removed for incompetence. Adil Pasha who replaced him, immediately send five to six battalions of regular troops to Edirne which, after severe fighting, were able to chase the rebels into the mountains. The Council of Ministers was reshuffled too. These events set the stage for Abdülaziz’s ouster and brought the spotlight onto Bulgaria (13). Some wealthy villages in the Rhodope mountains - Koprivshtitsa, Panagiurishte and Batak - also revolted in poorly coordinated disturbances which can hardly be called a revolution (14). No risings took place anywhere else in Bulgarian-populated lands. The Bulgarians reportedly believed that they missed the moment to take advantage of the situation when the Ottoman troops were tied up in Herzegovina and that now it was too late to hope for success (15). In Bulgarian historiography, the April uprising is portrayed as “the culmination point of the national revolution which was carried under the banner “Freedom or Death.” Bulgarian historians also claim that the entire Bulgarian “nation” rose to break the chains of enslavement. They further argue that the only reason it did not flare up in some regions was the fact that there were inadequate preparations or the Ottoman military machine prevented it (16). However, regular troops were not even present in Bulgaria in substantial numbers. The Ottoman government did not have adequate regular troops at its disposal (17). The troops were tied up fighting rebels in Herzegovina - 142 - and Bosnia. Irregular troops, known as başıbozuks, were made up of volunteers from the local Muslim population. The uprising in Batak started in the night of 21 April 1876. Its main organizer was Petar Goranov, an influential person among the Christians and connected to the revolutionary network of the radical nationalists in Romania (18). Under his direction the villagers had begun to organize and arm by buying arms and munitions, even from their Muslim neighbors. Soon, Batak was turned into a “military camp.” (with about 2,000 well-trained fighters, 500 flintlock rifles, 380 pistols, 6 revolvers, 8 repeaters, 150 yatagans (swords), and even several cannons) (19). Therefore, it is clear from the Bulgarian sources that the people of Batak started an uprising in which they killed innocent unarmed Muslims, but were then abandoned by their leader and many young soldiers (20). The “Bulgarian Horrors” as they were called afterwards gained notoriety after the events that took place in Batak on 24 April 1876. Batak, a small town on the northern edge of the Rhodope range, is today hailed as one of the most sacred places in Bulgarian national memory. It is synonymous with suffering, grief, and heroism in the struggle for national independence. It had been the focus of Gladstone’s campaign in the summer of 1876, during which he attacked the Ottoman Empire, the “Turks,” and their “cruel” methods of rule. He had long been waiting for a reason to launch a campaign to discredit his rival Disraeli and the events in Bulgaria in the spring of 1876 provided the springboard for such a discrediting campaign. The Ottoman government was accused for failing to effectively protect its Christian subject and being the sole reason for the humanitarian catastrophe in which Batak played the leading role. The rebellion inflamed foreign public. Edwin Pears, an amateur correspondent to the London’s Daily News wrote an article entitled “Moslem Atrocities in Bulgaria,” which was published on 23 June 1876 (21). According to Pears, “Orders had gone out from the Turkish authorities to the Moslem villagers to kill their Christian neighbors.” Pears also listed the name of thirty-seven villages which had allegedly been destroyed, and claimed that thousands of innocent Christian villagers had been “indiscriminately slaughtered” (22). Although Pears was accused of inaccurately reporting events, he published a second article in the Daily News on 30 July, increasing the number of the villages to sixty. As Pears himself admitted later, his account was based on letters, rumors, and reports furnished by American missionaries (23). Forty years later, in his memoirs, Pears - 143 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA In return, on April 24 there followed the indiscriminate massacre of Bulgarian unarmed villagers by irregular Muslim bands called başıbozuks. It lasted for several days. The humanitarian side of it is heartbreaking and tragic. Politically, this episode led to extended diplomatic maneuvering by all the interested powers, culminating in the outbreak of the Russo-Ottoman War the following year. continued to express the belief that while “there was no revolt in Bulgaria . . . there had been considerable expression of discontent. The idea of the Turks was to crush out the spirit of the Bulgarian people, and thus prevent revolt” (24). This allegation is very surprising especially in light of the fact that Zakhari Stoianov’s collection which claims otherwise had been already published in English (25). Pears’ account, however, had set the tone for the subsequent press coverage in England. In the English press, the events were presented as unprovoked attacks by fanatical Muslims upon unsuspecting, peaceful, and unoffending Christian fellows. Worse, the Ottoman government was said to have encouraged these attacks and to have failed to punish the guilty parties (26). Despite such press accounts, Henry Elliot, the British Ambassador to the Ottoman Empire, wrote to his superiors in London that “all this was entirely untrue…, for it was the Christians who had been the first aggressors, treacherously massacring unsuspecting Turkish zaptiehs and burning many Mahometan villages” (27). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA He also dwelled on the fact that, as deplorable and extensive these horrors were, there were nevertheless accompanied by systematically fabricated stories which were published anonymously in the newspapers and which were accepted without question in England.28 Elliot then sent Mr. Walter Baring, a Second Secretary of the British Embassy, to investigate the matter on the spot (29). Baring’s report found the number of the actual victims was to have amounted to about a tenth of that given in the English newspapers (30). Even that number was subsequently found to have been inflated after hundreds of those he had counted among the slain returned to their villages (31). Derby noted wryly that “it seems that dead Bulgarians are every day coming to life: having escaped and hidden themselves during the massacres, and returned to their villages now that all is quiet again” (32). The actual number of those killed during the April uprising might never be determined with certainty. Baring noted that during his investigation the number of those killed had been estimated to be anywhere between 200,000 to 1,830, the former a calculation by Bulgarians, the later official Ottoman estimate (33). The number of the dead Bulgarians (Christians) had been estimated to be as high as 30,000 by the Bulgarian historians and around 10,000 to 12,000 by others. Baring thought that those who “talk about 25,000 or 30,000 lives lost draw their information almost entirely from their own fertile brains” (34). Baring estimates the number of people perished in the district of Filibe to be 12,000 (35). The number of those killed in Batak alone ranges from 1,000 to 8,000 depending on the source (36). Baring, by assigning ten people to each house, estimated the number of killed in Batak to be 5,000 (37). Ismail Bey’s statistics give the number of the population of Batak before the rising as 1552 males and 1937 females, after the massacre 788 males, 1110 females, which made the number of those dead or disappeared 766 males and 827 females. He also gave the number of people presumed dead who - 144 - have subsequently returned to their homes as of September 1876 as 135 males and 112 females (38). The Baring report did confirm that in many villages massacres and brutality took place on a scale that nobody in Istanbul had previously credited. This part of the report was consequently made the focal point of every newspaper article and every meeting held in England (39). But there was another part to the report that did not receive much attention in England. That part stated that “a conspiracy on a very large scale had been hatching for many months” (40). The Baring report also found that the insurrection was planned by Russian agents such as Vankov and Benkovski who succeeded in persuading the peasants that Russian armies would come to support them and enable them to exterminate the Ottomans (41). Simultaneously, the English Daily News and the United States began investigating the events in Bulgaria. Schuyler and MacGahan, both self-proclaimed Slavophiles and ardent anti-Ottomans, went to Bulgaria together, accompanied by an employee of the Russian embassy. They estimated that there had been 900 houses in the village and assigned ten people to each house – estimating that the original population of the village was 9,000 people (43). Modern Bulgarian historians, however, estimate the population at the time to be no more than 4,000 (44). MacGahan published several letters in Daily News in which he graphically described the scenes of the massacre and insisted that the Turks were envious of the rich and prosperous village of Batak. His letters greatly agitated the English public. Schuyler’s report, written in a similar tone, gave them credibility because it was coming from the consul general of supposedly impartial country, the USA (45). Schuyler wrote that after careful investigation he was “unable to find that the Bulgarians committed any outrages or atrocities, or any acts that deserve that name.” Moreover, Schuler claimed that “No Turkish women or children were killed in cold blood. No Mussulman women were violated. No Mussulmans were tortured. No purely Turkish village was attacked or burnt” (46). Schuyler’s conduct aggrieved the Ottoman authorities and they officially protested to the American authorities (47). The Ottoman government objected to Schuyler’s activities on the grounds that he had openly proclaimed himself against the Ottoman government and acted as correspondent of various newspapers (48). The US State Department was very unhappy with the situation, claiming they were not informed of Schuyler’s controversial actions. The government of the United - 145 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA The plan of action was: to destroy as much of the railroad as possible; to burn Edirne, Filibe, Sofia, Tatar Pazarcik, Tehtiman, Isladi and number of villages; to attack villages and kill all Muslims who resisted and take their property. Benkovski reportedly told the peasants to burn their houses as they would afterwards be rebuilt of marble and that a large Russian army was ready to cross the Balkans and enable them to exterminate the Ottomans and that about 13,000 men from Batak and the neigbouring towns were coming to their aid (42). States formally reprimanded Schuyler for “departure from diplomatic propriety and breach of official conduct” (49). Another incident that exacerbated the anti-Ottoman and anti-Cabinet campaign in England was prompted by Canon Henry Liddon, canon of St. Paul’s Cathedral in London and Professor of Holy Scripture at Oxford University, and Mr. Malcolm McColl. Liddon and McColl claimed that while aboard a riverboat they had seen a man impaled on a stake in front of an Ottoman guard’s house. They claimed other stakes were nearby, ready for use. However, nobody else on the steamer could corroborate the story (50). Their accusations were met with derision by even the most vehement adversaries of the Ottomans: “for they well knew that for very many years there had been no such thing as an execution by impalement” (51). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Gladstone, however, was not deterred. He pronounced that the question of whether Mr. Liddon and Mr. McColl were mistaken or not was irrelevant and that the ridicule with that had greeted their claim “only showed the gross ignorance of those who ought to know better.” As he insisted, “impalement is a thing familiarly practiced in Turkey and it is one of the venerated institutions of the country” (52). The sensational news of MacGahan and Schuyler agitated the public opinion in England (53). At that time Gladstone found the opportune moment to launch a political campaign against Disraeli’s government by publishing a pamphlet entitled Bulgarian Horrors and the Question of the East (54). In this pamphlet he presented a story identical to that of Pears, MacGahan and Schuyler. He claimed that Ottoman rule was brutal and barbaric and the Bulgarians had every reason to rebel. The “Turks,” however, took advantage of this modest protest to satisfy their thirst for blood. In short, Gladstone argued that the “Turks” were liars in claiming that the Bulgarian started the uprising by killing many innocent villagers, both Muslim and Christian, while presenting himself as impartial, conscientious, humanitarian, and therefore “trustworthy” (55). Gladstone spoke of the outrages “much as if they had taken place in British territory and as though we alone were responsible for the impunity of the perpetrators” (56). The British press and Gladstone presented the events solely as Muslim aggression (57). MacGahan and Schuyler had portrayed the Ottoman government as absolutely unreliable. They believed and propagated the story that the massacre was organized and ordered by the authorities, and even if it wasn’t, they claimed the government could not have done anything effective to prevent it because the country was in “a state of complete anarchy” (58). Therefore the only possible way to restore order and dispense justice was “a foreign intervention” (59). Schuyler even drew up a plan for setting a commission for the protection of the people - see to the hanging of the leader of the perpetrators, disarm the Muslim population, make the Ottoman government rebuild the villages, and compensate the people for their losses under international monitoring (60). Gladstone entirely agreed. He even took this plan a step further by righteously suggesting that not only the perpetrators, but the entire Ottoman state be punished - 146 - (61). He set aside plans for common action by European governments, proposing instead that England should send a fleet to Ottoman waters to be positioned in such a way that its force “be most promptly and efficiently applied on Turkish soil for the defense of innocent lives, and to prevent repetition of those recent scenes” (62). This so-called humanitarian mission, however, had another goal: to rid Bulgaria of all Ottoman presence by letting “the Turks now carry away their abuses in the only possible manner, namely by carrying off themselves. Their Zaptiehs and their Mudirs, their Bimbashis and their Yuzbachis, their Kaymakams and their Pashas shall clear out from the province they have desolated and profaned” (63). After the Ottomans had left, Bulgaria was to become a British protectorate, which was “the only reparation we can make… to the civilization which has been affronted and shamed…[and] to the moral sense of mankind at large” (64). This “humanitarian mission” would take precedence over international law. As Gladstone framed it: “Now there are states of affairs, in which human sympathy refuses to be confined by the rules… of international law” (65). Nothing occurring in a foreign country within my recollection ever caused in England a sensation at all to be compared with that produced by the Turkish excesses in Bulgaria in the spring of 1876; but, horrible as they were, the excitement about them, as about anything not directly affecting our own country, would soon have passed away if the leader of the Opposition had not found in them an opportunity to make political capital against Lord Beaconsfield’s Government, and, by a reckless distortion of facts, to rouse all the generous instincts of the nation not only against Turkey but against our own government, which was represented as scarcely less guilty (66). The Queen, too, objected to the employment of başıbozuks, on account of the cruelties they committed. To this, Derby replied that this was regrettable, but “if we don’t fight for the Turks we can hardly tell them how they are to fight their own battles” (67). Derby sent a telegram to Elliot notifying him that “the events in Bulgaria have destroyed entirely the sympathy felt in England for Turkey: so much so, that if Russia were to take part openly with the Servians, and declare war, it would be practically impossible for us to interfere” (68). He continued: “The change is certainly remarkable: meetings are being held daily in the provinces … the hope is expressed that we will have nothing more to do with the Turks, except to help in turning them out of Europe” (69). Gladstone’s brochure created a severe reaction in the Ottoman Empire. The Porte sincerely regretted the bloody repression, (70) and tried to implement a policy of damage control in the Press at home and abroad (71). The Sublime Porte designated Sadullah Bey, the former Minister of Commerce, to preside over a special commission called the Philippopolis Commission whose task was to investigate the events in - 147 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA The blackening campaign in the British press succeeded in agitating the public opinion to such a degree that Britain became, even more than Russia, a champion of the Bulgarian cause. Sir Henry Elliot wrote in his memoirs: the region of Philippopolis and Pazarcik (72). The commission included Muslim and non-Muslim members (Greek, Bulgarian and Armenian) (73). The work and the findings of this commission were widely publicized in the European capitals by the Ottoman ambassadors (74). The affected number of the Muslim population was estimated at about four thousand and the Christian at about seven thousand. The casualties in Batak were reported at 1,441 (75). The report was officially submitted to the British authorities (76). However, the Bulgarian leaders did everything to disprove the report and discredit the Ottoman investigation. They declared the report unreliable and sought to end Ottoman investigation. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA In any event, under European pressure, the Ottomans were rebuilding the destroyed villages and providing the victims with shelter, food, clothing and money (77). The Ottoman government sent 18,000 British Pounds to the commission in Bulgaria to be spent on alleviation efforts (78). The Ottoman position on the Bulgarian uprising can be summed up in the line of argumentation Odian Efendi gave to Lord Derby. He told Lord Derby that the acts were not justifiable by any means, but that what one called a massacre could also be seen as a terrible repression like there were in other countries. That yes, Ottoman troops shot at women and children, but they did because the women and children barricaded themselves in houses from whence their men were shooting at Ottoman troops (79). However, such reports and arguments were also found unreliable. The Bulgarian events destroyed any good will towards the Ottoman Empire (80). The Great Powers did not believe the Ottoman line of reasoning that Bulgarians had committed mass killing of Muslims too. Europe started to assume that it was impossible for Christians and Muslims to co-exist. The Ottoman Empire found itself diplomatically isolated in the crisis of 18751877. Its long-time supporter, Britain, abandoned the Ottoman Empire in the wake of the war, making it abundantly clear that it would not back the Ottoman Empire in any way if a military conflict arose. With this reassurance, Russia was given a free hand to attack its neighbor. The Ottoman Empire fought isolated and alone. It soon lost the war and with it most of its European territories and Christian subjects. Britain’s “betrayal” contributed to a feeling of total isolation among the Ottoman Muslims and a belief that everybody in Europe was against them. There was also a feeling that the reforms were demanded exclusively for the Christian population while the rights of the Muslim population were completely disregarded. The resulting war brought an influx of refugees from the lost Balkan territories and led to exceptionally cruel treatment of civilian Muslims, especially women and children. This was to be a “war of race and extermination,” according to Prince Cherkasskii who was in charge of the Temporary Russian Governance in Bulgaria, an institution that was created by the Russian state prior to the war to allegedly create a civilian Bulgarian government (81). - 148 - The goal was to implement a so-called demographic and agrarian revolution in the Ottoman lands claimed by the Bulgarians (82). These were fancy words for the planned and systematic extermination and displacement of the Muslim population and taking over their lands because contrary to popular belief, the majority of the population that lived on the Ottoman territory, which became today’s Bulgaria was Muslim, not Bulgarian. The Muslims owned most of the land too. Indeed, in the course of the war Muslims in the path of the Russian armies perished by the thousands either by the sword or from hunger and cold. In one case in January 1878 a refugee convoy of 40-50, 000 Muslims was exterminated by the Russian troops on their way to Istanbul (83). This experience of betrayal, isolation and ethnic cleansing of the Muslims during the war fostered an intensely nationalist feeling in the post-war Ottoman population and ultimately gave rise to the Young Turks and their takeover in 1908 and subsequent alignment with Germany in World War I. The Ottoman Empire is gone, but today, in a similar fashion, Turkey finds itself diplomatically isolated by the international community with regards to the Armenian claims that the Ottoman Empire committed genocide in 1915. To conclude, as in Bulgaria in 1876, the Armenian crisis provoked a remarkably narrow set of international responses, demanding intervention on behalf of and autonomy for a designated Christian Ottoman population. However, this formula that have been proven again and again in the Balkans did not work for the Armenian people. While prior Christian uprisings, with the help of the Great Powers, did succeed in creating Christian states out of Ottoman territory in the Balkans, this time the Great Powers, and most importantly Russia, did not come to the aid of the Armenians. Why did not this formula bring a success to the Armenian people one might ask? There was one major difference in the Armenian case. There have been a lot of explanations and a lot of theories put forward by scholars of different nationalities and background. I would offer couple more reasons: first the bulk of the Armenian people lived in Anatolia which was not perceived carrying the same strategic importance to Russia and the Great Powers as the Balkans did. Second, Russia was not in a position to help the Armenians militarily in 1915 as it had been in 1877. In fact, the Bolshevik Revolution and the losses in World War I brought the end of the Russian Empire altogether. Endnotes (1) Parts of this essay have been published in Kılıç, Ayten, “The International Repercussions of the 1876 April Uprising within the Ottoman Empire,” International Crimes and History no.15 (2014): 11-46. - 149 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA The Ottoman government too was determined to prevent a re-occurrence of the Bulgarian example. All of this culminated in the tragic events of 1915, the legacies of which still continue today. A century later, the Armenian issue is still at the front and center of the world political agenda even though the Ottoman Empire is long gone. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA (2) The first news started arriving in the beginning of May 1876, 7 May 1876, Elliot to Derby, No. 469, Doc. 242, British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print, - 53 Part I, Vol.II, Series B, eds. K. Bourne and D.C. Watt, University Publication of America, 1984-, 197- 197. (3) Thomas A. Meininger, The Formation of Nationalist Bulgarian Intelligentsia, 1835-1878, New York: Garland Pub., 1987, 388. (4) 6 May 1876, Dupuis to Elliot, Adrianople, Doc. 244, British Documents on Foreign Affairs, Part I, Vol.II, 197-198. (5) Ibid., 198. (6) Mahmut Celaleddin Pasha, Mirat-i Hakkikat, 3 vols., ed. İsmet Miroğlu, Istanbul: Tercuman, 1979, 125- 132. (7) Also 12 May 1876, Dupuis to Elliot, Adrianople, Doc. 283, Inclosure in Doc. 282, British Documents on Foreign Affairs, Part I, Vol.II, 216-217. (8) Celallediin Paşa, Mirat-i Hakikat, 125-132. British sources corroborate the story in general, 9 May 1876, Consul Reade to Elliot, Rustchuk, Doc. 269, Inclosure in Doc. 268, British Documents on Foreign Affairs, Part I, Vol.II, 208. Also 12 May 1876, Dupuis to Elliot, Adrianople, Doc. 283, Inclosure in Doc. 282, British Documents on Foreign Affairs, Part I, Vol.II, 216-217. (9) Celalleddin Paşa, Mirat-i Hakikat, 125-132. The insurgents reportedly mutilated the corpse of the chief ’s daughter, cutting off her vagina and wearing it as a bracelet. 128. Also 12 May 1876, Dupuis to Elliot, Adrianople, Doc. 283, Inclosure in Doc. 282, British Documents on Foreign Affairs, Part I, Vol.II, 216-217. (10) 13 May 1876, Brophy to Elliot, Bourgas, Doc. 286, British Documents on Foreign Affairs, Part I, Vol.II, 218. (11) Celalleddin Paşa testified that he personally investigated the matter and found it to be true. Celalleddin Paşa, Mirat-i Hakikat, 129. (12) 19 June 1876, Elliot to Derby, No. 644, Doc. 353, British Documents on Foreign Affairs, Part I, Vol.II, 260. (13) Celaleddin Paşa, Mirat-i Hakikat, 130-134. (14) See reports from Consul Reade to Elliot, 16 May 1876, 20 May 1876, 22 May 1876, Doc. 291, Doc. 292, Doc. 293, Doc. 294, British Documents on Foreign Affairs, Part I, Vol.II, 221-223. (15) 20 May 1876, Reade to Elliot, Doc. 294, Inclosure in Doc. 293, British Documents on Foreign Affairs, Part I, Vol.II, 223. (16) See for example the collection of memoirs published to commemorate the centennial of the April uprising April 1876, Spomeni (Memoirs), ed. Iono Mitev, Sofia, 1987, 5-7. (17) For example, 20 May 1876, Reade to Elliot, Doc. 294, Inclosure in Doc. 293, British Documents on Foreign Affairs, Part I, Vol.II, 223. (18) Sahara, 480. (19)These numbers should be reliable since they were provided by the son of the main leader Petar Goranov, Angel Goranov (Boicho) in his memoir V’stanieto i klaneto v Batak: Istoricheski ocherk, 23. (20) Sahara, 494. (21) The full text “The Assassinations at Constantinople. Moslem Atrocities in Bulgaria” is also given in Doc. 359, Inclosure in Doc. 358, British Documents on Foreign Affairs, Part I, Vol.II, 263-266. (22) Edwin Pears, Forty Years in Constantinople: The Recollection of Sir Edwin Pears, 1873-1915, 14. Also “The Assassinations at Constantinople. Moslem Atrocities in Bulgaria,” Doc. 359, Inclosure in Doc. 358, British Documents on Foreign Affairs, Part I, Vol.II, 265. (23) Edwin Pears, Turkey and Its People, 17. Also, 25 August 1876, Limley to Derby, No. 88, Doc. 442, British Documents on Foreign Affairs, Part I, Vol.II, 325. (24)Pears, Turkey and Its People, 17. (25) Zachary Stoyanoff, Pages from the Autobiography of a Bulgarian Insurgent; Sahara, 496. (26) For a detailed digest of the British press see Harris, Britain and the Bulgarian Horrors. (27) Elliot, 256. Also 6 July 1876, Elliot to Derby, No. 716, Doc. 373, British Documents on Foreign Affairs, Part I, Vol.II, 269. Also see reports from British consuls, Reade and Dupuis, 19 July 1876, Reade to Elliot, Doc 397, 22 July 1876, Baring to Elliot, Doc. 402, 27 July 1876, Baring to Elliot, Doc. 301, 20 July 1876, Dupuis to Elliot, Doc 416, 7 August 1876, Dupuis to Elliot, Doc. 433, 19 August 1876, Dupuis to Derby, Doc 441, 25 August 1876, Lumley to Derby, Doc. 442, etc. British Documents on Foreign Affairs, Part I, Vol.II, 281-325. (28) 19 June 1876, Elliot to Derby, No. 644, Doc. 353, British Documents on Foreign Affairs, Part I, Vol. II, 260. Elliot suggests that “many of the revolting details … are either purely imaginary, or at least, grossly exaggerated.” (29) Elliot, 266. (30)Baring’s report was completed on 1 September 1876 and can be found in Doc. 451, Inclosure in Doc. 450, British Documents on Foreign Affairs, Part I, Vol. II, 331-356. Newspapers such as The London Daily News articles on 22 August 1876; Popolo Romano news of 25 August 1876, No. 235. (31) Elliot, 266. (32) 8 May 1877, The diaries of Edward Henry Stanley, 15th Earl of Derby (1826-93) between 1878 and 1893: a selection, ed. John Vincent, Oxford: Leopard’s Head Press, 2003, from now on Derby Diaries, 399. (33) Baring’s report, 1 September 1876 and can be found in Doc. 451, Inclosure in Doc. 450, British Documents on Foreign Affairs, Part I, Vol. II, 337. (34) Ibid., 339 (35)Ibid. (36)Eugene Schuyler’ numbers are 15,000 total with 5,000 in Batak in Schuyler’s Preliminary Report published with Januarius MacGahan in a letter to the London Daily News of 22 August 1876. Bulgarian historians list this number even higher as 8,000 in Nikolay Haytov, Vreme za razhv’rliane na kam’ni, Izdatelstvo Christo Botev, 1994, 64. Ottoman archival sources and the historians who ground their work in the Ottoman archives estimate the number of Batak victims to be around 1,400. See below, also Justin McCarthy, Death and Exile: The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims, - 150 - - 151 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 1821-1922, Princeton: The Darwin Press, 6th ed., 2008, 60; Donald Quataert, The Ottoman Empire 1700-1922, 2nd ed. Cambridge: Cambridge University Press, 2005, 69. (37) Baring’s report, 1 September 1876 and can be found in Doc. 451, Inclosure in Doc. 450, British Documents on Foreign Affairs, Part I, Vol. II, 337. (38) Ismail Bey, Memoire sur les evenements du sandjak de Philippopoli, Constantinople: Typographie et litographie centrales, 1877, tables on pp. 41-42. (39) Elliot, 267. Ottoman archival documents also discuss such meetings and the agitation the alleged atrocities in Bulgaria produced in England. For example see 21 September 1876 Musurus to Safvet, London, BOA, HR.SYS. No 291/6, No. 6266/285 and 21 September 1876 Musurus to Safvet, London, BOA, HR.SYS. No 291/6, No. 6268/287. Also see Safvet’s reply to very tactfully treat the matter and seek for intelligent ways to rectify public opinion in England, 12 October 1876 Safvet to Musurus, BOA, HR.SYS. No 291/6, No. 45198/170. (40) Elliot, 267. (41) Baring’s report, 1 September 1876 and can be found in Doc. 451, Inclosure in Doc. 450, British Documents on Foreign Affairs, Part I, Vol.II, 331-333. Also Elliot, 267. These statements are supported by the writings of the Bulgarian revolutionaries as well, see the works of Stoianov, Botev etc. Also see the collection of articles published on the occasion of the centennial of the April uprising, Aprilskoto v’stanie i iztochnata kriza 1875-1878 ed. N. Todorov and S. Damianov, Sofia: BAN, 1977 especially by N. Todorov, “Aprilskoto v’stanie i negovoto miasto v Iztochnata kriza (1875-1878)”, 9-24 and by D. Doinov, “Starozagorskoto v’stanie i s’bitiiata na Balkanite prez 1875,” 25-44. (42)Ibid. (43) Sahara, 498.- 55 (44)Sahara, 498. In May 2007 a public conference was scheduled by Martina Baleva, a Bulgarian historian, and Ulf Brunnbauer to present their research on the Batak massacre. Bulgarian media reported that the historians were trying to deny the massacre which led to a substantial controversy. On 3 April 2011 the victims at Batak were canonized as saints by the Bulgarian Orthodox Church, an event that has not happened in over a century. (45)Report by Mr. Schuyler on the Bulgarian Atrocities, 10 August 1876, Philippopoli, Doc. 452, Inclosure in Doc. 450, British Documents on Foreign Affairs, Part I, Vol. II, 360. (46)Ibid. (47)Ibid. (48)Ibid. (49) See Documents Concerning the Activities of Eugene Schuyler, Senate, Executive Documents, No. 24 (1876-77), Serial No. 1719, reproduced in Harris, Britain and the Bulgarian Horrors, 401-404. (50) Elliot, 264. (51)Ibid. (52) Ibid., 265. (53)8 July 1876, Derby Diaries, 308. According to Derby, “The English papers are beginning to take sides: Pall Mall, Telegraph, Standard, Morning Post, and Saturday Review more or less pro-Ottoman, or rather anti-Russian; Daily News violent for the insurgents, Spectator the same, Times inclining in the same direction, but more moderately.” (54) William Ewart Gladstone, Bulgarian Horrors and the Question of the East, London, 1876. (55) Sahara, 502. (56) Elliot, 256. (57) On the British campaign, and “the awakening” of public opinion in Britain, see David Harris, Britain and the Bulgarian Horrors of 1876, University of Chicago Press: Chicago, 1939 which is very partial and relies solely on British sources, especially articles in the press. However, the book offers a good digest of the British press and political speeches. (58) MacGahan, 74. (59)Ibid. (60)Ibid. (61)Gladstone, Bulgarian Horrors, 12. (62) Ibid., 43. (63) Ibid., 61-62. (64)Gladstone, Bulgarian Horrors, 62. (65) Ibid., 47. (66) Elliot, 255. (67) 9 July 1876, Derby Diaries, 308. (68) 29 August 1876, Derby Diaries, 321. (69) 2 September 1876, Derby Diaries, 323. (70) 23 December 1876, Safvet to Musurus, BOA, HR.SYS. 291/3, No. 45592/199. (71)See the correspondence between Safvet Pasha and the representatives of the Sublime Porte, BOA, HR.SYS. 291/4, 291/5, 291/6, 291/7. (72) 16 September 1876, Safvet Pasha to the representatives of the Sublime Porte, BOA, HR.SYS. 291/5, No. 44951/140. (73)Ibid.- 56 (74) See the correspondence between Safvet Pasha and the Ottoman representatives abroad pertaining to the Philipopolis Commission in HR. SYS. 291/5 which contains 44 documents. For example, on 4 January 1877, Safvet Pasha sent a circular letter to the Ottoman representatives abroad to ask them to publicize Sadullah Bey’s report. (75) Edib Efendi, Traduction du rapport presente par S. Exc. Edib Efendi Commissaire Extraordinaire sur e’enquete ordonnee par la Sublime Porte dans le Vilayet d’Andrinople, Constantinople: Typographie et lithographie centrales, 1876, 8-9. (76)Mahmud Celaleddin Paşa, Mirat-i Hakikat, Istanbul: Tercuman, 1979, 200-204. Celaleddin Paşa who has seen and read the report cites the numbers taken from the report in his memoirs . Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA (77) 23 December 1876, Safvet Paşa to the representatives of the Sublime Porte, BOA, HR.SYS. 291/5, No. 45610/195 (78) 25 September 1876, Safvet to the representatives of the Sublime Porte, BOA, HR.SYS. 291/5, No. 45030/147 (79)Ibid. (80)See the correspondence between Safvet Pasha and the representatives of the Sublime Porte, BOA, HR.SYS. 291/4, 291/5, 291/6, 291/7 in general and the report of Karatodori of 26 September 1876 to Safvet, BOA HR.SYS. 291/4. No. 481/190 in particular. Also Safvet comments on it and proposes ways to remedy it in 12 September 1876 Safvet to Musurus, BOA, HR.SYS. 291/6, No. 45198/170. (81)Şimşir, Bilal, Balkan Savaşlarında Rumeli Türkleri: Kırımlar-Kıyımlar-Göçler (1821-1913), Ankara: Terazi Yayınları, 2014, 46-49. (82) Ibid., 57-58. (83) Ibid., 50. - 152 - GÜVENLİK ZAAFİYETİ BAKIMNDAN ADANA OLAYLARI: 1909’A DOĞRU İç güvenliğe yönelik tehditler çerçevesinde, Osmanlı Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Dairesi, ayrılıkçı Ermenilerin giriştikleri eylemleri çok yakından takip eder. 20 Temmuz 1907’de Bâb-ı Âliye asayişle ilgili bilgi verirken, Van Vilayeti Vali Muavininin kardeşi ve Gevaş ilçe kaymakam muavini Ermanak Efendi’nin “Ermeni hazelesi tarafından itlâf edildiğine” ilişkin olarak 4. Ordu Komutalığından gelen haberi aktarır (1). Burada kavram olarak kullanılan “hazele” kelimesi dikkat çekicidir. Kelimenin bürokratik dilde kullanımına bakıldığında, sıradan bir yaklaşımın olmadığını göstermektedir. Şam’da konuşlu 5. Ordu Komutanlığının, yine 1907 yılı sonbaharındaki istihbarat notu, iç güvenliğe yönelik ayrılıkçı Ermeni dış sızmalarına işaret eder. “Abdullah Bayezid kumandasındaki Ufk’ul-berr sefinesiyle 60 kadar Ermeninin Karataş ve Payas civarında hafiyyen karaya çıkacağı” duyumu alınmış ve Adana Vilayetinin talebi üzerine, sahil güvenlik görevi yürüten jandarma iki müfrezeyle takviye edilmiştir (2). Bir başka sızma eylemi de yüklü miktarda parayı dışarıdan ülkeye sokarak, ayrılıkçı Ermeni örgütünün silahlanmasına destek sağlamaktır (3). Filibe merkezli böyle bir eylemi Jars Minas’ın gerçekleştireceği duyumunu alan 2. Ordu Kumandanlığı, İstanbul’u uyarır. Ülkeye giriş gemiyle yapılacaktır (4). 1908 yılı başındaki istihbarat bilgileri, ayrılıkçı Ermenilerin ilkbaharda büyük eylemlere girişecekleri yönündedir. 4. Ordu Komutanlığının sorumluluk bölgesinde, eylemlerin odaklaşacağı tahmin edilmektedir. 4. Ordu Komutanlığı, mevcut kuvvetleriyle “inzibat ve asayişin muhafazasının güçleştiği” yolundaki kaygılarını Seraskerliğe bildirir, birliklerinin güçlendirilmesini talep eder (5). Komutanlığın, iç güvenliği tehdit altında görerek, özellikle “inzibat ve asayiş” meselesini gündeme getirmesi, olağan şartlarda dış güvenlikle ilgili olması gereken yapının ne denli tedirgin durumda oldu- 153 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ahmet TETİK ğunun işaretidir. Ayrılıkçı Ermeni eylemleri iç barışı tehdit etmekte, güvenlik güçlerinin dışa yönelik tehdit algılamasının önüne geçmektedir. 5 Temmuz 1908 tarihli “özel yazı” bu kaygıları doğrular mahiyettedir. Seraskerlik, ayrılıkçı Ermeni örgütlerinin Anadolu’ya “ufak çetelerle köylere silah naklederek, ahaliye tevzi eylemekde oldukları” hakkında gelen duyumlardan söz etmekte, 4. Ordu Komutanlığını uyarmaktadır (6). Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Dairesi de aynı şekilde 21 Temmuzda 3. Ve 4. Ordu Komutanlıklarına, yabancı desteği vaadi alan ayrılıkçı Ermenilerin, “vilayât-ı selâsede” eylem hazırlığında olduklarına dair istihbarat bilgileri geldiğini, “inzibat ve asayişin” bozulmasına meydan verilmemesi için tedbirli olunması, hiçbir ihmâlin bulunmaması hususunda dikkatli davranılmasını istemektedir (7). Keza 2. Ordu Komutanlığının sorumluluk bölgesindeki Edirne’de bile ayrılıkçı Ermenilerin “ikâ’-ı şûrişe sâî bulundukları”nın bildirildiği, Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Dairesinin 25 Temmuz 1908 tarihli yazısında kaydedilmekte, “son derece basîret ve intibah üzre harekete itina” olunması istemektedir (8). İç karışıklık çıkarmaya uğraşan ayrılıkçı eylemciler, bu nitelikteki grupların belirgin özelliklerinden olan bomba imali ve silah tedarikine yoğun mesai harcarlar. Bunların eyleme geçmelerinden önce etkisiz hale getirilmeleri için Zaptiye Nezaretiyle işbirliği yapılır (9). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA İç Güvenlik ve Asayiş 1909 yılına yaklaşıldıkça, iç güvenliği tehdit eden ayrılıkçı Ermeni faaliyetleri son hızla ivme kazanma eğilimindedir. Toplumlar arası gerginliğin artması, bu faaliyetlerin temel hedefini teşkil eder. Gerilim arttırıldıkça bireysel kimlikler ortadan kalkacak, kitleler içindeki kalabalıklar bilinçsizce hareket yeteneğine kavuşturulacak ve kolayca yönlendirilebileceklerdir. Dâhiliye Nezaretinden Harbiye Nezaretine gönderilen 10 Şubat 1909 tarihli iç güvenlik yazısında, bu yöndeki eğilimlerin uygulama sahasına geçirildiğini görmek mümkündür. “Merzifon ve Zeytun’da İslâm ve Hıristiyan ahali miyânında müsademe vuku’ bulduğu yolunda”ki haberler üzerinde, Kayseri’deki “İslâmlar ve Ermeniler arasında heyecan hâsıl olarak” asayişin bozulması ihtimâli doğduğundan, Tümen Komutanı Hüsnü Paşa’ya gerekli emrin tebliği istenir (10). Burada asayişin sağlanmasında Tümen Komutanının sorumluluğuna yapılan vurgu, dikkat çekicidir. Yurttaş olmaktan çıkarak, belli bir kimliğe aidiyet duygusunun hâkim olmasıyla birlikte “kesin inançlı kalabalık haline dönüşen kitleler” büyülenmiş bir vaziyettedirler. Bu kitleler artık yönlendiricilerin arzuları istikametinde hareket etmekten kendilerini alamazlar. Ayrılıkçı Ermeni örgütleri, hükümleri altına soktukları gruplara, “ötekileştirdikleri Müslümanları” varlıklarına kast eden düşman olarak algılatmayı başarırlar. Kitleler, bir taraflarıyla da politize olduklarından dolayı, hayatta kalmak için çarpışmaktan, vuruşmaktan başka çare kalmadığı açmazında sıkışıp kalınca, sağlıklı ve sâlim düşünmekten de uzaklaşmışlardır. Kayseri’de bunu gösteren bir eylemin yaşandığı, Tümen Komutanı Hüsnü Paşa’nın 10 Şubat 1909 tarihli yazısında anlatılır. “Kayseri’deki Hıristiyan dükkânları el’an mesdûd olduğu gibi, bu adem-i emniyyet bir saat mesafede vâki’ Talas karyesine dahi sirayet etmekle, oradakiler de dükkânlarını kapadıkları ve heyecan içinde bulundukları…” (11). - 154 - Ermenilerin, kendilerine yapılan nasihatlere aldırmadıkları, inanmadıkları da yazıda belirtilmekte, güvenliğin mevcut kuvvetle sağlanamayacağının ortaya çıktığı, nizamiye kuvvetinin bölgeye gönderilmesinden başka çarenin olmadığı, ihtiyat kuvvet sayısı arttırılmaya çalışılmasına rağmen, Yozgat Livasındaki Nizamiye Taburlarından 200 kişilik bir kuvvetin kaydırılması da Hüsnü Paşa’nın istekleri arasındadır. Bu talebi, Konya Ereğli’den bir tabur sevkiyle karşılanmaya çalışılır (12). Aynı zamanda Dörtyol’da da asayişin bozulacağına ilişkin beklentiler yoğunlaşınca, Halep Redif Tümenince silah altına alınmakta olan 2 taburdan 100 kişilik bir müfrezenin buraya kaydırılması kararlaştırılır (13). 1909 yılı Nisan ayına gelindiğinde, Çukurova Bölgesindeki Osmanlı vatandaşı Ermeniler, ayrılıkçı Ermeni örgütlerinin yoğun propagandalarının sonucu politize edilmiş bilinçsiz kesin inançlı kitleye dönüştürüldüklerinin farkına varacak durumda bile değillerdir. Kendilerini “öteki” olarak hissetmenin tuzağına düşmekten kurtulamadıkları gibi bu açmazın çıkmazlarında sürüklenmekten kendilerini alacak güç de bulamamışlardır. Sosyal hayatta süregelen “tasada ve neşede birlik” düşüncesi, yerini ayrışmaya bırakır. Nitekim çok geçmeden artan sosyal gerilim patlar. Adana’da ve çevresinde kitleler, şuursuz bir halde, kendilerini toplumlararası bir çatışmanın içinde bulurlar. Bunun yaşanmasında diğer sosyopolitik sebeplerin yanında şüphesiz ki meydana gelen olayların önlenmesinde, güvenlik kuvvetlerin çok zayıf durumda bulunmalarının doğurduğu zafiyetin etkin rolü göz ardı edilemeyecek bir etkendir. “İnzibat ve asayişin” sağlanmasında çok yetersiz kalan güvenlik kuvvetleri, bu kitlesel hareketi önlemede, ilk adımda başarısız kalırlar. Güvenlik kuvvetlerindeki zafiyet, kışkırtıcıların işine yaramış, kontrollerindeki kitleleri istedikleri biçimde yönlendirmişlerdir. Uzun zamandır buna yönelik faaliyetleri sürdüren ayrılıkçı Ermeni liderlerin, bunu çok iyi biçimde değerlendirdikleri görülür. Güvenlik Kuvveti Zaafı= Asayişsizlik Adana Jandarma Alay Kumandanı, 14 Nisan 1909 günü patlak veren toplumlararası çatışmayı, Harbiye Nezaretine bildirirken kullandığı ifadeler de bu durumu açıkça ortaya koymaktadır. “Ahali ile Hıristiyanlar arasında münâzaa ve mukatele başlamış ve hapishanedeki mücrimîn kapılara hücum ile firara tasaddî etmeleri ve edilen nasâyihimiz kabul etmedikleri cihetle iki mahbûs telef ve birisi de mecruh olmuş olduğu…”(14). Jandarma Alay Kumandanının kullandığı “münâzaa ve mukatele” kelimeleri, burada yaşanan kitle hareketini tam anlamıyla ifade eder mahiyettedir. 5. Ordu Kumandanı da olaylar hakkında ilk bilgileri şu sözlerle aktarır: “Bir Ermeninin iki İslâmı katletmesinden dolayı heyecana gelen ahali, dün akşamdan beri kıyam-ı umûmî ikâ’ etmişlerdir. Bugün İslâm – Hıristiyan beyninde sokaklarda, mahallelerde katl vukû’ bulup asâkir-i mevcûde kâfi olmadığından, ahali hükümete hücum etdi. Silah istiyorlar. Ermeniler evlerden, pencerelerden mütemâdî kurşun yağdırıyorlar. Oldukça maktuller vukû’ buldu. Depo muhasaradadır. Ahaliye silah tevzî’ edilmediği takdirde, artık bir ihtilâl hâlini alan hâl-i hazırda deponun muhafazası - 155 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Şuursuz Kalabalıklar… münhal olup ahali cebren yağma etmeleri musammemdir… Dün gece ve bugün ahaliye verilen nasâyih hiçbir te’sir etmedi” (15). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Tasvir edilen sosyal manzara, kontrolden çıkmış daha doğrusu devletin koruyucu otoritesinin hissedilmediği bir ortamda, kalabalıkların kitle hareketlerini göstermektedir. Bir kıvılcım çakılmış, süregelen sosyal gerilimin de etkisiyle hemen alev haline gelerek süratle yayılmış, önüne çıkan her engeli şuursuzca yıkan bir kitle eylemine dönüşmüştür. “Heyecana gelen ahali” tanımlaması, bu kalabalıkları çok açık şekilde göz önüne sermektedir. Nitekim bu kalabalıkların şuur altlarında ötekileştirilenlere karşı yönelen öfke ve nefretinin acımasız sonucu yaşanır. Silahlandırılan Ermenilerin saldırılarına karşı, Müslümanların silahla mukabele etmek üzere silah deposunu kuşatarak ele geçirmeye teşebbüsleri, karşılıklı güç dengesini sağlam niyetindeki kitle davranışıdır. Eşit şartlarda çatışmak, kitlenin şuur altından dışa yansıyan bir harekettir. Öteki silahlı saldırıyorsa, biz de silahlanmalıyız, tepkisi önüne geçilemez bir kitle davranışıdır. Nitekim sayıca az güvenlik güçlerinin düzeni sağlamadaki yetersizliği, ilk müdahalede bulunamayışı kitleleri daha da şuursuz eylemlerde cesaretlendirmeye sebep olur. Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Dairesi, Adana’da meydana gelen olayları, “şâyân-ı esef ve ehemmiyet” diye niteler. İlk tedbir olarak, Beyrut’taki 2 Nizamiye Bölüğünün hemen Mersin ve Adana’ya yetiştirilmesini, silah ve cephane deposunun halk tarafından yağmalanması halinde Tümen Komutanının sorumlu tutulacağını, 5. Ordu Komutanlığına bildirir (16). Olayların yaygınlaşmasına meydan vermeden “teskini lüzumu” düşüncesindeki Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Dairesi, meseleyi “inzibat ve asayişin ihlâli” olarak görür. Adana Komutanlığına verilen emirde bu açıkça bellidir. “Mahbîsînin katiyyen men’-i firarlarıyla beraber sükûn ü asayiş-i mahallînin iadesi dahi matlûb ve müstelzim bulunmuş olmağla bu bâbda tedâbir-i mümkine seri’anın ittihazıyla, netâyicinden seri’an ve mütevâliyen i’tâ-yı malûmat olunması…” (17). Meselenin bu şekilde kabul edilmesiyle beraber, “inzibat ve asayişin” tekrar sağlanmasına yönelik tedbirleri uygulamak üzere harekete geçilir. Öncelik güvenlik güçlerinin yetersiz sayısını artırmaktır. “Nizamiye birliklerinin” asayişi ve düzeni sağlayacağı konusunda yöneticiler, hemfikirdirler. Bölge genelinde nizamiye birliklerinin sayıca çok azlığı, ayrıca hassasiyetin bütün bölgeye hâkim olmasından dolayı, yakın çevreden ziyade uzak bölgelerden birlik kaydırılmasına çalışılırken, kitle eylemleri hızla yayılmaktadır. 5. Ordu Komutanlığının 15 Nisan 1909 tarihli raporunda bu manzara bütün çıplaklığıyla yer alır. “Adana’nın Hamidiye ahalisinin dahi yekdiğerini katliam ve yağmaya başladıklarını ve işin büsbütün kesb-i vehamet ederek, vukû’ât Dörtyol ve Haçin cihetlerine de sirayet etmesi muhakkak olduğundan…” (18). Münâzaa ve Mukatele… Kitlelerin şuursuz “münâzaa ve mukatelesi”, güvenlik gücü zafiyetinden hız alarak, engel tanımadan yaygınlık kazanır. Tarsus’ta “sûziş-i ihtilâl” çoğalmış bu tip eylemlerin belirgin özelliği olarak yangınlar başlamıştır. Tarsus’ta halk, cephane deposuna hücum ederek silah ve cephaneyi yağmalamıştır. Adana Tümen Komutanının - 156 - ifadesiyle “Vilayetin her tarafı ateş-i ihtilâl içindedir. Bu gece sabaha kadar şehir ve kasabalarda harîkler zuhur ederek” her taraf cehenneme dönmüştür (19). Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Dairesinin, Beyrut’tan sevklerini istediği nizamiye bölüklerinin Mersin’e gönderilmelerini, Şam’daki 5. Ordu Komutanı Osman Paşa ertelemek zorunda kalır. Adana’da yaşananlar bütün bölgeyi olumsuzluğa sürüklemektedir. Özellikle Beyrut ve Halep, güvenlik bakımından kritik durumdadırlar. Nizamiye bölüklerinin sevki halinde, burada çıkabilecek olaylara müdahale edebilecek güç zaafiyeti doğacaktır (20). 5.Ordu Komutanlığı emrinde 13 nizamiye taburu mevcuttur. Komutanlığın sorumluluk bölgesindeki Beyrut ve Kudüs’te gerginlik söz konusudur. Meselâ, Kudüs’te yerlilerle Ortodokslar arasındaki anlaşmazlık, mecburi olarak kuvvet bulundurmayı gerektirmektedir. Genel itibariyle de “Adana ve havalisine bir tabur değil bir bölük nizamiye askeri sevki kabil olamayacağı” Ordu Komutanının kanaatidir (21). Yerel yükümlüleri silah altına almak da olayların gelişimine olumlu etki yapmayacaktır (22). Adana’da büyük bir kargaşa hakimdir. Silahsız Müslüman halkın “emniyetleri” ortadan kalktığından dolayı kadınlar ve çocuklar, hükümet konağına sığınmaya çalışırlar (24). Adana Komutanı çaresizdir. Kargaşa; sokaklara, mahallelere hakim olmuştur. Toplanmaları emredilen taburlar, yerlerini savunmak hırsıyla emri yerine getirmedikleri gibi, Yarpuz ve Tarsus depoları da halk tarafından yağmalanmıştır. Asayişten söz etmek mümkün değildir. Silahlı Ermeniler, askerlere de kurşun yağdırmaktadırlar. Adana Komutanı bizzat yaşadığı olayı anlatarak, durumun vahametini göz önüğne koyar. “Bugün iltica eden bazı kadınlarla çocuklar, Fırka dairesine alınmış ise de İslâm kadınları marifetiyle üzerleri taharri olundukda, bazılarının muhtelif sistemde dolu revolverle müsellah bulunduklarına göre, Ermenilerin kadınlarına varıncaya kadar bu iğtişaşâta hazırlanmış bulundukalrı anlaşılmıştır” (25). Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Dairesi, Adana’ya kuvvet göndermenin çarelerini aramayı sürdürür. Gelibolu’daki 10.Alayın 3. Taburuyla, 2. Ordu bölgesindeki diğer bir taburun hemen Mersin’e sevkleri için ilgili komutanlıklara talimat yazar (26). 5. Ordu Komutanlığı Maraş, Zeytun, Pazarcık, Elbistan redif taburlarını silah altına alır ancak onlara giydirecek elbise yoktur (27). Bir taraftan da Adana’daki yabancı konsolosların ve kuruluşların güvenliklerinin sağlanması meselesi söz konusudur. Bu konuyla da ayrıca uğraşılmaktadır (28). İnzibat ve Asayişin Tesisi… 15 Nisan 1909 günü, Adana’da güvenlik kuvveti olarak jandarmanın durumunu, Alay Komutanının şu ifadeleri ortaya sermektedir. “Ahali arasındaki mukatele, pek - 157 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Bu tür kitleler, söylentilerden hemen etkilenerek anında en sert tepkiyi göstermek özelliği taşırlar. Osmaniye’de Ermenilerin kiliselerine silah ve cephane doldurduklarını “haber alan ahali” depoya hücum ederek Martini tüfekleriyle cephaneyi yağmalarlar. Ardından kiliseyi aramaya kalkışınca, içeriden açılan ateşle, bütün gün süren çatışma başlar. Sonunda kilise, içindeki mühimmatın patlamasıyla ateş alır ve içindekilerle birlikte yanar (23). şiddetli bir sûretde devam etmektedir. Hükümetdeki onbeş yirmi neferden ibaret olan jandarmalarla ancak hapishaneleri muhafazaya gayret olunmakda bulunulduğu…” (29). 16 Nisan’da olaylarda bir yavaşlama görülürse (30) de ertesi günü Ermenilerin Cebel-i Bereket Sancağına saldırdıkları haber alınır. Lazkiye’den 1 nizamiye bölüğünün, Kilis redif taburunun İskenderun’a hareketini 5. Ordu Komutanı emreder (31). 5. Ordunun emrinde sadece 14 nizamiye taburu vardır ve bunları bulundukları yerlerden kaldırdığında güvenlik problemi doğacağından, Adana’ya kuvvet kaydırması imkânsız hale gelmektedir (32). Olaylarda meydana gelen kayıplara ilişkin bilgiler, 17 Nisan’da Harbiye Nezaretine bildirilmeye başlanır. Sis’te 16 Nisan akşamına dek Müslümanlardan 20 ölü ve 6 yaralı; Ermenilerden 7 ölü 10 yaralı tespit edilmiştir (33). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 18 Nisan’da Tekirdağ ve Gelibolu limanlarından. 2. Ordunun 3 taburunun Mersin’e hareket edeceği bildirilir (34) ancak taburlar iki gün sonra yola çıkabilirler. Halep Valisinin 19 Nisan tarihli telgrafında, İskenderun’a sirayet eden olayların, köylerin yakılmasıyla halkta korku, heyecan meydana getirdiği anlaşılır. Ertesi gün, Zeytun, Antakya, Maraş, İskenderun taraflarında sürme eğilimi göstermektedir. Aynı gün Adana’ya asker sevki konusunda 3. Ordu Komutanı Mahmud Şevket Paşa, devreye girer. İzmir’de eşkıya takibiyle görevli 2 nizamiye taburunun, ilk vasıtayla Adana’ya sevklerini Harbiye Nezaretine yazar (35). Adana’ya sevk edilecek güvenlik kuvveti miktarının 24 tabur olduğu 21 Nisan’da belli olur. Adana’da bu kuvvete kumanda etmek üzere Miralay Mehmed Ali tayin edilir (36). İngiltere, Almanya ve Fransa harp gemileri Mersin limanına gelirler (37). 140 mevcutlu 18 toplu bir İngiliz zırhlısı da İskenderun limanına demirler (38). İki gün sonra da Haçin’de mukatele başlar. Feke’den gönderilen kuvvet, burada asayişi sağlar (39). Sonraki birkaç gün içinde her tarafta güvenlik kuvvetleri duruma hâkim olurlar. Harbiye Nezareti tarafından, Mayıs ayı başında Adana’da meydana gelenleri incelemek ve soruşturmak, olaylara karışanları sorgulamak üzere iki divan-ı harb heyeti gönderilmesi kararlaştırılır. Güvenlik kuvvetleri, evlerde aramalar yaparak silah, cephane toplarlar (40). Adana merkezde geçici olarak askerî polis gücü teşkil edilerek, asayişin tamamen sağlanması amaçlanır (41). Bir talimatname yayınlanır. Buna göre askerî polis, asayişi ihlâl edecek her türlü gösteriye, kanunlara aykırı harekete karşı tedbir almakla yetkilidir (42). 18 Mayıs 1909 itibariyle Adana, Maraş, Elbistan, Zeytun, İskenderun, Antakya ve çevresinde “asayişin berkemâl” olduğunu Miralay Mehmed Ali, telgrafla Harbiye Nezaretine bildirir (43). 22 Mayısta olaylara karıştıkları iddiasıyla 130 Müslüman, 95 gayrimüslim tutuklanmışlardır (44). İç Güvenlik ve Kuvvet… Farklı sosyal toplulukların “fikir ve his birliğiyle” birarada yaşayarak kurdukları düzenin bozulmasında dış etkenlerin rolü ne denli etkiliyse, bunu bertaraf edecek güç - 158 - de birarada yaşamanın huzurunu ve güvenini temin eden güvenlik kuvvetinin sağlamlığıdır. Bunun zayıfladığı yer ve zamanlarda ise ortaya çıkan sonradan pişmanlık duyulan şuursuz kitle eylemleridir. Dipnotlar Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA (1) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.42, D.74, F.5-1 (2) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.42, D.75, F.5-11 (3) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.8, D.3, F.5-2 (4) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.8, D.3, F.12-1 (5) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.8, D.3, F.5-7 (6) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.8, D.3, F.11 (7) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.8, D.3, F.12-1 (8) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.8, D.3, F.12-2 (9) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.8, D.3, F.14 (10) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.43, D.79, F.2-3 (11) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.43, D.79, F.2-5 (12) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.43, D.79, F.2-12 (13) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.43, D.80, F.1 (14) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.43, D.80, F.1-8 (15) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.43, D.80, F.1-9, 10 (16) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.43, D.80, F.1-6 (17) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.43, D.80, F.1-4, 5 (18) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.43, D.80, F.1-27, 28 (19) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.43, D.80, F.1-34 (20) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.43, D.80, F.1-36 (21) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.43, D.80, F.1-32 (22) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.43, D.80, F.1-1,2 (23) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.43, D.80, F.1-37 (24) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.43, D.80, F.1-27, 28 (25) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.43, D.80, F.1, 11 (26) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.43, D.80, F.1, 14, 15 (27) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.43, D.80, F.1-16 (28) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.43, D.80, F.1-17 (29) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.43, D.80, F.1-18 (30) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.43, D.80, F.1-61 (31) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.3, D.6, F.2-2 (32) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.3, D.6, F.3 (33) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.3, D.6, F.2-1 (34) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.3, D.4, F.1-9 (35) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.43, D.80, F.1-186 (36) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.268, D.202, F.2-2 (37) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.268, D.205, F.3-1 (38) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.268, D.205, F.3-2 (39) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.3, D.5, F.2-23, 24 (40) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.3, D.5, F.1-16 (41) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.3, D.7, F.3-4 (42) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.3, D.7, F.3-3 (43) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.8, D.4, F.7-3 (44) ATASE Arşivi, ODİ Kol., Kls.3, D.7, F.1-36 - 159 - - 160 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 3. BÖLÜM ERMENİ KOMİTACILARININ MEZALİMİ - 161 - - 162 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA ERMENİ KOMİTELERİNİN MEZALİMİ Ermeni Komitelerinin Türkiye’de yaptıkları mezalim, uzun ve Avrupa’da ya da A.B.D’ de az bilinen bir hikaye. Genelde Batı’da ancak ve ancak Ermenilerin maruz kaldığı acılar biliniyor. Türklerin ve geniş anlamda Müslümanların çektikleri mezalimler örtbas ediliyor. Nadiren dile getiriliyor. Yine de geçenlerde Justin Mc Carthy ya da Stanford Shaw gibi bazı tarihçilerin kitapları bu sessizliği kırmaya başladı. Ama yapacak daha çok şey var. İlk önce bu komiteler ve tabii bu komiteciler kim? Bizce ilk önemli komite, 1878’de kurulan “Sev Khaç” yani Kara Haç (1) terör örgütüdür. Bu ismin açıklanması şu: Bir mahkemede olduğu gibi bir karar yazılıyordu ve kara bir haç infaz edilecek şahsın namının üstünde basılıyordu. Sözüm ona söz konusu şahıs “temizlenmeye” layık bir haindi. Çoğu zaman Ermeni’ydi. Enteresan bir durumla karşı karşıyayız: İlk önce Ermeni Komitelerinin mezalimi başka Ermenilere uygulandı. Osmanlı Hükümeti’ni tutan ya da şantaja prim vermek istemeyen Ermeniler komiteciler tarafından öldürülüyordu. “Sev Khaç” o tür örgütlerin arasında ön plana çıkıyordu. Kurucusu kimdi? Şüphesiz, çünkü şimdi Ermeniler onu kabul ediyorlar, Hayrig (Babacık) Krımyan’ın ta kendisiydi. Nitekim Ermenice Vikipedia o gerçeği kabul ediyor. “Sev Khaç” Van bölgesinde aktif oldu. Ondan sonra da “Bahşdıban Hayreniats” (Vatan Muhafızları) adını taşıyan ve ona benzeyen başka bir örgüt Erzurum’da kuruldu ve yeniden kurucu olarak Hayrig Krımyan’nın ismini buluyoruz. Krımyan 1878’de Berlin Kongresin’den dönerek İstanbul’da “Kağıt Kaşık ya da Demir Kaşık” (2) diye bir konuşma yapmıştı. Söz konusu konuşmada, Krımyan çok net bir şekilde soydaşlarını silahlı mücadeleye çağırıyordu. Nitekim de aynı yılda - 163 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Jean-Louis MATTEI “Sev Khaç” terör örgütü kuruluyordu. Osmanlı Arşivlerinde (3) de Rusya’da Ermeni Katolikosu makamına terfi eden Krımyan’ın Londra’dan gelen silahlar Türkiye’de kalan Ermeni Komitelerine aktarmaya çalışıyordu. Bazen başarıyordu bazen de Rus sınır muhafızları söz konusu silahları ele geçiriyordu. Bizi hayretlere düşüren olgu şu: Bütün bunlar, bir din adamı tarafından yapılıyordu ! Bizce o isme layık olan bir din adamı gizli terör örgütü kurmaz, silah kaçakçılığı yapmaz, vatandaşlarını silahlı mücadeleye çağırmaz. Kucaklayıcı, arabulucudur. ARMENAGAN PARTİSİ Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Şimdi Mıgırdiç Portukalyan’dan bahsetmemiz şart. Çünkü Portukalyan da Sev Khaç’ın kurucularından. Krımyan’a yardımcı olmak için elinden geleni yaptı, ve sonraki yıllarda kendisi de Parti Şefi oldu. 1885’te şahsına ve gizli eylemlerine artık tahammül edemeyen Osmanlı Hükümeti’nin baskısı üzerine Portukalyan Marsilya’ya (Fransa) gitmek zorunda. Orda hemen Portukalyan “Armenia” adlı ve Ermenice çıkan gazeteyi kurdu. Bu da tuhaf bir olay. Biraz düşünelim. Bir sürgün, hemen (aynı yıl) sığıntı olduğu bir ülkede neredeyse 40 yıl boyunca yabancı bir dilde bir gazete çıkaracaktı! Dayanaklardan yoksul bir insan böyle bir şey yapamaz. Şunu hatırlatalım: Portukalyan’nın babası bankerdi. Portukalyan İstanbul’da Ermeni davasını savunan bazı yabancılarla temasa geçmişti. Marsilya’da çoğunlukta Osmanlı tebaasından oluşan küçük ama zengin bir Ermeni cemaati de vardı. Başka bir deyişle: “Le XIX ème siècle “ adlı Fransız gazetesi , 8 Kasım 1886 tarihli sayısında (4) Portukalyan’a eski dost muamelesi yapıyor ve övgüyle bahsediyor. Portukalyan sadece bir buçuk yıldır Fransa’da bulunuyor. Yetkililer, milletvekilliler onu terörist değil demokrat bir insan gibi algılıyorlar. Aslında Marsilya ve Londra Komiteleri (Londra Komitesinin şefi Garabet Agopyan’dır) , içine girmesi çok zor olan gizli bir örgüt gibi faaliyet gösteriyorlar. Aslında o tarihte Marsilya Komitesi ve Londra Komitesi çok aktifler ve sonraki dönemde Türkiye’ye silah, mühimmat ve savaşçı gönderecekler. “Armenagan” Partisi söz konusu. Adını “Armenia” gazetesinden aldı. Ama Armenagan tabiri “Armenia” gazetesinde hiçbir zaman kullanılmıyor. Özetlemek gerekirse Portukalyan ile Agopyan eşgüdümlü bir şekilde Osmanlı İmparatorluğa zarar vermek amacıyla Katolikos Krımyan ile hareket ediyorlar. 1896’da Van olaylarında dehşet saçan Armenaganlara büyük bir darbe indiriliyor. O tarihten itibaren Portukalyan daha ılımlı oluyor ve 1908’de hemen Meşrutiyeti destekliyor. Yine de 1914’te Birinci Cihan Harbi’nden önce gizli bir şekilde olsa bile Armenagan Partisi yeniden silahlı mücadeleye geçiyor. Şunu da unutmayalım liberal İngiliz milletvekili James Bryce aslında kendisi Armenagan Partisi’ne mensuptu (5) (hem savcı hem de yargıç!) ve 1916’da Bryce Arnold Toynbee ile “Mavi Kitap” adlı propaganda kitabını yazacaktı. - 164 - Silahlı mücadelede o tarihte yani 1914’te yeni adı ile Ramgavar Partisi diye adlandırılan eski Armenagan Partisi, eski rakibi olan Hınçak Partisi ile ittifak kuruyor(6). HINÇAK PARTİSİ Cenevre’de kurulan Hınçak (Çan) Partisi’nin şefi Avetis Nazarbekyan. Aslında Doğulu bir Ermeni olan Nazarbekyan’ın Türkiye ile alakası yok. Partisi sözüm ona Marksist. Nazarbekyan ilk önce “Armenia” gazetesinin sütunlarında yazıyordu. En sonunda Nazarbekyan, dini savunduğu için Portukalyan’a karşı oldukça şiddetli tenkitlerde bulunacaktı. Ateist ve Marksist olduğu için Fransız ya da İngiliz yetkilileri Armenagan Partisi’ne nazaran Hınçaklara daha şüpheli davranıyorlar. Ama bu işin ilginç tarafı şu: Patrik İzmirliyan gibi çok sayıda Ermeni din adamı Hınçak Partisi’ne katılacak. 1890’da Merzifon civarında silah kullandırtan ve çok sayıda jandarmayı öldürten Tomayan hem rahip hem de Hınçak’tır. Hınçakların eylemleri çok şiddetli. TAŞNAKTSUTYUN PARTİSİ İlk önce hedefleri , Osmanlı Hükümeti’ni destekleyen Ermeni soydaşlarıdır. Sözüm ona sosyalist bir parti olan Taşnaktsutyun aslında ırkçı bir partidir. Taşnaktsutyun, sadece Müslümanlara değil Musevilere de saldıracak. 1902’de İzmir’de hayırsever Balyozyan öldürüldü 1904’de Van’da Peder Arsen hunharca katledildi. Biraz önce ima ettiğimiz gibi Ermeni’den Ermeni’ye terör söz konusu. Taşnaktsutyun terör konusunda Hınçak Komitesi ile rekabete girecek ve Ermeni sivil halkını terörize ederek yavaş yavaş partizan edinecek. Kristapor Mikaelyan hakkında şu anlatılıyor: “Kara Haç” örgütünü herhalde örnek alarak Mikaelyan infaz edilecek kişilerin namının üstüne bir kara haç basıyormuş.Titizlikle Abdülhamit’e karşı suikastı hazırlayan Mikaelyan’ın ta kendisidir.Rus pasaportuyla İstanbul’a gizlice geliyor ve Selamlık merasimini gözetliyor. Ama daha sonra Bulgaristan’da bir denemede bomba atmaya çalışan Mikaelyan patlamasından ölüyor. 1905’te yine de suikast onun planına göre gerçekleştiriyor. Korkunç bir katliam oluyor. Sultan sağ salim eylemden çıkıyor ama 40 masum insan hayatını kaybediyor. Şimdi şu soruyu soruyorum: Kristapor Mikaelyan gibi bir caninin partisi destekleniyor mu? Nasıl olur ki bazı yabancı devletler hâlâ bu partinin ırkçı ve terörist doğasını görmüyorlar? Şimdi, bu partilerin sivil halka gerçekleştiği mezalimlere geçelim. Toplu katliamlar,tecavüzler, insan yakmalar Tehcir’den sonraki dönemde başlamadı. O konuda Türkiye’nin çeşitli yerlerinde Rus Konsolosu olan General Mayevskiy’nin tanıklığı elimizde.Raporunun adı şu: “Voyennoye Statistikçestoye Opisanye Vanskogo i Bitliskogo Vilayetov” yani: “Van ve Bitlis Vilayetlerinin Askeri - 165 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Bütün Ermeni partilerini aynı çatının altına toplamak hedefini güden Taşnaktsutyun yani Federasyon Partisi’nin de başlangıcında Türkiye ile alakası yok. Kurucuları Kristapor Mikaelyan, Rostom ve Zavaryan. Taşnaktsutyun örnek olarak Rus nihilist terör örgütü “Narodnaya Volya” yı alıyor. Betimlemesi”. 1904’te Sen Petersburg’da çıkan bu rapor aslında çok daha eski bir döneme ait. Mayevskiy Ermeni komitecilerini engellemeye yönelik operasyonlara şahsen Rus tarafında nasıl katıldığını anlatıyor. Eylül 1890’da gerçekleştirilen ve Taşnakların ilk silahlı eylemi sayılan Kukunyan seferi, gerçek bir fiyasko. Ruslar en sonunda Rusya topraklarında Kukunyan’ı yakalıyor. Ermeni asıllı Fransız tarihçi Anahid Ter Minassian için bile, birçok Kürt çobanının katliyle sonuçlanan Kukunyan seferi büyük bir hataydı ve Taşnaktsutyun Merkezi Komitesinin izni olmadan gerçekleştirilmişti. Bizse şunu ilave edeceğiz: Kukunyan seferinin bayrağında “Vrej”(İntikam) kelimesi yazılmış bulunuyordu. Bildiğimiz kadarıyla “İntikam” sözcüğü Adalet fikrini bertaraf ediyor ve her halde devrimci ya da sosyalist bir slogan değil. O konuda Mayevskiy şunu yazıyor (7): “Devrimci çeteler kimlerden teşkil ediliyordu? Vatanlarının çıkarlarını, aile ocaklarını ve dini inançlarını savunan insanlar mıydı? Hiç de değil. Çoğunlukta yarı eğitilmiş ve önemli tahrikçilerin ateşli konuşmalarıyla propagandasına inanan şehirli gençler söz konusuydu. Onlar şu basit gerçeği anlamıyorlardı: Eylemleri, Türkiye Ermenilerinin durumunu iyileştirmekten çok tam tersine onu sadece daha kötü kılmak cinsten idi.” Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Fakat şu soruyu sormamız lazım: Taşnak şeflerinin hedefi gerçekten Türkiye Ermenilerinin durumunu iyileştirmek miydi acaba? Hayır, bazı devrimcilerde şöyle bir fikir var: “Eğer halkın eziyeti daha hafif oluyorsa, hiçbir zaman isyan etmeyecek. O zaman eziyetini artırmamız şart!” “Dost” böyle bir muameleyi görünce, “düşmanın” akıbeti ne olacak? 1896’da Van’da Armenagan, Taşnak ve Hınçak komitelerinin Müslüman halkına yönelik kötü muamelelerine tanık olan Mayevskiy şunu da yazdı: “Şunu hatırlatmak lazım: Eğer bir Müslüman kendini öldürülen dindaşının diyetini ödemek zorunda hissediyorsa, başkaldıran Hıristiyanların gerçekleştirdikleri kanlı cinayetler konusunda Kürtlerin ve genelde Müslümanların intikamı ne olacak? Onların topraklarından çıkarmaları bir tarafa Ermeniler, bu kurbanların cesetlerine en aşağılayıcı şekilleri vererek onlarla alay ettiler.” Böyle manzaralara çok sayıda tanıklık var, ve bunlara benzer olaylar en az otuz yıl boyunca devam edecek. Katliamlarla Türkleri suçlayan Ermeniler, Ermeni Komitelerinin yaptıklarını hiç hatırlamaz. Ama Osmanlı Arşivleri konuşuyor. Mesela: “Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri 1914-1919” Orijinal dokümanlarla 2 cilt. Documents on Massacre Perpetrated by Armenians” Aynı şekilde, bu sefer Fransızca olarak: “Aspirations et Agissements Révolutionnaires des Comités Arméniens avant et après la Proclamation de la Constitution Ottomane”. Hazırlayan Prof.Dr.Yusuf Sarınay, Ankara, 2001. Aynı şekilde de: Ermeni İsyanları, orijinal dokümanlarla 4 Cilt. Ve de daha önemlisi: Genel Kurmaydan çıkan en az 6 Cilt. Bu liste sınırlı değil, daha çok belgeler var. - 166 - Bizse şu ilginç alıntıyı yapmak niyetindeyiz: “ Heretil’de Teğmen İsa’nın arkadaşı Ömer, Ali, Mehmet kurşunla şehit edilmişlerdir.Şezuhane’de Cündi Ağa’nın hizmetçisi Asmo, çocuğu ile tandıra atılarak yakılmışlardır. Yamanyurt’ta Miha’nın eşi Fato üç çocuğu ile boğazlanmıştır. Belecek’te Abdi’nin eşi Abese, kolları kesilerek ve üç yerinden yaralanarak öldürülmüştür. Belecek’te Maho’nun kızı Hanım Hatun Antranik namındaki çete reisi tarafından ezvak-ı hususiyeye (kişisel zevklerine) alet edildikten sonra götürülmüştür. Gerçek incelemelere dayandırılan liste aslına uygundur. 2 Mart sene 1331/15 Mart 1915 Mahmudi (Özalp) Kaymakamı Kemal” (Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, I.Cilt, s. 64, orijinal belge s.349). Şimdi “General” Antranik’ten dokümanda bahsediliyor. Ermeni Komitelerinin Mezalimi konusunda o şahıstan bahsetmemek mümkün değil. Bildirimiz bu çete reisi ile bitecek. Asıl ismi Antranik Ozanyan olan bu şahıs 1866’da doğdu ve 1927’de öldü. 2003’te çıkan “Antranik Paşa” başlıklı kitap, adaşı Antranik Çelebyan tarafından yazıldı ve o çete başı hakkında en kapsamlı kitap. Bu kitapta aslında kompleksli ve psikopat bir kişilikle karşı karşıyayız. Şiddet tüm hayatına hükmediyor. İstanbul’da bir Türk jandarmasını katlettikten sonra Antranik Rusya’da bir Rus polisini dövecekti. Zamanı gelince, Antranik’in Ermeni Komitelerine katılması kaçınılmazdı. Antranik, Türklerin ve daha geniş bir anlamda bütün Müslümanların düşmanıydı. Kürt Bşare Halil’den intikamını aldıktan sonra Antranik Cenevre Troşak Bürosuna hançerini hediye edecekti. Söz konusu hançerle canlı canlı Bşare Halil’in başını kesmişti. Bu “kahramanlıktan” sonra Antranik atıyla kendi fotoğrafını çektirmişti zaten. Bşare Halil bir canavardı belki ama Antranik’e hangi ad konulmalı ? 1908’de Antranik Taşnaktsutyun’dan çıkıyor çünkü Türklerle işbirliğiyle eski arkadaşlarını itham ediyor. Zavaryan Antranik’i ikna etmeye çalışıyor. Boşuna. Taşnak Rupen Zartaryan ise gizlice Antranik’i kolluyor. 1912’de Antranik Bulgar ordusuna katılıyor ve istediği kadar Türk’ü öldürebilir. Yaşamöyküsünü yapan adaşı Antranik Çelebyan’a göre o dönemde nedense Troçki ona hayran oluyor. 1900’den itibaren Antranik ünlü bir komiteciydi ve daha önce bahsettiğimiz General Mayevskiy Antranik’in şiddetli eylemlerinden bahsediyor. 1914 senesinin sonunda Antranik Ermeni Gönüllülerinin başına geçiyor. Tabii ki hak ettiği mevki buydu. Rus ordusuna destek veren Ermeni Gönüllüleri en şiddetli ve kanlı eylemleri gerçekleştiriyor. O devirde binlerce masum Müslüman katlediliyor. Köyler yakılıyor. Ermeni Gönüllüleri kuyulara Müslüman köylülerini atıyor. Ya da köy camiine köylüleri toplayarak ateşe veriyorlar. Türk ve Kürt kadınlarının maruz kaldıkları tecavüzlerden bahsetmeyelim. Biraz önce verdiğimiz doküman Antranik’in emrettiği sadece mezalimlerden biridir. Antranik Rus müttefiklerini bile bıktırıyor. Mesela Yarbay Twerdo Khlebof Şubat 1918’de Erzurum’da Antranik’in hakkında şunu yazıyor: “Ermeni Subaylarıyla yaptığımız toplantıda Erzurum’da yapılan mezalime son verilmesini istedik” (8). Ayrıca Khlebof Antranik’i Rusça bilmemesiyle itham ediyor ve - 167 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA GENERAL ANTRANİK Ermeniliğin tek düşüncesi olduğunu düşünüyor. Zaten Antranik için Tiflis Taşnakları haindi. Onun içindir ki Antranik Mayıs 1918’de ilan edilen Taşnak Cumhuriyeti’ne katılmayacaktı .Sonraki senelerde Antranik A.B.D’ye sığındı. Amerika’da Antranik bir cani değil bir cins “Robin Hood” gibi tasvir ediliyor. Bu da Ermeni Propagandası’nın sonucu. Aynı propaganda Ermenistan’da Antranik’in rehabilitasyonunu başaracaktı. Nitekim Türkiye’de Talat Paşa heykeli yok fakat Erivan’da “ Zoravar”(General) Antranik heykeli var. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA SONUÇ Ermeni Komitelerinin yaptıkları mezalim ancak ve ancak birçok ciltte anlatılabiliyor. Anlatılıyor da. Ezilen, masum, silahsız bir Ermeni halkını gösteren Ermeni Propagandası bir mitostan başka bir şey değil. Tabii ki çok sayıda masum Ermeni vardı. Zaten onlar komitelerin ilk kurbanı oldular. Ama Ermeni isyanları iki halkın arasına nifak sokmuştu. Ermeni Kilisesi de kısmen Komitelere katıldı. Her halde söz konusu Ermeni Gregoryen Kilisesi kendi mevcudiyeti için korkuyordu ki ateist komitelere katılsın. Gördüğümüz gibi bazı Ermeni din adamları bazen gizlice bazen açık açık silahlı mücadeleyi destekleyip ona önderlik yaptılar. Osmanlı İmparatorluğu üzerine Büyük Devletlerin baskısı artınca Ermeni Komitelerinin gücü de arttı. Unutmayalım ki bu komiteciler Avrupa’da kahraman ününe sahipti. Bugünümüzde de Antranik zihniyeti hala yaşıyor. Bazı terörist gruplar Antranik adını taşıyor ve halen Beyrut’taki Taşnaktsutyun bayraklarında “Vrej” (İntikam) kelimesi okunuyor. Bizce bu Ermeniler haksız. İntikam hem bir birey hem de bir halk için bir yaşam felsefesi olmamalı. Dipnotlar (1) Bilal Şimşir, Ermeni Meselesi,Bilgi Yayınları, s.278, Jean-Louis Mattei, Ermeni Araştırmaları Dergisi, N.42, “Mıgırdiç Portukalyan ve “Armenia” Gazetesi: Terörizmden Şüpheli bir Ilımlılığa”, ve “Review of Armenian Studies”N. 24, s. 6592. (2) Bu konuşmanın İngilizce tercümesi, “The Armenite, İron Laddle by Khrimyan Hayrig” adlı İnternet Sitesinde bulunuyor. (3) Osmanlı Arşivlerinde Ermeni-Rus İlişkileri, Cilt I, s.129, hazırlayan: Prof,Dr. Yusuf Sarınay. (4) Gazete; BNF, Fransa Milli Kütüphanesinin “gallica” adlı sitesinde bulunuyor. (5) Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri, Cilt II, s.198 ve 539,540, hazırlayan: Prof. Dr.Yusuf Sarınay. (6) “Aspirations et Agissements Révolutionnaires des Comités Arméniens”,s.118-119, hazırlayan: Prof.Dr. Yusuf Sarınay. (7) Jean-Louis Mattei, “Belgelerle Büyük Ermenistan Peşinde Ermeni Komiteleri”, s.163. (8) Opere citato, s.314. - 168 - ERMENİ TERÖR ÖRGÜTLERİ TARAFINDAN KATLEDİLEN ŞEHİT TÜRK DİPLOMATLARI Bu sunumdaki amacım 1973 ile1984 yılları arasında ermeni terörüne kurban verdiğimiz, çoğu can-ciğer dostumuz olan aziz Şehitlerimizi bir kere daha yadetmek ve onların hatıraları önünde tazimle eğilmekten ibarettir. Bu “seri cinayetler”in hepsi belgelerle saptanmış, apaçık ortaya çıkmış, kanıtlanmış olaylardır. Dolayısıyla bunları, Konferansımızın teması olan “sanallık ve gerçeklik” ayırımının “gerçek” bölümüne, hiçbir tereddüte ve tartışmaya konu olamayacak şekilde kaydedelim. Bu cinayetlere ait, başta Dışişleri Bakanlığımızda bulunanlar olmak üzere, sayısız arşiv belgesi mevcuttur. Ancak bunların layıkı gibi değerlendirilmesi için bir araya getirilmeleri, tasnife tabi tutulmaları ve yayınlanmaları gerekiyordu. Bu değerli mesaiyi üstlenmek görevi, diğer pek çok konuda olduğu gibi, adeta doğal olarak sevgili ve muhterem dostumuz, emekli Büyükelçi, tarihçi, araştırmacı Bilal Şimşir beyefendiye düşmekteydi. “Şehit Diplomatlarımız” adlı, 2 ciltlik kitap böylece ortaya çıkmıştır. Kendisine bir kere daha teşekkürü zevkli bir görev biliriz. Bu konuya eğilen diğer arkadaşlarım gibi benim başlıca referans belgem de bu kitap olmuştur. Söyleyeceklerimin küçük bir bölümü ise kişisel anı, bilgi ve değerlendirmelerden oluşmaktadır. Bilginize sunacağım hazin hadiselerden bazılarının diğerlerine nazaran biraz daha uzun anlatılmış olmasının tek nedeni budur. Anlatmaya başlıyorum: 1) LOS ANGELES 1972 yılı sonlarında, Mıgırdıç Yanıkyan, Ermeni olduğu anlaşılmasın diye, İran asıllı ve adının Yanıki olduğunu belirterek Los Angelen Başkonsolosluğumuza başvur- 169 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Necati UTKAN du. Elinde Osmanlı sarayından kaçırılmış tarihi bir tablo ile imzalı bir hatıra banknot olduğunu, bunları Türk Hükumetine bağışlamak istediğini söyledi ve bunların birer fotografını verdi. Bu haliyle hiçbir kuşku uyandırmıyordu. Başkonsolos Mehmet Baydar, Dışişleri Bakanlığının da onayını alarak bu talebi kabul ettiğini Yanıki’ye bildirdi. Randevu tespit edildi. Dosyanın üzerinde şu not okunuyor: “27 Ocak 1973, Cumartesi, saat 12.00, Santa Barbara semti, Biltmore oteli”. Başkonsolos Mehmet Baydar ve genç yardımcısı Bahadır Demir, hem hafta sonu olan, hem Kurban Bayramına rastlayan o gün Yanıki (Yanıkyan) ile buluşmaya gittiler. Suikastçi bu lüks otele ait motel tipi bir daire kiralamıştı. Hazırladığı iki tabanca ile kurbanlarını bekliyordu. O iki güzel insanı gözünü kırpmadan öldürdü. Polisi çağırdı, büyük bir soğukkanlılıkla teslim oldu. Yanıkyan Temmuz 1973’de müebbet hapse mahkum edildi. Eski bir Rus komitacı olan Yanıkyan o sırada 78 yaşında idi. Cinayetten bir gün önce gazetelere bir yazı göndermişti. Orada şöyle diyordu “Her taraftaki Ermeniler bu yeni tipteki savaş taktiğini izlemelidir. Şimdi ben, ilk adımı atmak üzere yazımı noktalıyorum. Belki benim bu eylemim birçok kimsenin uyuyan vicdanını uyandırmakta etkili olur.” Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Rahmetli Mehmet Baydar, 1966 yılında, Dışişleri Bakanlığında, İktisat Dairesinde göreve başladığımda ilk Genel Müdürüm idi. Rahmetli Bahadır Demir Mülkiye’de sınıf, Bebek’te yüzme arkadaşım idi. 2) VİYANA 22 Ekim 1975, Çarşamba günü, saat 12’ye doğru üç silahlı kişi, iki tabanca ve iki makineli tüfekle Büyükelçiliğe giriyor, makam odasına çıkıyor ve Büyükelçi Daniş Tunalıgil’i çalışma masası başında şehit ediyor. Katiller, Büyükelçinin odasına varana kadar bir çok görevliyi esir almışlar: kapıcı, Çalışma Ataşeliğinden bir memur, mahalli katibe, Avusturyalı sekreter. Odaya ilk giren katilin elinde susturucu takılmış tabanca vardı. Üç el ateş ederek Büyükelçiyi şehit etti. Cinayeti, adını ilk defa duyuran, “ Ermenistanın Kurtuluşu için Gizli Ermeni Ordusu” adlı bir örgüt üstlendi. Bu meşum çetenin adını, ne yazık ki, daha çok duyacaktık: ASALA (Armée Secréte Arménienne pour la Libération de l’Arménie / Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia). “Ermeni Soykırımı Adalet Komandoları” adını takınan bir başka çete de cinayete ortak oldu. Viyana’daki bu, faillerinin izine bile rastlanmayan ilk cinayeti maalesef başkaları da izleyecek. Cesaretlenen ASALA ise iki gün geçmeden, bu defa Paris’te kan dökecek. 3) PARİS 24 Ekim 1975, Cuma günü Paris Büyükelçimiz İsmail Erez ve makam şoförü Talip Yener, saat 13.30 sıralarında, Seine nehrinin sol yakasında yer alan bir Büyükelçiliğin resepsiyonundan, sağ yakadaki Büyükelçiliğimize dönerken, mutad - 170 - güzergahı izleyerek Bir Hakeim köprüsünden geçmekteler. Bu köprünün ucunda, caddeye inerken 90 derecelik bir dirsek vardır. Buradan geçerken arabalar durur gibi olurlar. Yani suikast yapmak için ideal bir konum. Tabii cinayeti kolaylaştıran başka faktörler de var: o zaman zırhlı araçlar yok, koruma görevlileri yok. Ne yazık ki bu durum senelerce devam edecek ve başka katillerin de işini kolaylaştıracak, bizi birçok sevdiğimizden ayıracak. Dönemecin solunda bekleyen birinci katil şoför Talip Yener’i öldürüp arabanın tamamen durmasını sağladı. Sağ tarafta bekleyen ikinci katil, tam bir profesyonel soğukkanlılığı ile arabanın sağ arka kapısını açtıktan sonra Büyükelçi İsmail Erez’i kurşun yağmuruna tuttu. Şehit Talip Yener’in 3, şehit İsmail Erez’in 5 kurşunla vuruldukları tespit edildi. Cinayetleri ASALA üstlendi. Katiller bulunamadı. Fransa bu olayla birlikte gırtlağına kadar Ermeni terörü bataklığına saplanmaya başladı. Memuriyet hayatımda Paris’te toplam on yıl görev yaptım. Bir Hakim köprüsünün o meşum kavşağından yüzlerce defa geçtim. Bu olaydan sonraki her geçişimde yüreğim burkuldu, üzerime yoğun bir hüzün çöktü. 16 Şubat 1976, Pazartesi günü, Beyrut Büyükelçiliğimiz Başkatibi Oktar Cirit şehit edildi. 30 yaşında idi. O sıralarda Lübnan’da bir çeşit iç savaş vardı ve Beyrut’un sadece bazı semtleri nispeten biraz daha güvenli sayılıyordu. Bunlardan biri de ünlü Hamra caddesiydi. Biraz nefes almak, bir an için bunaltıcı günlük rutinden uzaklaşmak isterseniz gideceğiniz yer orasıydı. Oktar da, Büyükelçilikten çıkınca öyle yaptı, bir süre yürüdükten sonra, saat 18 sıralarında, “flipper” denen mekanik oyun salonuna girdi, sevdiği “sanal golf ” oyununa başladı. Derken, görgü tanıklarının ifadelerine nazaran, “kara gözlüklü, bıyıklı, orta boylu, eldivenli, tıknaz” bir kişi, salona girdi, susturucu takılı tabancasını Oktar’ın sırtına dayayıp ateş etti. Otopsi raporundan öğreniyoruz ki kurşun sağ koltuk altından girmiş, sol kola kadar bir hat halinde ilerlerken ciğerleri ve kalbi delmiş. Gencecik arkadaşımız Oktar Cirit böyle şehit edildi. Katil bulunamadı. Cinayeti ASALA üstlendi. 5) VATİKAN Vatikan nezdindeki Büyükelçimiz Taha Carım, 9 Haziran 1977, Perşembe günü, Roma’da , saat 13.45 civarında, bürosundan evine geldi, apartman kapısını açarken iki el ateş edilerek vuruldu, olayı izleyen İtalyan şoförü yanına koştu, ona “beni hastaneye götür” dedi, saat 20’de ameliyathaneden çıkamadan şehit oldu. Korkusuz. fütursuz, gözü pek, kabadayı tabiatlı, yiğit ve güzel bir adam idi. Bakanlık koruma görevlisi göndermek istemiş, o geri çevirmişti. İtalyan polisi onu korumaya almak istemiş, onları da başından savmıştı. Buna mukabil bir tabanca al- 171 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 4) BEYRUT mıştı. “Gelecekleri varsa görecekleri var” diyordu. Onun bu şövalye tavrını izleyen, ama korumasız olduğunu bilen katiller sırtından vurdular. Tabancasına davranamadı. Cinayeti bu defa “Ermeni Soykırımı Adalet Komandoları” üstlendi. İtalyan güvenlik makamlarının nihai açıklaması şu oldu: “Cinayette kullanılan tabanca bulunmuş, Roma ve Viyana cinayetleri arasında benzerlikler saptanmıştır (her ikisinde de Wallam marka Macar yapımı tabancalar kullanılmıştı). Bundan daha ileri gidilememiş, failin izine rastlanamamıştır” . 6) MADRİT Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Madrit Büyükelçimiz Zeki Kuneralp’ın Dışişleri Bakanlığına gönderdiği telgrafı okuyorum: “2 Haziran (1978, Cuma) günü, saat takriben 10.20’de , Büyükelçilik civarında olan Jenner ve Fortuny sokaklarının kesiştiği köşeyi tek yönde Büyükelçilik otomobili ile dönerken, üç silahlı gencin, otomobilin süratinin yavaşlamasından da istifade ederek, evvela şoför Antonio Torres’e ve hemen aynı anda eşim Necla Kuneralp ile iki gündür Madrit’te misafirimiz olan bacanağım emekli Büyükelçi Beşir Balcıoğlu’na ateş ettikleri, ağır yaralı olan şoförün hastaneye gelmeden öldüğü, diğer ikisinin suikast anında öldükleri ve yaşatma çabalarının sonuçsuz kaldığı yetkili makamlar tarafından ifade edilmiştir”. Cinayetleri işleyen bir kişi makineli tüfek kullanmış. Anlaşılan yanında iki de gözcü varmış. Suikast tasarlanışı açısından Paris’tekine çok benziyor. Bunu “Ermeni Soykırımı Adalet Komandoları” üstleniyor. Rahmetli Zeki Kuneralp kendini “sadece diplomat” olarak tanımlıyordu ve aynı adı taşıyan anı kitabında şunları yazıyordu: “... Cumhuriyet’in ellinci yıldönümü idi. İspanyol dostlarımızın yardımı ile Madrit’te bir konferanslar serisi tertip edildi... kapanış konuşmasının yapılması bana düştü. Hazırdaki sorunlarımızdan, mazideki maceralarımızdan bahsettim, çıktığımız tepeleri, düştüğümüz çukurları hatırlattım, saldırmalarımızı ve savunmalarımızı saydım, son olarak da “no es facil ser turco” dedim. Evet, kolay değildir Türk olmak, ama olmanın imtiyazı da o nispette büyük değil mi?” Ben de, bu ifadeden esinlenerek çok defa çok yerde şunu söylemişimdir: “Türk olmak onurlu bir kimlikten ibaret değildir: adeta bir meslektir, zor bir meslektir: Türk diplomatı olmak daha da zor bir meslektir”. 7) LAHEY Büyükelçi Özdemir Benler ve eşi Jale Hanımefendinin oğulları Ahmet 1952 tarihinde dünyaya geldi. Sekiz yıl sonra Emre doğdu. Emre 9 yaşında iken, isviçre’de, bir kazada vefat etti. Geriye kalan tek varlıkları, üzerine titredikleri evlatları Ahmet ise, 27 yaşında ermeni teroristler tarafından katledildi. Ahmet, 12 Ekim 1979, Cuma sabahı, hafta içinde her gün yaptığı gibi üniversiteye gitmek üzere küçük kırmızı Volkswagen (kaplumbağa tipi) otomobiliyle yola çıktı. Birkaç yüz metre gitmişti ki trafik ışığında durdu. Katili orada bekliyordu, otomobile iyice yaklaştı ve Ahmet’i 6 kurşunla vurdu. Ahmet oracıkta şehit oldu. - 172 - Benler ailesi ile yakındık. Ahmet’le aramızda bir ağabey-kardeş ilişkisi de vardı. Hep birlikte Marmaris’teki tatil kampında kalmıştık, oradan deniz yolculuklarına çıkmıştık. Ailece yakınlığımız daha da pekişmişti. İnsan hayatında acıklı tesadüfler oluyor. Değerli dostumuz Büyükelçi Bilal Şimşir cinayetin işlendiği sırada Lahey Büyükelçiliği Müsteşarı idi. Dramı başından sonuna kadar yaşadı. Ahmet’in ölüm haberini babasına vermek ona düşmüştü. O anı şöyle anlatıyor: “... sonunda güçlükle, ‘maalesef Ahmet’in arabasına saldırmışlar’ diyebildim. Özdemir bey ‘eyvah’ diye feryat etti. İki eliyle bembeyaz saçlarını yakaladı, yüksek sesle ağlamaya başladı. ‘O benim tek oğlumdu, biricik arkadaşımdı’ diyor, döne döne ağlıyordu. Allah kimseye göstermesin; evlat acısının ne demek olduğunu işte gözlerimle görüyorum...aynı acıyı ben de yüreğimde, damarlarımda, iliklerimde hissediyorum ve sessizce paylaşıyorum...” Katile gelince ... Cinayeti yine “ Adalet Komandoları” örgütü üstlendi, ama araştırmalardan bir sonuç çıkmadı. Ta ki Nisan 1980’de beklenmedik bir gelişme olana dek. Ahmet Benler’in katil zanlısı, 1954 Beyrut doğumlu Mustafa Hasan Ammar Amerika’da, Detroit’te tutuklandı. Hollanda polisi doğrusu iyi çalışmıştı. Görgü tanıklarının ifadelerinden hareketle eşgalini teşhis etmiş, izlediği yolu takip etmiş, onun Amerika’da bulunduğunu belirlemişti. ABD polisi de kendisine ulaştırılan bilgileri iyi değerlendirmişti. Haziran’da Ammar Hollandaya iade edildi. Herşey onun Ahmet’in katili olduğuna işaret ediyordu. Duruşması Eylül ayında yapıldı. Bir defa daha karanlık eller ve hesaplar devreye girdi. Onca delile rağmen mahkeme, 12 Eylül 1980’de , “delil yetersizliği” gerekçesi ile Ammar hakkında beraat kararı verdi. O gün Türkiye’de askeri darbe oldu. Ammar alelacele salıverildi. Bu olay da, hüznünü içimize işleyerek, böyle kapandı. 8) PARİS Devrelere bölünen uzun Paris memuriyetlerim sırasında iki defa yollarımız kesişen değerli bir mesai arkadaşım vardı. İşine çok bağlı ve çalışkan, yetenekli, beyefendi tabiatlı bir insan olan Turizm ve Tanıtma Müşaviri Yılmaz Çolpan. Çolpan tatil günleri de ünlü Chams Elysées caddesi üzerindeki bürosuna uğrama adetindeydi. Teroristlerin her hareket ve alışkanlığını takip ve kaydettiklerinin farkında değildi. 22 Aralık 1979, Cumartesi günü de büroya geldi. Çalışma odasına uğradıktan sonra tekrar caddeye döndü, karşı kaldırımdaki, Müşavirliğin abone olduğu bayiden günlük gazeteleri ve haftalık dergileri aldı. Bürosuna dönmek üzere yaya geçidinin önüne geldi. Yayalara kırmızı ışık yanıyordu. Beklemete başladı. İki gün sora Noel idi. Chaps Elysées binbir türlü süsle donanmıştı. Şık giyimli Fransızlar telaşla Noel alışverişleri peşinde koşuşturuyordu. Ernest Hemingway’in dediği gibi Paris yine - 173 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Bahsettiğim acıklı tesadüfün payıma düşen kısmı ise şu oldu: o sırada Brüksel’de görevli idim, eşimle birlikte arabaya atlayıp Lahey’e koşturduk. Özdemir Bey ve Jale Hanımla kucaklaştık, ağlaştık, Ahmet’i Büyükelçilik konutu önünden uğurladık. Ahmet, Marmaris, Armutalan’da, Benlerlerin evini yanıbaşında toprağa verildi. şenlikli bir bayram yaşamakta idi. Eminim, bu şehri çok seven Çolpan, yüzünde tatlı bir gülümseme ile bu cümbüşü seyre dalmıştı. Saat 10.45 idi. Katil yine arkadan geldi. Çok yakın mesafeden 9 mm.’lik bir tabanca ile üç el ateş etti. Bir kurşun başına, bir kurşun kalbine, bir kurşun beline saplandı. Çolpan hemen şehit oldu , ama vücudu o kaldırımda, üstü açık bir şekilde birbuçuk saat kaldı, adeta teşhir edildi. Bu da ermeni katillerin bir “marifeti” olsa gerek! Cinayeti, bir kere daha, sözüm ona “Adalet Komandoları” üstlendi. Katilin yakalanması için yapılan tüm ısrarlı girişimler sonuçsuz kaldı. O sıralarda Fransa ermeni terör örgütlerine karşı büyük hoşgörü gösteriyor, hatta bunu suç ortaklığına varacak kadar ileri götürüyordu. Bu tutumu 1983’deki Orly havaalanı saldırısına kadar sürecek, ancak ozaman gerçeği görebilecek ve gaflet uykusundan uyanabilecekti. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 9) ATİNA 31 Temmuz 1980, Perşembe günü Atina sıcaktan yanıyordu. Büyükelçiliğimiz İdari Ataşesi Galip Özmen, eşi Sevim Hanım, kızları Neslihan (15), oğulları Kaan (13) ve Alper (9), biraz serinlemek umuduyla deniz kenarına indiler, ailece akşam yemeğini yedikten sonra saat 21.30 civarında evlerine döndüler.O sokakta park yeri bulmak her zaman bir sorundu. Ancak o akşam evlerinin tam önündeki park yeri adeta onlara tahsis edilmişti. Evet, katiller “olay mahalli”ni hazırlamışlardı. “Şanslıyız” diye düşünen Galip Özmen arabayı yerleştirme manevrasına başladı. O sırada tetikçi işe koyuldu. Otomatik silahı ile arabanın içindeki herkesi, çoluk-çocuk farkı gözetmeden taramaya başladı. Galip Özmen hemen şehit oldu. Eşi Sevim Hanım ağır yaralandı. Çocuklar arkada oturuyorlardı. Neslihan, Kaan ve Alper’in arasındaydı. O 15 yaşındaki zavallı kızcağız da öldürücü darbeler aldı. Kaan omuzundan vuruldu. Alper köpeğini de yanına almıştı, onun tasmasını takmakla meşgul ve yere eğilmiş durumda idi. Bu, yara almadan kurtulmasını sağlayan lütufkar bir tesadüf oldu; Allah onu esirgedi. Kaan arabadan fırladı, tetikçiyi kovalamaya başladı. Katil, hiç beklemediği bu hamle karşısında – 13 yaşındaki yaralı bir çocuğun saldırısı - paniğe kapıldı, korktu, Kaan’a ateş etmektense kaçmayı tercih etti. Katil önde, Kaan arkasında bir kovalamaca başladı. Bir parka geldiklerinde başka bir şahıs sahneye çıktı, sanki bayrak yarışı yapılıyormuş gibi katilin elindeki silahı alarak başka bir yöne doğru koşmaya başladı. Kaan katili takibe devam etti. Ancak yaralıydı, fazla kan kaybetmişti, üstelik devamlı koşuyordu. Gözleri karardı, yere yığıldı ve bayıldı. Alper ise olayı sonradan şöyle anlatıyo: “ Birden kırmızı kırmızı noktalar gördüm; adam ateş ediyordu. Annemin kolundan kan fışkırıyordu, ona kağıt mendil verdim. Babama baktım,kımıldamıyordu. Dokundum şöyle hafifçe, direksiyonun üzerine düştü. Babamın öldüğünü gördüm, kanı elimdeydi”. Alper arabanın kırık cam parçalarını ve ablası Neslihan’ın bir tutam saçını hep yanında saklamış. Cenaze töreninden sonraki duygularını ise şöyle ifade etmiş: “Ne o, unutuldu mu, kanları parmaklarımız arasında kalan şehitlerimiz?” Cinayetleri ASALA üstlendi. Failleri ise yine meçhul kaldı. - 174 - 10) SYDNEY Şarık çok yakın bir dostumdu. 1970’li yıllarda Paris Büyükelçiliğinde , merhum Hasan Esat Işık’ın maiyetinde çalıştık. Hasan Beye sözünü dinleten tek memur olarak nam salmıştı. O tarihten sonra da hem onunla, hem sevgili eşi Demet’le, hem kızları Çağla ile ailece irtibatı kaybetmedik. Çağla, malum benzetme uyarınca “elimize doğdu”. Büyüdükçe onunla da annesi ve babası ile olduğumuz kadar yakınlaştık. Sonra Demet de Hakkın rahmetine kavuştu. Şimdi Çağla onlardan bize yadigar. Vefalı dostum Şarık her yıl doğum günümde beni aramak adetindeydi. “Mevlana gitti, sen geldin” diye takılmayı severdi. Evet, benim doğum günüm 17 Aralık. Şeb-i arus günü ile aynı. Şarık’ın şehadet günü ile de aynı. 1980 yılında ben Katar’da idim. 17 Aralıkta beni aramadı. Sitem etmek için ertesi gün ben onu aradım. Ölüm haberini aldım. Mevlana’nın nuru üzerine olsun! 11) PARİS Paris’te , Çalışma Müşavirliği’nin yer aldığı binada – Bastille meydanına yakın bir yerdedir – çalışan üç arkadaş vardı: Çalışma Müşaviri Reşat Moralı, Din Görevlisi (İmam) Tecelli Arı,, Anadolu Bankası Temsilcisi Ilkay Karakoç. Bunlardan İlkay Mülkiye’den sınıf arkadaşım, Reşat yine Mülkiye’den bir sınıf küçüğümdü. Olay mahalline ilk giden ve rapor düzenleyen Büyükelçilik Müsteşarı merhum Cenk Duatepe ise hem liseden sınıf arkadaşım, hem Mülkiye’de Reşat ile aynı sınıfta okuyan bir dostum ve meslekdaşımdı. Olay şöyle ceryan etmiştir: 4 Mart 1981, Çarşamba günü, saat 12.45’de üç arkadaş öğle yemeğine gitmek üzere buluşup bürodan beraberce çıktılar, Reşat Moralı’nın arka sokakta park etmiş olduğu otomobiline geldiler. Tecelli Arı arka koltuğa oturdu. Reşat Moralı sol ön kapıdan, İlkay Karakoç sağ ön kapıdan arabaya binmeye hazırlandılar. Üç terorist burada pusu kurmuştu. Moralı ve Arı’yı hedef alan 20 el ateş ettiler. İki canımızı daha aldılar. - 175 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 17 Aralık 1980, Çarşamba sabahı Sydney Başkonsolosumuz Şarık Arıyak işe gitmek üzere evden çıkıyor. Onu kapıda eşi Demet uğurlamakta. Koruma görevlisi Başkomiser Engin Sever onu dışarıda bekliyor. Selamlaşıyorlar. İkisi de kendi otomobillerine doğru ilerliyorlar, biniyorlar ve yola çıkmaya hazırlanıyorlar. Birden sokağın ortasında, üzerinde yüzleri kapalı iki kişi olan güçlü bir motosiklet beliriyor. Önce hareket etmek üzere olan Sever’in arabasına yöneliyorlar. Motosikletin arkasında oturan şahıs Sever’e sağ omuzu istikametinde ateş ediyor. Sonra süratle Arıyak’ın otomobiline dönüyorlar. Aynı şahıs sağ ön pencereye doğru ateş ediyor, emin olmak için motosikletten inip arabanın içinden de ateş açıyor. Bütün bunlar Demet Arıyak’ın gözleri önünde cereyan ediyor; hemen polise ve ambulansa telefon ediyor. Şarık Arıyak’a 5 kurşun isabet etmiş ve anında şehit olmuştur. Engin Sever’e sıkılan kurşunlardan biri kalbine isabet etmiş, o da oaracıkta şehit olmuştur. Olay yerinde toplam 11 mermi kovanı bulunmuştur. Cinayetleri kendine “Adalet Komandoları” adını yakıştıran örgüt üstlendi. Failleri bulunamadı. Halen düzenli olarak bir araya geldiğimiz İlkay Karakoç yaşadıklarını şöyle anlatıyor: “İlk silah seslerini duyunca arkaya doğru bir hamle yaptım. Olanca hızımla orada bulunan trafik levhasına başımı çarptım ve yere düştüm. Katillerden biri bana doğru yöneldi ve silahını üzerime doğrulttu. O anda adeta bir mucize vukubuldu; silah tutukluluk yaptı. Onun şaşkınlıkla duraklamasından yararlanarak yerimden fırladım ve koşarak uzaklaştım”. Arkadaşım İlkay böylece bize bağışlanmış oldu. Saldırıyı ASALA üstlendi. Kimse yakalanamadı. Büyükelçi Şimşir şu değerlendirmeyi yapmış: “Moralı ve Arı’nın katilleri bulunamadı. Bu cinayetlerle ilgili olarak Fransız makamlarının yürüttükleri araştırma ve soruşturmalar hakkında Türk tarafına bilgi verilmedi. Fransa’daki Türk misyonları ve Türk diplomatları yeterince korunmadı. Türk diplomatlarına ve ailelerine karşı ermeni saldırıları devam etti. Fransız basınında saldırılar kınanmadı ve çirkin ermeni propagandası sürüp gitti. Büyükelçimiz Adnan Bulak didinmeye ve Fransızlarla didişmeye devam etti ve Paris’te görevi başında vefat etti. Onu öldüren ermeni kurşunu değil, Fransa olmuştur denebilir”. Büyükelçi Bulak vefat ettiğinde ben Paris Büyükelçiliği birinci Müsteşarı idim. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Allah hepsine rahmet eylesin. 12) CENEVRE Cenevre Başkonsolosluğumuzda sözleşmeli Sekreter olarak çalışan Mehmet Savaş Yergüz, 9 Haziran 1981, Salı günü, saat 18’de işinden çıktı. Yürüyerek evine gidiyordu. Bir kırmızı ışıkta durakladığında, peşindeki katil arkasından iyice yaklaştı ve onu üç el ateş ederek, başından ve sırtından vurdu. Yergüz oracıkta şehit oldu. Fakat bu defa işler katilin umduğu gibi gitmedi. Halkın da yardımıyla kaçamadan yakayı ele verdi. Mardiros Cankoçyan herşeyi itiraf etti: ASALA mensubu idi, Beyrut’tan gelmişti, silahı falan yerde filan kişiden almıştı, cinayeti birbuçuk milyon Ermeninin intikamını almak için işlemişti, altı ay süreyle Lübnan’da atış talimi yapmıştı, vesaire .. O sırada 23 yaşında olan Mardiros Cankoçyan 15 yıl hapis cezasına çarptırıldı. 10 yıl yattıktan sonra, şartlı salıverme hükümlerinden yararlanarak serbest bırakıldı. Savaş Yergüz ile orta okulu Istanbul’da, Saint Joseph lisesinde leyli olarak okuduk. Aynı sınıflarda eğitim aldık, aynı yatakhanelerde kaldık. Çok iyi bir insandı. Ama özellikle yatakhane koridorlarında , çatık kaşları, kabadayı tavırları, “var mı bana yan bakan” havası ile sergilediği görünüm - ki sonraki fotoğrafları da doğrusu bu izlenimi veriyor – ona “Katil” lakabını takmamıza neden olmuştu. Çocukluk işte. Sonunda melun bir Ermeni katilin önünde “Maktul” olacağı tabii ki aklımıza gelemezdi. Yine de bu hikaye aklıma geldikçe içim burkuluyor. “Mehmet Savaş, bizi bağışla!” - 176 - 13) PARİS Paris Başkonsolosluğumuz, 24 Eylül 1981, Perşembe günü, saat 11.15’de 4 ermeni teroristin silahlı saldırısına uğradı. Koruma görevlisi Cemal Özen şehit oldu. Başkonsolos vekili Kaya İnal ağır yaralandı. Verilen karşılık sonucunda teroristlerden ikisi yaralandı. Birini koruma görevlisi Fahri Çallı, diğerini Kaya İnal vurdu. Teroristler Başkonsoloslukta bulunan 56 kişiyi rehin aldı. Bunlardan 9’u görevlimiz, 44’ü vatandaşımız, 3’ü Fransızdı. Bazı vatandaşlarımız ve bazı görevlilerimiz, muavin Konsolos Hayri Erol’un yardımıyla, binanın arka pencerelerinden kaçmayı başardılar. Yaralı teroristlerden biri 17.45’te polise teslim oldu ve hastaneye kaldırıldı. Buna mukabil 7 saat kan kaybetmiş olan ağır yaralı Kaya İnal ancak 19’da binadan çıkarıldı ve hastaneye yetiştirilebildi. Şehit Cemal Özen’in naaşını teroristler saat 20.20’de binanın kapısına bıraktılar. Yaralı ikinci terorist saat 00.45’de teslim oldu. Diğer ikisi de 25 Eylül, saat 02.15’de teslim oldular. Hepsi siyasi sığınma talebinde bulundular. Hepsi Beyrut doğumlu ve 21-22 yaşlarında ASALA militanları idiler. Baskın ve rehinelerin esareti 15 saat sürmüş oldu. Mahkeme safahati de uzun sürdü ve karar 31 Ocak 1984 akşamı, saat 21.30’da açıklandı. Vasken Sesliyan, Kevork Güzelyan, Aram Basmacıyan ve Agop Jofliyan yedi yıl hapse mahkum edildiler. Bir gözlemci bu adalet adına utanç verici kararı şöyle yorumluyor: “Yargılama şekli, hakimin söz ve tavırları, savcının talep ettiği ceza ve teroristlerin müstehzi ve yılışık hareketleri ile bu mahkeme tam bir komedi olmuştur”. Buna, fransız resmi makamlarının Ermeni terörünü mazur gösteren beyanlarını, basın ve yayın organlarının aynı yöndeki, tek taraflı suçlama ve saldırılarını eklersek o dönemde ortaya çıkan ve olumsuz yansımaları senelerce sürecek olan, Türkiye ile Fransa arasındaki siyasi krizin boyutlarını daha iyi anlarız. Bu bahsi şu haberle kapatalım: teroristlerden Aranm Basmacıyan 13 Nisan 1985 tarihinde, hapishanedeki hücresinde kendini asarak intihar atmiştir. 14) LOS ANGELES 28 Ocak 1982, Perşembe sabahı Los Angeles Başkonsaolosumuz Kemal Arıkan, her zamanki gibi, bürosuna gitmek üzere, saat 09.30’a doğru, evinin garajında otomobiline bindi, yanızdı, şoförü ve koruma polisi yoktu. Caddeye çıkıp 100 metre kadar ilerledi, trafik ışığında durdu. İki katili orada pusu kurmuştu. Araba durur durmaz otomatik tabancaları ile iki koldan, biri arabanın ön camından, diğeri kapı penceresinden Arıkan’ı çapraz ateşe tuttular. Başkonsolosumuzun üzerine uzunca bir süre kurşun - 177 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Teroristler, Başkonsolosluk çevresinde mevzilenen Fransız polisine ilettikleri bir bildiri ile Türkiye’den birtaklm taleplerde bulundular. Bunlar mesnetsiz ve tutarsız, saçmasapan taleplerdi. Teroristler, bunlar yerine getirilmezse rehineleri öldüreceklerini söylüyorlardı. Biz ise teroristleri muhatap almamızın söz konusu olmadığını, baskını sonuçlandırma görevinin tamamen Fransa’ya ait olduğunu söyledik. yağdırdılar, yakın mesafeden 14 mermi sıktılar, hepsini isabet ettirdiler. Başından, yüzünden ve göğsünden vurulan Arıkan oracıkta şehit oldu. Katiller biraz ileride kendilerini bekleyen bir arabaya biniyor ve sokaktaki insanların şaşkın bakışları arasında hareket ediyorlar. Otomobili ile oradan geçmekte olan bir avukat ıse uyanık davranıyor ve katillerin bindikleri arabayı takip etmeye başlıyor, plakasını not alıyor. Bu plakanın sağladığı ipucunu izleyen polis katillerden biri olduğu anlaşılan, 19 yaşındaki Hampig Sasunyan’ı, ailesi ile birlikte oturduğu eve baskın düzenleyerek tutukluyor ve diğer katilin kimliğinin de belirlendiğini açıklayarak bunun 21 yaşındaki Kirkor Saliba olduğunu bildiriyor. Şehit Kemal Arıkan cinayetini, şu ikide bir karşımıza çıkam meşum “Ermeni Soykırımı Adalet Komandoları” adlı örgüt üstlenmiştir. O sırada cinayet mahallinin yakınından geçmekte olanyaşlı bir Amerikalı da kalp krizi geçirip ölmüştür. Katillere gelince: Hampig Sasuynyan’ın davası Ocak 1984’de sonuçlandı ve afsız ömür boyu hapse mahkum edildi. Kirkor Saliba amerikan polisine yakalanmadı, Los Angeles’ten Kanada’ya geçti veya geçirildi. Oradan Paris’e gitti ve Paris’ten de doğum yeri olan Beyrut’a döndü. Ama Beyrut ona yaramadı; 1982 yılında Lübnan içsavaşında öldürüldü. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Şehit Kemal Arıkan, Istanbul’da, Aşiyan mezarlığında yatıyor. 15) BOSTON Bilindiği gibi, bazı ülkelerin resmi görevlilerimizin bulunmadığı bazı önemli şehirlerinde, oranın “eşrafından sayılan, çoğunlukla iş adamı, muteber bir kişi Türk veya o ülke vatandaşı – o ülkedeki Büyükelçiliğimizin önerisi ve iki ülke Dışişleri Bakanlıklarının onayı ile, “Fahri Başkonsolos’ unvanı verilerek bu göreve atanabilir. Bunlar herhangi bir maaş, ücret veya ödenek almazlar. Yani Fahri Başkonsolosluk onurlu, prestijli, fakat hayli özveri isteyen bir makamdır. ABD’nin Boston kentindeki Fahri Başkonsolosumuz Orhan Gündüz de bu yöntemle 1971 yılında atanmıştı. Massachusetts Institute of Technology ve Harvard Üniversitesini de barındıran bu ünlü kültür merkezindeki Türklere, özellikle de öğrencilere sahip çıkan, onları bir araya getiren ve her alanda onlara yardımcı olan, önderlik eden, “Baba” olarak anılan, çok iyi bir insan, vazifesini büyük bir şevk ve iştiyakla yapan bir Başkonsolos idi. Çok valıklı değildi. Geçimini “Topkapı” adını verdiği hediyelik eşya mağazasından sağlıyordu. Bu mekanın bir bölümünü de Başkonsolosluk faaliyetlerine tahsis etmişti. Orhan Gündüz’ün sağladığı bu Türk mevcudiyeti ve görünülürlüğünden rahatsız olan Ermeni cemaatinden sık sık tehditler alıyordu ama asla yılmıyordu. 22 Mart 1982 akşamı Başkonsolosluk bürosunun önünde güçlü bir bomba patlatıldı. Eylemi şu “Adalet Komandaları” üstlendi . “Topkapı” mağazasındaki hasar büyüktü. Korunaklı bir bölümde yer alan Başkonsolosluk evrakı ise zarar görmemişti. Orhan Gündüz olayı Vaşington Büyükelçiliğimize anlattığı mesajı şu vakur ifade- 178 - lerle noktalamıştı: “... Boston Fahri Başkonsolosluğumuz görevine devam etmektedir. Topkapı mağazasında da onarıma başlanmıştır”. Aradan henüz bir ay geçmişti ki Orhan Gündüz otomobilinde vurulmuş olarak bulundu. İşinden evine gitmekte iken yolu kesilmiş, üzerine 15 el ateş edilmiş, vücuduna 9 mermi saplanmış ve iyi, yiğit, güzel insan Orhan Gündüz şehit edilmişti. “Adalet Komandoları” suikasti de üstlendi. Fail (veya) failler yine bulunamadı.. Şimdi Atlantik ötesinde, Boston’un Forest Hill mezarlığında bir şehidimiz yatıyor. Mezar taşında, Türk Bayrağı nakışının altında şu kitabe var: Orhan Gündüz/19221982/T.C. Fahri Başkonsolosu/Türk-Amerikan Kültür Derneği Kurucusu/Türklerin Önderi/Vurulmuş Tertemiz Alnından Uzanmış Yatıyor/Bir Hilal Uğruna Ya Rab Ne Güneşler Batıyor/Ruhuna Fatiha. 16) LİZBON 7 Haziran 1982, Pazartesi günü de öğle yemeği için evlerine gittiler. Evin önünde katil pusu kurmuştu. Araba durunca yarı açık olan sol ön pencereden ateş etti. Direksiyon başında olan Erkut Akbay biri başından, diğerleri göğsünden 5 kurşunla vuruldu. Oracıkta şehit oldu. Nadide Akbay kaçmaya çalışırken başından 2 kurşunla vuruldu, kafatası parçalandı ve komaya girdi. 10 Ekim 1982’de Türkiye’ye getirildi. Komadan hiç çıkamadan 8 Ocak 1983 günü Ankara’da vefat etti. Geride hem babaları, hem daha sonra anneleri şehit olan iki çocuk kaldı. Suikast anında İlker 12, Saadet 5 yaşında idi. Onlar için, Dışişleri Protokol Genel Müdürü, 11 Ocak 1983 günü. Nadide Akbay’ın tabutu başında yaptığı konuşmada şöyle diyordu: “Erkut ve Nadide Akbay’dan geriye kalan iki masum yavruyu mukaddes emanetler olarak bağrımıza basıyoruz. Onlar, bu alçakca cinayetlerin yol açtığı yaraları hatırlatan ve tüm insanlığın önlerinde utanç duyacağı birer sembol olarak büyüyeceklerdir”. 12 Ocak 1983 tarihli Hürriyet gazetesi de “Şu Talihe Bak!” manşeti altında şunları yazıyordu: “7 ay önce Ermeni katillerin kurşunlarıyla şehit olan babası Erkut Akbay’ın tabutu arkasından yürüyen 12 yaşındaki İlker dün degözyaşlarını içine akıta akıta anneciğinin tabutu arkasındaydı”. Cinayetleri yine “Adalet Komandoları üstlendi Bunlar da yanlarına kaldı. Katil hakkında hiç bir şey öğrenilemedi. 17) OTTAWA Kanada’nın başkenti Ottawa’da 8 Nisan 1982 günü Büyükelçiliğimiz Ticaret Müşaviri Kani Güngör’e karşı bir suikast düzenlendi, Güngör ağır yaralandı. - 179 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA İkisi de Dışişleri Bakanlığımız memuru olan 40 yaşlarındaki Erkut ve Nadide Akbay çifti Ermeni terörünün onları hedef seçtiği tarihte Lizbon Büyükelçiliğimizde, Erkut Akbay İdari Memur, eşi sözleşmeli Sekreter olarak görevli idiler. İşe birlikte gidip geliyorlardı. 27 Ağustos 1982, Cuma günü ise Büyükelçiliğimiz Askeri Ataşesi Hava Pilot Kurmay Albay Atilla Altıkat şehit edildi. Ottawa Büyükelçimiz Özdemir Benler görevine henüz on gün önce başlamıştı. Benler, daha önce Lahey’de görevliydi ve orada 1979’da, biricik oğlu Ahmet Benler bir ermeni suikastinde şehit olmuştu. Ottawa’ya varır varmaz Albay Altıkat’ın şehit edilmesi olayını yaşamak da kaderinde varmış. Ah, ah, bir oğlunu da kazada kaybetmişti! Ne çok acı üstüste.. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 27 Ağustos günü, Albay Altıkat, her zamanki gibi saat 09.00 sularında Ottawa’nın batısındaki seçkin bir semtte bulunan evinden kentin doğusunda yer alan Büyükelçiliğe kadar uzanan 20 kilometrelik mesafeyi katetmek üzere otomobiline bindi. 5 kilometre kadar ilerledikten sonra bir kavşakta, kırmızı ışıkta durdu. Onu, arkasındaki arabada oturan iki terorist izlemekte idi. Sürücünün yanındaki kolyukta bulunan katil süratle dışarı fırladı. Albay’ın sağ ön penceresinden tam 11 el ateş etti ve onu anında şehit etti. Otomatik tabancasını otomobilin içine atarak arkadaki araca döndü. İki terorist hızla olay yerinden uzaklaştılar. Bu suikast Kanada’da büyük yankı uyandırdı, tepki çekti. Başbakan Trudeau’nun Kanada basınında yer alan bazı ifadelerine bir göz atalım: “... tüm Kanadalıları bu vahşi cinayeti kınamaya davet ediyorum... bu, kelimelerle ifade edilemeyecek kadar alçakca ve kokakca işlenmiş bir cinayettir... Albay Altıkat’ın bu suikaste kurban gitmesinden dolayı büyük üzüntü duyuyorum...Dışişleri ve Milli Savunma Bakanlıklarındaki bayraklar üç gün süreyle yarıya indirilecektir...” Teroristler belki de işledikleri cinayet için seçtikleri tarihin (27 Ağustos) etkisiyle 30 Ağustos kutlamalarına da gölge düşürebilmeyi planlamışlardı. Tam tersi oldu. Vaşington Askeri Ataşeliğimizden bir subayımız derhal Ottawa’ya gönderildi ve silahlı kuvvetlerimizi temsilen 30 Ağustos resepsiyonuna ev sahipliği yaptı. Resepsiyona katılık çok yüksek oldu. Bu arada cinayeti, yine, lanet olası “bilmem ne komandoları” üstlendi. Kanada makamları şehidimize gösterdikleri son saygı ve cinayetten duydukları samimi infial bakımından doğrusu teşekkürü hak etmişlerdi. Ama, Ermeni katilleri yakalamak konusunda hiç bir ilerleme kaydedemediler. Katillerin yakalanmasına yardım edeceklere yüzbin Kanada doları ödül verileceğini de ilan etmelerine rağmen bu olay da faili meçhul bir cinayet olarak kaldı. Şehit Albay Atilla Altıkat iki çocuk babasıydı. 18) BURGAZ 9 Eylül 1982, Perşembe. O zamanlar bu tarih Bulgarların milli bayramı idi. Sovyet birliklerinin Bugaristan’a girişini kutluyorlardı. Burgaz Başkonsolosluğumuz İdari Ataşesi Bora Süelkan 9 Eylül sabahı konsolosluğa uğramış, oradan öğle yemeğine gitmiş, bazı günlük alış verişini yapıp 14.30 dolaylarında oturduğu apartmanın kapısından içeri girmiş. Ötesini Bulgar resmi haber - 180 - ajansının bülteninden okuyalım: “ Türkiye’nin Burgaz Başkonsolosluğu İdari Ataşesi, 1937 doğumlu Bora Süelkan, 9 Eylül 1982 tarihinde saat 14.30 dolaylarında evinin önünde öldürülmüştür. Olay Türk diplomatın alış verişten döndüğü sırada vukubulmuştur. Olay yerinde, tıpta kullanılan türden bir eldiven, Walther marka 7.65 çaplı tabanca ile 4 mermi kovanı ve beyaz bir bez parçası bulunmuştur. Bezin üzerinde, İngilizce olarak “Türk diplomatını öldürdük. Ermeni Soykırımı Adalet Komandoları” yazılı idi. Bulgar yetkili makamları katilin yakalanması için gerekli tedbirleri almıştır”. Bora Süelkan’a sıkılan mermilerden üçü isabet etmiş,bunlardan biri doğrudan kalbe girerek onu anında şehit etmiştir. Sofya Büyükelçimizin görüştüğü Bulgar Dışişleri Bakan yardımcısının ifadeleri cinayetin çeşitli boyutlarını ortaya koyması bakımından ilgi çekicidir: “(Bora Süelkan’ın şehit edilmesi)...ülkemizde böyle bir olayın vukuuna imkan görmediğimiz ve ihtimal vermediğimiz için üzerimizde büyük bir şok etkisi yaratmıştır... ilk izlenimimiz odur ki bu cinayet bir tesadüf değidir.; önceden ve özenle hazırlanmıştır... cinayet için Bulgaristan’ın seçilmesi de tesadüf değildir. Bugüne kadar (batıda) Ermeni tedhiş örgütlerince 24 Türk diplomatı öldürülmüştür. Bu defa aynı işi bir sosyalist ülkede de yapabileceklerini göstermek istemişlerdir... olayı aydınlatmak için her türlü gayreti gösteriyoruz... vs ...” mıştır. Neticede elimizde yine aziz bir şehit, yine faili meçhul bir menfur cinayet kal- 19) BELGRAD Büyükelçi, büyük dost, büyük insan Galip Balkar’ın şehit edilmesi tüm Dışişleri camiasını derinden etkilemiş, istisnasız bir keder ve matem topluluğuna dönüştürmüş, bol bol gözyaşı döktürmüştür. Benim için de Galip öyküsünün duygusal ağırlığı büyüktür, özel anılar ile bezelidir. Ama niyetim yeni göz yaşları dökmek ve döktürmek olmadığı için bunlara dalmadan üstadım Bilal Şimşir’in derlediği arşiv bilgilerine sığınacağım. Önce vakıalar: Belgrad Büyükelçimiz Galip Balkar ve makam şoförü Necati Kaya 9 Mart 1983, Çarşamba günü, sabah 10 civarında, alınmış olan randevu uyarınca Dışişlerine gitmekte iken silahlı bir saldırıya uğradılar. Belgrad kenti İçişleri Sekreterliği şu açıklamayı yaptı: “Belgrad’da, Türkiye Büyükelçisi Galip Balkar’a karşı bir suikast girişiminde bulunulmuştur. Devrim Bulvarı ile General Zdanova sokağı köşesinde, kırmızı ışıkta trafik durduğu sırada, iki kişi, Türk Büyükelçiliğinin 48-A-01 plakalı otomobiline yaklaşmış ve Büyükelçi Balkar ile şoför Necati Kaya’ya tabanca ile ateş etmişlerdir. Büyükelçi ağır, şoförü hafif yaralanmıştır”. Belgrad Bölge Mahkemesinin olayla ilgili kararında da şu bölüm yer alıyor: “Sanık, otomobilin sağ arka koltuğunda oturan Büyükelçiye dört el ateş etmiş, mermilerden üçü isabet kay- 181 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Bu olaya kadar Ermeni terör örgütleri eylemlerini Avrupa ve ABD’de yoğunlaştırmışlardı. O zamanın tarifiyle “demirperde gerisindeki” bir ülkede ilk defa boy gösteriyorlardı. Böylece “Sovyet blokunda böyle şeyler olmaz” kanısını da yıkmış oluyorlardı. detmiştir. Mermilerden ikisi sadece giriş yarası açmış, biri sağ kürek kemiği üzerinden, ikincisi sağ omuzdan girerek omuz bağlantı kemiklerini kırmıştır. Üçüncü mermi ise sağ kulak kökünden girerek sol kulak üzerinden çıkmış olup beynin, kafa kemiklerinin parçalanmasına, büyük kan damarlarının kopmasına neden olmuştur”. Olayların bundan sonraki seyrini yine Belgrad kenti İçişleri Sekreterliğini raporundan öğreniyoruz: “... suikastten sonra saldırganlar kaçmaya kalkışmışlar, fakat sokaktan geçmekte olanlar onları kovalamaya başlamışlardır. Saldırganlar koşarken peşlerindekilere ateş açmışlardır. 1958 doğumlu üniversite öğrencisi Zeljko Milivojeviç ağır yaralanmış ve daha sonra kaldırıldığı hastanede hayatını kaybetmiştir. 1924 doğumlu emekli Albay Slobodan Brajeviç de ağır yaralanmıştır. Teknisyen Zorita Zolotiç hafif yaralanmıştır. Bir güvenlik görevlisi saldırganların peşini bırakmamış ve bunlardan birini vurarak ağır yaralamıştır. 1960 doğumlu olan bu saldırganın üzerinden Harutyun Kirkor Levonyan adına düzenlenmiş bir Lübnan pasaportu çıkmıştır. Kaçan öteki saldırgan aranmaktadır (sonra bu da –Raffi Elbekyan- yakalanacaktır) “. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Galip Balkar’ın yarası çok ağırdı. Kurtulması bir mucizeye bağlıydı. O mucize gerçekleşmedi. Sevgili Galip, yapılan tüm müdahelelere rağmen, vurulduğu anda girdiği derin komadan çıkamadı ve 11 Mart 1983 tarihinde vefat etti. 47 yaşında idi. Gerek saldırganları kovalayan mert Yugoslav vatandaşları, gerek onları yakalamakta maharet gösteren Yugoslav makamlarının fedakarlıkları ve çabaları gerçekten teşekküre layık ve övgüye değerdir. Teroristler, Levonyan ve Elbekyan 20’şer yıl hapse mahkum edildiler. Ancak kovalanmaları, yakalanmaları ve cezalandırılmaları ne kadar sevindirici olmuşsa bir süre sonra salıverilmeleri de o kadar üzüntü ve hayal kırıklığına yol açmıştır. 1987 yılında katillerden Levonyan sağlık durumu bahane edilerek serbest bırakıldı. Öbür katil Elbekyan ise 1990 yılında serbest kaldı. Onu eli kanlı diktatör Slobodan Miloseviç affetti. Levonyan Erivan’a, Elbekyan Beyrut’a yerleşti. Galip’in cenaze töreni münasebetiyle 14 Mart 1983 tarihli Hürriyet gazetesinde yer alan bir makale şöyle bitiyor: “ ... dalında açmadan solan bir çiçek gibi toprağa gidiyor. Ama güzel yaşadı; geride güzel bir isim, güzel anılar ve güzel göz yaşları bırakarak yapıyor bu son yolculuğunu”. 20) BRÜKSEL 14 Temmuz 1983, Perşembe, Ramazan Bayramının son günü idi. Brüksel Büyükelçiliğimiz İdari Ataşesi Dursun Aksoy o sabah 10.30’da Franklin Roosevelt caddesi üzerindeki evinden çıktı, yol kenarında park edilmiş olan otomobiline bindi, haraket etmeye hazırlanıyordu ki oturulmayan komşu evin bahçesinde gizlendiği anlaşılan katil ortaya çıktı, otomobilin sol camından 9 mm. çapında bir tabanca ile iki el ateş etti. Kurşunlardan biri Dursun Aksoy’un göğsüne, biri başına isabet etti. Diplomatımız direksiyona kapaklandı. O anda şehit olmuştu. Bu defa önemli görgü tanıkları vardı. Aynı caddede oturanlardan olayı görenler olduğu gibi asıl önemli tanık katili olay yerine getirdiği tespit edilen taksi şoförü idi. - 182 - Bu tanıklıklardan yola çıkılarak Belçika makamları tarafından ciddi bir araştırma başlatıldı. Çeşitli temaslar sonucunda 23 Temmuz günü, Hollanda’dan, Dursun Aksoy’un katili olduğundan şüphelenilen Türk uyruklu bir Ermeninin yakalandığı haberi geldi. Hollanda güvenlik yetkilileri şu bilgileri verdiler: “... olayla ilgili olarak sıkı bir işbirliği içinde bulunduğumuz Belçikalı ilgililer uzun bir süreden beri terör olaylarına karışabileceklerinden şüphe edilen Ermenileri izlemekteydi. Geçtiğimiz Mayıs ayında Brüksel’de bazı evlerde toplantılar yaptıkları tespit edilen bu kişilerin Türk Turizm Müşavirliği Marmara seyahat ajansına ait bürolara yapılan bombalı saldırıları takiben derhal ortadan kaybolmaları şüphelerin bu şahıslar üzerinde yoğunlaşmasına neden olmuştur. Dursun Aksoy’un katil zanlısının olaydan sonra sözkonusu evlerin bulunduğu mahalle gittiği belirlenmiştir. Bu evlerde yapılan aramalarda önemli belgeler ele geçirilmiştir. Görgü tanıklarının ifadelerine de dayanılarak katil %100’e yakın bir ihtimalle tespit edilmiştir...” Bu arada Ermeni terör örgütleri cinayeti adeta birbirleriyle yarış edercesine üstlendiler. İlk olarak ASALA “biz yaptık” dedi. Ardından bilmem ne komandoları denen örgüt “biz öldürdük” diye iddia etti. Hatta o zamana kadar adı duyulmamış olan, kendine Ermeni Devrimci Ordusu payesini veren bir örgüt daha ortaya çıktı ve “bu bizim marifetimizdir demeye getirdi. Ermeni terörünün en azgın dönemiydi. Örgütlerinin gözünü kan bürümüştü. “Adam Ermenidir, ne yapsa yeridir” anlayışının hüküm sürdüğü, işledikleri cinayetlerin yanlarına kar kaldığı, aralarında politikacıların ve bir takım yazar-çizerin de yer aldığı birçok şakşakçı ve yardakçının övgüleriyle başı dönen bu cani güruhu Dursun Aksoy’un şehit edilmesinden bir gün sonra, 15 Temmuz 1983’de, şımarıklıklarını ve gaddarlıklarını ayrı bir boyuta taşıdılar: Fransa’da, Orly havaalanında, THY kontuarının önünde büyük bir bomba patlattılar. Bu defa gerçekten belalarını aramışlardı. Çünkü orada tatile gidenlerden oluşan büyük bir kalabalık vardı ve bombanın canını aldıkları sadece “cezalandırılması mübah (!)” Türkler değildi. Aralarında “kıllarına zarar gelmemesi” gereken Fransızlar ve başka yabancılar da vardı. İşte, onun için bu defaki suçları affedilemezdi! Fransa başta olmak üzere şimdiye kadar melce buldukları, ağırlandıkları, hoşgörü ve sempati ile karşılandıkları batılı ülkelerden silinmeye başladılar. Gerçi iki sene daha melanetlerini sürdürmek için bir-iki fırsat yakaladılarsa da ondan sonra tarihin ve cehennemin karanlık dehlizlerinde kaybolmak üzere karanlığa gömüldüler. Dursun Aksoy cinayetinin mahkeme safahatinin seyrine dönecek olursak: Katilin bindiği taksinin şoförü onu çok net bir şekilde teşhis etti. Artık dava dosyasının tüm unsurları ortaya çıkmıştı. Belçika Hüsnü Göl’ün iadesini istedi. Ne bekliyorduk? Katilin Belçika’da hüküm giymesini. Ondan sonra biz de onun iadesini isteyecektik. Normal gidişat bu olmalıydı. Ama –artık hayret mi diyelim, heyhat mı diyelim- öyle olmadı. Sorgu hakimi, bütün delilleri hiçe sayarak, dava açılmasına dahi gerek görmeyerek Hüsnü Göl’ü salıverdi. Müreffeh toplumun rahatının kaçmaması kaygısı, herhalde, bir kere daha adalet ve hakkaniyet duygusunu bastırmış oluyordu. - 183 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Katil olduğuna dair artık kimsede şüphe bırakmayan bu şahıs, 1959 Siirt doğumlu, Hüsnü Göl adını taşıyan Ermeni asıllı bir Türk vatandaşı idi. İstihbarat ve Araştırma Dairesi Başkanlığı görevim sırasında, Ermeni terör örgütlerinin eylemleri nedeniyle açılmış pek çok dava dosyası okudum. Katilleri apaçık, hiç bir tereddüte mahal bırakmayacak şekilde tespit ettiğimi sandığım olaylarda yargının aksi yönde karar vermiş olması karşısında isyan ettim. Terör, ne yazık ki, yargıyı da sindirebiliyordu. Şehit Dursun Aksoy vurulduğunda 39 yaşında idi, 13,10 ve 4 yaşlarında üç çocuğu vardı, doğduğu yer olan Isparta, İslamköy’de defnedildi. 21) LİZBON Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Bir trajik öykü daha dinlemeye hazırlanınız. Bunu,önce, Lizbon Büyükelçiliği görevinde bulunmuş olan, güçlü kalemiyle de tanınmış, dostumuz Etgun Sav’dan dinleyelim: “ 26 Temmuz 1983 (Salı) günü, saat 16.30. Lizbon Büyükelçiliği kançılarya binasının önüne bir araba geliyor... (içinde bulunan iki kişiden takım elbiseli, kravatlı olanı) kapıdaki Türk polisine konsolosluk işlemi yaptırmak istediklerini söylüyor. Polis, konsolosluk şubesinin kapandığını, ertesi sabah gelmelerini ifade ediyor. Adamın etrafına bakınmasından şüphelenip arabanın plaka numarasını alıyor. Durumu Müsteşar’a bildiriyor. Müsteşar, Bakanlıktan dönem arkadaşım Yurtsev Mıhçıoğlu. Aynı zamanda Maslahatgüzar. Görev süresi biten Büyükelçi İsmail Soysal on gün önce Ankara’ya dönmüş. Yeni bir Büyükelçi de gelmemiş. Koruma görevlisi Yutsev’e arabayı anlatıyor. Kuşku çeken tipler olduğunu belirtiyor. Plaka numarasını veriyor. O günlerde bütün misyonlarımız tetikte. ASALA’nın ve diğer örgütlerin son çırpınışları bekleniyor. Hatırlanacağı üzere o ay, yani Temmuz 1983’de iki terör olayı olmuş: Brüksel’de İdari Ataşemiz öldürülmüş. Fransa’da Orly havaalanına bombalı saldırıda bulunulmuş. Ankara sürekli olarak misyonlarımızı uyarıyor. Büyükelçi olmadığı için ikametgah boş. Dışişleri uygulamaları doğrultusunda, hem orası boş kalmasın, hem daha güvenli olur diye evini bırakmış, konuta geçmiş. Karısıyla oğlu Atasay onunla beraberler. Diğer oğlu Yurtsay o sırada Türkiye’de. Yurtsev eşini, oğlunu ve konut personelini uyarıyor. Dikkatli olmalarını istiyor. Ve ... Ertesi gün, saat 10.25. Baskın! Beş terorist makineli tüfeklerle Kançılarya binasına saldırıyorlar. Bunlar ASALA’dan Ermeni Devrim Ordusu adını kullanan gruba devşirilmiş militanlar. Hepsi Ermeni ve hepsi genç: Simon Yahneyan (21), Sarkis Aprahamyan (21), Vaçnavar Tagihityan (19), Strak Onnik Agaminyan (19), Ara Hosvel Harvikyan (20). (Görüyoruz ki, tarihte ve günümüzde hep şahit olduğumuz gibi, kanlı terör örgütleri, ne yazık ki, genç beyinleri yıkamakta ve kandırmakta maharet sahibiler.) İki arabayla geliyorlar. Ateş ederek kapıya saldırıyorlar. Koruma görevlisi Erşan Yıldırım karşı ateş açıyor. Öndeki teroristi vuruyor. Yurtsev de mevzilenip ateşe başlıyor. Diğer koruma görevlisi keza. Teroristler bu ateş salvosu karşısında bocalıyorlar. Kançılarya binasına giremeyeceklerini anlayınca konuta koşturuyorlar. - 184 - Yurtsev’in eşi Cahide (42) ile oğlu Atasay (16) birinci kattaki oturma odasındalar. Teroristlerden ikisi buraya dalıyor ve onları rehin alıyor. Dört bir yana bombalar döşüyorlar. Bunları kablo ile birbirine bağlıyorlar. Gerekirse kablonun ucunu prize sokacaklar. Patlama olacak. Döşenen bombaların tahrip gücü çok yüksek. Dahili telefondan Yurtsev’e ulaşıyorlar. Türkçe konuşuyorlar. Müdahele edilirse bütün binayı havaya uçuracaklarını söylüyorlar. Cahide hanımı da konuşturuyorlar. Kocasına durumu anlatıyor. Portekiz güvenlik güçleri Büyükelçiliği sarmış durumda. O sıralarda elit elemanlardan oluşan yeni bir “Özel Tim” kurmuşlar. Bu birlik saat 13’de Büyükelçiliğe varıyor. Yurtsev endişeli. Bu birlik ateş açarsa içeride neler olur? Özel tim binaya giriyor. İçeride karşılıklı yaylım ateşi başlıyor. Derken 13:15’de muazzam bir patlama. Patlamanın sebebi bilinmiyor. Ermeni teröristlerin bir çeşit kamikazelik yaptığı iddiası var. Kaza da olabilir. Yurtsev ise bunu karısının yapmış olabileceğini düşünüyor. Yangın başlıyor. Kurtarma çabaları, yangın söndürme telaşı... Yurtsev, oğlunu ve eşini kurtarmak amacıyla inanılmaz derecede çırpınmış ve büyük kahramanlık ve özveri göstermiştir. Bu konuda yazdığı rapor o kadar yürek yakıcı ayrıntılarla dolu ki, gözleriniz dolmadan okuyamazsınız. Ergun Sav, kitabında “Yurtsev ne oldu?” diye soruyor ve cevabını ekliyor : “maalesef aziz okuyucum”, “bu yiğit, bu güzel adamı Türkiye’de, trafik kazasında kaybettik. Olaydan bir ay sonra Istanbul-Ankara arasında kendi kullandığı arabada öldü. İki oğlunu yetim bırakarak sevgili karısının yanına gitti”. 22) TAHRAN Tahran Büyükelçiliğimiz sözleşmeli sekreteri Şadiye Yönder’in eşi Işık Yönder, 28 Nisan 1984, Cumartesi günü, şehit edildi. Bakınız, bu cinayet, nasıl “ben geliyorum” dedi : 23 Nisan 1981’de, her sene olduğu gibi, Ermenilerin bazı toplantı ve gösteriler düzenleyecekleri, bazı taşkınlıklara tevessül edecekleri beklenmekte idi. Fakat Tahran’da bu taşkınlıklar bir çılgınlık boyutuna ulaştı ve takriben 5 bin kişilik bir grup ellerinde pankartlar, Filistin bayrakları, kızıl bayraklar, Amerika ve Türkiye aleyhinde sloganlar atarak Büyükelçiliğimizi kuşattılar. Olayın bir katliama dönüşmesi işten bile değildi. İran makamlarına Ankara’dan “siz Büyükelçiliğimizi koruyamıyorsanız biz koruruz” mesajı verilip bu maksatla uçuş izni istenince işin rengi aniden değişti ve nümayişçiler İran ordu birliklerinin müdahalesi ile dağıtıldı. Büyükelçiliğimiz bu Ermeni saldırısına tek başına sekiz saat göğüs germiş ve saldırıyı kansız atlatabilmiştir. Büyükelçi Tanşuğ Bleda ve sefaret mensuplerının bu konuda gösterdiği dirayet ve cesaret takdir ve övgülerle karşılanmıştır. 1984 yılına gelindiğinde Tahran’da arka arkaya dört saldırıya tanıklık ediyoruz. Bunları, artık batı ülkelerinden sürülmüş olan ASALA düzenliyor: - 185 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Bu saldırının bilançosu ağır: Cahide Mıhçıoğlu ile bir Portekiz polisi hayatlarını kaybediyorlar. Yurtsev Mıhçıoğlu ve oğlu Atasay yaralanıyor. Beş Ermeni terörist ise öldürülüyor. 27 Mart 1984, Salı gecesi Ticaret Müşavir Yardımcısı, Mülkiye’den sınıf arkadaşım Işıl Ünel’in evinin önündeki arabasına bomba yerleştirmeye çalışan bir şahıs bombanın patlaması sonucu ölmüştür.- 420 28 Mart 1984, Çarşamba günü, sabah erken saatte, Askeri Ataşe Yardımcısı Astsubay İsmail Pamukçu evinden çıkarken teröristler tarafından vurulmuş ve ağır surette yaralanmısştır. Hemen aynı zamanda Başkatip Hasan Servet Öktem de evinden çıkarken teröristlerin hücumuna uğramış ve hafif yaralarla kurtulmuştur. Yine aynı saatlerde İdari Ataşe İbrahim Özdemir’in evinin önünde bekleyen iki Ermeni terörist yakalanmıştır. Üzerlerinde silah bulunmuştur. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Aradan bir ay geçmiş ve 28 Nisan 1984, Cumartesi sabahına gelinmiştir. O gün Başbakan Turgut Özal’ın üç günlük İran ziyareti başlamaktadır. Öte yandan, saat 09:00 sularında Büyükelçiliğimiz Sekreteri Şadiye Önder’in eşi Işık Yönder, Şadiye Hanımı arabasıyla Büyükelçiliğe götürmektedir. Evden çıktıktan 200 metre sonra Tahran’ın en işlek caddesi Velisar’a girerken araba durakladığı sırada yanlarına motosikletle yaklaşan iki kişiden arkadaki Işık Yönder’i hedef seçerek ateş açar. Işık Beyin sol gözünün üzerinden giren bir kurşun beynindeki hayati bölgeleri tahrip eder. Hastaneye koşturulursa da hayatını kaybeder. Başbakan Turgut Özal’ı ve beraberindeki iş adamları heyetini uçak Türkiye’ye Işık Yönder’in cenazesi ile dönmüştür. Annesi Saime Hanımın oğlunun ölüm haberini aldığında ettiği feryat kulaklarımızda çınlar durur: “Ah Işığımı söndürdüler!” 23) VİYANA Viyana Büyükelçiliğimiz Çalışma Müşaviri Erdoğan Özen, 20 Haziran 1984, Çarşamba günü, bombalı bir suikast sonucunda şehit edildi. Özellikle Türk İçişleri Bakanlığı uzmanlarının titizlikle yürüttüğü uzun araştırmalar bu saldırıya ilişkin ayrıntılı bulgular ortaya çıkarmıştır : “-19 Haziran akşamı Erdoğan Özen otomobilini evinin karşısında bulunan parkın önüne bıraktı. Teröristler o gece otomobilin sol arka tekerlek dingili üzerine uzaktan kumandalı, tahrip gücü çok yüksek bir bomba yerleştirdiler. Erdoğan Özen 20 Haziran sabahı otomobili ile Büyükelçiliğe geldi. Otomobilini normal olarak Büyükelçiliğin garajına koyardı. Teröristlerin beklentisi de buydu: Araç garaja girdikten sonra patlatılacak, kapalı yerdeki infilak daha şiddetli olacağı için bina içindekilerle birlikte havaya uçacak, bu arada Büyükelçiliğe müracaat için gelmiş olan ve sıra bekleyen kırk-elli kadar Türk işçisi de öldürülmüş olacaktı. Ancak o sabah Erdoğan Özen otomobilini garaja sokmayıp dışarda parketmeyi tercih etti. Teröristlerin korkunç planı gerçekleşmedi. Arabayı mecburen sokakta patlattılar. - 186 - Müthiş bir infilak oldu. Büyülelçiliğin bütün camları parçalandı. Sokağın karşı tarafındaki binalar da hasar gördü. Ayrıca Büyülelçilik önünde nöber tutan bir Avusturyalı polis ile yoldan geçen bir kişi de ağır yaralandılar. Şehidimiz Erdoğan Özen ise adeta kömürleşerek can verdi. Kesin teşhisi hayli zaman aldı. Cinayeti “Ermeni Devrimci Ordusu” adını takınmış olan terör örgütü üstlendi. Erdoğan Özen 50 yaşındaydı, evli ve iki çocuk babasıydı. Olay tarihinde oğullarından Murat 11, Alp 7 yaşındaydılar. Ne yapılan girişimlerden, ne araştırma ve soruşturmalardan sonuç alınabildi ve bu “dosya” da, ne yazık ki, rafa kaldırıldı. 24) VİYANA Birleşmiş Milletlerin Viyana Bürosunda görevli tek Türk direktör olan Evner Ergun 19 Kasım 1984, Pazartesi günü, saat 09:20’de vuruldu. Ergun, otomobiliyle işine gitmekte idi ve şehrin göbeğindeki bir mevkide, pusuya yatmış bir Ermeni tarafından, kırmızı ışıkta durduğunda vuruldu. Katil pusuyu Ergun’un evinden 5 kilometre uzaklıktaki bir noktada kurmuştu. Bakınız Viyana polisi bu konuda ne demiş: “Ergun’un evinden vurulduğu noktaya kadar trafik ışıkları senkronizedir ve yol hiç durmadan yeşil ışıklarla geçilir. Senkronize olmayan tek ışık ise cinayetin işlendiği yerde bulunmaktadır. Burada araçlar mecburen durur. Katilin bu ışık akışını iyice incelemiş olduğu anlaşılmakta ve tam bir profesyonel olduğu kanaatine varılmaktadır”. Görüyorsunuz, Avusturya polisi, Ermeni katillerin peşpeşe Türk görevlileri şehit etmesinden, yani Büyükelçi Daniş Tunalıgil’in 1975’de Çalışma Müşaviri Erdoğan Özen’in 1984’de ve şimdi Birleşmiş Milletler Örgütü mensubu Evner Ergun’un Viyana’da suikaste kurban gitmesinden dersler çıkarmış, deneyim edinmiş, gaflet uykusundan yavaş yavaş uyanmaya başladığı izlemini vermekte. Heyhat, çok geç ve yine beyhude! Ayrıca bir husus daha dikkatimizi çekmekte: Avusturya Polisinin katilin tam bir profesyonel olduğuna dair bu teşhisi ve daha önceki, nerede işlenmiş olursa olsun Ermeni suikastlerinin nerede ise tamamının faillerinin bulunamamış ve bunların da çok planlı ve çok etkili şekillerde gerçekleştirilmiş olduğu hatırlandığında, çeşitli isimler altında – ASALA, Ermeni Soykırımı Adalet Komandoları, Ermeni Devrim Ordusu – Bu “marifetlerden” dolayı böbürlenip yüksek perdeden beyanlarda bulunan, tehditler savuran, küstahça hamaset edebiyatı yapan sözüm ona Ermeni örgütlerinin aslında basit cinayet şebekeleri olduğu ve asıl işlerinin kiralık katil tutmaktan ibaret kaldığı şeklinde bir kanaat de doğmaktadır. Şehidimize dönecek olursak : bu profesyonel katil Evner Ergun’a 6 el ateş etmiş, kurşunların altısını da isabet ettirmiştir. Katilin kendisi de, silahı da bulunamamıştır. Geriye Birleşmiş Milletler Viyana Bürosu binasına Evner Ergun’un anısına çakılan bir plaket kaldı. - 187 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Yine Viyana : 3üncü Viyana suikastı : Böylece size 23 acıklı olay, 31 aziz şehit öyküsü anlatmış oldum. Her ne kadar sürc-ü lisa ettimse, yanlış veya eksik söyledims, affola. Sunum konusu “Ermeni Terör Örgütleri tarafından katledilen Şehit Türk Diplomatları” olduğu için bu kadarla yetindim. Yoksa başka terör örgütlerine kurban verdiğimiz Şehitlerimiz de var, Türkiye’de Şehidimiz de var, Ermeni saldırılarında yaralanan arkadaşlarımız – yani Gazilerimiz- de var. Hem bunları, hem benim anlattıklarımın çok daha teferruatlı halini Büyükelçi Bilal Şimşir’in “Şehit Diplomatlarımız” adlı, iki cilt hainde yayınlanan 1006 sayfalık kitabında bulabilirsiniz (2000, Bilgi Yayınevi). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Bütün Aziz Şehitlerimize Allah’tan rahmet, , hayatta olan Gazilerimize sağlıklı uzun ömürler, herbirinin yakınlarına ve sevenlerine bu kapsamda hepinize başsağlığı diliyorum. - 188 - DOĞU ANADOLU’DA ERMENİ ÇETELERİNİN MÜSLÜMANTÜRK AHALİSİNE YÖNELİK KATLİAMLARI Erol KÜRKÇÜOĞLU Rus Çarı I. Petro döneminden beri, geleneksel hedefi Basra Körfezi ve Akdeniz’e inme politikasını amaç edinmiş olan Rusya, 1820’li yıllarda Kafkasya ve Doğu Anadolu’ya hakim olduktan sonra Osmanlı devletine karşı 19. yüzyılda sürdürdüğü savaşlarda Anadolu ve Kafkasya’da bir azınlık halk olarak varlıklarını sürdüren Ermenilerden yararlanmaya çalışmıştır. Ermeni sorunu, Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğu vilayetlerinde karışıklıklar yaratmakta büyük menfaatleri olan Rusların politik tahriklerinden doğmuştur. Teşkilatlanmış bir Ermenistan Rusya için Akdeniz’e doğru atılmış ilk adım demekti. Özetle bir Ermeni sorunu yaratmak ve bunu Osmanlı İmparatorluğu aleyhine kullanmakta en ağırlıklı rolü ve misyonu Rusya üstlenmiştir (1). Rusların Ermenileri nasıl ve ne için kullandıklarını Alman Büyükelçisi Wangenheim verdiği bir raporda şöyle açıklamaktadır. “Rusya için Ermeni hareketi öyle bir araçtır ki, Rusya bununla Anadolu’ya sürekli bir heyecan halinde ve zamanı gelince ilgili komşu devlet sıfatıyla müdahale hakkını iddia edebilecektir. Rusya Ermeni meselesinin yardımı ile İstanbul yolunu tutmak istemektedir. Bu onun için günü gelince Boğazları açacak bir anahtardır” (2) Türk-Ermeni anlaşmazlığına yol açan olaylarda ilk ivmeyi Rusya’nın emperyalist yayılmacı girişimleri oluşturmuştur. Küçük Kaynarca Antlaşması’na (1774) dayanarak kendisini Osmanlı topraklarındaki tüm Ortodoksların koruyucusu ilan eden Çarlık Rusya’sı ihtilalci Ermeni özlemlerinin önderi rolüne girmişti. Ancak Rusya’nın Rumlar ve Bulgarlara vermiş olduğu destek ile, Ermenilere ilişkin politikası arasında çok büyük fark vardı. Şöyle ki, Çarlık Rusya’sı Doğu Anadolu’da kendisine bağımlı bir Ermenistan değil, gerek kendi topraklarında gerekse egemen olmayı tasarladığı Doğu - 189 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Atatürk Üniversitesi Anadolu’daki Ermenileri Slavlaştırmak ve Ruslaştırmak politikasını amaç edinmişti (3). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Birinci Dünya savaşı sırasında Ermeni erkekleri özellikle lise çağındaki gençler, Türk cephesine asker olarak, kızlar ise gönüllü hemşire olarak katılıyorlardı. Tiflis’te Astgik Güzelyan adlı liseli bir kız, o tarihte Ermenilerin gönüllü olarak Rus ordusuna katılma sebebini şöyle dile getiriyordu. “Rus ordusu yakında Osmanlı ordusunu mağlup edecek. İstanbul’u kendisine alacak, bizim içinde “Büyük Ermenistan’ı kuracak.” Birinci Dünya Savaşı içinde bir ara Rus ordusu Türkiye’nin doğusunda epeyce ilerlemişti. Ermeni komitacıları sevinç içinde Rusya’nın o zamanki başkenti olan Petersburg’a varmışlar ve doğruca Çarın yakını olan meclis azası Milyakov’un huzuruna çıkmışlar ve kendisine: “Büyük Ermenistan’ın kurulması zamanı artık gelmiştir!” demişlerdi. Milyakov, yüzlerine bakmış ve gülümseyerek “Biz Ermenisiz Ermenistan’ı kurmak niyetindeyiz.” diyerek Ermenileri kibarca huzurundan çıkarmıştır (4). Doğu Anadolu Bölgesi üzerinde tarihi emellerini gerçekleştirmek için gerek Ruslar ve gerekse Ermeniler birbirlerinden karşılıklı olarak istifade etmeye çalışmışlardır. Ruslar kısa vadede Ermenileri bir araç olarak kullanarak ulaşmak istediği hedefler; Ermeniler vasıtasıyla Müslümanlar üzerinde imha ve katliam yaptırma arzuları, bölgedeki Türkleri mecburi göçe sevk ederek bölgeyi asimile etme düşüncesi, Doğu Anadolu’yu murakabe ve kontrol etme isteği ve ihtilâl sonrasında Kafkasya ve Rusya’daki Ermenileri yeni Bolşevik rejime ısındırma ve yaklaştırma siyasi metoduyla hedeflerine varmak istemişlerdir. Uzun vade de ise Ruslar, bölge de Ermenilere “Ermenisiz bir Ermenistan” kurdurarak sıcak denizlere inme idealini gerçekleştirmek istemişlerdir. Ermenilerin yegâne hedefi ise Rusların yardım ve desteğiyle Türk toprakları üzerinde başkenti “Erzurum” olacak şekilde suni bir hayal olan Büyük Ermenistan’ı (!) kurmaktı. Rusya’nın Ermeniler üzerindeki emellerini, “Çarlık Rusya’sının Türkiye’deki Oyunları” adlı eserin yazarı Edgar Granville şöyle ifade etmektedir: “Türkiye’deki Ermeni meselesi Ermenilerden doğmamıştır. Zira Ruslar, Ermenilere el atıncaya kadar Türkiye’de hiçbir Ermeni hareketi olmamıştır. Rusların eseri olan Balkan hareketine kadar Ermeniler kendi aralarında mezhep mücadelesi yapıyorlardı. Hatta kendi aralarındaki anlaşmazlıkların giderilmesi için Türklerden yardım dahi görüyorlardı. Rus mezalimine karşı Ermenilerin tek sığınağı Türkiye idi.” Birinci Dünya Savaşı’nın başlaması ile birlikte Ermeni komiteleri bağımsız Ermenistan hayalini gerçekleştirmek için bundan daha iyi bir fırsatın olamayacağı düşüncesi ile Osmanlı Devleti aleyhine yürüttükleri çalışmalara hız vermişlerdir. Komitelere mensup Ermeniler, Anadolu’nun hemen her yerine dağılarak ülkedeki bütün Ermenileri Osmanlı Devletine karşı kışkırtma üzere yoğun bir propaganda faaliyetine girişmişlerdir. Başta Amerika olmak üzere Avrupa ve Rusya’daki Ermenilere hitaben hazırlanan ve onları mücadeleye çağıran bildiriler yayınlanmıştır. İstanbul ve yurt dışındaki ihtilalciler tarafından hazırlanan bu bildiriler Ermenilere destek olmaya çalışan Rus, İngiliz, Fransız ve İtalyan elçilik ve konsolosluklarının yardımıyla ülke içerisinde dağıtılmıştır (5). - 190 - Doğu Anadolu’daki Ermeni isyanlarından yararlanan Ruslar, 1915 yılı itibarıyla bu bölgeyi işgal etmeye başlamışlardır. Ne var ki Rusya işgal edilen yerlerin terkini değil, doğrudan doğruya kendi topraklarına ilhakını düşünüyordu. Rusya’nın esas niyeti, Grand Dük Nikola Romanov’un yeni Kafkasya valisi olmasından sonra açıkça belli olacaktı. 1916 yılının ilk aylarında üç bin Ermeni gönüllüsü terhise zorlanacak, Antranik’in birliği zorla dağıtılacak, geride kalan diğer Ermeni silahşörleri ise Rusya’nın Kafkasya ordusu içinde eritilecektir. Ruslar Doğu Anadolu’yu “Ermenisiz Ermenistan” olarak düşünüyorlar ve burayı Rus kolonisi haline getirmeye çalışıyorlardı. Bu konuda Taşnaksutyun reisi Kaçaznuni, “Rusların gayeleri; her neye mal olursa olsun Türkiye Ermenilerini kurtarmak değildi ve hiçbir zaman öyle olmamıştır… Biz onlara kendi arzumuzla hizmet ettik, sürüklendik gerçekte ise onların gayelerine çalışmış olduk” diyerek bu ifadeyi doğrulamıştır (8). Çarlık Rus orduları 1916 Ocağında, Çanakkale zaferini kazanan birliklerin doğuya gönderileceği anlaşılınca, Şubat’ta saldırıya geçerek Eylül ayına kadar Erzurum, Bayburt, Erzincan, Trabzon, Van ve Muş dahil çok geni bir bölgeyi işgal altına almıştı. Rus silahlı kuvvetlerinin Anadolu’da kazandıkları bu başarıda Çarlık üniforması giyen Ermenilerin oluşturduğu “İntikam alayları” ve cephe gerisinde terör faaliyetiler yöneten Taşnak çetelerinin büyük rolü olmuştu. Oysa 26 Nisan 1916 tarihli gizli Sykes- Picot Anlaşması’yla Irak ve Suriye’yi aralarında paylaşan İngiltere ve Fransa’nın, Çarlığın istekleri doğrultusunda Erzurum, Bitlis ve Van’ı Rusya’ya vermeleri, Anadolu’nun parselasyonunda Ermenileri hiç te göz önüne almadıklarını kanıtlıyordu (9). Ermenilerin Doğu Anadolu’da Ve Kafkasya’da yaptıkları Katliamın anlaşılabilmesi için Ermeni çetelerinin yaklaşımlarının bilinmesinde fayda vardır. Her şeyden önce Taşnaklar askerilerine halkı soymayı, Türklerden nefret etmeyi, Türkleri yok etmeyi, vahşiliklerle birleşen fedai ruhunu aşıladılar. Gönüllü hareketinin karakteristik özelliği, kana susamış fedailer Antranik, Hamazasp, Dro, Morel ve diğerlerinin idare ettikleri harekette gözlemlenebilir. Taşnak müfrezeleri Türk milletinin kadın, çocuk, yaşlı ve hasta halkını öldürmekte pek cesurdular. Bu düşüncede olan ermeni çeteleri 1917 Ekim ihtilalinden Doğu Anadolu’dan çekilişlerine yani 1918 yılı Nisan’ına kadar olan dönemde bölgede akla gelmedik katliamlar yaptılar. Erzincan, Erzurum, Van, Kars, Sarıkamış tamamıyla tahrip edildi, bölgenin Müslüman halkı katledildi (10). - 191 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ermenistan’ın 2 Aralık 1920 tarihinde Sovyet orduları tarafından işgal edildiği tarihte Ermenistan’ın Başbakanı ve Taşnak Cemiyeti Reisi Ovannes Kaçaznuni, gönüllü Ermeni birlikleri hakkında Ermenilerin yanlış yaptığını şu cümlelerle ifade etmektedir. “Gönüllü birliklerin kurulması gerekir miydi?” sorusu günümüzde anlamsızdır. 1914 sonbaharında Ermeni gönüllü birlikleri kuruldu ve Türklere karşı faaliyetlere geçti: bu gelişme Ermeni halkının hemen hemen çeyrek yüzyıl boyunca beslenmiş olduğu psikolojik ortamın doğal ve kaçınılmaz bir sonucu idi. Bu psikoloji kendine bir biçim bulmalıydı ve onu buldu. Piskopos Mesrop, A. Hatisov, Dr. Zavriev, S. Arutyunov, Dro ve Antranik6 olmasaydı, başkaları bulunacak ve aynı şeyleri yapacaktı. Gönüllü birliklerin kurulması bir yanlışsa; bu yanlış, kökleri uzak ve geçmişte aranacak bir siyasal çizginin doğal devamı ve sonucudur (7). Osmanlı tebaasına mensup Ermenilerden müteşekkil bulunan çetelerin Erzurum, Van, Bitlis, Muş, Trabzon gibi Rus işgaline giren bölgelerde Müslüman ahaliye karşı insanlık tarihinde bu ana kadar emsali görülmemiş bir katliam yapılmıştır. Bu yüzden Osmanlı hükümeti vatandaşının canını, malını ve namusunu korumak düşüncesi ile katliam yapan Ermeni çeteleri başka bölgelere yerleştirilmiştir (11). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Rusya’da Şubat İhtilâli’nden sonra Rus makamları siyasi amaçlarla “Ermeni Birlikleri” (12) vücuda getirmeğe çalışmışlardır. Rusların gayeleri bir an önce Doğu Anadolu ve Kafkaslar da Ermenileri silahlandırmak, Rus silâhları ve Rus subaylarının yardımı ile bir Ermeni ordusu kurmaktı. Rus işgali altındaki bölgede görevlendirilen Ermeni ordusu bu yerlerdeki Türk- İslâm ahali için büyük tehlike teşkil etmekte idi. Bölgeden Ermenilerin yaptıkları ayaklanmalar ve bunu takip eden katliamlar haddi zatında dışardan gelen ve büyük bir kısmı “Sosyalist” menşeli olan kışkırtmaların eseri idi (13). Erzincan Mütârekesi (14) (18 Aralık 1917)’ni müteakip cepheden çekilip giden Rus birliklerinin yerini ekseriyetle Ermeni birlikleri almağa başlamışlardı. Ermenilerin asıl gayeleri Rus kuvvetlerinin Brest-Litowsk (3 Mart 1918) anlaşmasına göre Doğu Anadolu’dan çekilmeleri sonunda, bu sahada bir Ermeni Devleti’nin kurulmasını gerçekleştirmekti. Lenin ve etrafındaki Ermeni Bolşevikler, Rus askerleri daha tamamıyla çekilmeden Ermenilerin idareyi ele almaları ve buraların Türklere iadesini mani olmayı tasarlamışlardı. Rus birliklerinin yerini alan Ermeni çeteleri, Rus işgal bölgesindeki Müslüman ahaliye karşı imha hareketine giriştiler. O sıralarda hüküm süren karışık durum ve Rus kuvvetlerinin çekilişinden istifade ederek Ermeni ve Hıristiyan köylerine Kürtler tarafından yapılan baskınlar bahane edilerek, Müslüman köyleri Ermeniler tarafından tahribata uğramakta ve köy halkı öldürülmekte idi. Üstelik çekilip gitmekte olan bazı Rus kıtaları da Ermenilerle birlik olup Türk köy ve kasabalarını yağma etmekte ve ahaliyi öldürmekte idiler. Bu suretle Rus İşgali altındaki sahada MüslümanTürk ahalinin can ve mal emniyeti kalmamıştı. Ermeni çeteleri ve disiplinsiz Rus askerlerinin taşkınlıklarına karşı koyacak bir Rus askeri idaresinde mevcut değildi (15). Kafkas Cephesi Osmanlı Orduları Kumandanı Vehip Paşa, 11 Aralık 1917 tarihinde Rus Kafkas Ordusu Kumandanı General Odişelidze’ye gönderdiği telgrafda (16): “Ermenilerin, yollarda çalıştırılacağı bahanesiyle Erzincan Kasabasından toplayıp götürdükleri altı yüz elli Müslümanın akıbetinin meçhul olduğu ve Sivaslı Murat’ın emriyle bütün Müslümanları Kilise Meydanına toplayıp, oradan da Vahip Bey’in konağına doldurup, evi ateşe verdiklerini 1500’e yakın Müslüman öldürüldüğünü, ayrıca Bayburt’ta bulunan Ermeni Komitacılarından Arşak’ın da Ermeni Murat’la işbirliği yaparak işgal altındaki bölgede savunmasız, masum Müslüman ahalinin Ermeniler tarafından kırıma tabi tutulduklarını” bildirmiştir. Rus Kafkas Orduları Başkomutanı General Prjevalski’de Kafkas Cephesi Osmanlı Orduları Kumandanı Vehip Paşa’ya 24 Aralık 1917 tarihinde gönderdiği mektupta (17) “Kumandası altındaki ordular tarafından işgal edilmiş bulunan bölgedeki Müslüman ahaliye karşı Ermeni cemaatine mensup olanlar tarafından icra edildiği yüksek katınızca bildirilen mezalim ve nahoş hadiselere gelince, bu konuda savaş kaidelerine göre işgal edilmiş olan vilâyetlerde ciddi bir tahkikat yapılması ve - 192 - Ermenilerin Erzincan ve çevresindeki Müslüman ahali üzerindeki zulmü hakkında Kafkasya’daki Türk Ordularının Kumandam Vehip Paşa’nm Rus Kafkas Ordusunun Kumandanı Odişelidze’ye gönderdiği (9) 22 Ocak tarihli mektupta (19) “I. Kafkas Kolordusu’nun Erzincan’dan Erzurum’a gitmesinden sonra Erzincan, ve onun çevre köylerinde Ermeniler Müslüman ahaliye karşı büyük bir baskı ve zulüm yapıyorlar. Ermenilerin Müslüman ahaliye karşı bu düşmanca tutumu Rus Orduları’nın işgal ettikleri bütün Türk arazisinde devam etmektedir. Son zamanlarda Ermeniler tek tek Müslümanları öldürmekten ziyade daha büyük katliamlar düzenlemeye başlamışlardır. Köylerin talan edilmesi, yakılması, kadınların tecavüze uğraması ile işgalin boyutu günden güne artmaktadır. Mesela 12 Ocak 1918 tarihinde Ermeniler Erzincan’ın 18 km. uzağındaki Zekkih köyünün ahalisini yakmışlar ve köyü de yıkmışlardır. Bundan bir hafta önce 30 askerden ibaret Ermeni birliği Müslüman Köyü olan Koska’ya hücum ederek kadınlarına tecavüz etmişler, köyü ise yakmışlardır. Sizden rica ediyorum ki yukarıda gösterilen katliam ve insanlık dışı muameleleri tekrarlanmaması için gerekli tedbirleri alasınız” denilmektedir. Vehip Paşa, Erzincan katliamı İle ilgili olarak Kafkas Cephesi Rus Orduları’nın Başkumandanı General Prejevalsky’de 9 (22) Ocak 1918’de gönderdiği bir mektupta da (20) Rusların işgal ettikleri Türk arazisinde Ermenilerin yaptıkları zulüm ve katliamları durdurmasını istemiştir. Bu arada Deveboynu (Erzurum Müstahkem mevkii) geçici Komutanı ve Erzurum İkinci Müstahkem Mevkii Topçu Alay Komutanı Yarbay Twerdokhlebof hatıratında (21) Erzincan katliamını şöyle nakletmektedir: Kısa bir müddet sonra Erzincan Türkler’inin Ermeniler tarafından katliam edildiği haberi geldi. Katliamı aşağıda anlatıldığı gibi Başkomutan Odişelidze’nin ağzından dinleyelim: Bu katliam çetesi gibi yabancı insanlar tarafından değil de, doktorlar ve tüccarlar tarafından plânlanmıştı. Her türlü savunma vasıtasından yoksun bırakılmış 800’den fazla Türk öldürüldü. Ermeniler ölüleri soyduktan ve elbiselerini üzerlerinden aldıktan sonra birbirlerine şöyle söylüyorlardı: Burada 70 kişi var, onları doldurduk. Çukur daha 10 kişi alır. Bu konuşmalardan sonra o, çukura koymak üzere hemen 10 kişi daha öldürüldü. Bir Ermeni tüccar 80 bahtsız insanı bir eve doldurdu ve bunları birer birer öldürmeye başladı. Hepsini öldürerek evin dışında dağ gibi bir ceset meydana geldi. Bu tüccar, birkaç arkadaşı ile bu katliamı yaparken, düğün yapıyormuş gibi zevkleniyor ve eğleniyordu. - 193 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA aynı zamanda adı geçen vilâyetlerdeki Osmanlı tebaasına karşı vuku bulabilecek her türlü kötü muamelenin zamanında önlenmesi için gerekli kesin tedbirlerin alınması hakkında acil emirler verildiğini bildirmiştir.” Mektupta görüldüğü gibi Rus Kafkas Orduları Başkomutanı General Prejevalski’de kendi işgalleri altında bulunan bölgelerde Ermenilerin savunmasız, masum Müslüman ahaliye karşı plânlı soykırım tatbik ettiklerini doğrulamakta ve konunun hassasiyetinden dolayı en kısa zamanda gerekli tedbirlerin alınacağını itiraf etmektedir. Halbuki bölgede kurulan Ermeni Kolordusu (18) General Prejevalski’nin onayı ile kurulmuştu. Çünkü Bolşeviklerin Kafkasya siyasetinde de Türkiye sınırında bir Ermenistan Devletinin kurulması meselesi benimsenmişti. General Odişelidze’nin 10 (23) Ocak 1918 tarihinde Kafkas Cephesi Orduları Komutanı Vehip Paşa’ya gönderdiği telgrafta (22) Erzincan’da silahların toplanması sırasında direnen Müslümanlar aleyhinde silâh kullanmaya başlanmıştır. Sonuçta, her iki taraftan da birçok kimse ölmüş ve yaralanmışsa da, henüz sayıları belli olmamıştır. Rus subaylarının olaya müdahalesi, kan dökülmesine son vermiş ve çatışmanın genişlemesine mani olunmuştur. Ermeni birliklerinin Erzincan’da Müslümanlara karşı giriştikleri vahşete tahammül edemeyerek bu birliklerde subaylık etmek tenezzülünde bulunmayıp Erzincan’da kalmış olan Rus subayı Kazimir bu konuda verdiği rapora göre (23) hadisenin boyutu karşısında Ruslar müdahale etmek zorunda kalmışlardır. Kazimir raporunda, Ermeniler arasında Rus subayları bulunmasaydı, mezalimin geniş bir tarzda tatbik edileceği ve bir gecede 800 Müslümanın katledildiğini bizzat Ermenilerden işittiğini yazıyordu. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Öte yandan I. Kafkas Kolordu Kumandanı Kâzım Karabekir III. Ordu Kumandanlığına 31 Ocak 1918 tarihinde telefonla bildirdiğine göre (24) Ermenilerin Müslüman ahaliyi Erzincan Kışlasına götürerek orada kurşuna dizdiklerini ve üç gün önce de ahaliden bazılarının da Kilise meydanında yakıldığını bildirmiştir. Vehip Paşa da 19 Ocak (l Şubat) 1918 tarihinde Kafkas cephesindeki Rus Orduları’nın Başkumandanı General Prejevalski’ye gönderdiği mektupta (25) Rus Orduları’nın işgal ettikleri arazilerden çekildikten sonra onların yerlerini alan Ermenilerin bölge Müslümanları üzerinde yaptıkları vahşetin çok büyük kapsamda olduğunu ve bu katliamın durdurulması için etkili tedbirlerin alınması gerektiğini ve hatta Vehip Paşa, alınacak önlemler konusunda Rus Generaline işbirliği dahi teklif etmiştir. Kazım Karabekir Paşa da 2 Şubat 1918’de III. Ordu Kumandanlığına gönderdiği telgrafta (26) Ermeni eşkıyasının Erzincan ve civarında işledikleri cinayetler ve yirminci asır medeniyetiyle bağdaşmaz hunharlıklarıyla Aşkale’den Erzurum istikâmetine sürüldükleri ve çok daha fazlasını yaparak engizisyon mezalimine rahmet okuttuklarını ifade etmiştir. 29 Ocak (11 Şubat) 1918’de Vehip Paşa, bölgede Ermenilerin yaptıkları yeni zulüm ve katliamların tertip edildiğini bildirdiği telgrafında (27) şu hususları belirtmiştir. 1) Ermenilerin Erzincan şehrinde topladığı 650 Müslümanın nereye götürüldüğünün bilinmemektedir. Ayrıca çok sayıda Müslümanı toplayarak Vahid Bey’in evine doldurarak yakmışlardır. Yangından kurtulan Müslümanlar da evin etrafını saran Ermenilerin kurşunlarına hedef olmuşlardır. 2) Bayburt’ta Arşak adlı bir Ermeni’nin topladığı Müslüman ahalinin akıbetinden haber alınamamıştır. 3) Umumiyetle yeni doğan çocuklar dahil olmak üzere Müslüman halkın toplu imhası, Trabzon pazarının yağmalanması ve yakılması, Rize’de şehir içerisinde kundaklama ve yangınlar gibi trajik olaylar meydana gelmiştir. - 194 - 4) Ermeni Lideri Murat’ın Bayburt’taki Arşak’a gönderdiği talimata ve onun Murat’a verdiği cevapta, Ermenilerin işgal bölgesinde Müslümanların tamamıyla imha edileceği açıkça görülmektedir. Vehip Paşa’nın telgrafına General Odişelidze 11 Şubat tarihinde verdiği cevapta (28) Vehip Paşa’nın elindeki bilgilerin abartılmış olduğunu bildirmiştir. Ayrıca Trabzon Bölgesi’nde Türklere karşı herhangi bir saldırı olmadığı ve Bayburt Bölgesi’nde de Müslüman ahalinin toplanması hususunda hiçbir emir verilmediğini bildirmiştir. Erzincan’a ise Vehip Paşa’nın eline ulaşan bilgilerin abartıldığını, Albay Morel’in verdiği malumata göre ölenlerin sayısının 200’den fazla olmadığını ve şahsı tarafından Osmanlı Müslümanlarının şerefini, emlâkini koruyacağı hususunda her türlü tedbiri alacağına söz vermiştir. Albay Morel’in (29) kumanda ettiği “Erzincan Karargâhının Kelkit’deki Rus delegelerinin emniyetini bile sağlamaktan aciz olması Albay Morel’in gülünç bir Rus üniforması giymiş bir Ermeni çete reisinden başka biri olmadığını da ispat etmektedir. Albay Morel’in “karargâh askerleri” diye adlandırdığı askerlerin gerçekte Murad adlı birinin idare ettiği Ermeni çetesi olduğu gerçeği ortaya çıkmaktadır (30). 3. Ordu Komutanı’nın görüşüne göre istilâya uğramış arazinin işgalinde harekât mihverini Erzurum mevkii teşkil etmektedir. Ancak Erzurum’un alınması ile Doğu’ya ve kuzeye karşı emniyet sağlanabilir. Ayrıca Erzincan’ın Ermenilerden temizlenmesi üzerine, buradaki Albay Morel komutasındaki Taşnak çeteleri Erzurum’a yerleşerek Rusların gözleri önünde Müslüman ahaliye karşı katliam, zulüm ve şiddetlerini sürdürmeye devam ederler. Yarbay Tverbokhlebof hatıratında, “İlk büyük Erzurum katliamının 1 Şubat 1918’de başladığını, Topçular sokakta 270 kişiyi toplayarak öldürmek amacıyla kışla hamamına doldurduklarını yazmaktadır. Hatıratında 12 Şubat’ta Ermenilerin, Erzurum tren istasyonunda 10’dan fazla kendi halinde ve silâhsız Müslümanı öldürdüklerini ve onları kurtarmağa giden Rus subaylarını da ölümle tehdit ettiklerini belirtmektedir. 2 Mart’ta Antranik’in Erzurum’a gelerek Albay Morel’in yerine merkez komutanlığına geçtiğini ve Antranik’in geldiği gün Tepeköyü’ndeki kadın, çocuk, tamamen Ermeniler tarafından katledildiğini, Bunu Antranik’e söylediğimde failleri yakalayacağını söyledi. Ama bu konuda herhangi bir girişimde bulunmadı. Ermeni Subayları ile yaptığımız toplantıda Erzurum’da yapılan mezalime son verilmesini istedik. Antranik bana verdiği cevapta: Ermeniler, Rusya’ya son derece minnettar olup, büyük Rusya ahalisinin ayrılmaz bir halk parçası olduklarını ve şu anda Rusya’ya yardım etmekten başka bir gaye izlemediklerini ifade etti. Rus subaylarından hiçbirisi Ermenilerle ve Ermeni kıtalarında çalışmak istemiyorlardı (31). - 195 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA General Odişelidze’nin yanıldığı nokta elindeki bilgilerin kaynağının Ermenilere ait oluşu idi. Fransız asıllı Ermeni Albayı Morel’in bölgedeki görevi Türklere karşı katliam tatbik ederek, bölgeyi asimile etmek ve gelecekte kurulması düşünülen Ermenistan için alt yapı ve zemin oluşturmaktı. Oysa Odişelidze bölgedeki Rus subaylarına (Tverdokhlebov, Yüzbaşı Kazimir, Rus Askeri Aleksandır) ve Rus olduğunu söyleyen Paş adındaki kadına müracaat etse idi onlar, Ermeni vahşetini bütün kapsamı ve belgeleri ile Odişelidze’ye bildirirlerdi. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA I.Kafkas Kolordusu Kumandanı Kâzım Paşa, General Harbord başkanlığındaki Amerika Heyeti’ne verdiği raporda, Erzurum’un kurtarılması ve hareket sırasında gördüğü katliamları anlatmaktadır: Müfrezemiz 22 Şubat’ta Mamahatun’u işgal etti. Burada sağ kalan kimseyi bulamadık. 25 Şubat’ta bir keşif kolumuzla Aşkale işgal edildi. Müfrezemiz 26 Şubat’ta Yeniköy’ü işgal etti. Burada bulunan bir miktar yiyecek, yürüyüşlerimizi çabuklaştırdı. 2 Mart’ta Karabıyık Hanları işgal olundu. Burada iki yüz ton kadar yiyecek ve et konservesi ele geçirildi. Kavurma Çukuru’nda yakaladığımız bir Ermeni ile Erzurum’daki Ermeni Komutanı’na 7 Mart 1918 tarihinde bir mektup (32) yazdım: Mektupta Ruslarla barış yapıldığını ve Rusların işgal ettikleri topraklarımızı bize geri verdiklerini, bu konuda bize karşı mücadele etmemelerini ve yollarda görülen kırgınların pek korkunç olduğunu, 9 Mart akşamına kadar bütün arazimizi terk etmelerini aksi takdirde dökülecek kanın sorumluluğunun onlara ait olacağını yazdım (33). Ermeniler çekilmeden evvel Tazegül Köyü halkından 30 kadar kadın, çocuk ve erkeği öldürmüş, 25 erkeği beraberlerinde götürmüşlerdir. Tazegül ve Evreni Köyleri’ni yakmışlardır. Alaca Köyü’nde (34) toplam 268 Müslüman halk süngülenerek ve yakılarak öldürülmüştür. Cesetler arasında 15 kadar yaralı kadın kurtarılmıştır. Ermeni eşkıyası Erzincan ve Tercan civarında yaptıkları toplu öldürmelerin en ağırını Erzurum’un Cinis Köyü’nde yapmışlardır. Bu köydeki 600 nüfusun, 13’ü hariç geri kalanını kâmilen yakarak, süngüleyerek ve hamile kadınların karınlarını yararak çocuklarını çıkarmak suretiyle öldürmüşlerdir (35). Bu arada 3 Mart 1918 tarihinde Başkumandan Vekili Enver Paşa, III. Ordu Kumandanı Vehip Paşa’ya gönderdiği telgrafta, Ermenilerin, Erzincan’dan Erzurum’a doğru çekilirken, Müslüman yerleşim bölgelerinde müdafaadan mahrum İslâm ahaliye karşı canice hareketlerin en adisini tatbikte devam ediyorlar. Rus Başkumandanlığının bu mezalime bir son vermek üzere müdahalede bulunması, gelecek günlerin ve insanlığın yararları için fazlasıyla istenen hususlardır. Zira aksi takdirde, bu zulümleri işite işite patlamaya hazır bulunan İslâm ahalinin, Ermeniler aleyhine ayaklanmalarının mümkün olduğunu ve bu hususların Rus Başkumandanlığına bildirilmesini istemiştir(36). IlI. Ordu Kumandanı Vehip Paşa’da, Erzincan-Erzurum arasındaki yerleşim yerlerine karşı Ermeniler tarafından saldırılar düzenlendiği masum, savunmasız Müslüman ahalinin katledildiğini, I. Kafkas Kolordusu Kumandanı Kâzım Paşa’nın gönderdiği raporlardan takip etmekte ve gerekli tedbirleri almaya çalışmaktadır. Bu konuda, Vehip Paşa Kafkasya’daki Rus Ordusu Kumandanlığına 10 Mart 1918’de gönderdiği telgrafta, Sizin Erzurum’da bulunduğunuz vakit Ermeniler, bu şehirde ve onun çevre köylerinde Türklere karşı mezalimlerine son vermişlerdi. Şu anda Erzurum hakkında aldığım bilgilere göre, siz şehirden ayrıldıktan sonra Ermeni Milli Orduları’nın sivil Türk ahalisi üzerindeki baskı ve katliamlarına devam etmesi karşısında bizim kıtalarımıza bulundukları mevkilerden ileriye hareket etmelerini emrettim. Çünkü tehlike altında bulunan Erzurum ve çevre kazalarının bir an önce Ermeni çetelerinden kurtarılması gerekmektedir. Ben sizden rica ediyorum ki, Ermeni eşkıyalarının bölge ahalisi üzerindeki zulümlerine son vermeleri için müdahalede bulununuz. Aksi takdirde onların karşı koymaları ciddi neticeler doğuracaktır (37). - 196 - I. Kafkas Kolordusu Kumandanı Kâzım Paşa Erzurum’un kurtarılması için yapılan hazırlıkların 10 Mart’ta tamamlandığını ve 1.Kafkas Kolordu Karargâhı’nın Alaca Köyü’nde kurduğunu belirttikten sonra, Ordu Kumandanı Vehip Paşa’nın Erzurum Müstahkem mevki olduğundan, eldeki kuvveti zayıf buluyor; bir keşif taarruzu yapılarak ve II. Kafkas Kolordusunun da gelmesinden sonra ordunun taarruza geçmesini istiyordu. Kâzım Paşa, takviye güçlerini beklemeyi uygun bulmadığını, çünkü geçtiği yerlerde hayat kalmadığını ifade ederek Alaca’daki vaziyeti şöyle nakletmektedir: Karargâhımın bulunduğu Alaca Köyü’nde, cenazeler, insanın aklını oynatacak bir halde idi. Bütün çocuklar süngülenmiş; yaşlılar ve kadınlar samanlıklara doldurulup yakılmış, gençler baltalarla parçalanmıştı. Bütün bu acıklı görünüşler, Erzurum’a atılmaya ve oradaki zavallılara yardıma bizi mahkûm etmişti (38). Gelişmekte olan siyasi durum istilâ edilmiş Türk topraklarının bir an evvel işgalini gerektirmektedir. Erzurum’da halen önemli bir Ermeni kuvveti bulunmadığı ve Ermeni teşkilâtı tamamlanmadan süratli ve şiddetli bir hareketle, Erzurum’un kurtarılmasının mümkün olduğunu göstermektedir. Ermeniler, müstahkem hat dışında, geniş bir çizgi üzerinde Ilıca’nın kuzey ve güneyinde bütün ova köylerini işgal etmişlerdi. I. Kafkas Kolordu Kumandanı Kâzım Paşa, Türk kuvvetini yol boyuna düzenleyip Ilıca-Gez-Erzurum istikâmetinde taarruz emrine vererek 11 Mart sabahı kısa süren bir çatışma ile Ilıca ele geçirildi. Gez Köyü’nde Ermeniler direnme göstermelerine rağmen, Türk askerinin saldırıları karşısında Erzurum’a çekilmek zorunda kaldılar. Karasu’nun kuzeyinde akşama değin oyalama savaşı oldu. Türk kuvvetlerinin sağ tarafında Haydari Boğazı’ndaki Ermeni kuvvetleri de mağlup edildi (40). 12 Mart 1918’de 02.30’da şose boyunca ilerleyen hücum kıtaları parlak bir baskın sonunda, Erzurum’un 3 kilometre kadar batısındaki tel engellerini aşarak hazırlanmış mevzi kısmına girdiler. Bu kesimdeki çarpışmalarla Ermenileri geri atan birliklerimiz şafakla İstanbulkapı’dan saat 04.30’da şehre girdiler. Şehir içindeki direnmeleri de kırarak şehre tamamen hakim oldular. Aynı gün I. Kafkas Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa, III. Ordu, II. Kafkas Kolordu Kumandanı ve IV. Kafkas Kolordu Kumandanlarına çektiği telgraflarla, Erzurum’un kurtarıldığını bildirmiştir (41). Ermeniler, vahşet ve cinayetlerini en büyük çapta Erzurum’da işlemişlerdir. Engizisyon işkencelerinden daha korkunç ve daha ağır işkencelerini burada yapmışlardır. Şehirde yangınlar çıkararak depoları, büyük konakları yakmışlardır. Yalnız şehir içinde 29 mahallede şehit ettikleri Müslümanların toplamı, kadın, çocuk ve erkek - 197 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ruslar, Erzurum Müstahkem mevkiini batıya karşı da tahkim etmişlerdi. Ruslar çekildikten sonra kalan 40 Rus subayı ve 400 Rus eri mevcut yüzlerce toptan ancak 16’sını kullanabilir duruma getirmişlerdir. Erzurum Müstahkem Mevki Kumandanı Twerdovkhleboff ’dur. Ermenilerin yapmakta oldukları vahşetten dolayı lekelenmek istemeyen Ruslar, muharebeye istekli değildir. Rus subaylarının, General Odişelidze’ye Erzurum’dan ayrılmak istediklerini bildirmeleri üzerine subayların Erzurum’da kalmalarının gerektiği ve şimdiye kadar yaptıkları vazifeye teşekkürle beraber Rusya’nın yeniden tehlike karşısında bulunduğu bu sırada bütün subayların son dakikaya kadar vazifeleri başından ayrılmayacaklarına itimat edildiği verilen bir cevapla bildirilmişti(39). olmak üzere belirlenebilen 1078’dir. Özellikle Kars Kapısı’ndaki mahzenlere doldurulan Müslümanlar feci bir surette şehit edilmişlerdir (42). III. Ordu Komutanı Vehip Paşa, işgalden sonra Erzincan ve Erzurum’un durumunu 21 Mart 1918’de Başkomutanlık Vekâlet’ine gönderdiği mektubunda: “Erzincan ve Erzurum’da Ermeniler tarafından uygulanan katliamlar Engizisyon zulümlerine rahmet okutacak derecede alçakça düzenlenmiştir. Tarih, bu katliamların henüz böyle bir benzerini kaydetmemiştir” şeklinde ifade etmiştir (43). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 16 Şubat 1916 tarihinde Rusların eline düşmüş olan bu kahraman Türk kalesi, 2 yıl 25 gün düşmanların elinde kaldıktan ve pek çok felâketlere uğradıktan sonra, yeniden öz sahiplerinin eline geçmiş, Anavatan’a kavuşmuş oldu. Türk kıtalarının yürüyüşleri devam ederek ciddi bir mukavemet görmeden 14 Mart 1918 tarihinde, 1914 yılındaki Türk- Rus sınırına varılmıştır (44). Türk Ermeni ilişkilerini tarihi perspektif içinde incelediğimizde, bölgede Türk insanı ile birlikte yaşamış, kapı bir komşu olmuş, Millet-i Sadıka olarak adlandırılmış Ermeni’nin ihaneti açıkça ortadadır. 1915-1919 yılları arasında I. Dünya Savaşı içinde Rus Ordusu ile ittifak yapan Taşnak, Hınçak ve Ramgavar Ermeni Çeteleri Doğu Anadolu Bölgesi’nde Erzincan’da, Tercan’da, Erzurum-Cinis’de, Alaca’da, Ilıca’da, Tepeköy’de, Börekli’de, Dutçu’da, Erzurum Merkezde; Yanıkdere’de, Karskapı’da, Ezirmikli Osman Ağa ve Mürsel Paşa Konaklarında, Firdevsoğlu Kışlası’nda, Erzurum; Yeşilyayla’da, Hasankale’de, Tımar’da, Köprüköy’de, Horasan’da, Kars Derecik ve Subatan’da, Van-Zeve’de, Ağrı’da, Muş’ta, Diyarbakır’da, Bitlis’de, IğdırOba, Hakmehmet ve Gedikli de, Ardahan-Yanık Camii, Göle-Esenboğaz Köyü, ÇıldırKotanlı Köyü, Nahçıvan’da, Zengezur’da ve Azerbaycan’da tam bir “Türk Soykırımı” gerçekleştirmişler ve 520 bin Türk’ü katletmişlerdir. Savaşla hiç ilgileri olmayan, masum 520 bin Türk, Ermeni Çeteleri tarafından sadece Türk ve Müslüman oldukları için, Hz. İsa’nın tavsiyelerine bile sırt çevirerek katletmişlerdir. 1986 yılından bugüne kadar Atatürk Üniversitesi Öğretim Üyeleri tarafından, Erzurum; Alaca-Yeşilyayla- Tımar, Van- Zeve, Kars-Subatan, Iğdır-Oba ve Hakmehmet köylerinde yapılan bilimsel amaçlı kazı çalışmaları neticesinde, savaşla hiçbir ilgileri olmayan ve köyünde, kasabasında Ermeni Taşnak çeteleri tarafından katledilmiş Türklere ait toplu mezarların bulunması ile bölgede “Türk Soykırımı” nın yaşandığı maddi belgeleriyle ortaya çıkarılmıştır. Ayrıca Osmanlı, Başbakanlık Arşivleri, ve Askeri Tarih Arşivlerine dayanarak yapılan araştırmalar neticesinde, Erzurum ve çevresinde katliama ve soykırıma uğrayanların Ermeniler değil de, bölgenin ve coğrafyanın asıl sahipleri olan Türk insanın olduğu gerçeğine tanık oluruz. 1906-1922 YILLARI ARASINDA ANADOLU’DA VE KAFKASLAR’DA ERMENİLER TARAFINDAN TÜRKLERE UYGULANAN SOYKIRIMA AİT CETVEL Cilt ve Belge no Tarih Yer Ölü 1/2 1914-2-21 Kars, Ardahan 30.000 1/3 1916-5-8 Pasinler 2.000 1/3 1916-5-8 Tercan 563 - 198 - 1916-5-8 Van, Tatvan 1.600 1/3 1915-5-9 Bitlis 40.000 1/3 1916-5-8 Bitlis 10.000 1/3 1915-5-9 Bitlis 123 1/4 1915 Van 44 1/4 1916-5-22 Van 1.000 1/4 1916-5-22 Köprüköy / Van 200 1/4 1916-5-22 Van 15.000 1/4 1916-5-22 Van 8 1/4 1916-5-22 Van 8.000 1/4 1916-5-22 Van 80.000 1/4 1916-5-22 Van 15.000 1/5 1916-5-23 Of 5 1/6 1916-5-23 Trabzon 2086 1/6 1916-5-23 Van 300 1/6 1916-5-11 Van 44.233 1/6 1916-5-11 Malazgirt 20.000 1/7 1916-6-11 Bitlis 12 1/8 1916-4-1 Van, Reşadiye 15 1/9 1916-6 Van Abbasağa 14 1/9 1916-6 Edremid,Vastan 15.000 1/10 1915-4 Bitlis 29 1/10 1915-4 Muradiye 10.000 1/11 1915-5 Van 20.000 1/11 1915-2 Haskay 200 1/11 1915-2 Dutak 3 1/12 1915-4 Van 120 1/12 1915 Van 150 1/11 1915-5 Bitlis 16.000 1/11 1916-5 Muş 500 1/12 1916-5-25 Bayezid 14.000 1/13 l 915 Muş 800 1/13 l 915-8 Müküs 126 1/13 l 915-6-7 Müküs Sehan 121 1/13 l 915-7 Muş Akçan 19 1/13 329 Muş 10 1/14 l 915 Bitlis Hizan 113 1/15 l 915 Van 5200 1/16 1916-8-14 Bitlis 311 - 199 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 1/3 Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 1/19 1916-6-6 Şatak Serir 45 1/19 1916-6-6 Şatak 1150 1/23 1916-1-15 Terme 9 2/2 1919-1-25 Kars 9 2/3 1919-1-21 Kilis 2 2/4 1919-2-26 Adana, Pozantı 4 2/5 1919-5-18 Osmaniye 1 2/7 1919-6-13 Pasinler 3 2/10 1919-6-3 Iğdır 8 2/11 1919-7-7 Kars, Göle 9 2/12 1919-7-9 Kağızman 6 2/13 1919-7-9 Kurudere 8 2/16 1919-7-8 Mescidli 4 2/16 1919-7-8 Gülyantepe 10 2/22 1919-7-11 Mescidli 20 2/26 1919-7-19 Bulaklı 2 2/31 1919-7-24 Kars, Kağızman 9 2/36 1919-7 Sarıkamış 803 2/37 1919-7 Sarıkamış 695 2/38 1919/8 Muhtelif Köyler 2502 3/1 1919-7-5 Kağızman 4 3/1 1919 Tiknis,Ağadeve 5 3/1 1919-7-19 Pasinler 2 3/1 1919 Nahçıvan 4000 3/6 1919-7 Kurudere 8 3/6 1919-7-4 Akçakale 180 3/6 1919 Sarıkamış 9 3/7 1919-8-15 Erzurum 153 3/7 1919-8-15 Erzurum 426 3/14 1919-9 Allahüekber 3 3/16 1919-9-14 Sarıkamış 2 3/18 1919-11-11 Maraş 2 3/19 1919-11 Adana 4 3/19 1919-11-16 Ulukışla 7 3/22 1919-12-7 Adana 4 3/26 1920-1-22 Antep 1 3/27 1919-9 Ünye 12 3/28 1920-2-28 Pozantı 40 3/29 1920-2-10 Çıldır 100 - 200 - 1920-3-9 Zaruşat 400 3/33 1920-2-2 Şuregel 1350 3/35 1338-3 Maraş 4 3/36 1920-3-22 Şuregel, Zaruşat 2000 3/37 1920-3-9 Zaruşat 120 3/37 1920-3-16 Kağızman 720 3/39 1920-4-6 Gümrü 500 3/40 1920-4-28 Kars 2 3/41 1920-5-5 Kars 1774 3/46 1920-5-22 Kars 10 3/47 1920-7-2 Kars, Erzurum 408 3/47 1920-7-2 Zengibasar 1500 3/49 1920-7-27 Erzurum 69 3/50 1920-2-1 Zaruşat 2150 3/50 1920-5 Kars, Erzurum 27 3/50 1920-8 Oltu 650 3/50 1920-8 Kars, Erzurum 18 3/51 1920-10-15 Bayburt 1387 3/52 1920-10-20 Göle 100 3/53 1920-10-17 Pasinler 9287 3/54 1920-10-18 Tortum 3700 3/55 1920-10-19 Erzurum 8439 4/2 1920-10-26 Kars civarı 10693 4/3 1920-10-?8 Aşkale 889 4/4 1919-1-6 Zaruşat 86 4/5 1920-12-1 Kosor 69 4/6 1920-12-3 Göle 508 4/7 1920-12-4 Kosor 122 4/9 1920-12-4 Kars, Zeytun 28 4/10 1920-12-4 Sarıkamış 1975 4/12 1920-12-6 Göle 194 4/14 1920-12-7 Kars, Digor 14620 4/16 1920-12-14 Sarıkamış 5337 4/17 1920 Göle 600 4/17 1920 Kars 3945 4/18 1920 Haramivartan 138 4/19 1920 Nahçıvan 64408 4/20 1920-11-29 Zarcışat 1026 4/21 1921-2 Zenibasar 18 - 201 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 3/32 4/23 1920 Nahçıvan 5307 4/24 1920-2 Kars civarı 561 4/26 1920-12 Erivan 192 4/27 1921 Karakilise 6000 4/29 1921-11-21 Pasinler 53 4/29 1921-11-21 Erzurum 1215 4/30 1918 Hınıs 870 4/31 1918 Tercan 580 4/32 1921 Nahçıvan 12 4/33 1921 Bayburt 580 4/34 1921 Arpaçay 148 Toplam: 517955 517955 551515 Kaynakça Akbulut, Dursun Ali, “Ermenilerin Alaca Köyü’nde Yaptıkları Soykırım”, Tarih Yolunda Erzurum, Sayı: 19, Erzurum Kasım 1989. Akçura, Yusuf, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Devri (XVIII ve XIX Asırlarda), Ankara, 1988. Alpaut, Aziz , “ Rus Oyuncağı Ermeniler”, Devlet, Sayı: 440, Ankara, Ağustos 1978. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Askeri tarih Belgeleri Dergisi, Sayı: 81, Belge: 1881, Ankara, 27 Mayıs 1981. Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sayı: 85, Ankara, (Ekim 1985). Aslan, Betül, Erzurum’da Ermeni Olayları (1918-1920) (Hatıralar-Belgeler-Kazılar), Erzurum, 2004. - 158 Aydemir, Şevket Süreyya, Suyu Arayan Adam, İstanbul, 1999. Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi Kafkas Cephesi, II, Genelkurmay Yayını, Ankara, 1993. Çelebyan, Antranik, Antranik Paşa, Çev: Mariam Arpi-Nairi Arek, İstanbul, 2003. Dokumentı Materyalı po Vneşney Politiki Zakavkazya i Gruzii, Vesika:15, Tiflis, 1919. Dokumentı Vneşney Politiki SSSR, I, Vesika: 30, Moskova, 1959. Kaçaznuni, Ov., Daşnaksutyun Bolşe Neçego Delat, Bakü, 1990. Karabekir, Kazım, Erzincan ve Erzurum’un Kurtuluşu Sarıkamış, Kars ve Ötesi, Erzurum, 1990. Kırzıoğlu, Fahrettin, Kars İli ve Çevresinde Ermeni Mezalimi (1918-1920), Ankara, 1970. Kurat, “Doğu Anadolu’da Ermeni Sorunu (1900-1920)”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu. Kurat, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya, Ankara, 1990. Kurat, Yuluğ Tekin, “1878-1919 Arasında Türk –Rus İlişkileri”, Tarih Araştırmaları Dergisi 19921994, XVI/27, Ankara, 1994. Kurat, Yuluğ Tekin, “Doğu Anadolu’da Ermeni Sorunu (1900-1920)”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu, Ankara, 1985. 1994. Kürkçüoğlu, Erol, 1918-1920 Türkiye Azerbaycan İlişkileri, (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum, McMeekın, Sean, I. Dünya Savaş’ında Rusya’nın Rolü, Çev: Nurettin Elhüseyni, İstanbul, 2013. Muratoff, Paul - Allen, W.E., 1828-1921 Türk Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi, Ankara, 1966. Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Ankara, 1994. - 202 - Öke, Mim Kemal, Ermeni Sorunu 1914-1923 (Devletin Dış Politika Araç Alternatifleri Üzerine Bir İnceleme), Ankara, 1991. Sakarya, İhsan, Belgelerle Ermeni Sorunu, ATASE Yayını, Ankara, 1983. Selvi, Haluk, Birinci Dünya Savaşı’ndan Lozan’a Ermeni Sorunu, Sakarya, 2004. Stavroskavo A. İ., Adres Kalendar 1920gg, Bakü, 1920. Süslü, Azmi, Ruslara Göre Ermenilerin Türklere Yaptıkları Mezalim , Ankara, 1987. Tverdohlebof, Gördüklerim Yaşadıklarım (Erzurum 1917-1918), Çev: Ertuğrul Bostancı, ATASE Yayını, Ankara, 2007. Yüksel, Mevlüt, Vilayat-i Şarkıyye Ermenilerine Yönelik Sevk ve İskan Uygulamaları (1915-1917), (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum, 2013. - 203 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Dipnotlar (1) Yuluğ Tekin Kurat, “Doğu Anadolu’da Ermeni Sorunu (1900-1920)”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu, Ankara, 1985, s.228. (2) Mim Kemal Öke, Ermeni Sorunu 1914-1923 (Devletin Dış Politika Araç Alternatifleri Üzerine Bir İnceleme), Ankara, 1991, s.82-83. (3) Kurat, “Doğu Anadolu’da Ermeni Sorunu (1900-1920)”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu, s.228. (4) Aziz Alpaut, “ Rus Oyuncağı Ermeniler”, Devlet, Sayı: 440, Ankara, Ağustos 1978, s.35; Yusuf Akçura, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Devri (XVIII ve XIX Asırlarda), Ankara, 1988, s.21.- 159 (5) Mevlüt Yüksel, Vilayat-i Şarkıyye Ermenilerine Yönelik Sevk ve İskan Uygulamaları (1915-1917), (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum, 2013, s.55. (6) Antranik Çelebyan, Antranik Paşa, Çev: Mariam Arpi-Nairi Arek, İstanbul, 2003, s.170-174; Tverdohlebof, Gördüklerim Yaşadıklarım (Erzurum 1917-1918), Çev: Ertuğrul Bostancı, ATASE Yayını, Ankara, 2007, s.23 (7) Ov. Kaçaznuni, Daşnaksutyun Bolşe Neçego Delat, Bakü, 1990, s.11. (8) M. Kemal Öke, Ermeni Meselesi, İstanbul, 1986, s.125. (9) Yuluğ Tekin Kurat, “1878-1919 Arasında Türk –Rus İlişkileri”, Tarih Araştırmaları Dergisi 1992-1994, XVI/27, Ankara, 1994, s. 139; Sean McMeekın, I. Dünya Savaş’ında Rusya’nın Rolü, Çev: Nurettin Elhüseyni, İstanbul, 2013, s. 228; Betül Aslan, Erzurum’da Ermeni Olayları (1918-1920) (Hatıralar-Belgeler-Kazılar), Erzurum, 2004, s.41. (10) Haluk Selvi, Birinci Dünya Savaşı’ndan Lozan’a Ermeni Sorunu, Sakarya, 2004, s.92-93. (11) Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Ankara, 1994, s.161. (12) İhsan Sakarya, Belgelerle Ermeni Sorunu, ATASE Yayını, Ankara, 1983, s.340. (13) Erol Kürkçüoğlu, 1918-1920 Türkiye Azerbaycan İlişkileri, (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum, 1994, s. 44. (14) Dokumentı Materyalı po Vneşney Politiki Zakavkazya i Gruzii, Vesika:15, Tiflis, 1919, s.24-25; Dokumentı Vneşney Politiki SSSR, I, Vesika: 30, Moskova, 1959, s.53-56; A. İ. Stavroskavo, Adres Kalendar 1920gg, Bakü, 1920, s.4; Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi Kafkas Cephesi, II, Genelkurmay Yayını, Ankara, 1993, s.426-427. (15) Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, Ankara, 1990, s.461. (16) Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sayı: 85, Ankara, (Ekim 1985), s. 141-143. (17) Azmi Süslü, Ruslara Göre Ermenilerin Türklere Yaptıkları Mezalim , Ankara, 1987, s.31. (18) Paul Muratoff-W.E. Allen, 1828-1921 Türk Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi, Ankara, 1966, s.29-30; Kurat, Türkiye ve Rusya, s.463. (19) Dokumentı Materyalı po Vneşney Politiki Zakavakazya , Gruzii, Vesika: 26, s.41-42. (20) Dokumentı Materyalı po Vneşney Politiki Zakavakazya , Gruzii, Vesika: 27, s.42-43. (21) Askeri tarih Belgeleri Dergisi, Sayı: 81, Belge: 1881, Ankara, 27 Mayıs 1981, s.460-461. (22) Süslü, Ruslara Göre Ermenilerin Yaptıkları Katliam, s.32. (23) Süslü, Ruslara Göre Ermenilerin Yaptıkları Katliam, s.40. (24) Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sayı:86, s.49. (25) Dokumentı Materyalı po Vneşney Politiki Zakavakazya , Gruzii, Vesika: 28, s.43-44. (26) Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sayı:86, Belge: 2061, s.53. (27) Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sayı:86, Belge: 2061, s.59-60. (28) Dokumentı Materyalı po Vneşney Politiki Zakavakazya , Gruzii, Vesika: 30, s.46-47. (29) Çelebyan, Antranik Paşa, s.231-232. (30) Süslü, Ruslara Göre Ermenilerin Yaptıkları Katliam, s.34. (31) Tverdohlebof, Gördüklerim Yaşadıklarım, s.23. (32) Kazım Karabekir, Erzincan ve Erzurum’un Kurtuluşu Sarıkamış, Kars ve Ötesi, Erzurum, 1990, s.119-124. (33) Fahrettin Kırzıoğlu, Kars İli ve Çevresinde Ermeni Mezalimi (1918-1920), Ankara, 1970, s.83. (34)Tverdohlebof, Gördüklerim Yaşadıklarım, s.9; Karabekir, Erzincan ve Erzurum’un Kurtuluşu, s.132; Dursun Ali Akbulut, “Ermenilerin Alaca Köyü’nde Yaptıkları Soykırım”, Tarih Yolunda Erzurum, Sayı: 19, Erzurum Kasım 1989, s.5. (35) Şevket Süreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, İstanbul, 1999, s.120-121.- 160 (36) Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sayı:86, s.77. (37) Dokumentı Materyalı po Vneşney Politiki Zakavakazya , Gruzii, Vesika: 50, s.86-87. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA (38) Kırzıoğlu, Kars İli ve Çevresinde Ermeni Mezalimi (1918-1920), s.83; Karabekir, Erzincan ve Erzurum’un Kurtuluşu, s.132. (39) Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sayı:81, Belge: 1881, s.461-463; Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, II, s.459. (40)Kafkas Kolordusunun 334 Senedeki Harekatı ve Meşhudatı Hakkında General Harbort Riyasetindeki Amerika Heyetine Takdim Edilen Raporun Suretidir, Erzurum 1335 (1919), s.4-5. (41) Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, II, s.466. (42) Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sayı:86, s.89. (43) Erol Kürkçüoğlu, 1918-1920 Türkiye Azerbaycan İlişkileri, (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum, 1994, s.90. (44) Muratoff, 1828-1921 Türk Kafkas Harplerinin tarihi, s.431; Kurat, Türkiye ve Rusya, s467. - 204 - OSMANLI İMPARATORLUĞUNUN SON DÖNEMİNDE TEDHİŞ HAREKETLERİ VE MİLLİYETÇİLİK Mehmet ARISAN Bu çalışma bugün Ermeni meselesinin bir soykırım olup olmadığının tartışılmasından çok bu meselenin özünü oluşturan ve karşılıklı suçlamaların zeminini teşkil eden “millet” ve “milliyetçilik” kavramlarının “Türk milliyetçiliği” ve “Ermeni milliyetçiliği” bağlamında yeniden değerlendirilmesi ile ilgilidir. Bilindiği üzere modern anlamda “millet” bilinci ve “milliyetçilik” Osmanlı İmparatorluğu döneminde çok geç ortaya çıkmıştır ve öncelikle gayri-müslim cemaatlerde kendini göstermiştir. Bu bakımdan “Türk Milliyetçiliği”ni anlayabilmek için öncelikle Osmanlı İmparatorluğu içinde yer alan ve Osmanlı İmparatorluğunun çöküşünde önemli ölçüde rol oynayan gayrimüslim toplulukların bir cemaat aidiyetinden modern ulus zihniyetine nasıl, hangi saiklerle evrildiğini anlamamız gerekir. Türk Milliyetçiliği: Sebep mi, Sonuç mu? Türk milliyetçiliği üzerine çalışan bazı akademisyenler Türk milliyetçiliğinin 19.uncu yüzyıl sonunda ortaya çıktığını ve yine aynı dönemde ortaya çıkan Balkanlardaki gayrimüslim cemaatlerin milliyetçi tedhiş hareketleri ile mücadelede önemli bir rol oynadığını öne sürerler. Diğer bazı akademisyenler ise Türk milliyetçiliğinin bu mücadeleden önce olmasa bile bu mücadeleler ile birlikte filizlendiğini ve 1912-13 Balkan savaşlarındaki yenilgi ile birlikte tam şeklini almaya başladığını, nitekim 1915’te vuku bulan Ermeni tehciri esnasında meydana gelen olayların bu tepkisel ve/ya reaksiyoner milliyetçilikle meydana geldiğini öne sürmektedirler. Birçok kaynağın da işaret ettiği üzere Cumhuriyetin kurulmasından önce geniş kapsamlı, tüm Osmanlı askeri ve sivil bürokrasisini ideolojik anlamda etkileyen ve önemli ölçüde bir halk desteği bulan bir Türk milliyetçiliği bulmak pek mümkün - 205 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA İstanbul Üniversitesi Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA değildir. Elbette ki İttihat ve Terakki iktidarı döneminde entelektüel çevrelerde gerek Avrupa’daki milliyetçi akımların etkisiyle gerekse Osmanlı İmparatorluğu`nun son dönemde maruz kaldığı özellikle gayrimüslim tebaa arasında meydana gelen milliyetçilik akımlarına bir reaksiyon olarak bazı Türkçü akımların varlığından bahsedebiliriz. Ancak, İttihat ve Terakki döneminde bu akımların ne resmi devlet politikalarına yansıdığını, ne geniş kitlelere yönelik Türkçülük odaklı bir propaganda faaliyetine dönüştüğünü, ne de geniş halk kitlelerinde net ve açık bir Türk kimliği olarak zuhur ettiğini söyleyebilmek mümkündür. Bu minvalde 1915 yılında meydana gelen olayların Türk milliyetçiliğinin etkisiyle oluşan ve gayrimüslim tebaa’ya karşı bu saikle vuku bulan bir katliam olduğunu iddia etmek gerek tarihsel olarak gerek dönemin sosyolojik analizleri bağlamında oldukça eksik ve indirgemeci bir genelleme olacaktır. Hatta aynı indirgemecilikten yola çıkarak, bazı yazarlar ve hatta akademisyenler, 1915 yılında İmparatorluğun daha çok doğu ve güneydoğu bölgelerinde, tehcir esnasında göç etmekte olan Ermeni kafilelerine karşı meydana gelen katliamların Türk milliyetçiliğinin altyapısını teşkil ettiğini söyleyecek kadar ileri gitmişlerdir. Elbette modern Türk milliyetçiliğinin doğuşunun arkasında, menfi ya da müspet bir etki olarak, en az 500 yıl hüküm sürmüş bir imparatorluğun kaybı ve bu kaybın getirdiği çeşitli acılar ve/ya travmalar mevcuttur. Ancak, 19.uncu yüzyıldan başlayarak Birinci Dünya Savaşını da içine alacak şekilde meydana gelen özelde Ermeni ayaklanmaları ve karşılıklı tedhiş hareketleri olmak üzere imparatorluğun tüm gayrimüslim tebaası ile ortaya çıkan sıkıntılı durumları birkaç marjinal entelektüel akım dışında hiçbir siyasi ve kitlesel zeminde var olmayan bir milliyetçiliğe bağlamak, siyasi bilim-kurgu söylemleri üretmekten ileriye gitmeyecektir. Bu bağlamda, 19.uncu yüzyıl sonunda başlayıp Birinci Dünya Savaşının sonuna kadar devam eden sürecin Türk milliyetçiliğinin şekillendiği süreklilik arz eden bir dönem olduğu iddia edilemez. Aksine bu dönem birçok dinamiğin toplumun aidiyet parametrelerini belirlediği bir dönemdir. Gayrimüslim cemaatlerin etnik milliyetçi tedhiş hareketleri ve dönemin süper güçlerinin, ‘mazlum millet’, ‘insan hakları’ ve ‘insani müdahale’ gibi söylemlerle maskelenmiş emperyalist müdahaleleri karşısında yükselen bir Türk milliyetçiliği değil, travmaya uğramış, büyük ölçüde çaresiz ve ciddi bir kimlik-bütünlük krizi içine girmiş bir Osmanlı İmparatorluğu görülür. Bu tablo içerisinde göze çarpan kimlik krizine, ne emperyal ve kapsayıcı bir kimlik önerisi olarak ortaya atılan “Osmanlılık”, ne Müslüman tebaayı bir arada tutmak için düşünülen İslamlık (Müslümanlık), ne de yaygın, belirgin ve tanımlı bir ‘milli kimlik’ çare olabilmiştir. Birçok tarihsel veri değerlendirildiğinde ve otorite kabul edilen geç dönem Osmanlı tarihi ile ilgilenen tarihçilerin bu dönemle ilgili artık temel kabul edilen analizleri dikkate alındığında; bu dönem ile ilgili ilginç bir durum ortaya çıkmaktadır. Kısaca bu durumu ‘muğlaklık’ ya da ‘belirsizlik’ olarak tanımlayabiliriz. Balkanlar ve Anadolu’da ikamet eden Osmanlı Müslümanları kendi kimliklerini büyük ölçüde muğlak bir Müslümanlıkta tanımlıyorlardı. Yönetici elit ise; her ne kadar birtakım Avrupa odaklı modern ulusal kimlikler ile ilgili etki altında kalsalar da çökmekte olan bir imparatorluğu kurtarma telaşında olduklarından, daha çok “devleti kurtarma” gibi bir hedefe kilitlenmişlerdi. Uzun erimli ve bütünleştirici bir kimlik arayışına girmek için ne zamana ne de kaynağa sahiptiler. - 206 - Özellikle yönetici elit arasında 19.uncu yüzyıl sonu ve 20.inci yüzyıl başında nasıl bir kimlik bunalımı olduğunu Şerif Mardin, o dönemi bizzat yaşayan Şevket Süreyya Aydemir’in anılarını yazdığı Suyu Arayan Adam kitabından yaptığı isabetli alıntıyla gayet güzel anlatmıştır. Askeri rüştiyeye ilk kaydolduğumda hiçbir yabancılık duygusu çekmeden kolayca aralarına girdim. Kısa süre sonra ben de kendimi büyük bir ordunun parçası haline gelecek, sınırdan sınıra koşacak, büyük bir imparatorluğun varlığını kılıcıyla savunacak biri olarak görmeye başladım... Afrika`da Trablus ve Bingazi`ye, kıtanın ortasındaki Sahara Çölü`ne kadar uzanıyor, Mısır ve Sudan`ı içine alarak Etiyopyanın sınırlarına dayanıyordu bu topraklar. Tunus Beyliği`nin bile sınırları pembeyle çizilmişti, bu da aslında oranın bir bağlı devlet olduğu anlamına geliyordu. Hint Okyanusu`na kadar uzanan topraklar, Yemen ve Arabistan da bizimdi. Sina`ya kadar Irak ve Suriye; Rusya ve İran sınırlarına kadar Anadolu bizimdi. Girit, Kıbrıs, Ege, Trakya`nın tamamı, Rumeli`deki bütün vilayetler (Balkanlar) bizimdi. Hatta bağlı devlet statüsündeki Bulgaristan bile bizim sayılabilirdi. Makedonya ve Arnavutluk`un ötesinde pembeye boyanmış Bosna-Hersek, imparatorluğun topraklarını Sava ve Dalmaçya`ya kadar uzatıyordu. Gerileme devrinde, biz çocuklar haritaların önünde toplanır, devletimizin sınırlarına bakardık. Bu sınırlarla çevrelenmiş topraklara “Vatanımız” der, neşeyle “Vatanımız, devletimiz” diye tekrarlardık. Bu kelimeleri telaffuz ederken içimizdeki bir şeyin de şakıyacağını, kabaracağını hissederdik, işte bu hisler beni büyüttü, bana bir gurur duygusu verdi... Anavatanımın devletin sınırlarının uzanacağı her yer olduğunu biliyordum artık. Sınırlarımızın uzandığı yerler anavatanımızdı, bu sınırlar ordumuzun uzanabileceği yerlerdi (1). Balkanlar`daki yenilgilerin ardından Aydemir`in bu hayalleri suya düşmüştü. Gelgelelim bütün bu karmaşanın ortasında bazı insanların zihinlerinde yeni bir anlayış belirdi. Bu yeni bir anavatan ve ulus kavrayışıydı. Bu yeni anlayışa göre anavatan ordunun denetim altında tuttuğu yerler değildi artık. Asıl, en derin hakikatin anavatan değil, halk olduğunu düşünmeye başlamıştık... Bu olaylardan önce de bizler Türktük, ama Türk kelimesinin, birçok halkı bir araya getiren bir imparatorlukta bir halkın diğerleri üzerindeki egemenliğini hatırlatacağından ötürü yaralayıcı olacağı düşünülüyordu. Ama imparatorlukta yaşayan diğer ırklar kendilerinden ait oldukları ulusun adıyla bahsediyorlardı. Askeri okulda... Yemen ve Kürdistan`ın ayrıcalıklı ailelerinin evlatları, sarayda akrabaları olması vesilesiyle Çerkes köylerinden gelen gençler kendi uluslarına övgü düzüyor, bize tepeden bakıyorlardı. Ama biz Türkler ırksal bağlantılarımızı asla ortaya dökmüyorduk. Bu bağlantıyı reddediyorduk, ulusumuzun ismini zikretmek gerektiğinde de kendimize “Osmanlılar” diyorduk (2). - 207 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Bu okulun duvarlarına asılı haritalarda bu geniş imparatorluğun toprakları şeker pembesiyle gösterilmişti. Bu topraklar bana dünyanın kendisi kadar geniş görünüyordu... ama ben yine de çok dar buluyordum. Şüphesiz, Şevket Süreyya Aydemir, bu satırları Cumhuriyet kurulduktan ve modern bir ulusal bilinç olarak Türklüğün yeni Cumhuriyette yegane kimlik tanımı olarak benimsenmesinden sonra yazıyordu. Ancak buna rağmen yukarıda belirtilen o dönemdeki kimlik ve aidiyete ilişkin “muğlaklık” ve “belirsizlik” bu satırlarda oldukça belirgindir. Her ne kadar Aydemir bir Türklük bilincinin olduğunu ancak “bir halkın diğerleri üzerindeki egemenliğini hatırlatacağından ötürü” bu kimliğin ortaya dökülmediğini söylese de aslında bu doğru değildi. O dönemde böyle bir ırksal bağlantı bilinci kesinlikle oluşmamıştı ve neredeyse tek birleştirici araç olarak “Müslümanlık” kullanılıyordu. Bazı inceleme ve araştırmalarda Balkan savaşları sonrasında Türkçü söylemlerin yükseldiği söylenmektedir. Bazı entelektüel çevrelerde bunun geçerli olduğunu söyleyebilsek de, Türklüğün ya da Türkçülüğün asla geniş çaplı bir mobilizasyon aracına dönüştüğünü söyleyemeyiz. Tam tersine özellikle Birinci Dünya Savaşının başlangıcında İttihat ve Terakki’nin cihad gibi tüm İslam alemini Hristiyan Batı’ya karşı birleşmeye çağıran söylemlerini görebiliriz. Osmanlı’nın Arap nüfusun yoğunlukla yaşadığı topraklarındaki İngiliz desteğiyle yükselen yarı milliyetçi yarı mezhepçi Arap ayaklanmalarını önlemek ve Arapları Osmanlı’nın yanına çekebilmek için de bunun gayet iyi bir strateji olduğu söylenebilir. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Aydemir’in Birinci Dünya Savaşında koca bir imparatorluğu kaybetmenin sancısı ile bahis konusu yaptığı Araplar, Çerkesler ve Kürtler, İttihatçıların cihad çağrılarının bu konuda ne kadar başarısız olduğunun ve yetersiz kaldığının da göstergesidir. Sonuç olarak Balkanların da kaybı ile Anadolu`ya sıkışmak zorunda kalan Osmanlı Müslümanları, belirli bir etnisiteye referans veren Batı Avrupa odaklı bir “ulusal kimlik” geliştirmeye mecbur bırakılmışlardır. Bu mecbur bırakılmanın temeli, Balkanlarda 19.uncu yüzyılın başında başlayan gayri-müslim toplulukların etnik milliyetçi teröre dayanan ayrılıkçı hareketleridir. Yüzyıllarca Osmanlı İmparatorluğu bünyesinde nispi bir barış içinde yaşayan bu toplulukların niçin İmparatorluğun son yüzyılında böyle bir yönelimde bulunduklarını üç noktada açıklayabiliriz. Birincisi, Osmanlı İmparatorluğunun geleneksel yönetim mekanizmalarını artık kullanamaması ve sürekli toprak kayıpları ile zayıflayarak herhangi bir başkaldırı ve/ya isyan ile eskiden olduğu gibi kolay ve keskin bir şekilde baş edememesidir. İkincisi, Batı Avrupa odaklı, etnisiteye dayanan ulus-devlet söylemlerinin ve bu doğrultudaki ihtirasların artması, üçüncüsü ise zamanın süper güçleri olarak nitelendirilebilecek devletlerin bu etnik milliyetçi hareketleri sürekli olarak Osmanlı İmparatorluğuna şu veya bu nedenle müdahalede bulunmak için kullanmasıdır. Balkanlarda 19.uncu yüzyıldaki etnik milliyetçi tedhiş hareketlerine bakıldığında özellikle Rusya ve İngiltere’nin bu hareketlerde ne kadar büyük ve önemli bir rol oynadığı rahatlıkla söylenebilir. İttihat ve Terakki’nin Saikleri ve Ermeni Milliyetçiliği Bazı kaynaklar 1915 olaylarının sebeplerini Balkan savaşlarına bağlamaktadırlar. Balkanlarda gayrimüslim cemaatlerin milliyetçi saiklerle başlattıkları tedhiş hareketlerinin Osmanlı yönetici eliti içerisinde gayri-müslimlere karşı bir ötekilik, öfke ve nefret oluşturduğunu ve 1915 olaylarının büyük ölçüde buna bağlı olduğunu öne sürmektedirler. Bunun 1915 olaylarını etnik veya dini bir perspektife oturtmak iste- 208 - Erik Zürcher’in de belirttiği gibi İttihat ve Terakki, İkinci Abdülhamid’e karşı özellikle doğu Karadeniz ve doğu Anadolu’daki örgütlenme sürecinde Taşnaksütyun’dan ciddi yardım almıştır (3). Ayrıca yine Zürcher tarafından aynı incelemede iddia edildiği gibi Taşnaksütyun mensubu bazı Ermeni tedhişçileri Makedonya’da ortaya çıkan etnik-milliyetçi komitacılara karşı İttihatçılarla birlikte çarpışmışlardır (4). 1908’de İttihatçıların müdahalesi ile kurulan İkinci meşrutiyet döneminin başlarında da İttihatçılar ve Taşnaksütyun arasındaki ilişkilerin ne kadar sıkı fıkı olduğu o dönemi inceleyenlerce zaten bilinen bir olgudur. Şüphesiz bu iki örgütü biraraya getiren en önemli faktör İkinci Abdülhamid’in bazı yanlış politikaları sonucu ortaya çıkan baskı rejimine karşı farklı kesimlerin birleşmesidir. Bunun yanında, kısa bir zaman için de olsa “eşit Osmanlı vatandaşlığı” ülküsü bu kesimleri o dönem birbirine yaklaştırmıştır. Yine o dönem Osmanlı meclis-i mebusanı içinde mevcut Ermeni mebuslara bakıldığında, o dönemi Türk milliyetçiliğinin radikalleşme dönemi olarak ele almanın ne kadar yanlış olduğu görülecektir. Keza 1909’da Adana’da birçok Ermeni’nin ve Osmanlı Müslümanı’nın ölümü ile sonuçlanan hadiseler bile İstanbul’da Ermeni cemaati ve Osmanlı yönetici eliti arasındaki iç içe geçmiş ilişkileri sarsamamıştır. Ancak 1912’deki Balkan savaşları yenilgisinden sonra durum biraz değişmiştir. İttihat ve Terakki bu yenilgiye bağlı olarak 1913’te bir darbe ile iktidarı ele geçirmiş ve 1908 sonrasındaki iyimser yaklaşımını büyük ölçüde kaybetmiştir. 1908 ihtilali ertesinde Ermeni topluluklarla ilgili verilen reform sözleri büyük ölçüde tutulamamış ve o tarihten sonra da tamamen bir kenara bırakılmıştır. Bu gelişmeler İttihat ve Terakki ile Taşnaksütyun arasındaki gerginliklerin başlamasında önemli rol oynamıştır. Konuyla ilgili bazı uzmanlar tüm bunlara rağmen Birinci Dünya Savaşı’nın başlarına kadar İttihatçı – Taşnaksütyun ittifakı’nın sürdüğünü söylemektedirler (5). Tüm bu meseledeki temel nokta Taşnaksütyun ve İttihat Terakki’nin hangi saiklerle hareket ettikleridir. Yalnız ‘saik’’ten kasıt Taşnaksütyun ve/ya İttihat Terakki’nin belirgin bir hedefi olup olmadığı meselesi değildir. Yani burada vurgulanmaya çalışılan bu siyasi hareketlerin hangi açık niyet veya hedeflere sahip oldukları değildir. Saik ile kastedilen çıkış noktalarıdır. Gerek bu siyasi organizasyonların oluşum aşamasında, gerek büyük ölçüde örgütlenmiş yapılar olarak ortaya çıktıklarında varoluş sebepleri olarak neyi gördükleri hangi ilke ve ülkülerde birleştikleridir. Bu anlamda yukarıda ayrıntılı olarak belirtildiği üzere İttihat ve Terakki Cemiyetinin Batı Avrupa’daki anlamıyla herhangi bir ulus-devlet kurma ülküsünde veya modern milliyetçiliğe tekabül eden bir ülkü çerçevesinde cemiyetlerini kurduklarını söyleyemeyiz. İttihat Terakkinin 1908 öncesindeki örgütlenmesinin konu edildiği akademik çalışmalara bakıldığında da ortaya çıkan manzara Batı Avrupa siyasi normlarından büyük ölçü- 209 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA yenlerce çok kullanılan bir yaklaşım olduğu rahatlıkla söylenebilir. 1912’deki Balkan savaşlarındaki korkunç yenilgi dikkate alındığında bu yaklaşımın bir nebze doğru olduğu söylenebilse de Osmanlı İmparatorluğunun Musevi tebaası ile olan ilişkisi göze alındığında bunun biraz kolaycı bir genelleme olduğu sonucuna ulaşabiliriz . Öte yandan İttihat Terakki Cemiyeti ve Ermenilerin başat tedhiş örgütü olan Taşnaksütyun (ARF/Ermeni Devrimci Federasyonu) ile olan (ve kökeni İkinci Abdülhamit dönemine kadar giden) ilişkileri bu yaklaşımın yetersizliğini gösteren bir diğer etmendir. de etkilenmiş olsa da temel ilkesi ve ülküsü 500 yılı aşkın bir zamandır hüküm süren “Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye”nin her ne pahasına olursa olsun sürdürülmesi ve onu çöküşe götüren her türlü etkiden kurtarılmasıdır. İttihatçıların İkinci Abdülhamid’e karşı oluş sebebi İkinci Abdülhamid’e ideolojik zeminde muhalif olmaları değil İkinci Abdülhamid döneminde tüm önlemlere rağmen Osmanlı’nın toprak ve prestij kaybının önlenememesidir. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Osmanlı modernleşme süreci uzun ve karmaşık bir süreçtir. Bu süreç tüm veçheleri ile dikkatlice incelendiğinde her ne kadar Osmanlı’da özellikle idari ve askeri yapıda radikal değişimler ve dönüşümler görülse de “sabit” bir noktanın Osmanlı modernleşme sürecinde tüm reformların ana motivasyonu olduğu görülebilir. O da Osmanlı’nın klasik döneminden gelen ve devlet-i ebed müddet kavramı olarak Osmanlı muhayyilesine yerleşmiş olan ‘devletin sürekliliği” prensibidir. Bu prensip ne herhangi bir etnik grup çerçevesinde ne de belirli bir dinin ya da mezhebin tasavvuru içinde tanımlanabilir. Osmanlı İmparatorluğun “devlet” kavramı her ne kadar İslami, Türk ve de Bizans kaynaklarından etkilenmiş olsa da, nev-i şahsına münhasır bir devlet kavramı olarak ortaya çıkmış ve tüm kutsallıkların üstünde bir kavram olarak Osmanlı devlet yönetiminin temelini oluşturmuştur (6). İşte, İttihat Terakki Cemiyetini Abdülhamid’e karşı örgütlenmeye sevk eden de İmparatorluk içerisinde birçok farklı etnik yapıyla işbirliğine yönelten de, Birinci Dünya Savaşında cihat çağrısı yapmalarının sebebi de aslında bu süreklilik ve varoluş kaygısından başka bir şey değildir. İttihat ve Terakki Cemiyetinin gerek muhalefette gerek iktidarda olduğu dönemler incelendiğinde görülecek olan, İttihat ve Terakki Cemiyetinin – yükselen Batı Avrupa uygarlığı karşısında Osmanlı İmparatorluğunun varlığını koruyabilmek için gerçekleştirdiği veya gerçekleştirmek zorunda kaldığı birtakım reformlar haricinde – ileriye dönük ve çizgileri belirgin olan herhangi bir radikal toplumsal projesinin ya da ütopyasının olmadığıdır. Dahası İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin böyle bir toplumsal proje veya ütopya geliştirecek bir zamanının olmadığını da rahatlıkla söyleyebiliriz. İttihat ve Terakki Cemiyeti çökmekte olan bir imparatorluğu kurtarma ümidinin vücuda gelmiş son hali idi. Saikleri ise saldırgan (ofansif) değil büyük oranda var olanı ya da elde kalanı kurtarmaya yönelik yani defansif idi. Bu noktada İttihat Terakki 1915 ile ilgili birçok analizde yer aldığı gibi ne yeni bir ulus devlet kurma niyetindeydi ne de homojen bir ulus-devlet malzemesi yaratmak adına dışlayıcı ve yıkıcı bir politika gütmekteydi. Elbette ki İttihat Terakki’nin İmparatorluğu ya da devleti kurtarmaya çalışırken birçok hata yaptığı, birçok masum insanın da ölümüne yol açtığı iddia edilebilir. Ancak bu hataların hata olarak değil de önceden planlanan bir proje, bir toplum ya da ulus projesi doğrultusunda gerçekleştirilen ‘proje etapları’ olduğunu iddia etmek tarih ile kurgu arasındaki sınırı günümüzün siyasi veya iktisadi çıkarları uğrunda fazlasıyla zorlamak olacaktır. Öte yandan Ermeni tedhiş örgütü olarak ortaya çıkan Taşnaksütyun ve Hınçak partisi örgütlerinin saiklerine baktığımızda yine Batı Avrupa kaynaklı düşüncelerin bu örgütlerin çıkış noktasını belirlediğini söyleyebiliriz. Büyük ölçüde sosyalist ve komünist düşüncelerden etkilenmiş olsalar da, hatta Taşnaksütyun Partisinin diğer adı - 210 - Taşnaksütyun partisinin İttihatçılarla olan pozitif ilişkinin kopmasının bir sebebi Taşnaksütyun’un 1908’den sonra talep ettiği reformların İttihatçılar tarafından olası bir ayrılıkçı harekete yol açmasından korktukları için sürekli olarak ertelenmesi olarak görülebilir. Ancak büyük bir dünya savaşına doğru gidilirken büyük güçlerin bu tip etnik ve mezhepsel ayrımlarda nasıl rol oynadıkları da hesaba katılmalıdır. 1915 olayları üzerine yapılan incelemeler büyük bir çoğunlukla İttihat ve Terakki partisinin niyetleri, kararları, kararsızlıkları ve korkuları üzerine yoğunlaşmaktadır. Ancak İttihat ve Terakki partisi ile ittifak içinde iken ve Osmanlı meclis-i mebusanında mebus bulundururken çok kısa bir süre içinde İttihat ve Terakki partisinin yönetimi altındaki Osmanlı devletine karşı özellikle Çarlık Rusyasının lehine tedhiş hareketi baş- 211 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ermeni Devrimci Federasyonu olsa da sosyalist idealler ile çelişen bir siyasi pratik sergiledikleri dönemin tarihini inceleyen birçok çalışmada görülmektedir (7). Öncelikle sosyalist söylemlerden çok gayet milliyetçi saiklerle hareket ettikleri açıktır. Tabii ki bu milliyetçiliğin hiç bir şekilde aşağıdan yukarıya kendi kendine oluşan bir milliyetçilik olduğunu söyleyemeyiz. Bir dönem Amerika Birleşik Devletlerindeki Zoryan Enstitüsünün kurucularından olan ve Ermeni milliyetçiliği üzerine kıymetli çalışmalar yapan Gerard Libaridyan’ın da işaret ettiği üzere ne Taşnasütyun partisinin ne de Hınçakların ulusal bir Ermeni kimliğinin ne olduğu ya da nasıl olması gerektiğine dair bir mutabakat zemini yoktur. Ancak, en önemlisi, büyük çoğunluğu şehir kökenli orta sınıf ailelerin Avrupa’da okumuş ve Avrupa etkisindeki çocuklarından oluşan bu örgütler o dönemdeki Ermeni toplulukların gerek sınıfsal gerek coğrafi gerekse toplumsal açıdan homojen ve yekpare bir kimlik oluşturamayacaklarının farkında değildiler ya da bu gerçeği kabul etmek istemediler. Büyük şehirlerdeki tüccar sınıf bu tip örgütlerle ilişkiye girmek istemiyordu çünkü tabii oldukları emperyal merkezlerle iyi geçinmek her zaman çıkarlarına daha uygun düşüyordu. Öte yandan gerek şehirlerde gerekse kırsal bölgelerde geleneksel otorite olarak Ermeni Kilisesi, Ermenilerin tüm cemaat olma ve aidiyet parametrelerini belirliyordu ve bu açıdan Batı Avrupa odaklı bir ulusal kimlik üzerinden Ermeni cemaatini mobilize etmek oldukça zor görünüyordu. Bu bağlamda Taşnaksütyun ve Hınçakyan partileri, kendi sosyalist ve Batı Avrupa odaklı milliyetçi söylemlerini bir yana bırakarak, Ermeni kilisesinin özellikle kırsal kesimde oluşturduğu geleneksel cemaat kimliği söylemlerini milliyetçi bir ayaklanma yaratacak şekilde yorumlayarak kırsal kesimdeki Ermeni köylüleri arasında popülarite kazanmaya çalıştı. Ancak bu tip bir başlangıç Ermeni kimliğinin modern bir ulus kimliğine evrilmesi açısından çok büyük sorunlar teşkil edecekti (8). Görüldüğü üzere Taşnaksütyun ve Hınçakyan partileri pozitif bir kimlik söylemi yaratmada başarısız oluyordu. Bu sebeple özellikle kırsal kesimlerdeki Ermeni cemaatlerini daha çok negatif bir perspektifle mobilize etmeye çalıştılar, yani “düşman” ve “süregiden tehdit” söylemleri üzerinden. İkinci Abdülhamid`in o dönemdeki iskan ve toprak politikasındaki yanlışlıklar sonucu Ermeni cemaatinin huzursuzlukları da bu tip bir negatif mobilizasyona çok verimli bir zemin hazırlıyordu. Her ne kadar 1908 ile 1914 arasında Osmanlı emperyal merkezi ve bu milliyetçi Ermeni partileri arasında barışçıl ve umut verici bir dönem yaşansa da bu partilerin Doğu Anadolu`daki ilk Ermeni ayaklanmalarında oynadıkları rol, dışlayıcı ve ayrılıkçı bir potansiyel taşıyan bir aidiyet söyleminin tohumlarını gerektiği zaman ekilmek üzere hazırlamıştı. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA latan Taşnaksütyun’un bu tercih değişikliğini nasıl ve hangi saiklerle yaptığı üzerine belirgin ve yaygın olarak kabul edilen bir uluslararası çalışmaya rastlamak maalesef oldukça zordur. Dahası Birinci Dünya savaşının başlangıcında Doğu Anadolu’da böyle bir tedhiş hareketinin varlığı bile 1915 olayları ile ilgili birçok çalışmada ya yadsınmakta ya da hiç söz edilmemektedir. Burada İttihat Terakki partisinin olduğu kadar Taşnaksütyunun da niyetleri, kararları, kararsızlıkları ve korkularının neler olduğu üzerinde kapsamlı çalışmalara ihtiyaç vardır. Bunu yapmadan 1915 olaylarını ele almak oldukça tek taraflı olacak ve bir insanlık suçunun faili olarak tek bir özne belirlemeye yönelik objektif olmayan siyasi bir tarihçiliğe kapı açılacaktır. Bundan kasıt okuyucuyu 1915 olaylarının karşılıklı bir kıtal olduğu gibi bir sonuca çekmek değildir. Tehcir kararının trajik sonuçları bugün herkes tarafından kabul edilmektedir. Ancak öncelikle İttihat ve Terakki’nin tehcir kararının ideolojik değil stratejik olduğu gerçeğini unutmamak ve de ayrılıkçı bir etnik milliyetçilik anlamında neyin ya da kimin ideolojik karar ve niyetlerinin olayda ne kadar rolü olduğunu yeniden düşünmek gerekir. Elbette hiçbir sebep hiçbir insanlık suçunu meşru kılamaz. Ancak belirli insanlık suçları için belirli failler ararken dikkatli olmak ve bu tip hadiselerin genellikle çok karmaşık tarihsel süreçler ve olay örgüleri içinde vuku bulduğunu unutmadan bu doğrultuda çalışmalar yürütmek geçmişi çok daha net görmemizi sağlayacaktır. Son olarak 1915 hadiselerinde hayatını kaybeden tüm insanları saygıyla anıyor ve bu metni Yunanlı yazar Dido Sotiriyu’nun Benden Selam Söyle Anadolu’ya adlı romanının kapanış cümleleri ile bitiriyorum. Bu cümleler Anadolu’da Osmanlı tebaası olarak doğup büyümüş, Birinci Dünya Savaşında Osmanlı ordusunda savaşmış ancak daha sonra Kurtuluş Savaşında Kuvay-ı Milliye ordusuna karşı Yunan ordusunun yanında savaşarak yenilgiye uğramış bir Osmanlı Rumu olan roman kahramanının İzmir`den Yunanistan’a kaçarken gemide gitgide uzaklaşan İzmir dağlarına bakarak sarf ettiği sözlerdir: Anayurduma selam söyle benden Kör Mehmet’in damadı! Benden selam söyle Anadolu’ya...Toprağını kanla suladık diye bize garezlenmesin ...Ve kardeşi kardeşe kırdıran cellatların, Allah bin belasını versin! (9) Dipnotlar (1) Şevket Süreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, (İstanbul: Remzi 1967) s.44-45, Şerif Mardin “Osmanlı İmparatorluğu” Karen Barkey ve Mark Von Hagen, İmparatorluk Sonrası, Sovyetler Birliği ve Rus, Osmanlı ve Habsburg İmparatorlukları, (İstanbul: Versus Kitap 2012) s.166’da alıntı yapılmıştır. (2) Şevket Süreyya Aydemir, a.g.e., s.59-60, Şerif Mardin, a.g.e., s.167’da alıntı yapılmıştır. (3) Erik Jan Zürcher, “Macedonians in Anatolia: The Importance of the Macedonian Roots of the Unionista for Their Policies in Anatolia after 1914”, Middle Eastern Studies, Cilt. 50, No.6, 2014, s. 962. (4) a.g.e., s. 963 ve 967. (5) Yektan Türkyılmaz, Rethinking Genocide: Violence and Victimhood in Eastern Anatolia, 1913-1915, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Duke Üniversitesi (ABD), Kültürel Antropoloji Bölümü, 2011, http://dukespace.lib.duke.edu/dspace/ handle/10161/5038 (6) Ahmet Yaşar Ocak, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler, (Istanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998, s. 71-105 (7) Anaide Ter Minassian, Ermeni Devrimci Hareketinde Milliyetçilik ve Sosyalizm (Istanbul: İletişim Yayınları, 2012) (8) Gerard Libaridian. Modern Armenia, People, Nation, State, (New Brunswick, New Jersey: Transaction Publishers, 2007), s. 4-8, 13-20 (9) Dido Sotiriyu, Benden Selam Söyle Anadolu’ya, (İstanbul: Alan Yayıncılık, 1989), s. 229. - 212 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 4. BÖLÜM KAFKASYA’DA ERMENİ SORUNU - 213 - - 214 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA BAKÜ - 31 MART 1918: TARİH OLDUĞU GİBİ Musa QASIMLI Ermeni daireleri, Birinci Dünya Savaşı sırasında Anadolu’da Ermenilere karşı sözde soykırım yapıldığını hiçbir tarihsel kanıt olmadan söylüyorlar. Aslında soykırımı kimler yaptı? Türkler mi, yoksa Ermeniler mi? 31 Mart Tarihinde Neler Yaşandı? 1918 yılı 31 Mart tarihinde Bakü’de yaşanan kanlı olaylar asıl soykırımın kimler tarafınca yapıldığını açıkça kanıtlamaktadır. Birinci Dünya Savaşı sırasında Rusya’da Bolşevikler iktidara geldikten ve Rus Kafkas cephesi dağıldıktan sonra Anadolu’da yaptıkları katliamlar için cezasız kalmayacaklarından ürken Ermeni-Taşnak çeteleri Rus ordusuyla birlikte Güney Kafkasya’ya geldiler. Bu zaman bölgede anarşi hüküm sürmekteydi. Bakü’den geçip Rusya’ya gidecek olan Rus askerleri yol boyunca Azerbaycan köylerini işgal ediyor, açlık ve sefalet içinde olduklarından dolayı Bakü Sovyeti hizmetinde kalmayı, vatana geri dönmekten üstün tutuyorlardı. Ordu, silah mühimmatını ermenilere ve Bakü bolşeviklerine vermişti. Onlar soykırımı 1917 yılının sonlarına doğru Güney Kafkasya’da - tarihi Azerbaycan toprağı olan Erivan guberniyasında şimdiki Ermenistan Cumhuriyeti’nde, Borçalı’da ve şimdiki Azerbaycan Cumhuriyet’i topraklarında gerçekleştirdiler. Ermeni silahlı kuvvetleri tarafından sivil Azerbaycan nüfusuna karşı gerçekleştirilen kitlesel katliamların en canalıcı noktası 1918 yılının Mart tarihinde gerçekleşti. 30 Mart tarihinde akşam S.Şaumyan başta olmak üzere Bakü Sovyeti ve Ermeni-Taşnak birliklerince sivil Türk ve Müslüman nüfusa karşı kitlesel soykırıma başlandı. Soykırımın Nedenleri Soykırımın gerçekleştirilmesinin çeşitli nedenleri vardı. Herşeyden önce, henüz I.Petro zamanından başlayarak Rusya İmparatorluğu Hazar’ın Kuzey kıyılarını, - 215 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi ayrıca Bakü’yü işgal edip bünyesine dahil etmek için sözde Bakü’nün başka bir kültür, Azerbaycan’ın ise daha başka olduğunu belirtiyordu. “Bakü ve Azerbaycan” ifadeleri gündeme taşıtılmıştı. Bolşevikler Bakü şehrini ve Abşeron yarımadasını elden vermek istemiyorlardı. Ekonomik açıdan Bakü, Bolşevik Rusya için büyük önem taşıyordu. Dünya Savaşı’nın son aşamasında Yakın, Orta Doğu ve Güney Kafkasya’da iki ana petrol kaynağı uğrunda askeri operasyonlar yapıldı. Bunlardan birisi Musul, diğeri ise Bakü petrol kaynağıydı. Hiç boşuna değildir ki, 1918 yılı Mart ayının ikinci yarısında V.İ.Lenin ABD’nin Kızıl Haç Delegasyonu Başkanı Albay R.Robinson’un «Rusya Sovyet Cumhuriyeti için Bakü’nün ekonomik önemi nedir?” sorusuna “Bu - petrol, ışık ve enerjidir”, - diye cevap vermişti (1). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Önemli coğrafi-siyasi konumda bulunan Bakü’de bütün Güney Kafkasya’nın kaderi çözülüyordu. Bu zaman Güney Kafkasya’da Geçici hükumet daireleri, Sovyetler ve milli şuralar çalışmaktalardı. Bakü’ye hakim olmak tüm Güney Kafkasya’yı kontrol olanağı sunacak, Tiflis’te faaliyette bulunan Transkafkasya Seyminin çöküşüne yardım edecekti. Öte yandan, Bakü’ye sahip olmak Hazar Denizi ve «dünyanın kalbi» olan Orta Asya’ya giden yola kontrol olanağını da sağlıyordu. Dünyanın kalbine giden yol Bakü’den, Azerbaycan’dan geçiyordu. Bolşevik Rusya bu yolu hiç bir devlete vermeyi düşünmüyordu. Katliamların gerçekleştirilmesinin diğer bir nedeni de Osmanlı’nın nüfusunun büyük bir kısmı Türk ve Müslümanlardan oluşan Güney Kafkasya, özellikle Bakü’ye izin verilmemesi için Bakü ve Bakü guberniyasını yerli, aborigen nüfustan temizlemekti. Bu zaman Güney Kafkasya’da yaşayan yaklaşık 6 milyon nüfusun 3 milyonu Azerbaycanlıydı. Bakü’de soykırım gerçekleştirilmesinin nedenlerinden birisi daha Azerbaycan’ın bağımsızlığının önlenmesiydi. Azerbaycanlılar Şubat devriminden sonra, önce özerklik, sonda ise bağımsızlık için mücadele veriyorlardı. Önceki yüzyıllarda sıcak denizlere çıkmak için yürüttüğü işgalci savaşlar sonucunda Azerbaycan’ı paylaştırdıktan sonra çarizm Güney Kafkasya’ya ermenileri yerleştirerek sadece demografik durumu değiştirmedi, aynı zamanda onları Doğu politikalarının uygulanmasında bir araç olarak kullandı. Bu siyaseti çarizm devrildikten sonra kurulan Geçici hükumet, ondan sonra ise Bolşevik Rusyası da sürdürdü. 1917 yılı Kasım ayında Bakü’de S.Şaumyan başta olmak üzere Sovyet yönetimi kuruldu. Bu, azerilerin aleyhinde olan bir baskıcılıktı. Sovyet lideri V.İ.Lenin o yılın Aralık tarihinde S.Şaumyan’ı Kafkasya özel yetkili komiseri olarak atadı. Azerbaycan halkı silahlı düşman karşısında silahsız kalmıştı. Bakü’de ve çevresinde azerilerin silah gücü hemen hemen hiç yoktu. Bahane Soykırım yapmak için bahaneler de bulundu. S.Şaumyan Ermenileri ve bolşevikleri, özellikle Hazar askeri deniz filosunun motroslarını Azerbaycanlılara karşı soykırıma tahrik ediyordu. Saldırı için bir bahane gerekiyordu. Bu tür bir bahane - 216 - Azerbaycan diviziyonunun Lenkeran’da ölen silah arkadaşları büyük hayırsever Hacı Zeynelabidin Tağıyevin oğlu Muhammed’i “Evelina” gemisi ile Bakü’ye getiren bir grup subay ve askerinin Bakü Sovyetince silahlarının alınması oldu. Tümenin asker ve subayları silahların iadesini talebinde bulunsa da, bu bir sonuç vermedi. S.Şaumyan’la yapılan görüşmeler başarısız oldu. Halk sokaklara çıkıp silahların iadesi talebinde bulundu. Sosyal dayanağı olmayan Bolşevik hükumetinin başkanı S.Şaumyan Azerbaycanlılara karşı zor kullanılması emrini verdi. 30 Mart akşam saat 5’te Bakü’de ilk silah sesleri duyuldu. Bakü Sovyeti güçleri ile birlikte, Mart katliamı başlanıncaya kadar kendilerinin tarafsızlığını ilan etmiş Taşnaksütyun ve Ermeni Milli Konseyi, aynı zamanda Ermeni kilisesi Bakü Sovyeti’ni savundu. Sadece silahlı ermeni askerleri, ayrıca Bakü’deki ermeni aydınları da Bakü Sovyetince savaşa katıldılar. S.Şaumyan bu olay hakkında yazdığı, bizim süvari desteye ilk silahlı saldırı girişimini bahane olarak kullandık ve bütün cephe boyu hücuma geçtik. Bizim artık 6 bine kadar silahlı gücümüz bulunuyordu. Ayrıca Taşnaksütyun’un 3-4 bine kadar milli bölümleri bulunuyordu. Onlar da bizim kontrolümüz altındaydı. Taşnaksütyun’un katılımı bu iç savaşa milli katliam karakteri verdi ve bundan kaçınmak mümkün değildi. Biz bunu bilerekten yaptık. Eğer onlar Bakü’de zafer kazansalardı, şehir Azerbaycan’ın başkenti ilan edilecekti (2). Soykırım vahşeti gerçekleştirildi. Şehir yerden ve havadan bombalandı. Huzurlu azeri nüfus canlı canlı su kuyularına, yanar ocaklara, petrol kuyularına atılıyor, hamile kadınların karınları süngü ile deliniyor, bebekler, çocuklar duvarlara çivileniyor, kadınlar örgüleriyle birbirine bağlanarak sokaklarda çıplak gezdiriliyordu. Silahlı desteler çocuklara, yaşlılara ve kadınlara acımıyorlardı. İnsanlardan siyasi kökenleri sorulmuyordu. Öldürmek için “Türk, Müslüman” olmak yetiyordu. Mart soykırımının tanığı olan Azerbaycan tarihçisi R.İsmayılov yazıyordu: “İş o yere vardı ki, Taşnaklar” biz, Bolşevik, sosyalist bilmeyiz, müslümansan bu bize yeter “, - diye hatta müslüman sosyalistleri bile katlettiler...” (3). Azerbaycanlılara ait sosyal binalar, milli semboller ve kültür ocakları kapandı. “Açık Söz”, “Kaspi” gazetelerinin binaları, faaliyetini bütün Güney Kafkasya’ya yayan ve savaş sırasında Kafkas cephesinde askeri operasyonlar meydanında büyük işler gerçekleştiren, Azerilerin sosyal hareketinde büyük önemi bulunan Müslüman Hayır Cemiyeti’nin yerleştiği “İsmailiyye” binası yakıldı (4). Tezepir minareleri hasar gördü. Güçler eşit olmadığı için Azerbaycanlılar 31 Mart tarihinde savaşı durdurdular. Buna rağmen, azerilerin öldürülmesi devam ediyordu. Savaş sadece 2 Nisan tarihinde durduruldu. Soykırımın Sonuçları: Avrupalılar ve Amerikalılar Neler Söylediler? Bakü’de yapılan soykırımın ağır sonuçları oldu. Bu olay İngiltere arşiv belgelerinde yer almaktadır. İngiliz temsilcilerinin 1918 yılı 9 Nisan tarihinde Bakü’den gön- 217 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Soykırımın Gerçekleştirilme Yöntemleri derdikleri telgrafta belirtiliyordu ki, Ermeniler Bolşeviklerle birleşerek kendilerine ırk düşman saydıkları Azerbaycanlılara karşı katliamlar gerçekleştirdiler (5). Diğer bir kaynakta yazıyordu ki, Bakü’de Azerbaycanlıların dörtten biri öldürüldü. Bu zaman Bakü’de yaklaşık 280-300 bin kişi yaşıyordu. Onun 80-100 bini Azerbaycanlı, diğerleri ise çarizm tarafından sömürge siyasetini uygulamak için aktarılmış kişilerdi. Demek ki, bu kadar Azeri nüfustan öldürülenlerin dörtten bir kısmı 20-25 bin kişi ediyor. ABD kaynaklarında da Mart’ta işlenen soykırım hakkında bilgiler bulunmaktadır. ABD’nin Harbord misyonunun raporunda yazıyordu ki, Ermeniler 1918 yılının Mart ayında Bakü’de 2 bin Ezerbaycanlıyı katlettiler (6). Bu belge aslında soykırımın olduğunu onaylıyor fakat öldürülen Azerilerin sayısı olduğundan az gösteriliyor. Bu da tabi ki nedensiz değildir. Çünkü Harbord misyonuna bilgi verenler esasen Ermenilerdi. İndianapolis’ten olan amerikali bilim adamı Leonard Ramsden Hartill yazıyor ki, ermeniler Bakü’de 25 bin Müslümanı katlettiler (7). Mart’ta yapılan katliamdan bahseden ABD tarihçileri Bogdan Nahoylo ve Vinter Svoboda yazıyorlar ki, 20 bin savaşçının katıldığı bu çarpışmada Bakü’de 3 bin kişinin hayatına son vermekle Sovyetlerin zaferiyle sonuçlandı (8). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA ABD tarihçileri Justin McCarthy ve Caroline McCarthy 1918 yılı 30 Mart - 1 Nisan tarihleri arasında Bakü’de Ermenilerin 8 binden 12 bine kadar müslüman öldürdüğünü ve kentin Türk ahalisinin yarısının kaçtığını yazıyorlardı. Azerbaycan’ın Diğer Bölgelerinde Gerçekleştirilen Soykırımlar Toplu katliamlar sadece Bakü ile sınırlı kalmadı. Azerbaycan ve Güney Kafkasya’nın diğer bölgelerinde - Guba, Şamahı, Lenkeran, Salyan, Kürdemir, Deveci, Göyçay, Şuşa, Cavanşir, Cebrail, Zengezur kazalarında ve b. yerlerde de Azerilere karşı gerçekleştirildi. Örneğin, Guba’da 2 bin kişi katledildi. Şamahı’da şehir ve 72 köy yakıldı. Bir bütün olarak yaklaşık 50 bin kişi katledildi. ABD istihbarat kaynaklarına göre, Güney Kafkasya’da 60 bin Azerbaycan Türkü göçgün durumuna düşürüldü ve 420 müslüman köyü mahvedildi (9). Katliamı Yapanlar İsteklerini Ulaştılar mı? Mart tarihindeki Bakü’deki soykırım Azerilerin iradesini kıramadı. Azerbaycan halkının istiklal mücadelesi yolunu kesmek imkansızdı. Bu mücadele sonucunu verdi. 28 Mayıs tarihinde Azerbaycan halkı bütün Müslüman Doğu’da ilk kez cumhuriyet yönetim-idaresini kurdu. Cumhuriyet mefkuresini Müslüman Doğusu’na işte Azerbaycan halkı getirdi, müslüman halklarına sömürgecilikten kurtulmak yolunu ve örneğini gösterdi. Bakı 15 Eylül’de tahliye edildi. Azerbaycan hükumeti tarihi şehrimiz olan Bakü’ye taşındı. Azerbaycan petrolü yabancı güçlerin elinden alındı. Azerbaycan halkı kendi kaderinin sahibi oldu. Azerbaycan’ın Değerlendirmesi Azerbaycan hükumeti 1918 yılı Mart olaylarına özellikle dikkat çekti. Bakanlar Kurulu 1918 yılı 15 Temmuz tarihinde bu facianın araştırılması amacıyla Olağanüstü Soruşturma Komisyonu’nun kurulmasına karar verdi. Başkan, hukukçu Elekber Bey - 218 - Hasmemmedov oldu. Komisyonda A.V.Novatski, N.M.Mihaylov, A.E.Kluge, V.V. Şerefiye ve b. gibi rus, yahudi ve diğer milletlerin temsilcileri çalışıyorlardı. Komisyon Mart soykırımını, ilk aşamada Şamahı’daki vahşetleri, Erivan guberniyası topraklarında Ermenilerin yaptıkları vahşet olayları araştırdı ve 1919 yılı Mayıs ayı sonunda işini sona erdirdi. Soruşturma sonucunda toplanan belgeler 36 cilt ve 3500 sayfa oluşturuyordu. Yalnız Bakü’de yapılan soykırıma dair toplanan belgeler 6 cilt ve 740 sayfaydı. Dünya kamuoyuna bu gerçekleri iletmek için Dışişleri Bakanlığı nezdinde özel kurum oluşturuldu. Komisyon çalışmasını sona erdirdiği için Adalet Bakanlığı’nın 1919 yılı 12 Ekim tarihli kararıyla faaliyetini durdurdu. 31 Mart tarihi iki kez - 1919 ve 1920 yıllarında Azerbaycan Halk Cumhuriyetince ulusal yas günü olarak anılmıştır. Aslında bu, Azerilere karşı gerçekleştirilen soykırım ve bir asırdan fazla süren topraklarımızın işgali sürecine tarihte ilk defa siyasi değer vermek girişimiydi. Fakat Azerbaycan’ın Bolşevik Rusyası tarafından işgal edildiği için bu iş sona erdirilemedi. Dünya ülkeleri ve halkları, ileride bu tür olayların bir daha tekrarlanmaması için Ermenistan’ın insanlık ve uygarlık aleyhinde suç işleyerek, azerilere karşı yaptığı katliamları anlamlı olarak kınamalılar. Dipnotlar (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) Газ. «Правда», 1918, 21 апреля. Шаумян С.Г. Избранные произведения. Т. 2. М., 1978, с. 246. İsmayılov R. Azərbaycan tarixi. Bakı, 1993, s. 134. Газ. «Азербайджан», 1918, 25 октября (9), №15. Bakı. Aprel 9 th 1918. – FO371/3405/196800. Report of the American military mission to Armenia. May.Gen. James G.Harbord. 1919, p.32. Leonard Ramsden Hartill. Bir ermeninin anılarında Azərbaycan olayları (1918-1922). İstanbul, Hasraş A.Ş. Yayınları, 1990, s. 71. (8) Nahoylo B., Swoboda V. Soviet Disunion. A History of the Nationalities Problem in the USSR. New York, The Free Press, 1990, p. 45. (9) Маккарти Дж., Маккарти К. Тюрки и армяне. Руководство по армянскому вопросу, с. 80. - 219 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 31 mart sadece Azerbaycan halkının milli lideri, Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev’in 26 Mart 1998 tarihli kararnamesi ile 31 Mart Azerbaycanlıların Soykırımı Günü olarak ilan edildi. - 220 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA RUS ASKERİ RAPORLARINA GÖRE ERMENİ GÖNÜLLÜLERİ KAFKAS CEPHESİNDE (1914- 1916) Rus Askeri Raporlarına göre Ermeni Gönüllüleri Kafkas Cephesinde (1914- 1916) 20. yüzyılın başında büyük güçler arasında rekabet doruk noktasındaydı. Dünyayı etki alanlarına bölme çabaları ve bu amaçlar doğrultusunda emperyalist askeri ittifakların kurulması büyük bir savaşın habercisiydi. 1914’te başlayan Birinci Dünya Savaşının ana hedeflerinden biri “Doğu Sorunu” idi. Bu sorunun çözümü doğrudan Kafkas cephesinde gerçekleşiyordu. Burada, savaşan taraflar Rusya ve Osmanlı devletleriydi. Bu iki imparatorluk arasında Kafkas cephesindeki çatışmayı, Ermeniler uzun zamandır hayal ettikleri “Büyük Ermenistan” projesinin gerçekleştirilmesi fırsatı olarak görüyorlardı. Ermenilerden oluşan “gönüllüler birlik” olarak adlandırılan çetelerin Doğu Anadolu’da yaptıkları cinayetler ve soygunlar bu hayalin gerçekleşmesine yönelikti. 1914- 1916 yıllarında Rusya İmparatorluğu tarafından kışkırtılan Ermenilerin silahlı mücadelesi bölgede uzun süren çatışmalar için bir zemin oluşturdu. Bugün, yüzyıl geçtikten sonra söz konusu döneme yapacağımız tarihi yolculuk etmek çok önemlidir. 1914 yılı yazın, Birinci Dünya Savaşı başladı. Kısa sürede savaş Yakın Doğu ve Kafkas’ı da sardı. Savaş başladıktan hemen sonra Ermeni Katalikosu V Gevork Ermeni konusunda kendi tekliflerini Kafkas Valisi İllarion Vorontsov-Daşkova iletti. Kont Vorontsov bu teklifleri Rusya hükümeti için uygun bularak 9 Ağustos 1914’te gizli bir mektubla Bakanlar Konseyi Başkanı İvan Qoremıkine gönderdi. O yazıyordu: bana öyle geliyor ki, Avrupa Savaşı sona erdikten sonra Türkiye Ermenilerine ilişkin Rusya’nın kendi programını hayata geçireceği konusunda hükümetin vaatlerini vermek gerekir.1914’te İstanbul Rus Büyükelçisi Mihail Girs Petersburg’a gönderdiği gizli telgrafta şöyle yazıyordu: “Bu savaş (Osmanlı ile – C. Hesenli) kaçınılmaz gibi gözükü- 221 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Cemil HESENLİ yor” (1). 17 Eylül 1914’te, bu mesajı aldıktan bir gün sonra Çar II. Nikolay Ermenilere yönelik bir bildirisini yayınladı. Bildiride şu satırlar yer alıyordu: “Rus halkı kendisinin şanlı Ermeni evlatlarını gururla anıyor. Lazarev’ler, Melikov’lar ve diğerler vatanın onuru için köle kardeşlerin yanında savaştılar. Asırlık sadakatiniz benim için sizin, ordularımızın başarısına ve hakkaniyetine tüm kalbiyle inanarak bu önemli dönemde görevinizi yerine getirmeyi beklediğinizin simgesidir. Ermeniler! Çarın asası altında kan kardeşlerinizle birleşip sonunda özgürlük ve adaletin tadını çıkaracaksınız” (2). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Çarın bildirisinin hemen ardından 1914 yılı Ekim ayının sonunda Kafkas Cephesi Komutasının emriyle Osmanlı Ermenilerine yönelik bir çağrı hazırlandı. Bu çağırıda, Eçmiyazin’de örgütlenen Ermeni birliklerin Türkiye’ye girdikleri takdirde “Rusya topraklarının egemen önderi Ermeni halkına, altı Ermeni il ve onlara kesintisiz bağlantısı bulunan Kilikya ile beraber, Büyük Rusya’nın güçlü himayesi altında bağımsız Ermenistan devleti kurmayı güvence altına alıyor” diye yazıyordu (3). Rusya’nın Osmanlı’ya savaş açmasıyla Müslümanlara karşı propaganda başladı. Duma kürsünden, aydınların toplantılarında, şoven ve milliyetçi basınında şiddete çağrı yapılıyordu. Hıristiyan dini liderleri “Basurmanları” (4) lanetliyorlardı. Ali Merdan Bey Topçubaşov’un arşivinde Orenburg şehir piskoposu Matfey’in kilise cemaatine yönelik çağrısı bulunuyor. Bu çağrıda Piskopos Atilla, Cengiz Han, Emir Timur’u ve onların döktükleri “Hıristiyan kanı”nı hatırlatarak “Baba, Oğul ve Kutsal Ruh adına” intikam alma zamanın geldiğini bildiriyordu. Rus Ortodoks halkı Doğu’da Kutsal toprakları kurtarmak için son savaş vermeye ve Konstantinopolis’te Ayasofya üzerine haç dikilene dek ve Asya’daki “kutsal toprakları” Rus ve Yunan Ortodoks kiliselerin kontrolün altına geçene kadar bu savaşı devam ettirmeye çağırılıyordu (5). Çarın vaatlerine güvenerek ve dini liderlerin çağrılarından esinlenerek Ermeniler hızlı bir şekilde Transkafkasya’da gönüllü birlikler oluşturmaya ve 1914’ün sonbaharından itibaren Müslümanlara karşı saldırılara giriştiler. 1914 yılın ikinci yarısında Ermeniler, Birinci Dünya Savaşının başlangıcını kendi ulusal fikrini hayata geçirme fırsatı olarak değerlendiriyorlardı. O zaman bile “Ermenilerin Trabzon’dan ve Kilikya, Ankara ve Urmiye arasındaki topraklarla ilgili planların olduğu belliydi” (6). Bu “milli projeyi” hayata geçirmek için Eylül 1914’te Ermeni birliklerine çağrı yapıldı. Bu çağrı için oy verenler ağırlıkla Osmanlı Ermenileri idi. Ama bununla birlikte, “Transkafkasya, Kuzey Kafkas, Rostov ve Nahçivani/Don, Kırım, Bessarabya, Trans-Hazar bölgesi, Türkistan, Romanya, Bulgaristan, Mısır ve uzak Amerika’dan- her yerden birliklere katılmak için gençler büyük heyecanla Tiflis’e akın ediyorlardı” (7). Savaş başladıktan sonra, 20 Kasımda Kafkas Ordusu karargahının subayı General L.M.Bolhovitinov şöyle yazdı: “Ermeni ve Kürt heyetleri bizim yöneticilerimize gelerek tabi olduklarını ifade ediyorlar” (8). General Yudeniç ve General Bolhovitinov, Kafkas Ordusu Tedarik Müdürlüğüne 5 Ekim 1914 tarihli emrinde şöyle yazıyordu: “Başkomutanımız, Eçmiyazin manastırın silahlandırılması için 120 Manliher tüfeğin ve her tüfeğe 200 merminin verilmesini emretti. Bu işlemi Tiflis’te, Griboyedovskaya sokak No:23’te oturan vekil Samson Stepanoviç Arutunov aracılığıyla yapılsın. Adı geçen şahsın mevzu ile ilgili yanınıza gelinmesi önerildi” (9). Aynı dönemde Karargah reisine gönderdiği raporunda Bolhovitinov şunu belirtmiş- 222 - Rusya sadece Transkafkasya’da yaşayan Ermenileri değil aynı anda Osmanlı İmparatorluğu tebaasını da silahlandırıyordu. Kafkas Valisi İllarion VorontsovDaşkov 6 Şubat 1915’te Rusya Dışişleri Bakanlığına gönderdiği gizli telgrafında şöyle yazıyordu: “Kafkas Ordusu Karargâhına halen Zeytun Ermenilerinin temsilcileri geldi ve on beş bin Ermenilerin Türk hatlarına saldırmaya hazır olduklarını ama silah ve mermi olmadığı için harekete geçemediklerini belirtti. Zeytun, Türk Erzurum ordusunun bulunduğu noktaya yakın olduğundan dolayı gereken miktarda tüfek ve mermilerin İskenderun’a teslim edilmesi çok önemliydi. Zira Ermeniler bu silahları oradan temin edebileceklerdi. Ancak, Zeytunlu Ermenilerin harekâtları hem Fransız hem de İngilizler için verimli olmakla birlikte mevzunun acil olduğundan ve bu silahları doğrudan teslim edemeyeceğimizden dolayı bir öneride bulunmak isterim: Fransız ve İngiliz yönetimiyle irtibata geçerek Fransız ve İngiliz tüfeklerin ve mermilerin Fransız ve İngiliz gemileriyle İskenderun’a getirilmesi sağlanabilir” (13). Validen gelen bu telgraftan sonra Dışişleri Bakanlığı hemen harekete geçti ve Londra’daki Büyükelçi Benckendorf ’a ve Paris’teki Büyükelçi İzvolskiye Zeytun’lu Ermenilere silah gönderme yolları araştırmaya talimat verdi.14 24 Şubat 1915’te, Benckendorf şu talimata uygun olarak İngiliz Dış İşleri Bakanlığına gönderdiğı mektupta Ermenilerin Türkiye’ye karşı mücadelelerinde kullanmaları için Londra’nın Paris ile beraber İskenderun’a silah ve cephane göndermesinin mümkün olmasından dolayı İngiliz Hükümetinin görüşünü almak istedi (15). Rusya Büyükelçisinin sorusu üzerinde degerlendirme yapan İngiliz Dışişleri 1 Mart 1915’te Savaş Konseyine verdiği bilgide yazıyordu ki, Rusya Ermeni isyancıların müttefik savaş amaçları için gerçek bir ehemiyyet taşıdığına inanıyor ise onlara silah ve cephane gönderme noktasında kendi pozisyonu daha uygundu (16). İngiliz Dış İşleri tarafından Benckendorf ’a yazılan cevap mektubunda, herhangi bir askeri birlik gönderilmeden sadece silah sağlanması durumunda İskenderun bölgesinin Ermeniler tarafindan ele geçirilmesi mümkün olamaz deniyordu (17). Zeytunlu Ermenileri Türkiye’ye karşı kalkışmak amacıyla Amerikalı Ermenilerden gönüllü birlikleri oluşturmak için, Ermeni gruplarından birinin başında olan Artem Gasparyan 1915 yılın ortasında Tiflis’ten ABD’ye gönderildi. Yalnız, Amerika’ya giden tüm deniz yolları Alman gemilerin kontrolü altında olduğu için kendisi geri dönmek zorunda kaldı. Tiflis Belediye Başkanına yazdığı mektupta Gasparyan şöyle yazdı: “Zeytun’da isyanın hazırlanmasına İngiliz hükümeti bizzat izin verdi” (18). Ancak İngiliz belgelerinde Gasparyan’ın şu sözlerinin tasdiki yapılamıyor. İngiliz Savaş Bakanlığı Zeytunda Ermeni isyan harekelerinden yararlanmaya sıcak yanaşmamıştı.İngiliz İmparatorluk Savunma Komitesi İskenderun ve çevresinin işgalinin Britanyanın çıkarıları doğrultusunda bir girişim olmadığını belirtmişti (19). - 223 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA ti: “Tüm Ermenilerin Patrik’i 250 tüfeğin ve mermilerin verilmesini talep ediyor ve kendileri dağıtmak istiyorlar” (10). Kafkas Ordusu Genelkurmay Başkanı Nikolay Yudeniç bu rapora “Tasdik” damgasını vurdu. Adı geçen silahlar Tiflis Belediye başkanı Aleksander Hatisov (11) tarafından Patrik’e teslim edilecekti. Bu tür gizli yollarla savaşın ilk aylarında Aleksandropol kazasının (Gümri) , Ermenilerin yaşadığı sadece 45 köyde (çoğunun isimleri Türk dilinde belirtildi) 1200 “Berdan” tüfeği ve 24 bin mermi dağıtıldı (12). Gönüllü birliklerin oluşmasını sağlayan asıl güç çeşitli ülkelerde faaliyet gösteren Ermeni kiliseleriydi. 25 Ağustos 1915’te Rusya’nın Kahire’deki diplomatik temsilcisi Tiflis’e gönderdiği gizli telgrafta şöyle yazıyordu: “Mısır’da yaşayan Türk vatandaşı olup Mısır pasaportu ve Kahire Ermeni Başpiskopos’un tavsiyelerini alan bazı Ermeniler kendi paralarıyla Kafkas’a gönüllü olarak gitmek istiyorlar”. 7 Eylülde Tiflis’ten Petrograd’a gönderilen telgrafta bu gönüllülerin Kafkas Ordusuna kabul edilmesi isteniyordu (20). Bükreş’teki Rusya’nın diplomatik temsilcisinin telgrafında bile Türk vatandaşı olan Ermenilerin 137’si Kafkas’taki gönüllü birliklere katılmak istediklerini belirtti ki onlardan 94’ü Taşnak Partisinin 43’ü ise “Hınçak” partisinin üyeleriydi” (21). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Mısır’daki İngiliz Orduları Başkomutanı General John Maxvell Kafkasya dahil savaş bölgesinde Mısır Ermenilerinden yararlanmayı uygun görüyordu. Londra’ya gönderdiğı yazıda o, “Ermeni isyanlarına yardım için her şeyin yapılması gerektiğinin” altını çizmişti (22). 1915 yılın Ağustosunda Mısırda Bogos Nubar’ın yardımcıları ile görüşen İngiliz Dışişlerinin Orta Doğu uzmanı Mark Sykes Londraya yazdığı mektupta “İtilaf güçleri uygun görmesi durumunda 5 bin kişilik bir Ermeni birlğinin Türkiye’ye karşı yapılacak operasiyonda kullanılmak üzere Ekim ayının ortalarında hazır hale getrilebileceğinin kendisine söylendiğini belirtmişti” (23). Tiflis İl Jandarma Müdürü Albay Pastryulin Kafkas Valiliği İstihbarat Şubesine gönderdiği raporda şöyle yazıyordu: “1914 yılın sonbaharından 1915 yılın Şubat ayına kadar kısa dönemde Ermeni savaş birliklerinin - Ermeni gönüllü birliklerinin barınma maliyeti 520 000 Rubledir” (24). 3 Haziran 1914 yılında Osmanlı savaşa girmeden önce, saldırı eylemleri başlamadan hemen önce, Ermeni gençler Kafkas Ordusunun komutasına gelip onlara silah vermelerini istediler. Kafkas Ordusu Karargah reisi, Kağızman kazasının Kars vilayet reisine yazdığı gizli mektubunda şöyle belirtiyordu: “Ermeni gençler onlardan bir grup oluşturmamızı ve silahlandırmalarına izin vermemizi istiyorlar, ayrıca silahların da devlet tarafından sağlanmasını talep ediyorlar” (25). Bu tarz talepler Osmanlı tebaası olan Rum ve Ermeniler tarafından Karadeniz Valisine de yapıldı. Bu durumu Vali 20 Kasım 1914 yılında Kafkas Valisine rapor etti (26). 4 Ağustos 1914 yılında Kağızman Askeri Bölge Komutanı Kafkas Ordusu Komutanlığına şöyle yazıyordu: “Türkiye’deki Ermeniler arasında gizli bir örgüt var ki bu örgüt Türkiye’nin Rusya ile savaş durumunda Türklerle içte savaşmak için özel grupları oluşturmaya yetkisine sahiptir. Bunu başaramadıkları takdirde bu gruplar Rusya’ya gönderilecek ve Rus ordusu ile birlikte (Türklere karşı) savaşacaklar” (27). Kafkas Valisinin talebine cevap olarak Rusya Dışişleri Bakanlığı 24 Ağustos 1914’te Ermenilerin silahlandırmasını ve gönüllü grupların oluşmasını uygun bulduklarını belirtti (28). Türkiye’ye karşı başlayan savaş eylemleriyle, Petersburg’ta tedavi için bulunan Rus-Japon savaşın emektarı ve Novoçerkassk Alayın asteğmeni, deneyimli asker olarak Savunma Bakanlığından “Türklere karşı savaşmak için gönüllü Ermenilerden partizan grubu oluşturma izni” (29) isteyerek bu konuyu gündeme getirdi. Türkiye savaşa girdikten hemen sonra Mısır’daki Ermeni lideri Bogos Nubar 12 Kasım 1914’te İngiltere Dışişleri Bakanlığı ile ilişkiye geçip bölgedeki Ermenilerin Osmanlı Devletine karşı askeri harekatı desteklemek için gönüllü birlikler oluşturma- 224 - ya hazır olduklarını belirtti. Gönüllü birliklerin oluşturulmasına Mısır’daki Ermeniler tarafından da destek verileceğini belirten Nubar Paşa böyle girişimlerin başlaması için Londra’nın rızasını ön şart olarak değerlendirirdi (30). “Hınçak” Partisinin ABD’deki merkezi “Eritassard Hayatsan” (Young Armenia) bu parti üyelerinden oluşan 6 birliğe 5 359 Ruble gönderdi (33). Genel olarak Ermeni gönüllüleri Patrik V. Gevork’un hareketlerinden memnun değillerdi. Boston’dan gelen Vramyan “Ayrenik” gazetesinin editörü Darpinyan’a şöyle yazıyordu: “Bildiğiniz üzere Patrik oldukça zayıf karakterli birisidir ve çevresindekilerden etkileniyor. İzmirlyan (Patrik II. Matteos-C. Hesenli), Hırimyan (Patrik I Mıgırtıç- C. Hesenli) veya Ormanyan (Patrik I. Makar- C. Hesenli) gibi değildir. O kişiliksiz, güçsüz ve kimliği belirgin olmayan bir ihtiyardır ve o bu makamı zamansız işgal etmiştir” (34). Elbette bazı Ermeniler bu tarz eylemlerin onların sonunu iyiye götürmeyeceğini anlıyorlardı. O dönemdeki devlet danışmanı, üniversite profesörü S.A.Yegizarov Tiflis’te yayınlanan “Mşak” gazetesinin editörü Arakelyan’a şöyle yazıyordu: “Bence Ermeniler kötü başladılar. Onlar Rus ordusuna gönüllü olarak katılsaydı ülkesine vatan borcunu ödemiş olurlardı. Türkiye savaş ilan etti ve onların, kendi vatanlarına sahip çıkmaları gerekirdi. Ama Ermeniler özel birlikleri oluşturmaya başladılar ve Türkiye’ye karşı ayrı bir savaş başlattılar. Bunun yanı sıra, Türk vatandaşı olan Ermeniler bağlı oldukları devlete karşı çıktılar. Türkiye ise, her hangi başka devlet gibi, isyancıları cezalandırmaya başladı… Dolayısıyla, Ermeni liderler iş bu yöne sürükleyerek omuzlarına büyük bir yük yüklediler” (35). Bu eylemlerin feci sonucu herkes tarafından bilinmektedir: Doğu Anadolu’daki Türklerin katliamı Ermenilerin tehcirine neden oldu. Ermeniler bu olayları, soykırım adlandırarak kendi lehine çevirmeye çalışsalar da tarihi gerçekler daha karmaşık olaylardan haber veriyor. Bazı araştırmacılara göre, Doğu Anadolu’da iki göç akını vardı: Ermeni silahlı çetelerinden Kafkas’tan kaçan Müslümanlar ve Türkiye’den Rusya’ya kaçan Ermeniler. İşte bu iki akının çatışması söz konusu trajik olayların yaşanmasına neden olmuştur. Böyle bir çatışma “soykırım” kavramına uygun gelmemektedir. Osmanlının devlet politikasına göre Ermeniler Türkiyeden sınır dışı edilmemiş, ülke içerisinde yerleri degiştirilmiştir. En azından Osmanlının batı bölgelerin- 225 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Her tarafta Ermeni gönüllü birlikleri için para toplamak işine başlandı. Bakü’deki Ermeniler bile Türk Ermenileri için bağışları topluyorlardı. 1915 yılın başında Bakü İl Jandarma Müdürlüğüne gelen gizli bilgilere göre Bakü Belediye Başkanlığının bölgesinde “Taşnaksutyun” Parti Merkez Komitesinin ana görevi “Baskıcı Kürtlere karşı Türkiye Ermenilerini silahlandırmak ve göç etmek zorunda kalan Ermeniler için para toplamak; ayrıca da, “Taşnaksutyun” Partisi gönüllü Ermenileri Türkiye’ye karşı savaş eylemleri için birliklere dahil olmalarını sağlamak” idi (31). Ermeni gönüllüleri desteklemek için sadece 1915’te 1,5 milyon ruble toplanmıştı, bunun 1 milyonu Rusya’da yaşayan Ermeniler tarafından toplandı. Ermeni gönüllü birlikler için bağışta bulunanlar arasında Ermeni Patrik tarafından özel yetkileri alan Bogos Nubar Paşa da vardı. Patrik’e 2.500 Amerikan doları bu amaçla göndermişti. Birliklerin elebaşları Ermeni “Milli Savunma Komitelerine” şu şekilde yazı gönderiyorlardı: “Patrik’e bir daha para göndermeyin, bize bu para ulaşmıyor. Bizim adımıza direk gönderin” (32). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA de Ermeniler oldukça rahat ve güvenli bir şekilde yaşıyorlardı. General Bolhovitinov Ermenilerin iddia ettikleri kayıpların sayısı hakkında temkinli davranmayı öneriyor: “Müslümanların şiddetine maruz kalarak ölenlerin gerçek sayısını belirlemek oldukça zordur. Ayrıca, Ermenilerin her şeyi abartma alışkanlığını göz önünde bulundurarak, Türkiye’de yaşadıklarına ilişkin belirttikleri kayıp ve zararlara ilişkin rakamları olabildiğince dikkatli değerlendirmemiz gerekir” (36). Bu politikanın trajik sonuçları Rusya Devlet Dumasın’da tartışma konusu olmuştu. Cephenin önünde bulunan Kars ve Batum şehirlerinde Ermenilerin kışkırtmasıyla Rus ordusu Aralık 1914 ve Ocak 1915’te Müslüman Duma milletvekillerinin tepkisini uyandıran eylemlerin meydana gelmesine izin verdi. Bu olaylarla ilgili Duma’nın Müslüman grubu “Müslümanların Kafkas Cephesinde durumu ile ilişkin” özel açıklama yaptı (37). Güney Kafkasya Müslümanlarının IV. Duma’daki vekili M. Y. Caferov Kars ve Ardahan’a giderek Rus ordusunun acımasızlığına tanık oldu. Gördüğü her şeyi İmparator II. Nikolay’a gönderdiği raporda detaylı bir şekilde anlattı (38). 1914- 1915 yılları arasında Doğu Anadolu’daki olayların gerçeğini öğrenmek için Kafkas Cephesinin Karargah reisi vekili General Leonid Mitrofanoviç Bolhovitinov’un çara gönderdiği gizli raporuna bakmamız ve Rus diplomat Vladimir Feofiloviç Mayevskiy’nin raporlarını incelememiz yeterlidir (39). General Bolhovitinov Genel Valinini yardımcısına gönderilen “Ermeni gruplar: düzeni ve faaliyetleri ile ilgili yazışma” adlı olan raporunda 1894’ün EkimKasım ayalarında “Türkiye’nin Asya tarafında bulunan Trabzon, Erzurum, Van, Bitlis, Sivas, Diyarbakır, Harput, Urfa, Adana ve Halep vilayetlerinde yavaş yavaş kanlı çatışmalar meydana gelmeye başladığını ve neredeyse hepsinde kışkırtan taraf bizzat Ermenilerin” olduğunu yazıyordu (40). 1914-915 yıllarında “fedailer” adı altında Ermeniler Türkiye’ye karşı muharebelere katılmaya başladılar. Andranik Ozanyan’ın komutası altında Birinci Ermeni birliği (savaş rotası: Hoy-Dilman-Van), Rus vatandaşı Ermeni Dro Drastamat Kanyan komutası altında İkinci birlik (savaş rotası: Iğdır-Bayazet-Berkri-Van), Amazasp Srvantzyan komutası altında Üçüncü birlik (savaş rotası: Kağızman-Alaşkert-Manazkert-Bitlis), Keri Arşak Gavafyan komutası altında Dördüncü birlik (savaş rotası: SarıkamışErzurum), Vartan Megrabyan komutası altında Beşinci birlik (rotası: Berkri-BaşkalaVan), Grigor Afşaryan komutasında Altıncı birlik, 1915’te ölümünden sonra başına Gayk Bzhişkyan-Gay geldi (rotası: Sarıkamış-Erzurum), Ovsep Argutyan komutasında Yedinci birlik ve Sekizinci- eylemlere katılmayan birlik gibi silahlı örgütlenmeler Türk halkını yok etmeye çalışıyorlardı. Nisan 1915’te 2., 3., ve 4. birlikler “Ararat örgütü” adlı bir örgütte birleştiler, Vartan Megrabyan örgütün başına geçti (savaş rotası: Erivan-Berkri-Van) (41). Kafkas cephesinde savaşın başlamasıyla Rusya yönetimi Ermenilere karşı sempatisini daha arttırdı. Yelizavetpol Valisi, Türklerle savaşmak için özel oluşturulmuş Ermeni gönüllü birliklerini bizzat kendisi karşılıyordu ki bu davranış yerli Müslüman halkı bir hayli epey endişelendirmişti. Profesör Y. Baberovski şöyle yazıyor: ‘Ermenilerin bir kısmı Türkiye ile başlamış savaşta vilayetin yerli Müslüman halkına karşı tedbirlerin uygulanması ile sonuçlanacağını düşünüyordu (42). Bu negatif unsurları göz önünde bulundurarak Ali Merdan Bey Topçubaşov, Birinci Dünya Savaşı yıllarında Kafkas Türklerinin Rusya İmparatorluğuna karşı artan nefreti ve bağımsız- 226 - “Gönüllü birliklerin” liderlerinin dördünden üçünün cezai mahkumiyeti vardı. Amazasp ise 12 Haziran 1914 yılında çıkana dek kürek cezasını çekiyordu. Dro, bir sürü terör eylemlerinde bulunduğu için 24 Ekim 1910 tarihten itibaren Emniyet Müdürlüğü tarafından aranıyordu. İran polis müdürünün meslektaşı Yeprem Keri 1910 yılından itibaren İran polisi tarafından aranıyordu. Yalnız, 1914 yılın yazından itibaren, daha önce defalarca suça karışan Ermeniler bizzat Kafkas Valisi VorontsovDaşkov tarafından dokunulmazlık kazandılar (44). Kafkas Ordusu Komutanın kararnamesinde belirtiliyordu: “Türkiye ile savaş süresince Taşnak Partisinin üyelerine, daha önce işledikleri suçlardan dolayı, hiçbir baskının uygulanmamasını emrediyorum” (45). Yukarıda adı geçen dört birlikte (1.,2.,3.,4. birlikleri) görev üstlenen “gönüllüler” ağırlıklı Türk vatandaşı olan Ermenilerdi. Ayrıca, sadece Osmanlı Ermenilerinden oluşan birlik vardı. 346 kişilik bu birliğin listesi “gönüllülerin” doğum yeri, yaş ve medeni durumuyla ilgili bilgiler içeriyordu (46). Iğdırlı Ermeni Dro ise Nisan 1914’te “Aleksandropol kazasının dışında her kazada birlik için insan toplamakla” görevlendirmişti. Dro, 19 Nisanda Revan’dan Tiflis’e General Mışlayevskiy’ye gönderdiği telgrafta bu işe başladığını belirtiyordu (47). Kafkas Ordusu komutanı General Yudeniç 23 Ekim 1914’te Iğdır’daki Rus askeri güçleri komutanı General Abatsiev’a gönderdiği telgrafta şöyle yazıyordu: “Dro ve birliğini, General Nikolaev’in müfrezesiyle birlikte hareket etmesi için Doğubayazıt’a göndermenizi rica ediyorum” (48). Dro’nun ikinci birliğin komutan yardımcısı Osmanlı parlamentosu üyesi Erzurumlu Armen Garo (Karekin Pastermaçian) idi. 11 Kasımda General Bolhovitinov, Culfa-Hoy askeri birliği komutanı General Voropanov’a, Birinci “gönüllü birliğin” komutanı Andranik’in birliğine, Mauser (mavzer) ile silahlandırılmış 100 gönüllü asker gönderdiğini yazıyordu. Voropanov: “Türklerden ele geçirilen silahlar arasında yeterince mauser ve mermi olup olmadığını” soruyordu (49). Rus kumandanlığının “gönüllü” birlikler kurması Avrupa ülkelerindeki Ermeni liderleri çok heveslendirmişti. 5 Aralık 1914’te İngiltere’deki Ermeni liderlerinden olan Krikor Behesnilyan Britanya Dışişleri Bakanı Grey’e özel bir mektub göndererek vatanda ve onun dışında olan bütün Ermeniler müttefiklerin yanında, onların zaferleri için dua ederek Türkiye’nin parçalanması yönünde büyük bir beklenti içerisindedir diye yazıyordu (50). 6 Nisan 1915’te Kafkas Yüksek Komutanlığı Ermeni birliklerin personel çizelgesini onayladı ve bu belgeye dayanarak 11 Nisanda her biri 700 kişiden oluşan, 6 Ermeni birliği yeniden oluşturuldu (51). Maslovkin’in Kafkas Ordusu Karargahına gönderdiği raporuna göre 1914 yılının sonuna doğru Birinci Kafkas Kolordu bünyesinde 6, Azerbaycan-Van askeri birliğinde 3, Çoruh birliğinde ise 1 Ermeni birlik oluşturulmuştu (52). Her birlik 4 alaydan oluşuyordu, alayın her birinde ise 235 “gönüllü” asker görev almalıydı. Personel çizelgesine göre, her alayda askerlerin yanı sıra 1 feldwebel (53), 1 kaptenarmus, (54) 4 kıdemli, 16 kıdemsiz astsubay ve 20 yevfreytor (55) vardı (56). Kafkas Ordusu Tedarik Müdürlüğün belgelerinden görüldüğü üze- 227 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA lık duygusunun uyanışına ilişkin şöyle yazıyordu: “Savaş başladığında Müslümanlar dıştan gayet sakin görünüyorlardı. Ama yürekleri öfkeyle yanıyordu. Tek hayalleri bu asırlık yükü atmaktı. Ali Merdan Bey, bu savaşın Kafkas Müslümanların hayatına getirdiği endişe ve umudun boyutunu hissedebilmeleri için yeni nesil tarihçilerinin iyi psikolog olması gerektiğini düşünüyordu (43). re her askere ayda 10 ruble veriliyordu (57). Bununla ilgili General Yudeniç General Voropanov’a 18 Ekim 1914 tarihli özel emir verdi. Bu belgeye göre “10 Ekim tarihinden itibaren Ermeni askerler için elinizde olan avanstan Samson’a ayda kişi başına 10 Ruble” verilmesi emredilmişti (58). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ayrıca, bir gün önce Ermeni gönüllüleri silahlandırma emrini verdi, üstelik birliğin başı olan, yerli Ermeni halkını temsil eden Samson’a silah verilmesini emretti. General Yudeniç’in General Voropanov’a emrederek “Samson’u ve ona sadık olan ahaliyi silahlandırın” diyordu (59). Bu emir doğrultusunda 28 Ekim 1914 tarihinden itibaren “birlikleri oluşturan alayların başları birliğin kişi sayısına göre ayda 10 Ruble kişi başına olmak üzere bir hesap çıkarırlar ki bu hesaptan yola çıkarak levazım idaresinden para talebinde bulunurlar”. Levazım idaresinin paralarının yetişmediği durumlarda kaza idaresinden para istenebilirdi. Zira özel durumlarda onlar Kafkas Ordusu Tedarik Genel Müdürlüğünden para para talebinde bulunabileceklerdir (60). Örneğin, 6. Birliğin eski Komutanı Gasparyan, Kafkas Ordusu Karargahına gönderdiği mektubunda “komutası altında bulunan birliğin geçimi için 2 500 Ruble Kars Kalesi Karargah Komutanından aldığını” belirtiyordu (61). Ancak, bu paralarla ilgili genelde hesap verilmezdi. Savaşın ilk aylarında Rusya Hükümeti Osmanlı Ermenilerini silahlandırmak ve Türk Ordusunun arkasında isyanlar çıkartmak için 242 900 ruble tahsis etmişti. İsyan çıktığı zamanlarda Ermeni “gönüllü birlikler” Türk cephesini bozarak isyancılarla birleşeceklerdi (62). Fakat bu paraların ne için ve nasıl harcandığına dair nihai rapor yoktu. 23 Temmuz 1915’te Kafkas Askeri Bölge Levazım İdaresinden Kafkas Ordusu Karargahına gönderilen raporda Sarıkamış, Kağızman ve Revan birliklerin eski elebaşların nerede olduklarını bilinmediği, fakat onların 1914’te Ermeni çetelerini desteklemek için avans aldıklarını Kafkas Ordusu komutanlığından bu insanlarla ilgili bilgileri (isim, rütbe, görev aldığı yer) yönetime göndermelerini rica ettiler. Özellikle bu şekilde Kafkas Ordusu Tedarik Müdürlüğü Ermeni Komutanlardan verilen avansların harcandığını kanıtlayan belgeleri elde etmeye çalışıyordu (63). “Gönüllü birlikleri” yönlendirmek için “Taşnak” ve “Hınçak” Ermeni siyasi partileri Patriğin nimetiyle, yerli halkın seferberlik eylemlerini ve yurtdışından gelen “gönüllülerin” faaliyetlerin koordinasyonunu yapan Tiflis’te özel bir yönetim organı “Ulusal Büro”yu kurdular. “Ulusal Büro” işlerine Ermeni Piskopos Mesrop, Tiflis Belediye Başkanı Hatisov, “Taşnak” partisinin Dış İlişkileri Bölüm Başkanı Doktor Zavriyev, “Taşnak” Partisi silahlı çetelerinin başı Samson Arutyunov, çetelerin elebaşları Dro ve Andranik dahildi. Hınçak’lılar “Ulusal Büro”nun emrine Bulgaristan’da toplanan 150 Ermeni gönülüyü de dahil ettiler. Bu gruplara, üzerinde “Ermeni Milletin Meşru Müdafaası”, “Birimiz hepimiz için, hepimiz birimiz için”, “Yaşasın özgürlük. 1887- 1914” yazılmış bayraklar verildi (64). Birliklerin adı gönüllü olsa da gerçekte kayıtlar zorla yapılıyordu. Savaş alanlarından kaçan Ermeniler bile kilise temsilcileri tarafından tespit edilip yurtdışında bulunan Rus konsolosluklar aracılığıyla yeniden savaşa katılmak üzere “gönüllü birliklere” yönlendirilirdi. 2 Şubat 1915 yılında Varna’daki Rus konsolosunun yardımcısı - 228 - Dışişleri Bakanlığına Bitlisli, Muşlu, Sivaslı ve Erzurumlu Ermenilerin geri gönderme operasyonuyla ilgili bilgiler içeren şifreli telgraf göndermişti (65). Rus Ordusu saflarında hareket eden Ermeni silahlı çeteleri 1915 yılın baharında Kars ve Ardahan’da yaptıkları vahşetiyle dünyanın cinayet tarihine girdiler. Nisan 1915 öncesi çoğunluğu erkekler olmakla 30 bin müslüman katl edilmişti. Prof. Y. Baberovski, Ruslar Kars, Erzurum, Trabzon ve Erzincan’ı ele geçirdiklerinde Ermeni gönüllü birliklerinin de Türk halkına karşı birçok suç işlediklerini yazıyor (68). Savaşın ilk aylarında Ermenilerin Müslümanlara karşı yaptıkları soykırım olayları o kadar arttı ki 1. Kolordu komutanı General Podgurski Sarıkamış’a, Albay Grigoliya’ya ve Ardahan, Ordu ve Kağızman kaza reislerine birer mektup göndererek şöyle bir talimat verdi: “Hıristiyan halkın Müslüman halka karşı yaptıkları soygun ve yağmaları kesmek için en sert önlemler alınız. Suçluları askeri mahkemeye vereceğinizi ve ağır ceza alacakları konusunda uyarın, tutuklayın ve silahsızlandırın, suçluları ise mahkemeye sevk edin” (69). Bakü’de yayınlanan “İkbal” gazetesi, Nevruz bayramından bir ay önce 19 Şubat 1915 tarihli sayıda şöyle yazdı: “Bize ulaşmış haberlerden gördüğümüz kadarıyla Osmanlı sınırında, muharebelerin yaşandığı bölgelerin Müsülmanlar olmazın belaye düçar olmuşlardır. Erkekler doğranmış, kadınlar kaçırılmış, çocuklar dağlara, ormanlara dağılmış, vilayet bir harabeye dönmüştür... Mülteciler aç, çıplak və muhtaçtırlar. Çok fazla ihtiyaç vardır...Zavallı dindaşlarımızın, belalı millettaşlarımızın Kars və Ardahan dağlarında çekdikleri işkence ve zulümler, gördükleri felaket ve sefaletlerin mümkün olsaydı da büttüm tefsilatıyla tasvir edebilseydik. O zaman okuyucularımız, karşıdakı bayrama değil mateme hazırlanarlardı” (70). Kars’ta yaşanan vahşet Azerbaycan’da büyük tepkilere yol açtı. Taşnak çetelerinin Müslümanlara ve Kars’ta yaşayan Azerbaycan Türklerine karşı katliam yaptıkları haberi geldiğinde, Ali Merdan Bey Topçubaşov, Bakü’den Agabala Kuliyev ve Gence ve Revan vilayetlerinin önde gelenleri derhal Kars’a gittiler. Ziyaretin amacı suç işlenip işlenmediğini tespit ederek yetkili kurumlara bu bilgilerin ulaştırılması, ayrıca da “Müslümanları kana susamış Ermenilerden korunmalarını sağlamaktı” (71). Ali Merdan Bey başkanlığında Müslüman heyet hükümetten “Kars bölgesinde Ermenilerin eliyle hayatlarını kaybetmiş Müslümanların aileleri için para toplama izni” almayı amaçlamıştı. Heyet - 229 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Osmanlı İmparatorluğunun Van ve Erzurum illerinde 1895 yılından beri Rusya Başkonsolusu görevinde bulunan V. Mayevskiy, Taşnakların suçları ve sözde “Ermeni sorunu” hakkında şu şekilde yazdı: “İfade etmekten ziyade vurgulamak isterim ki Ermeni sorunuyla ilgili yayılan ağırlıklı yalan bilgiler tüm Ermeni milletini yanlış yola saptırdı, belki de en iyilerin akıllarını karıştırdı, yüzlerce Ermeniyi şaşırttı, binlerce ustaları işlerinden uzaklaştırıp anarşiye yönlendirdi. Türkiye’nin Asya tarafındaki Ermeni köylülerin ve daha sonra da Transkafkasya’daki Ermenilerin de yaşamak zorunda kaldıkları bitmek bilmeyen sorunları çıkarmaya yönlendirdi… Özellikle de basın yüzünden Ermenilerin işleri öyle kara yalan bulutuyla kaplanmış ki hiçbir gerçek ışığı bu bulutu delemedi” (66). V. Mayevskiy, Daire Başkanlığına yazdığı raporda şöyle devam etmektedir: “Türkiye’nin çeşitli şehirlerinde Ermeni ve Müslümanların çatışmalarıyla ilgili benim bildiğim gerçekler bu kanlı davaların bizzat Ermeniler tarafından başlatrıldığını gösteriyor” (67). General Mışlayevskiy’nin makamına geldiler ve para toplama izin aldılar. General ayrıca, “kibirli Ermenilere karşı önlem alacağını söz verdi” (72). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 1915 yılın baharında Acara bölgesinde sivil Müslüman halkın kurşuna dizilmesi Rus İmparatorluğun Türk karşıtı politikasına karşı yeni protestolara neden oldu. Bu olaylar Müslümanlar arasında büyük yankı uyandırdı ve Rusya Devlet Duma’sının Müslüman grubu Rus hükümetini endişelendiren bir bildiri sundu. Fakat Hükümet, kendilerine uygun olan tek, fakat trajediyi bitirmek açısından hiç de makul olmayan bir çözüm buldu: Ermeni yanlısı olan 78 yaşındaki Kafkas Valisi Vorontsoz-Daşkov görevinden alındı. 23 Ağustos 1915’te yerine Grandük Nikolay Nikolyaviç geçti. Nikolay Kafkasya’nın son valisi oldu. Vali olmanın yanı sıra Kafkas cephesi komutanı görevini üstlendi. Acara bölgesindeki Müslümanların katliamını araştırmak için 1915’te Ali Merdan Bey Tiflis, Kutaisi ve Batum’u ziyaret etti ve bu bölgelerde tüm gerçekleri ortaya çıkaran belgeleri topladı (73). Bu belgeler çaresiz Acaralıların da Rusya’nın Türk düşmanlığı politikasının kurbanı olduğunu ortaya koyuyordu. Ali Merdan Bey, Ermeni komşuların istihbaratıyla binlerce Acaralının vatana ihanet ile suçlanarak hapse atıldığını, yüzlerce köyün yerle bir olduğunu, Batum bölgesindeki binlerce yaşlı, kadın ve çocuğun kaçmak zorunda kaldığını yazıyordu. Bu trajedi ile ilgili o bir rapor hazırlayıp Kafkas Valisine gönderdi ve anlattığı her şey o kadar ürkütücüydü ki Vali, bu olayı araştırmak için özel bir komisyonun toplanmasına emir verdi. Araştırma, Rus ordusunun, özellikle Kazakların,Aacaralılara karşı vahşetini ve barbarlığını kanıtladı. Ayrıca, tüm bu vahşetin özünde yanlış bilgiler ve Ermeniler tarafından Müslümanlara atılan iftiralar vardı (74). Ali Merdan Bey’in Kafkas Müslümanlarının haklarını savunma çabaları yönetim organlarının dikkatini çekti. Bakü Belediye Başkanının 4 Mayıs 1916 tarihli gizli mektubunda, gizli istihbaratın bilgilerine göre Ali Merdan Bey’in 1911 yılın başından en saygıdeğer Panislamcılardan biri olarak bilindiğini yazmıştı (75). Göründüğü gibi, olaylar Ermenilerin istedikleri yönde gitmedi. Çünkü tüm bu olaylar 24 Nisan 1915’ten, sevk kararından daha önce meydana gelmişti. Belgeler Ermenilerin soykırım iddialarını çürütüyor. 1915 yılına ait belgeler tamamen farklı bir manzara ortaya çıkarıyor. Belli oluyor ki Ermenilerin soykırım iddiaları aslında koskoca bir yalandır. General Bolhovitinov raporunda şöyle yazıyordu: Rus ordusu Van’a girdiklerinde Ermeni birlikleri hiç kimseye acımadılar ve taşı taş üstünde bırakmadılar (76). Taşnakların 17 Nisanda başlattıkları Van isyani bir kaç gün içerisinde bölgede yaşanan bir iç savaç haline geldi (77). Bu olaylar zamanı Van’da 30 bin Müslüman öldürüldü. Vanda ermeni isyanı sorumlularını ve onları silahlandıran komiteleri dağıtmak için 24 Nisan 1915 tarihinde vilayetlere bir genelge gönderildi. İlk önce Van, Bitlis ve Erzurum’dan sevk edilen Ermeniler hükümetin ayarladığı yerlere yerleştirilmesi ile mal ve canlarının korunması devlet garantisi altına alındı. Ancak bu genelge Van’daki Ermeni isyanının önünü alabilmedi. Dünyaca ünlü büyük Rus yazarı Lev Tolstoy’un Birinci Cihan Harbi sırasında Kafkasya cephesinde gönüllü hemşire olarak çalışmış kızı Aleksandra Ermenilerin yaptıkları vahşete tanıklık etmiş, 1979 yılında Kanada’da yayınladığı eserinde anılarında şu şekilde ifade etmektedir: “Türkler ve Ermeniler arasındaki düşmanlık yüzyıllardır sürüyor. Zalimce davranış her iki taraf- 230 - Kafkas Ordusu istihbaratı Van’daki Ermeni birliğinde savaşan Arşak adlı birinin Zürih’te (İsviçre) yaşayan Titratsyan soyadlı bir Ermeniye yazdığı mektubu ele geçirdi. Mektupta şöyle yazıyordu: “7 Mayıs’ta Ermeni birlikleri Van’ı ele geçirdiler, ordu onlara yardıma etti. Başlarında “Taşnak”lı Aram (Manukyan) Paşa (halk ona bu şekilde hitap ediyor) var. Şu anda ordumuz Muş ve Malazgirt yolunda ilerliyor” (82). Ermeniler Vanı ele geçirip Türklerden temizledikten sonra burada bir geçici Ermeni devleti kurup 1915’in ortalarında her taraftan, çoğunluk Doğudan olmakla Ermenileri “vatana” çağıryordular (83). Bunları göz önüne alarak ve Patrik V. Gevork’un memorandumuna dayanarak Bogos Nubar 15 Temmuz 1915’te İngiliz Dışişleri Bakanlığına bir mektup ileterek yazıyordu: Ermeniler Türkiye’nin Doğusundaki altı vilayet ile Kilikya’nın da dahil olduğu ve Mersin’le de ticari bir çıkışı olan “otonom bir Ermenistan” istemekteydiler (84). İsviçre’ye gönderdiği mektupta Arşak “milletimizin durumu çok ağırdır. Bildiğimiz devlet adamları Ermenilere karşı pek hoşnut değildirler. Basın yanlış zamanda bağımsızlıktan bahsetti ve bununla komşu milletlerde ve askeri çevrelerde kötü intiba bıraktı. Gönüllülerin cesareti mucizevî hal alıyor. Ama Kafkas Ordusu Başkomutanı Ermenilerden nefret ediyor. Bu yüzden de resmi belgelerde Ermeniler aleyhine düzelişler yapıldı. Bu hususla ilgili Ermeniler valiliğe şikâyette bulundular. Bizim aşırı derecede hazırlıklarımız hükümettekileri o kadar korkuttu ki gönüllü sayısını azaltmaya mecbur kaldılar. Kötü silah verip onları ön sıralardaki zor görevlere ateşe göndermeye başladılar” diye şikâyet ediyordu (85). Arşak Tiratsyan’ın İsviçre’deki yaşam tarzını kıskanıyordu: “ Türkiye Ermenistan’ı yokluğun içinde, hayal kırıklığına uğramak üzereyiz… İsviçre’de yaşadığınız için çok şanslısınız. Burada hayat çekilmez, her şey çok pahalı… Umuyorlar ki Çanakkale Boğazı açılır. O zaman Almanya Türkiye’ye ve Romanya’ya silah gönderemeyecek ve Türkiye’nin sonu gelir. Dolayısıyla burada da fiyatlar düşecek” (86). Yalnız Ermeni terörist birlikleri “Çanakkale Boğazı”nın açılmasını beklemediler. 18 Mayıs 1915 yılında “Times” gazetesi şöyle yazıyordu: “ Konstantinopolis’te şiddet yanlısı Ermeniler ve Jön Türklere karşı olan Türkler bir komplo kurdular. Sultanı, Enver Paşa’yı, Mareşal von der Goltz’ı ve General Otto Liman von Sanders’ı öldürmek için… Bu plan Konstantinpolis’te Ermeni temsilcisi Zograf Efendi’nin oğlunun itirafıyla otaya çıktı” (87). Türkiyedeki Ermeni isyanlarında İngiltere’nin rolü, Çanakkale yüklenmesinden sonra bu isyanla- 231 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA ta da vardı. Fakat burada Van’da, biz Ermenilerin insanlık dışı gaddarlıklarının şahidi olduk. Ermenilerin, kadınların göğüslerini kestiklerini, kollarını ve ayaklarını döndürerek kırdıklarını söylüyorlardı. Bu insanlık dışı gaddarlığın kurbanlarını burada şahsen gördüm” (78). Bu olaylar zamanı Van’da 30 bin Müslüman öldürüldü. Fransız bilim adamı George de Maleville’ye göre “Ermenilerin yaşadıkları yerlere el koymak için onların tasfiye edilmesine ilişkin planın olduğu iddiası mesnetsiz olduğu kadar ilkeldir” (79) Van’da Ermenilerin insanlık dışı gaddarlıkların göz ardı eden müttefik devletler 1915 olaylarından sonra Eçmiyadzin Katolikosunun Nisan ayında Rus hükümetine gönderdiyi belgelere dayanarak Doğu Anadoluda Ermenilerin katledildiklerine dair yoğun bir propagandaya başladılar (80). İngiliz Dışişleri konu ile ilgili açıkca beyan etmişti ki bu çabalar reklam ve propaganda amacı ile “İngiliz Hükümetine propaganda için daha bir fırsat vermek imkanıdır” (81). rın başlatılması hakkında basında haberlerin yayılması Ermeni isyancılarının Rusya ile birlikte İngiliz Hükümeti tarafından silalandırıldığına bir işaret idi. Bundan rahatsız olan İngiliz Dışişleri Türkiye’de hiçbir Ermeni isyanı olmadiğını dile getirdi ve kendisini temize çıkarmak için Vatikan’a bu isyanlarla hiçbir ilgisinin olmadığını iletti (88). 1915’in ikinci yarısından itibaren İngiliz istihbarat ve bilgi servislerrinin katkısı ile Ermeni katliam hikayelerini uyduran “Mavi Kitap”ın hazırlanmasına başlanıldı. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Van Rus ordusu tarafından ele geçirildikten sonra, yerli Ermeni halkın “yetkili” temsilcisi Savunma Bakanlığına anonim bir mektup gönderdi. Mektupta, halk üzerinde kontrolü kaybetmemek için yerli Hıristiyanlara toplu şekilde silah dağıtmak gerektiğini, böylece onların da Rusya’nın sadık bir müttefik olabileceklerini yazıyordu. Bu anonim yazar şöyle devam ediyordu: “Düşmanca (Ruslar aleyhine) bir tutum içinde olan Müslümanlara, Yahudilere ve Gürcülere hiçbir şekilde güvenmeyin… Şu an gizli kalmayı tercih ettim ama tüm kalbimle ve varlığımla Rusya ve Rusya’da yaşayan vatandaşların yanındayım. Rusya’nın en sadık evlatlarındanım” (89). Ermeni “gönüllüleri”, Rus ordusunun ele geçirdiği Türk toprakların onlara geçeceğini düşünerek yerli Müslümanları acımasızca katlediyorlardı. Yalnız, 5 Nisan 1915’te ellerine tesadüfen Kafkas Ordusu Komutanlığında daktiloda yazılmış bir rapor kopyası geçti, raporda “Türklerin bıraktıkları Alaşkert, Diyadin ve Doğubayazıt Vadisinin topraklarına Kuban ve Don bölgelerin yerli Kozaklarının yerleşmeleri ve Kozak sınır birliği kurulması isteniyor”. General Yudeniç Kafkasya Valisine yazıyordu: “Ermenilerin ele geçirdikleri toprakları savaştan sonra geri almak ve bu toprakların onlara ait olmadığını kanıtlamak zor olacaktır. Örnek olarak 1877-1878 yılları Rus- Türk savaşından sonra Ermenilerin ele geçirdikleri toprakları göstermek olur. Bütün bunları dikkate alarak ben, sınır bölgelerinde daha çok Rus çıkarlarına cevap veren yöntemlerin uygulanmasını, işgal edilmiş bölgelerden Türklerin ve Kürtlerin çıkarılmasını, oralara Kuban ve Dondan kişilerin, serhedçi Kozakların yerleştirilmesini öneriyorum. Aynı bölgelere kişilerin yerleştirilmesine savaş sona erdikten sonra başlatabilir. Alaşkird ve Bayezid arazileri Rostov ve Dondan gelenlerle doldurulabilir”. Gizli yollarla elde edilen belge Ermeni liderleri oldukça üzdü. Bu mektup Rostov’da yaşayan Grigoriy Çalhuşyan adında bir Ermeni avukatın eline geçti ve Tiflis’teki Ermeni Bürosuna gönderildi. Mektupta, Don ve Kuban Kazaklarının Türkiye’den alınan topraklara göçe teşvik etmenin önemi vurgulanıyordu. Mektup Kozaklar arasında gerekli çalışmaları yapmalarını sağlamak için adı geçen bölgelerin yöneticilerine gönderilmişti. Kuban Bölge Yöneticisinin Kozak Ataman Labinskiy’ye yazdığı mektubunda şöyle denmektedir: “İleride Rus halkın Türklerden yeni elde edilen topraklara göç ettirilme ihtimalinin acil tanıtımı için”. Bu gizli mektubun Ermenilerin eline geçmesinin nedenleri araştırılırken mektubun Çalhuşyan’a Armavir’de köy muhtarın yanında çalışan Ayvazyan adlı bir Ermeni tarafından gönderildiği ortaya çıktı. Olayla ilgili soruşturma başlatılırken 12 Ekim 1915’te Ayvazyan intihar etti (90). Bu olay Ermenileri şoke etti. 18 Ağustos 1916 tarihli “Kafkasskoe slovo” (Kafkas’in sözü) gazetesinde yayınlanan “Türkiye Ermenistan’ının geleceği” adlı makale Rusya Dışişleri Bakanının itirazlarına yol açtı. Bu da Ermenilerin öfkeli tepkilere neden oldu. Bakan şöyle yazıyordu: “Bu günlerde ajitasyon için çalışan ve siyasi tar- 232 - tışmaları kışkırtan Ermeni sorunuyla ilgili bu tarz makalelerin yayınlanmasına izin verilmemeli” (91). Sansür işlerinden anlayan General Yanuşkeviç’ten, basında bundan sonra bu tarz makalelerin yayınlanmaması istendi. Ermeniler arazi sorununa fazla tepki gösteriyorlardı. 14 Ağustos 1916’da Tiflis’ten Moskova’ya “Armyanskiy Vestnik” (Ermeni Habercisi) gazetesine gönderilen ve askeri sansür tarafından ele geçirilen bir mektupta, Osmanlıdaki Ermenilerin yaşadıkları bölgelerde olan bitenlerden esas sorumlusu Osmanlı İmparatorluğu olsa da “Ermenistan’ın hain arkadaşı Rusya da az suçlu değildir. Rusya’nın Ermenistan’a yardımı bir lütuf olmayıp bir görev olduğunu kanıtlamamız gerekiyor. Çünkü bugüne kadar Ermenistan Rusya’dan zarardan başka bir şey görmedi ki... Sayın editörüm yeter, aşağılanıp hain Rusya’yı Ermenistan’ın kurtarıcısı olarak görmeyi kesmeliyiz. Böyle darbeden sonra “özgürlüğü” sinsi ve namussuz Rusya’nın elinden almaktansa bizim vatanımız yok olması (vatanım üzgünüm) daha iyidir” (93). Rusya’daki askeri ve siyasi çevreler, Ermenilerin kurtuluşunun Rus ordusunun başarısına bağlı olduğunu anlıyordu. Dolayısıyla bir daha her hangi bir söz vermeye gerek duymuyorlardı. Bu fikri General Bolhovitinov 25 Şubat 1916’da, Prens Vasiliy Gadjimukov tarafından 21 Ocakta hazırlanan “Savaş döneminde ulusların duyguları hakkında” adlı raporun üzerine önergesinde dile getirdi. Şu şekilde yazıyordu: “Türkiye Ermenileri zor ve trajik şartlarda bulunuyorlardı ve bulunmakta devam ediyorlar. Bu bağlamda Ermeniler lehine her hangi değişiklik Rus politikasının çıkarlarına uygun düşmezdi. Ermenilerin tek kurtuluşu, kendilerinin de şüphesiz çok iyi anladıkları gibi, Rus silahın galebesidir. Bu yüzden de fazla söz etmeye gerek yoktu. Az çok bilinen Ermeni siyasi partileri, Rusya’nın yardımıyla Türkiye’den kurtulmayı hedef aldıklarını açık bir şekilde bildirdikleri herkes tarafından bellidir” (94). Rus aydınların elit tabakası da Ermenilerin onlar için Türkiye’de bir devlet kurma fikrine tedbirle yaklaşıyordu. Rusya IV Devlet Duyması Kadet parti fraksiyonu başkanı ve tarih yazarı Paul Milyukov Doğu Anadoluda tek Ermeniler değil bütün hristiyan ahali azınlıkta kaldığı için otonom bir Ermeni devletinin yaradılmasını uygun görmüyordu (95). Kafkas Cephesindeki 4. Kafkas Kolordusunun Doğubayazıt birliğinin komutanı General A.M. Nikolayev olayların merkezindeydi ve raporunda Doğu Anadolu’da Ermenilere yönelik toplu bir katliam vakıasına rastlamadığını itiraf ediyordu: “Van’dan Tapariz’e doğru 50.000 kişilik bir göç grubu çıktı ve Kürtler tarafından 100’e yakın insan öldürüldü. Dönüşte ise Tapariz’den Bergrikala’ya kadar yolda hastalıklardan yaklaşık 500 Ermeni öldü”. General Bolhovitinov’un verdiği bilgilere göre göç edenlerden yaklaşık 200 000’i Rusya’ya hareket etti. Bu savunmasız insan kalabalığı iler- 233 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Bu makalede Ermeni sorununun çeşitli çözüm seçeneklerinden bahsediliyordu; ya Van, Bitlis, Muş bölgelerinin topraklarında Ermenistan’ın kurulması, ya bu bölgelerin Kafkas Valiliğine bağlanarak Finlandiya sistemi örnek alarak yöneltilmesi, ya da Rusya’nın himayesinde bu bölgelerin özerkliğinin kabul edilmesi. Makalenin yazarı, tamamen insanlarla doldurulmamış topraklarda yeni bir devlet kurulamaz olduğunu kabul ediyordu ve “ Türkiye Ermenistan’da şimdi bile dağlarda Kürtler var, şehirlerde ise Türkler, bu arada Ermenistan’da Müslüman halkı gün be gün daha da artıyor” diyordu (92). ledikçe Van Gölü’nün güney tarafından Hoy’e kadar, diğer taraftan da Iğdır’a kadar yol boyunca “insanlar halsizlikten, açlıktan ve susuzluktan yerlere düşüyorlardı” (96). Kafkas Ordusunun 4. Kolordunun Komutanı, “Van bölgesinde Türkler olmadığı için Ermenilerin neden oradan göç ettiklerini bilmediğini ve Van Valisi görevini üstlenmiş Aram’ın ona hiçbir şey sormadığını ve insanların göçüyle ilgili bilgi aktarmadığını ayrıca belirtiyordu. Malazgirt bölgesinde, ordu geri çekilirken Ermenilerin katliamı söz konusu değildi. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Aynı şekilde ordunun önünde ilerleyen halka karşı da bir katliam söz konusu değildi” (97). Papazyan adlı bir Ermeninin Tiflis’e Piskopos Mesrop’a gönderdiği telgrafta şu satırlar yer alıyordu: “Hâlihazırda Van’dan yaklaşık 15.000 göçmen (1914’de Van’ın ermeni nüfusu 33789 kişi idi ve bu Van vilayeti nufusunun yüzde kırkikisi demek idi - C. Hesenli) Doğubayazıt vadisine yerleştiler. Onlar geri dönmeleri için ikna ediliyorlardı. Fakat ikide bir geri çekilmeler, ekonomik güvence, hareket ve hayat güvencesinin olmaması halkın tereddüt ve güvensizliğini artırıyordu. Ortalık durulmasını beklerken bu insanlar aç kalıyorlar, Erzak yoktur. Bulunan yardım yok denecek kadar azdır. Acil gıda göndermenizi ve zavallı göçmenleri nereye yönlendireceğimize dair tavsiyede bulunmanızı rica ediyorum” (98). Ermenilerin çoğu Van’daki olayların nedenlerini “gönüllü birliklerin” faaliyetleriyle bağdaştırıyordu. Olup bitenlerden, “gönüllü birliklerini” kurmuş Taşnak Partisini suçluyorlardı. Özellikle söz konusu birlikler savaş olaylarına karıştıkları Türkleri intikam için harekete geçirdikleri için bu üzücü olaylar meydana gelmişti. Taşnaklar ise Ermenilere motivasyonu kaybetmeme çağırısında bulunarak ve “Dünyada tek bir Ermeni kaldığı sürece Ermeni sorunu olacaktır” sloganlarıyla halkı yatıştırmaya çalışıyorlardı. Taşnaklar Van’daki mağlubiyetin müsebbibi olarak Rus komutanlığını suçluyorlardı. Başarısızlığın nedenlerini Rusya’nın politikasında aramak gerektiğini iddia ediyorlardı. Ayrıca, bazı Ermenilerden nefret eden komutanlar ve yöneticiler “Ermeniler olmadan Ermenistan’ı kurmak için” Ermenileri Van’dan kasıtlı olarak sürgün ettirdiğini iddia ediyorlardı (99). Ruslar tarafından ele geçirilen, bir süre Aram Paşa tarafından yöneltilmiş Van’da “kurtarıcı Rusya sayesinde teselli bulmuş Türkiye Ermenileri bir anda kendilerini düşman yuvasında hissettiler. Çoğunluğun da artık Türk yönetimini tercih etmeye başlamaları gayet doğal görünüyordu” (100). Erzurum, Bayburt, Erzincan, Muş, Harput ve Sason’daki olaylara gelirsek Iğdır “gönüllü birliklerin” komutanlarından biri Vratsyan tarafından Tiflis’te yayınlanan “Orizon” gazetesine 22 Ağustos 1915 tarihinde olaylarla ilgili bir telgraf gönderildi. Telgrafta şöyle yazılıyordu: “Hınıs’tan iki hafta önce yola çıkan güvenilir şahıs Erzurum’un Batı tarafında Ermeni katliamının olmadığını ve sadece askerlerin öldüğünü belirtti. Erzurum Valisi saldırıya karşılık verdi, Bayburt, Erzincan, Harput’ta ve diğer illerde Ermeniler zarar görmedi, geri çekilirken Ermenileri yanlarında götürüyorlar… Sason cesurca savunmaya devam ediyor. Gelen şahsın söylediklerine göre vilayet katliamdan kurtuldu, kendi gözleriyle hiç el değmemiş Ermeni köylerini gördü. Bu haber umut vericidir” (101). Van’da yenildikten sonra birlik komutanların çoğu, ilk olarak da Andranik, birliklerin artık Rus ordusuna hizmet etmemesini, ya gerilla savaşı sürdürerek devam - 234 - etmesini ya da dağıtılmalısı gerektiğini düşünüyorlardı. Bu amaçla, birliklerin komutanları olarak Andranik, Armen Garo (Karekin Pastermaçian), Dro, Aram, Vratsyan, Tiflis Piskoposu Mesrop, Revan Piskoposu Horen ve diğerler Iğdır’da bir toplantı gerçekleştirdiler. Toplantıda oy çokluğuyla birliklerin dağılmamasına ve hatta başladıkları işin daha da sıkı bir şekilde devam ettirilmesine karar verildi (102). Rus komutasına karşı söylenen ifadelere rağmen (örneğin, sanki Ermeni birlikleri kasıtlı olarak ön cepheye ölüme gönderiliyordu veya Kafkas Ordusundaki Müslüman komutanların Türkiye’ye karşı ılımlı olduklarına ilişkin), iş laftan öteye gitmedi. Andranik açıkça şunu söylüyordu: “Ruslarla birlikte savaşmalıyız, yoksa Rus hükümeti tüm Ermeni komutanları tutuklayarak Ermenilerden intikam almaya başlayacaktır” (103). Bu konular sadece yukarıda bahsedilen toplantıda tartışılmıyordu. 4 Haziran 1915 yılında Ermeni Patriği Kafkas Valisi Vorontsov-Daşkov’a aynı sorularla geldi. General Bolhovitinov, Patriğin mektubunu okuyup mektubun içeriğini, kesinlikle olmaması gereken, ordu yönetimine apaçık müdahale girişimi olarak değerlendirerek Valiye bir rapor hazırladı (104). Ancak, Vali, Genelkurmay Başkanı General Yudeniç’e atıfta bulunarak, General Abatsiyev’ın komutasındaki askeri birliklerde özellikle Ermenilere karşı her hangi bir eylemin gerçekleşmediğini belirterek Patrik’e kibar bir mektup gönderdi (105). Tiflis Belediye Başkanı Hatisov da Ermenilerin işlerine karışmaya çalışıyordu. Çünkü genelde, Ermeni birliklerin bilgileri Tiflis’e “Hatisov’un karargahına” ve “Ermeni karargahına” gönderiliyordu. Fakat kendisi Kafkas Cephesi karargahından, savaş alanlarında bulunan Ermeni birliklerine Şehir Belediye Başkanlığı adına askeri komuta vermemesine dair bir uyarı almıştı (106). Aynı zamanda merkez karargâh, Petersburg’a Müslüman subayların diğer cephelerden Kafkas cephesine sevk edilmemesine dair gizli bir mektup gönderdi. General Bolhovitinov şöyle yazıyordu: “Son zamanlarda Müslüman subayların Batı cephesinden Kafkas cephesine geçme istekleri gözlemlemektedir. Bu isteklerin emsal oluşturmasını önlemek için Gülazizov’un talebini reddetmek uygun olacaktır” (107). Ama aslında Kafkas Cephesi komutanlığının bu talebi Ermenilerin memnuniyetsizliğinden kaynaklanıyordu. 3 Ocak 1916’da 5. “gönüllü birliğin” elebaşları, Revan’da Ermeni birliklerin dağıtılmasıyla ilgili sorunların tartışıldığı bir toplantı düzenledi. Kafkas Valiliği istihbarat biriminin verdiği bilgilere göre toplantıya birlik komutanı Vartyan, “Kostya” lakaplı yardımcısı, subay Garegin ve subay Njdeh (Bulgar Ermenisi) ve bir Ermeni- İran vatandaşı katıldı. Tartışma sırasında, birliklerin dağıtılması ve birlikler yerinde piyade taburların oluşturulmasına ilişkin Ermenilerin isteklerini karşılamadığı iddia ediliyordu. “Disiplin sıkıntılarından ve Ermeni davasına katkıda bulunamadıklarından Ermeni gönüllülerin Rus ordusunda görev yapmalarına karşı” geliyorlardı. Toplantı gizli bir karar aldı. Bu karar göre Ermeniler yeniden oluşturulan piyade bölümleri- 235 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Toplantı sırasında tüm olumsuz tepkiler Osetyalı Korgeneral Abatsiyev’a, komuta heyetin içinde olan Prens Muhammet Mirza Kacar’a ve General Nikolyev’e karşıydı. Birlik Komutanlarına göre, Ermeniler ezilirken General Abatsiyev Tatarlar, Gürcüler ve Osetyalılara yönetimde yer veriyordu. Aynı tepkiler Yelizavetpol ve Revan’ın valileri aldı. ne katılmayacak, son çare olarak orduya gönüllü katılabileceklerdir” (108). Böyle bir ortamda Ermeni piyade birlikleri aktif savaş eylemlerine katılmamaya çalışıyorlardı. Ön cephede bulunan Ermeni çeteleri devamlı olarak arka kıtalara sevk edilmelerini istiyorlardı. Zira açık muharebe alanında değil, sivil halkın içinde gerilla eylemlerinde başlıca rol almaları gerektiğini düşünüyorlardı. Ermeni birliklerin komutanları bu amaçla toplantı düzenlediler. Hedeflerinde düşmanı zayıflatmak ve sivil halkı arasında korku ve panik yaratmak için gerilla hareketinin başlatılması vardı. Bu konularla ilgili elebaşları birkaç defa “Ulusal Büro” ve Patrik’le görüştüler. “Ulusal Büro” ve Patriğin işe karışmalarına rağmen bu talepler dikkate alınmadı. Üstelik Muş’un Unan köyünden çıkan, Hınçaklar arasında “Pandukt” lakabıyla bilinen 6. birliğin komutanı Mikael Safryan görevinden alınmış ve yerine teğmen Avşarov atanmıştı (109). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 1916’da Ermeni “gönüllü birlikler” Rus ordusuyla ortak operasyonlara istemeyerek katılıyorlardı. Ermeniler savaş alanlarına “Ulusal Büro” tarafından gönderilirse de yolda birliklerden ayrılmaya çalışırlardı. Bu vakıalar özellikle alt rütbeli “gönüllüler” arasında çok yaygındı. Örneğin, General Çernozubov Kafkas Ordusu Komutasına 4., 5. ve 6. birliklerin alt rütbelilerin sınıfını oluşturmak için gönderilen 2482 Ermeniden görev yerine sadece 1741 kişinin geldiğini bildiriyordu. Diğer yedi yüz kırk biri yani neredeyse yüzde 30’u yolda firar etmişlerdi (110). ABD’den gelen Ermeni birliklerinin İrtibat Komitesinin üyesi S. Vratsiyan 20 Aralık 1915’te Erivan’dan Boston’a yazarken “Ermenistan’ı kurtarma” düşüncesine kapılmış insanların yaptıklarından dehşete düştüğünü anlatıyordu. Vratsiyan şöyle yazıyordu: “Bizim gönüllü birliklerle ilgili görüşüm değişti. Birçok düzeltilemez kusurların olduğunu üzülerek söylüyorum. En çok sevdiğimiz kahramanlar beni hayal kırıklığına uğrattılar. Gençliğe ümidim sarsıldı. Hatta bu birliklerimizin gelecek ordunun tohumların oluşturabileceğine bile inanmamaya başladım. Ama tüm bunlar bizim hepimizin o büyük beklentilerimizin yanında çok ufak kalıyor. Daha önce sıkça bahsettiğim Amerika’dan gelen gönüllülerimizi ele alırsak. Merkez Komitesi aracılığıyla gönderilenlerin çoğu yolun yarısından geri döndüler. Bazıları Tiflis’e bile varmadan dağıldı. Örgütleme parasını koparmak için bahane arıyorlar. Ama üçüncü grup buraya vardı ve sizin verdiğiniz üç bin rubleden fazlasını aralarında bölüşüp size her hangi rapor vermeyi denemediler bile… Kısacası, burada öyle bir kargaşa yaşanıyor ki kimse kimseyi tanımıyor” (111). Kafkas’ta “Hınçak” Partisi temsilcisi Mnatsakanyan Amerika’ya parti yönetim kuruluna gönderdiği mektubunda bunu onayladı. 1915 yılının Haziran ayında “Amerika’dan aldığım çocuklar tam bir serseriye dönüştüler. Aralarında kavga ediyorlar, yemekleri beğenmediklerini söylüyorlar, eğitime gitmek istemiyorlar, kısacası delirmiş durumdayım artık… Burada prensler gibi yaşayacaklarını hayal ediyorlardı galiba, ama askeri kurallara uymak zorundalar” (112). Rus ordusu saflarında Kafkas Cephesinde Türklere karşı savaşan Ermeni gönüllülerin sayısı ne kadardı? 11 Haziran 1915 yılında “La Libre Parole” gazetesinde yayınlanan Ermeni Sosyalist Partisinin bildirisinde Kafkas Cephesinde “130.000 Ermeni’nin Rus bayrağı altında savaştığını” belirtilmişti (113). Elbette bu biraz abartılmış bir rakam. 1915 yılının Kasım ayına doğru 2. Ermeni birliğinde Dro’nun komutası altında 771 “gönüllü” vardı (114). Tiflis İl Jandarma Müdürlüğü Komutanın raporun- 236 - Fakat Kafkas cephesindeki Rus askeri yetkililerin yazışmalarında “gönüllü” tanımı kastedilen, sadece birliklere yazılmış Ermenileri değil, muharebe bölgelerinde bulunan ve Rus ordusu tarafından silahlandırılan Ermenileri de kapsıyordu. Silah kullanmayı ve askeri disiplini onlara alt rütbeliler eğitmenler öğretti. Bu askerler bulundukları yere göre tünel ve köprülerin güvenliğinden sorumluydu. Türkler saldırdıkları anda ön cephede bulunan “gönüllüler” diğer birlikleri uyaran bir ateş yakacak, daha sonra silahlı “gönüllüler” askeri eğitmenlerin kontrolünde hızlı bir şekilde toplanarak cephe hattındaki yerlerini alacaklardı (121). Ağır yenilgilerden sonra Ermeni “gönüllülerin” firar vakıaları toplu hal aldı ve 6 Aralık 1915’te Kafkas Ordusu karargâhı Ermeni birliklerinden piyade taburlarının kurulması emrini verdi. 13 Aralık tarihli başka bir emirle bu taburlar tüm askeri yasalara uygun olarak düzenli orduyla eşdeğer oluyordu. Bu düzenlemelerden sonra Rus hukukuna göre genellikle alt rütbelerde askerliğini yapan Türk tebaası Ermenilerle ilgili bir dizi yanlış anlaşılmalar meydana gelmişti (122). Bazı birlikler ise dağıtılmıştı. Mesela, Aleksandropol birliğinin komutanı Vartapetyants 17 Ocak 1916 tarihli raporunda kendi birliğinin dağıtıldığını, zamanında aldıkları silahların ise Aleksandropol topçu birliğine teslim edildiğini belirtiyor (123). Fakat birlikler yok edilmeye başladığında Ermeni siyasi partileri, “gönüllüleri” silahları iade etmemeleri konusunda tembih ettiler. Çünkü Rusya Ermenistan’a özerklik vermezse gönüllüler Rus Hükümetine karşı savaşmaya hazır olacaklardı (124). 23 Ağustos 1915’te Kont Vorontsov-Daşkov Kafkas Valisi ve Kafkas Ordusu Başkomutanı görevinden alınmıştı. Bu makama Grandük Nikolay Nikolayeviç geçti. O tarihlerde Tiflis’te özel bir toplantı düzenlenmişti. Toplantıya “General Mışlayevskiy, kâhya Petrson, Kafkas Askeri Bölge karargâh reisi General Yudeniç, Tiflis Piskoposluk Başkanı Piskopos Mesrop, Tiflis Belediye Başkanı A. Hatisov, Ermeni Ulusal Komitesi Başkanı S. Arutyunov ve Doktor Y. Zavriyev katıldı. Ermenilere, deneyimli savaşçıla- 237 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA da Dro ve birliğiyle ilgili “onun birliğinin üyeleri neredeyse hepsi eskiden teröristti. Dro’nun tutumu ve birliği oluşturanlar özellikle de bu birliğe dikkat etmemiz gerektiğini gösteriyor” diye yazıyordu (115). 1 Kasım 1915 yılında Komutan Avetis tarafından imzalanan 3. birliğin listesinde 718 kişi, (116) 1 Kasım 1915 yılında komutan Vartan tarafından imzalanan 7. birliğin listesinde 227 kişi vardır (117). 5. birliğin komutanı tarafından Kafkas Ordusu Askeri Konseyi üyesi General Ryabikin’e 20 Ocak 1915’te gönderilmiş telgrafta birlik başkomutanın izniyle oluşturulduğunu, karargâhın komutasına uygun olarak 1500 adet Mannlicher tüfeğiyle silahlandırıldığı yazılmıştı (118). Birliğe verilen tüfek sayısından yola çıkarak “gönüllülerin” sayısını tahmin etmek zor değildir. 1915 yılının ortasında, elde edilen bilgilere göre 6. birliğin gönüllü sayısı 850 olarak belirlenmişti (119). General Bolhovitinov şöyle yazıyordu: “Savaş sahnesinde birliklerin sayısı altıdır, her biri 1000 kişiliktir. Aslında şimdi daha azdır, toplam yaklaşık beş bin kişidir”. Ayrıca 1915 yılı sonuna doğru bu rakamın azaldığını belirtmektedir. O zamana kadar birliklerde kayıplar yaşanmıştı: 485 ölü, 1260 yaralı, hasta veya kayıp. General ölülerin sayısını biraz abartılı buluyordu ve şöyle yazıyordu: “Ölülerin sayısı abartılmıştır. Görevi yerine getiremeyen ve kayıp gönüllülerin sayısı aşağı yukarı doğru yansıtılmıştır. Çünkü Ermeni birliklerinde firar vakıaları gayet yaygındı” (120). rın önderliğinde özel birlikler (humbalar) oluşturmayı önerdiler… Ermeniler birlik kurma fikrini sıcak karşıladılar. Fakat daha sonra güçlerini birkaç kat artırmak gibi bir talepte bulundular: Ermenilerin gelecekte bir katliama uğramalarını önlemek için Rus hükümetin tarafsız devletlerin büyükelçilerinden Türkiye’yi bu konuda etkilemek için onay almasını istediler… Toplantı sırasında birliklerin oluşturmasını oybirliğiyle kabul ederek manevi ve maddi destek verecekleri vaadinde bulundular” (125). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 1916 yılın başından beri cepheye gönderilen “gönüllülerin” sayısı gittikçe azalmaya başladı. Eskisi gibi bir akım söz konusu değildi. 27 Şubat 1916 yılında Kafkas Ordusu karargahından Camal Çapkalyan’ın komutasında 40 Ermeni “gönüllü” ve Vanlı “gönüllü” birlik için Tiflis’ten Culfa tren istasyonuna 150 pud mühimmat gönderildi (126). Aynı yıl, 9 Mayısta Kafkas Askeri Bölge Komutanına Ordu Komutanlığından “yeni Ermeni birliklerin oluşmasına kesinlikle karşı” olduğunu bildiren bir emir gönderildi (127). 1916 yılın ortasından yurt dışından gelen “gönüllülerin” geri dönmeleri için belgeleri hazırlanıyordu. 1914 yılında Türkiye ile savaş başladığında onlardan çoğu ya çeşitli ülkelerdeki Rus konsolosluklardan aldıkları belgelerle ya da hiçbir belge olmaksızın Tiflis’e geliyorlardı. Yalnız geri dönmek için aldıkları belge yetersizdi. Tiflis Belediye Başkanı A. Hatisov Kafkas Ordusu karargah komutanına şöyle yazmıştı: “Türkiye ile savaşın başında Tiflis’e bir sürü Ermeni geldi. Onlar Ermeni birliklere yazılan Amerikan vatandaşlarıydı. Amerika’dan çıkarken kendilerine Rus İmparatorluğu New York Başkonsolosu tarafından pasaport yerine geçmeyen belge veriliyordu. Bu birliklerin artık dağıtıldığını dikkate alırsak, onlar eve dönmek istiyorlar. Fakat tek engel yurt dışına çıkabilmeyi sağlayan bir belgenin olmamasıdır” (128). Hatisov, birliklerin dağıtılmasından sonra Tiflis’e gelen “gönüllülerine” yurt dışına çıkmaları sağlayacak her hangi belgenin verilmesini talep ediyordu. 1915 yılın sonuna doğru kimlik belgesi olmayan Ermenileri birliklere almıyorlardı. Bu, daha çok Türkiye Ermenilerini ilgilendiriyordu. Rus komutanlığı, söz konusu gelmeler arasından orduya istenmeyen “gönüllülerin” girebileceğinden çekiniyordu. Kafkas Ordusu karargâhı, birliklere kaydolmak isteyen birçok Türkiye Ermenilerinin bulunduğu için tedbirli davranmaya karar verdi. Başka ülkelerin tabaası olan “gönüllülere” gelirsek, bu Ermeniler birliklere katılmak için Türkiye’ye bir tarafta Savunma Bakanlığı ve Dışişleri Bakanlığının, diğer tarafta Ermeni örgütleri arasındaki anlaşma doğrultusunda geliyorlardı (129). Ülkeye kimliksiz girişler bu anlaşmaya dayanıyordu. Savaşın başında Kafkas’a gönüllü olarak büyük ideallerle gelen yabancı Ermeniler 1915 yılın sonu - 1916 yılın başında yıkılmış vaziyette idiler. Boston’dan “Büyük Ermenistan” hayalleriyle gelen S. Vramyan 1915 yılın sonunda “Ayrenik” gazetesinin editörü H. Darpinyan’ın ona geri dönüşle ilgili soru sorduğunda “Şimdiki şartlarda benim gidişim kesinlikle imkânsız görünüyor. Ben kendim de buradan kaçmak isterdim, fakat imkânım yok. Savaş süresi ve Ermeni halkın yaşadığı felaket bizim liderleri ve düşünürlerimizi derinden etkiledi. Çoğu çok zor günler yaşıyor, çoğu yoruldu, ruhen dağılmış ve hiçbir şey yapamıyorlar, diğerleri ise hayal kırıklığını yaşıyorlar… Aklımızı kaybettik, devamlı hata yapıyoruz, sağdan ve soldan bize çamur atılıyor, işimizin önünü açamıyoruz artık… Bazıları bizim düşmanımız oluyor ve gönüllüler- 238 - den dolayı bizi kınıyorlar”, diye cevap vermişti (130). Mektubun sonunda Vramyan cephede çekilen fotoğrafı ekledi. Bu fotoğrafta Kafkas Ordusu 4. Kolordu Komutanı General Ogranovskiy Ermeni “gönüllülerle” birlikte yer alıyordu. Fotoğrafın arkasında: “Ermenileri sever, çok dürüst bir insandır. Van’ı onun döneminde ele geçirdiler, geri çekilme de onun döneminde gerçekleşti. Bizim gönüllü birliklerimiz için çok iyilik yaptı, onlara “ benim küçük müttefiklerim” derdi” diye bir yazısı vardı (131). Ermeni “gönüllülerle” ilgili diğer ciddi sorun Rus ordusu adına yerli Müslüman halka karşı uyguladıkları mezalim idi. Bu konuda sadece 17 Mart - 1 Nisan 1916 tarihleri arasında Kafkas Ordusu Komutanlığına 3 telgraf geldi. Birincisi (17 Mart tarihli) Yüksek komutanlığa bağlı levazım subayına gönderilmişti, ikincisi (23 Mart tarihli) 4. kolordunun komutanına, üçüncü ise General Bolhovitinov ve Generaş Pustovoytenko adına gelmişti (133). 17 Mart tarihli telgrafta Ermeni askerlerin Türk ahaliye karşı yaptıkları vahşeti araştırmak için Bitlis Ordu Komutanına dilekçe gönderildi. Orada, Bitlis’te Ermeniler tarafından katledilen iki bin Türk sivil halkından bahsediliyordu. Bitlis Ordu Komutanı General Abatsiyev bu meseleyle ilgili şöyle yazıyordu: “Türk tebaası olan Ermenilerin çoğunlukta olduğu Ermeni birliklerine gelince, birlik askerlerin Müslümanlara karşı bitmek bilmeyen mezalim yaptıkları için üçüncü gün bu birliği şehir dışına çıkarıp Bitlis-Muş hattına göndermek zorunda kaldım”. Bu birliğin komutanı Andranik idi (134). O günlerde Ermeni “gönüllülerin” Todvand’da yaptıkları vahşet daha da korkunçtu. Orada bulunan evin bir bölümünde Rus atıcılar bulunuyordu. Diğer tarafta ise Ermeni “gönüllüleri”. Rus atıcılar kendi tarafında hem anne hem babayı kaybeden 20 Müslüman çocuğu yerleştirip doyurdular. Yalnız keşiften döndüklerinde sadece cesetleri buldular. Telgrafta, o sıralarda evde Ermenilerden başka kimsenin olmadığı belirtiliyordu. General Abatsiev, yaptığı soruşturma sonucunda bu cinayetin Ermeniler tarafından yapıldığını ortaya çıkardı (135). 31 Ocak 1916 tarihli diğer raporda, Doğubayazıt’ın Kinar köyünde 2. Ermeni birliğinde, Nahabet Grigoryants adlı bir “gönüllü” tarafından iki çocuğun öldürüldüğü belirtilmişti. Gönderide süngü ile öldürülen 8 yaşındaki erkek çocuğu ve 11 yaşında kız çocuğu hakkında bilgi verilmişti (136). Aynı yıl 26 Eylül tarihli rapora göre eski Ermeni gönüllü Yukarı Süleymanlı köyüne saldırıp üç kişiyi öldürdü, dört kişiyi ve on iki sığırı kaçırdı (137). - 239 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Yalnız Ermenilerin kaprislerine tüm Rus subaylar aynı şekilde bakmıyordu. Askeri sansürü tarafından ele geçirilen Yarbay Polyanov’ın Yuryev şehrine Bayan Sokolova adına gönderilen mektubunda şöyle belirtiliyordu: “Kafkas cephemiz her yönden güzeldir. Fakat bu başa bela ve her konuda hain “Ermeniler” yaşamımızı zehir ediyorlar. O kadar çoklar ki nereye baksan her yerde onlar. Numaracılar, inanılmaz korkaktırlar, mevkilerinden kaçıyorlar, arka cephede çalışmak istemiyorlar ve yığın yığın hastanelerde yatıp görevden uzaklaştırılmayı bekliyorlar. Kaydediyorum, çünkü ileride her şeyi yönetime sunacağım. Doktorlar arasında sadece –YANlar (çev. notu: Ermeni soy isim son eklerinden bahsediliyor, örneğin: Makaryan, Vartanyan) ve binde bir OV (Rus soy isim son eki, ör: Nikiforov, Bolşov) ki o elbette hiç bir şey yapamıyor” (132). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA “Gönüllülerin” yanı sıra yerli silahlı Ermeniler de Müslümanlara karşı yapılan soygun ve şiddet olaylarına katılıyorlardı. General Nikolayev General Yudeniç’e telgrafında şöyle yazıyordu: “Ele geçirdiğiniz Türkiye’nin topraklarının sınırında yaşayan Ermeniler, silahlı olup bizim ordumuzun peşinde giderek Müslümanlara karşı soygun ve şiddet uyguluyorlar” (138). General Bolhovitinov yazıyordu: “Neredeyse her subay sadece birlik askerlerin değil onların komutanların da askeri disiplini bozduklarına, aralarında anlaşmazlıklara ve entrikalara, övünmeye, korkaklık vakıalarına, hırsızlığa, yağmacılığa ve nihayetinde aldığımız Türk bölgelerin sivil Müslüman halkına uyguladıkları şiddete tanıklık yapıyordu. Ayrıntılara girersek, bahsettiğimiz şiddetin ve Ermeni birlikleri tarafından, cinsiyete ve yaşa bakmaksızın Kürt köylerin neredeyse yok edilme vakıaların gerçekten yer aldığını kanıtlayan, sadece askerlerin değil, birlik askerlerin davranışlarına tepki gösteren alakasız insanların da elimize geçen yazışmaları vardır” (139). Van Rus ordusu tarafından ele geçirilen ilk günlerde yerli Müsülman nufusu Ermeniler tarafından acı bir katliama şahitlik etti (140). General Nikolayev, Van’ın fethi sırasında Ermeni “gönüllülerin” yağmacılığının yüksek boyutlara ulaştığını, bu suç akını durdurmak için askeri mahkeme kurmak zorunda kaldığını yazıyordu (141). Van’da meydana gelen olayları incelemek için Ermeni “Ulusal Büro” Duma üyesi İosif Hununts’u ve yazar Ovanes Tumanyan’ı görevlendirildiler. General Nikolayev onlara Van’da yaşanan vahşeti anlattı (142). Rus ordusu tarafından ele geçirilen Türk topraklarda sözde güvenliğin sağlanması için Ermeni polis birlikleri genellikle hırsızlık ve yağmacılığın peşindeydi… Haziran 1916 yılında “gönüllü” Levon Varadyan Van’dan Tiflis’e “Mşak” gazetesinin editörü Ambartsum Arakelyan’a, “polislerin neredeyse hepsi soygunculardır” diye yazıyordu (143). Tiflis’te birliklerin faaliyetlerini kontrol eden “Ulusal Büro” bile, ağırlıklı Hınçaklardan oluşan 6. birliğin hırsızlık yaptığını itiraf ediyordu (144). Rus arşivlerinde Ermeni “gönüllülerin” vahşetini kanıtlayan birçok belge muhafaza ediliyor. 1916 yılında “Dışişleri Bakanı Ermeni sorunu üzerine Bakanlar Kuruluna Rapor” hazırladı.un Bu belge, Ermeni sorunun dünya güçlerinin elinde Osmanlı İmparatorluğunu zayıflatmak için bir araç olarak kullandığını kanıtlıyor. Rusya Dışişleri Bakanlığın belgesinde öncelikle “Boğazları elde etmek gibi arzu edilen hedefe yaklaşınca gerçek savaşa başlanmalı” diye belirtiliyor (145). Belgede, “Rusya’nın da Türkiye’yi zayıflatmak için Türkiye’deki Ermenileri desteklemesi bir devlet vazifesi olarak belirlenmiş, dolayısıyla, üstten gelen izinle, 1912 yılından itibaren Rus diplomasinin Türkiye Ermenistanı’nda yeni reformların gerçekleşmesi için elinden geleni yapmaya çalıştığı” belirtilmişti (146). Raporda daha sonra şu cümleler yer alıyordu: “Rus diplomasinin çabaları başarıya ulaşmıştır… Türkiye’deki Ermeniler bir vatandaşlık görevi olarak Türklerin yanında yer almadılar. Bilakis, ağırlıklı Türk tebaası olan Ermenilerden ibaret binlerce kişilik birlikler kurdular. Olup bitenleri değerlendirirken devlet adamlarından Cevdet Bey, “Rus askerin kurşunu ayağımıza Ermeni kurşunu ise kalbimize vuruyor” diyordu (147). Ermenilerin bu savaştaki önemini değerlendirmek için son muharebede ölen bir Türk subayının günlüğünden bir alıntıyı söylemek yeterli olacaktır. Günlükte şöyle bir cümle yer almaktadır: “Eğer Ermeniler bizimle birleşseydi, Rusları çoktan yenerdik.” - 240 - Bugün, o kanlı olaylardan 100 yıl geçti. Yukarıda bahsettiğim olaylar farklı bir şekilde yansıtılıyor. Sorunlar sonra tarihten siyasi alanlara taşınmaya çalışılıyor. Kasıtlı ya da değil ama Ermeni “gönüllü birliklerinin” Doğu Anadolu’da yaptıkları vahşetler unutturulmaya çalışılıyor. Ermeniler, yaşanmamış soykırımın kabul edilmesini talep ederken Türkiye’ye karşı bir baskı aracı olarak kullanılıyor. Bu talep son yirmi yıldır Ermeni propagandasının ana konusunu oluşturuyor. Bundan amaç, Azerbaycan topraklarını işgal etmiş Ermenistan’a uluslararası kamuoyunda mağdur imajı oluşturmak ve yaptıklarını haklı çıkarmaktır. Dipnotlar (1) Rusya’nın Konstantinopolis elçisi Mihail Girs’in gizili telgrafı. 16. 09. 1914// Rusya Devlet Askeri Tarih Arşivi (daha sonra- RDATA), fond (f.) 2100, liste (l.) 1, dosya (d.) 535, yaprak (y.) 116 (2) Çarın Ermenilere Bildirisi. 17.09.1914 // Azerbaycan Cumhuriyeti Başbakanlığa bağlı Siyasi Belgeler Arşivi (daha sonra - ACBBSBA), f. 2100, l. 1, d. 535, y. 116 (3) Bakınız: General L.M. Bolhovitinov’un Kafkas Valisi’nin askeri konularda yardımcısına raporu. 11.12.1915 // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 49 (4) Çevirmen notu: eskiden Hıristiyan olmayan herkes ve özellikle Müslümanlar için kullanılan bir kelime. (5) Orenburg Piskoposu Matfey’in Ortodoks cemaatine çağrısı. 1914. //Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Arşivi (daha sonra – ACDA), f. 3172, l. 1, d. 2, y. 1-2. (6) Ermenilerin İran ve Türkiye’nin Kafkas’a yakın toprakları satın almalarıyla ilgili konuya dair. 23.05.1916. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 169 (7) General L.M. Bolhovitinov’un Kafkas Valisi’nin askeri danışmanına raporu. 11.12.1915. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 52 (8) General Leonid Bolhovitinov’un Kafkas’ın askeri valisine gizli rapordan. 20.11.1914 // RDATA, f.13134, l. 1, d. 82, y. 16 (9) Generaller Yudeniç ve Bolhovitinov’un Kafkas ordusunun lojistik başkanına telgrafı. 05.10.1914 // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 729, y. 3 (10) General Bolhovitinov’un General Yudeniç’e telgrafı. 05.10.1914 // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 729, y. 7 - 241 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ermeni “gönüllülerin” vahşetine tanıklık yapanlardan, Başkurtistan ÖSSC Birsk Eğitim Enstitüsünün Tarih Anabilim Dalı Öğretim Üyesi, Rus asılı Nikolay Vladimiroviç İzbaş Ekim 1947 tarihinde Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesine şöyle yazıyordu: “1915 yılı bizim neslimizin, özellikle de o dönemde Rus ordusunda bulunanların hafızasında iyice kaldı. Çünkü Türkler Ermenileri değil, Çarlık rejimi tarafından oluşturulan Ermeni birlikleri Doğu Anadolu’nun sivil Müslüman halkını katlediyordu. Ayrıca da ateş hattından iç cephesine götürdükleri Türk savaş esirlerin toplu katliama uğratarak kendilerini rezil ediyorlardı” (148). Doğu Anadolu’daki olaylardan sonra Ermenilerin Güney Kafkasya’ya toplu bir şekilde göç etmeleri bölgede etnik ilişkilerin gerginleşmesine yol açtı. Grandük Nikolay Nikolayeviç “Kafkas’ta siyasi duruma ilişkin” hakkında hazırladığı raporda İmparator II. Nikolay’a bu gerginliğin boyutunu gösteriyordu. Grandük Krala, “Kafkas’ın en büyük merkezi Tiflis’te kentin yönetimi tamamen Ermenilerin elindedir” yazıyordu (149). Ermeni “gönüllü birliklerin” Türkiye’de kanlı maceraları, yaptıkları cinayet, şiddet, yağma ve etnik temizlemeler mantıksal bir sonuca ulaştı. 1917 yılın Devrimden sonra Rusya’nın Kafkas Cephesi dağılmaya başladı. Rus ordusunda görev yapan Ermeni “gönüllüleri” Türkiye’de 1914-1916 yıllarında kazandıkları “askeri” deneyimi Kafkasya’ya taşıdılar. 1917-1918’de Güney Kafkasya Ermeni “gönüllülerin” kanlı mücadelesine sahne oldu. 1914- 1916 yıllarında Türk illerinde yaşanan olay, boyut olarak aynı olmasa da şekil ve yöntemi itibariyle Kafkasya’dakinin aynısı idi. Acımasız Ermeni “komutanları” Bakü’de, Kafkas Olağanüstü Komiseri Stepan Şaumyan’ın himayesinde bir araya geldiler ve sivil Müslüman halka karşı sadece Bakü’de değil Şamahı, Kuba, Nahçıvan, Zangezur ve Karabağ’da akıl almaz vahşet uyguladılar (150). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA (11)General Leonid Bolhovitinov’un Kafkas ordusunun Genelkurmay Başkanı NikolayYudeniç’e telgrafı. 05.10.1914 // RDATA, f. 2100, l. 1, d.729, y. 7-8 (12)“Berdan” türü silahın ve donanımın dağıtıldığı Aleksandropol (Gümrü) kazası köylerinin listesi. 1914. // RDATA, f. 2100, l. 1, d.558, y.135. (13) Kont Vorontsov-Daşkov’un Dışişleri Bakanlığına gizli telgrafı. 06.02.1914.// RDATA, f. 2100, l. 1, d.558, y.172 . (14) Bakınız: Mehmet Perinçek. “Ermeni Sorunu”, Moskova, 2011, sayfa 104-105 (15)Bakınız: Communicated by Count Benckendorf. 24.02.1915.//The National Archives, Public Record Office, Foreign Office Documents 371/2484/22083 (16)Bakınız: From Foreign Office to Army Council. 01.03.1915.//The National Archives, Public Record Office, Foreign Office Documents 371/2484/22083 (17)Bakınız: From Foreign Office to Count Benckendorf. 06.03.1915.//The National Archives, Public Record Office, Foreign Office Documents 371/2484/22083 (18) Artem Gasparyan’ın Tiflis Belediye Başkanına mektubu. 26.08.1915. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 557, y.78 (19) Bakınız: Committee of Imperial Defence. The Future Settlement of Eastern Turkey in Asia and Arabia. 14.03.1915.// The National Archives, Public Record Office, Cabinrt Papaers 24/1, p.13 (20) Belyaev’ın Kafkas Ordusunun Genelkurmay Başkanına telgrafı. 07.09.1915. //RDATA, , f. 2100, l. 1, d. 557, y.63. (21) Bükreş’teki Rusya’nın temsilcisinin telgrafı. 09.01.1915. //RDATA, f. 2100, l. 1, d. 558, y.95. (22)From Lieutenant General Sir John Maxvell to Earl Kitchener. 10.09.1915.// The National Archives, Public Record Office, Foreign Office Documents 371/2490/130257 (23) Tolga Başak. İngiltere’nin Ermeni Politikası. 1830-1923. İQ Kültür Sanat Yayınçılık, Istanbul, 2008, s.179 (24) Tiflis İl Jandarma Müdürü albay Pastryulin Kafkas Valiliği İstihbarat Dairesine gönderdiği rapor. 1915. // ACBBSBA, f. 276, l. 8, d. 498, y. 10. (25) General Leonid Bolhovitinov’un Kağızman kazasının Kars vilayet reisine yazdığı gizli raporu. 20.11.1914. //RDATA, f. 13134, l. 1, d.82, y.3 (26) Karadeniz Valiliğinden Kafkasya Valisine mektup. 20.11.1914. // RDATA, f. 1300, l. 1, d.890, l.16 (27) Kağızman kaza resinin mektubundan. 04.08.1914. //RDATA, f. 2100, l. 1, d. 528, y.2 (28) Bakınız: Dışişleri Bakanın Kafkas Valisine telgrafı. 26.08.1914. // RDATA, f. 2100, l. 1, d.505, y.32 (29) Asteğmen Badmaev’in Savunma Bakanlığına dilekçesi. 05.10.1914. // RDATA, f. 2100, l. 1, d.729, y.16 (30) Bakınız: From Chetham to Edward Grey. 12.11.1914. .// The National Archives, Public Record Office, Foreign Office Documents 371/2146/70404 (31) 1915 yılın başında Bakü İl Jandarma Müdürlüğüne gelen gizli bilgiler. 1915. // ACBBSBA, f. 276, l. 8, d. 498, y. 19. (32) Ermeni gönüllü birlikler. Azerneşr, Bakü, 2013, s.97 (33)Bakınız: 6. Ermeni birliğin Merkez Komitesinden Hınçak Partisinin Amerika’da Yönetim Kurulu’na. 15.09.1915. // RDATA, f. 2100, l. 1, d.557, y.133 (34) Vramyan’ın darpinyan’a mektubu. Ocak 1916. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 27. (35)O dönemde görevli olan Danıştay Başkanı S.A. Yegizarov’un “Mışak” gazetesinin editörü Arakelyan’a mektubu. 10.09.1915 // ACBBSBA, f. 276, l. 8, d. 463, y. 45. (36) General L.M. Bolhovitinov’un Kafkas Valisi Askeri Danışmanına raporu. 11.12.1915 // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 62 (37)Rusya Devlet Duma’nın Müslüman milletvekilleri. 1906- 1917 yıllar. Dokuman ve belgeler koleksiyonu. Oluşturan L.A. Yamayeva. Ufa, 1998, s.206 (38) M.Y. Caferov’un II. Nikolay’a rapor mektubu. Ocak 1915 // Rusya Devlet Tarih Arşivi (daha sonra RDTA), f.1276, l.11, d.1459, y.102-104 (39)Bknz: General L.M. Bolhovitinov’un Kafkas Valisi Askeri Danışmanına raporu. 11.12.1915 // RDATA, f.2100, l.1. d.646, y. 44-75; V.F. Mayevskiy. Ermeni sorunun bir parçası olarak:Kafkas’taki Ermeni-Tatar sıkıntıları. Tiflis, 1915 (40) General L.M. Bolhovitinov’un Kafkas Valisi Askeri Danışmanına raporu. 11.12.1915 // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 46. (41) Aynı belge, y.53 (42) Bakınız: Yorg Baberovski. “Vrag est vezde. Stalinizm na Kavkaze”, 2010, s. 88-89 (43)Ali Mardan-bek Topçibaşev hakkında biyografik bilgiler. 1. cilt //// Archives d’Ali Mardan-bey Toptchibachi, carton n° 6/2. Le Centre d’études des mondes russe, caucasien et centre-européen (ERCEC), l’École des hautes études en sciences sociales (EHESS), Paris, p.18; Тоpçibaşı Ali-Mardan brk. Biyografi. 16.12.1951 // Archives d’Ali Mardan-bey Toptchibachi, carton n° 3. CERCEC, EHESS, Paris, p.11 (44) Bakınız: General L.M. Bolhovitinov’un Kafkas Valisi Askeri Danışmanına raporu. 11.12.1915. // RDATA, f.2100, l.1, d. 646, y. 54. (45) Kafkas Valiliğinden Kafkas Ordusu Saha Başkanına. 29.01.1915. // RDATA, f.2100, l.1, d.558, y. 170-171 (46) Ermeni gönüllülerin listesi. 15.12.1914. // RDATA, f.2100, l.1, d.558, y. 373-377 (47) Erivan’dan Tiflis’e General Mışlayevskiy’ye telgrafı. 19.04.1914. // RDATA, f.2100, l.1, d.722, y. 4-5 (48) General Yudeniç’in General Abatsiev’a telgrafı. 23.10.1914. // RDATA, f.2100, l.1, d.729, y. 2 (49) General Bolhovitinov’un general Voropanov’a telgrafı. 25.11.1914. // RDATA, f.2100, l.1, d.505, y.242 (50) Salahi R. Sonyel. Turco-Armenian Relations and British Propaganda during the First World War.// Belleten, Vol.LVIII, No 222, August 1994, p. 405 (51) Teğmen Prohorov’un Kars Kalesinin Amirine raporu. 03.05.1915. // RDATA, f.2100, l.1, d.558, y.302 (52) Maslovkin’in Ordu Karargahına, General Saveleev’a telgrafı. 1914. // RDATA, f.2100, l.1, d.557, y.29 (53) 1917’ye kadar Rus ordusunda askeri rütbesi- astsubaya eşdeğer (54) Fr. capitaine d’armus: 1950’ye kadar Rus ordusunda askeri rütbesi-erbaş (55) Alm: gefreiter, 1918’e kadar Rus askeri rütbesi- sıradan asker ve onbaşı arasındaki rütbeye eşdeğer - 242 - - 243 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA (56) Ermeni birliğin personeli. Proje. 1914. // RDATA, f.2100, l.1, d.557, y.309-314 (57)Kafkas Ordusunun Tedarik Genel Müdürlüğünden Kafkas Ordusu Başkomutanlık Karargahına. 22.02.1915. // RDATA, f.2100, l.1, d.558, y. 212 (58) General Yudeniç’in General Voropanov’a telgrafı. 18.10.1914. // RDATA, f.2100, l.1, d.505, y. 143 (59) General Yudeniç’in General Voropanov’a telgrafı. 17.10.1914. // RDATA, f.2100, l.1, d.505, y. 140 (60)Kafkas Ordusu Tedarik Müdürlüğünden Kafkas Ordusu Başkomutanlık Karargahına. 28.02.1915 // RDATA, f.2100, l.1, d.558, y. 217 (61) Yarbay Savelyev, Kars Kalesi Karargah Komutanına. 12.08.1915 // RDATA, f.2100, l.1, d.557, y. 19 (62) B.A. Boryan. “Ermenistan, Uluslararası diplomasi ve SSCB. I.bölüm, 1928, s.360 (63) Kafkas Ordu Tedarik Müdürlüğü İdare İşlerinden Kafkas Ordusu Başkomutanlık Karargahına. 23.07.1915 // RDATA, f.2100, l.1, d.558, y. 405 (64) Bulgaristan’dan “Mşak” Ermeni gazetesinin yazı işlerine mektubu. 1915 // RDATA, f.2100, l.1, d.557, y. 55 (65) Bakınız: Diplomat memur adına Dışişleri Bakanlığının şifreli telgrafı. 02.02.1915 // RDATA, f.2100, l.1, d.558, y. 232 (66) V.F. Mayevskiy. “Ermeni Sorunun parçası olarak Kafkas’ta Ermeni- Tatar sıkıntıları”. Tiflis, 1915, s. 36- 38. (67) Erzurum Rus Baş Konsolosu V. Mayevskiy’nin notu. Bakü, 1994, s. 17. (68) Bakınız: Yorg Baberovski. Vrag est vezde. Stalinizm na Kavkaze. 2010, s. 90 (69) Sarıkamış valisi Podgurskiy’nin Albay Grigoliya’ya ve Ardahan, Ordu ve Kağızman kaza reislerine telgrafı. 12.01.1915 // RDATA, f.2100, l.1, d. 460, y. 75. (70) “İkbal”. 19 Şubat, 1915. (71) Yelizavetpol İl Jandarma Müdürün Kafkas Valiliğe bağlı Jandarma Müdürlüğüne mektubu. Şubat, 1915. // ACBBSBA, f.276, l.8, d. 463, y.23; Ek bilgiler: Attaques des musulmans dans la region de Kars. 1915 // Archives d’Ali Mardan-bey Toptchibachi, carton n° 9. CERCEC, EHESS, Paris (72) Yelizavetpol İl Jandarma Müdürün Kafkas Valiliğe bağlı Jandarma Müdürlüğüne mektubu. Şubat, 1915 // ACBBSBA, f.276, l.8, d. 463, y.23. (73)Documents sur 1915: Adjars, Sarykamis.//Archives d’Ali Mardan-bey Toptchibachi, carton n° 9. CERCEC, EHESS, Paris, p.5 (74)Ali Mardan-bek Topçibaşev hakkında biyografik bilgiler. 1. cilt //// Archives d’Ali Mardan-bey Toptchibachi, carton n° 6/2. Le Centre d’études des mondes russe, caucasien et centre-européen (ERCEC), l’École des hautes études en sciences sociales (EHESS), Paris, p.18; Тоpçibaşı Ali-Mardan bek. Biyografi. 16.12.1951 // Archives d’Ali Mardan-bey Toptchibachi, carton n° 3. CERCEC, EHESS, Paris, p.11 (75) Bakü Belediye Başkanın Topçibaşev hakkında notu. 04.05.1916 // RFDA, f.102, l.236, d.609, y.48 (76) General Bolhovitinov’un Kafkas Valisi Askeri Danışmanına raporu. 11.12.1915 // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 71. (77) Bakınız: Justin McCarthy. Turks and Armenians. A Manual on the Armenian Questıon. Washington, 1989, p. 49 (78) Aleksandra Tolstaya. Doç’. Moskva, AO «Kniqa i biznes», 1992, с. 54. (Aleksandra Tolstaya. Kız. Moskva: 1992, s. 54) (79) George de Maleville. “1915 Osmalı-Rus Ermeni Trajedisi” Bakü. 1990, s. 46 (80) Bakınız: Tolga Başak. İngiltere’nin Ermeni Politikası. 1830-1923. İQ Kültür Sanat Yayınçılık, Istanbul, 2008, s.190-196 (81) Foreign Office Minutes Parliamentary Question. 28.07.1915. .//The National Archives, Public Record Office, Foreign Office Documents 371/2488/108070 (82) İsviçre, Tiratsiyan’a gönderilmiş “Arşak” imzalı mektubundan alıntı. 29.07.1915. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 557, y. 5. (83) Bakınız: Justin McCarthy. Turks and Armenians. A Manual on the Armenian Questıon. Washington, 1989, p. 50 (84) Salahi R. Sonyel. Turco-Armenian Relations and British Propaganda during the First World War.// Belleten, Vol.LVIII, No 222, August 1994, p. 431. (85) İsviçre, Tiratsiyan’a gönderilmiş “Arşak” imzalı mektubundan alıntı. 29.07.1915. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 557, y.5 (86) Aynı mektup. (87) The Times, 18 may, 1915. (88)Bakınız: From Foreıgn Office to Vatican. 21.10.1915. .//The National Archives, Public Record Office, Foreign Office Documents 371/2488/152040 (89) Savunma Bakanlığı genel müdürüne anonim mektup. 25.06.1915. //RDATA, f. 2100, l. 1, d. 665, y. 207. (90) Kafkas Askeri Bölge Karargahı Genelkurmay Başkanına. Belge. 01.05.1916. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 172. (91) Kafkas Valisi Sivil Danışmanın Türkiye Bölgeleri Askeri Valisine mektubu. 26.09.1916. // RDATA, f. 13227, l. 2, d. 8, y. 6. (92) “Kavkazskoye Slovo” (Kafkas sözü), 1916, 18 aqustos (93) Tiflis’ten “Armyanskiy Vestnik” gazetesine Moskova’ya gönderilen mektubun kopyası. 14.08.1916. // RDATA, f. 13227, l. 2, d. 8, y. 2-3 (94) Vasiliy Gadjimukov’un raporun üzerine General Bolhovitinov’un önergesi. 25.02.1916.// RSMHA, f. 2100, r. 1, v. 665, p. 107. (95) Bakınız: “Kavkazskiy teleqraf ”, 1914, 7 Aralık (96) General L.M.Bolhovitinov’un Kafkas Valisi Askeri Danışmanına raporu. 11.12.1915. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 74. (97) Aynı belge, y.74 (98) Papazyan’ın Doğubayazıt’ten Tiflis’e Piskopos Mesrop’a. 06.08.1916. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 207 (99) Kafkas Valiliğinden Kafkas Ordusu Saha Karargahına. 24.08.1915. // RDATA, f.2100, l.1. d.557, y. 48 (100)Tiflis İl Jandarma Müdürlüğün raporu. 08.12.1915. // RDATA, f.2100, l.1, d.557, y. 304 (101)Vratsyan’ın Iğdır’dan Tiflis’teki “Orizon” gazetesine telgrafı. 22.08.1915. // RDATA, f.2100, l.1, d.557, y. 53 (102)Kafkas Valiliğinden Kafkas Ordusu Saha Karargâhına. 24.08.1915. // RDATA, f.2100, l.1, d.557, y. 48(arkası). (103)Aynı belge, y. 49 (104)General Bolhovitinov’un raporu. 10.06.1915. // RDATA, f.2100, l.1, d.558, y. 356 Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA (105)Kafkas Ordusu Başkomutanı Vorontsov-Daşkov’un Ermeni Patrik’ine Patrik’ine. 19.06.1915. // RDATA, f.2100, l.1, d.557, y. 335 (106)Kafkas Ordusu Karargahından Tiflis Belediye Başkanı Hatisov’a. 26.01.1915. // RDATA, f.2100, l.1, d.558, y. 74 (107)Bolhovitinov’un Savunma Bakanlığına telgrafı. 30.01.1915. // RDATA, f.2100, l.1, d.535, y. 34 (108)Kafkas Valiliği İdaresinden Kafkas Ordusu Karargahına. 24.08.1915. // RDATA, f.2100, l.1, d.646, y. 16 (109)Bakınız: Kafkas Valiliği İdaresinden Kafkas Ordusu Saha Karargahına. 23.01.1916. // RDATA, f.2100, l.1, d.646, y. 2223 (110)General Çernozubov’dan Kafkas Ordusu Karargahına. 29.08.1916. // RDATA, f.2100, l.1, d.646, y. 245 (111)İdari Komitesinin üyesi S. Vratsiyan’ın Ermeni Komitesine, Boston’a mektubu. 20.12.1915. // RDATA, f.2100, l.1, d.646, y. 11-12 (112)Mnatsakanyan’ın Amerika’da “Hınçak” partisinin yönetim kuruluna. 22.07.1915. // RDATA, f.2100, l.1, d.557, y. 31-31(arkası). (113)La Libre Parole, 11 Juin 1915 (114)Bakınız: 1 Kasım 1915 tarihine göre 2. Ermeni gönüllü birliğinin listesi. // RDATA, f.2100, l.1, d.557, y. 241-254 (115)Tiflis İl Jandarma Müdürlüğün raporu. 08.12.1915. // RDATA, f.2100, l.1, d.557, y. 307 (116)Bakınız: 3. Ermeni gönüllü birliğin listesi 1 Kasım 1915 yılına göre. // RDATA, f.2100, l.1, d.557, y. 230- 240 (117)Bakınız: 7. Ermeni gönüllü birliğin listesi, 1 Kasım 1915 tarihine göre. // RDATA, f.2100, l.1, d.557, y. 208-212 (118)General Ryabikin’e Vartan’dan mektup. 20.01.1915. // RDATA, f.2100, l.1, d.557, y. 157 (119)Mnatsakanyan’ın Amerika’da “Hınçak” partisinin yönetim kuruluna mektubu. 22.07.1915. // RDATA, f.2100, l.1, d.557, y. 31(arkası) (120)General L. M. Bolhovitinov’un Kafkas Valisi Askeri Danışmanına raporu. 11.12.1915. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 75-75(arkası) (121)Bakınız: Aleksandropol (Gümrü) Gönüllü Birliğin Komutanın Aleksandropol Garnizon Komutanına raporu. 05.01.1915. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 132-133 (122)Bakınız: Ermeni birliklerin taburlara dönüştürülmesi. 06.12.1915. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 557, y. 279 (123)Birlik Komutanı Vartapetyants’ın raporu. 17.01.1916. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 665, y. 14 (124)General L.M.Bolhovitinov’un Kafkas Valisi Askeri Danışmanına raporu. 11.12.1915. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 49 (arkası) (125)General L.M.Bolhovitinov’un Kafkas Valisi Askeri Danışmanına raporu. 11.12.1915. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 50-51 (126)Ermeni gönüllülerin nakliye telgrafı. 27.02.1916. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 665, y. 112-113 (127)General Savelyev’den Kafkas Askeri Bölgesi Karargah Başkanına. 09.05.1916. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 174. (128)A. Hatisov’un Kafkas Ordusu Karargah Başkanına mektubu. 28.09.1916. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 263. (129)Bakınız: General Savelyev’in Kafkas Askeri Bölge Karargahı Başkanına. 09.05.1916. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 557, y. 333 (130)S. Vramyan’ın ABD, Boston’a “Ayrenik” gazetesi editörü Bay H. Darpinyan’a mektubu. 1915. //RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 27-28. (131)Aynı belge, y. 28 (132)Yuryev şehrine Sokolova adına mektubndan alıntı. 1916. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 164. (133)Bakınız: General Bolhovitinov’un prens V. Orlov’a mektubu. 03.04.1916. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 87. (134)Kafkas Ordu Karargah Başkanın telgrafı. 17.03.1916. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 88. (135)Bakınız: General Bolhovitinov’dan General Pustovoytenko adına telgrafı. 01.04.1916. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 90. (136)Kinar köyünde iki çocuk cinayeti hakkında. 31.01.1916. // RDATA, f. 2301, l. 2, d. 119, y. 1. (137)Yukarı Süleymanlı köyüne saldıran eski Ermeni gönüllünün davası. 26.09.1916. // RDATA, f. 2301, l. 2, d. 119, y. 21. (138)General Nikolayev General Yudeniç’e telgrafı. 16.05.1916. // RDATA, f. 210, l. 1, d. 646, y. 154. (139)General L.M.Bolhovitinov’un Kafkas Valisi Askeri Danışmanına raporu. 11.12.1915. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 66. (140)Vértie, Sur le Mouverment Réolutionnaire Armenian et les Mesures Gouvernementales. Constatinopole, 1916, p.12 (141)General L.M.Bolhovitinov’un Kafkas Valisi Askeri Danışmanına raporu. 11.12.1915. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 68 (142)Bakınız: Aynı belge, y. 68 (143)Levon Varadyan’ın Tiflis “Mşak” gazetesinin editörü Ambartsum Arakelyan’a mektubu. 03.06.1916. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 191(arkası) (144)ABD “Eritassar Ayastan” gazetesine gönderilen mektuptan alıntı. 15.06.1915. // RDATA, f. 2100, l. 1, d. 557, y. 33. (145)B.A. Boryan. Ermenistan, Uluslar arası Diplomasi ve SSCB. II Bölüm, 1929, s. 413 (146)Aynı eser, s. 414 (147)Aynı eser, s. 418 (148) Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi Yönetim Kurulu Sekreterliğine, Ekim 1947 // Rusya Devlet Sosyal - Siyasi Tarih Arşivi (bundan sonra- RDSSTA), (149)Kafkas ve Rus İmparatorluğu: projeler, fikirler, yanılsamalar ve gerçekler. XIX yüzyılın başı- XX yüzyılın başı. St. Petersburg, 2005, s. 551 (150)Detaylı bakınız: Claims of the Peace Delegation of the Republic of Caucasian Azerbaijan Presented to the Peace Conference in Paris. Paris, 1919. Р. 21; Kazemzadeh F. The Struggle for Transcaucasus (1917–1921). P. 131; Mart 1918, Bakü. Azeri katliamlar belgelerde. Rustamova-Tohidi. Bakü, 2009; Kuba. Nisan-Mayıs 1918. Müslüman katliamlar belgelerle. Rustamova-Tohidi. Bakü, 2010. - 244 - OSMANLI KAYNAKLARINA GÖRE KAFKASYA’DA ERMENİ SORUNU Şurası bir gerçek ki, Ermeni sorunu, 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşından sonra İngiltere-Fransa ve Rusya tarafından Osmanlı Devleti’nin içişlerine müdahale aracı görülmüş ve 1890’dan itibaren artan oranda çabalar/müdahaleler sonuncunda “uluslararası”hale getirilmiş bir sorundur (1). Tabiatıyla bunda, Avrupa’da gelişen milliyetçilik ve liberalizm hareketlerinden etkilenen Taşnak ve Hınçak partilerinin “Ermenilere bağımsızlık”, “Doğu Anadolu’da bağımsız Ermenistan”hayallerini gerçekleştirmek istemelerinin de büyük payı bulunmaktadır. Bu süreçte daha ziyade, İngilizler, Protestan, Fransızlar Katolik Ermeniler üzerinden etkili olmaya çalışırken Ruslar da Ortodoks Ermenilerini desteklemek suretiyle “Ermeni sorunu”nu kendi siyasi çıkarları çerçevesinde istismar ettiler. İşte bu istismar bir taraftan ihtilalci Ermeni gruplarını cesaretlendirirken diğer taraftan da “şımaran” bu gruplara karşı devrin Osmanlı ricali “devletin bekası” için bir takım tedbirler (24 Nisan 1915 tutuklamaları ve 27 Mayıs 1915 tarihli tehcir kanunu ve uygulamaları gibi) almak zorunda bıraktıracaktı. Ancak, I.Dünya Savaşı sonrası dönemde, yeni uluslararası düzenin kurulması aşamasında, öteden beri bu sorunla ilgili özellikle savaşın galibi devletler, ümit ettikleri gibi Osmanlı Devleti topraklarının parçalanmasına hizmet edecek bağımsız Ermenistan’ın kurulmasını gerçekleştiremediler/gerçekleştirmediler. Hiç şüphesiz bu başarısızlıkta en büyük faktör, İtilaf işgallerine karşı Anadolu’da başarıyla verilen Milli Mücadele idi. Ayrıca, nüfus olarak sözkonusu doğu vilayetlerinde yeterli nüfusun olmaması da bağımsız bir Ermenistan’ın kurulmasının önünde büyük bir engel olmakla beraber daha da önemlisi, İngiltere ve Fransa gibi emperyalist Batılı devletlerin Bolşevik Rusya karşısında Türkiye gibi güçlü bir devleti tercih etmeleri de en büyük etkenlerden biri olmuştu. Sonuçta, bir Ermenistan kurulmuş ise de sözkonusu devlet, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği içinde bir Cumhuriyet olmuş ve tarihi geleneğe uygun olarak Sovyet-Rusya’nın Türkiye’ye yönelik politikalarında kendisinden “yararlanılan ülke” - 245 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Mustafa BUDAK konumunda kalmıştır. Bilindiği gibi, Ermeniler ile Rusya arasındaki bu bağımlı ilişkinin tarihi, 18.yüzyıla kadar uzanmaktadır. Her ne kadar bu bildirimizin başında Ermeni sorununu 1877-1878 OsmanlıRus savaşı’ndan itibaren başlatmış isek de bunun daha ziyade “uluslararası”hale getirilmiş olduğu anlamında ifade edildiğini bilmek gerekmektedir. Aslında bu sorun, açık söylemek gerekirse, Rusya’nın 18.yüzyıl başlarından itibaren Rusların Büyük Petro, Osmanlıların Deli Petro dedikleri hükümdarın başlattığı “Büyük Rusya” ideali uğrunda sıcak denizlere çıkma/inme emperyal siyasetinin gerçekleştirilmesi sürecinde Kafkasya’nın Müslüman unsurlarına karşı Müslüman Olmayan unsurlarından (Gürcü ve Ermeni) yararlanma arzusundan doğmuştur. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Aynı zamanda bu sorun, Rusya’nın yardımıyla Kafkasya’da özellikle Azerbaycan topraklarında Azerbaycanlı tarihçilerin ifadesiyle “ XVIII asırdan beri Azerbaycan torpakları hesabına Ermeni devleti yaradılması”işidir.Öyle ki Rusya, XIX.yüzyılın başından itibaren Azerbaycan toprakları dahil bütün Kafkasya’nın işgalinde,1783’den beri Rus askeri okul ve akademilerinde okuttuğu Ermeni ve Gürcü prenslerini komutan-general olarak kullanmıştır. 1801’deki, Gürcistan’ın işgalinde Gürcü Tsitsiyanov, 1818-1821 yıllarındaki Çeçenistan ve Dağıstan harekatında da Ermeni asıllı Ermalov, 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşında Melikof gibi Ermeni generalleri bu generallerden birkaçıdır. Tekraren ifade edelim ki, Ermeni sorununun ortaya çıkıp giderek Kafkasya’nın Müslüman halkları aleyhinde ciddi ve büyük bir sorun haline gelmesi, Rusya’nın Kafkasya’yı işgali süreci içinde şekillenmiştir. Bundan dolayı bu süreci beş aşamada incelemek mümkündür: 1. XVIII.-XIX yüzyıllar arasında Rusya’nın Kafkasya’yı işgal ve Ermenilerin yerleşmesi/yerleştirilmesi dönemi 1906) 2. Ermenilerin Anadolu ve Güney Kafkasya’da isyan ve çatışma dönemi (1890- 3. Bolşevik ihtilali sonrası Ermenilerin Doğu Anadolu ve Güney Kafkasya’da Müslüman katliamı dönemi (Aralık 1917-Mart 1918): 4. Brest-Litovsk Dönemi (3 Mart 1918-30 Ekim 1918) 5. Mondros Mütarekesi sonrasında Osmanlıların Kafkasya’dan Ricatı ve Kafkasya’da Bolşevik Dönemi(30 Ekim 1918-1 Haziran 1923) 1. XVIII.-XIX.Yüzyıllar Arasında Rusların Kafkasya’yı İşgali ve Ermenilerin Yerleşmesi/Yerleştirilmesi Dönemi Şurası bir gerçek ki, Rusya, Çar I.Petro ile birlikte sıcak denizlere inme şeklinde bir emperyal siyaset izlemeye başlamıştı. Tabiatıyla bu amaca ulaşmanın iki yolu vardı: Boğazlar ve Kafkaslar. Rusya, XVIII. Yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren, henüz güçlü bir deniz gücü olmadığından Kafkasya’nın işgaline girişti. Bu bağlamda Rusya’nın ilk teşebbüsü, Haziran 1722’de Çar I.Petro’nun Hazar Denizi üzerinden donanmayla Kuzey - 246 - Petro gibi bir hükümdarın Çar olarak Rusya’nın başına geçmesi, Kafkasya’ya yönelik emelleri belli etmesi, Ermenilerin, Güney Kafkasya’ya yerleşmeleri yönündeki ümitlerini yeşertmişti. Bu faaliyetlerin merkezi Ecmiyazin (Üçkilise)Katagigosluğu idi. Katagigosluk hem Avrupa ve Rusya nezdinde Kafkasya’da Ermenilere yurt verilmesi taleplerini sürekli tekrarlamaktaydı (3). Bu taleplerin en dikkat çekici olanı, Haziran 1701’de İsrail Ori adlı bir Ermeni maceraperest tarafından Rus Çarı I.Petro’ya bir mektupla iletildi. Ori bu mektubunda, Ermeni savaşçıların Rusların Güney Kafkasya’yı işgaline yardım etmek istediklerini ve bu işgalden Ermenilerin memnuniyet duyacaklarını dile getirmişti. Bu arada, Müslümanların zulmü(!) altındaki Ermenilerden de bahsetmek suretiyle Rusların Hıristiyan Ortodoks duygularını tahrik etmeyi amaçlamıştı. Anlaşılan o ki, İsrail Ori, din ve mezhep yakınlığından istifadeyle Ruslar nezdinde bir “Ermeni sempatisi” oluşturmaya ve ardından da Güney Kafkasya’da Ermenilere toprak verilmesine zemin hazırlamaya çalışmıştı (4). Sonunda Ori, Rus çarının sempatisini kazanarak, Rusya adına 1708’de kalabalık bir heyetle İran’ın başkenti İsfahan’a gönderildi. Bu gezi, bir ticari gezi olmaktan daha ziyade Gürcistan ve Ermenistan dahil Kafkasya’ya yönelik bir keşif gezisi idi (5). Bütün bu çabalar ve I.Petro’nun Kafkasya’daki başarılı toprak kazanımları sonucunda Ruslar, 1724 antlaşmasına rağmen işgal ettikleri topraklara Hıristiyan Gürcü ve Ermenileri yerleştirmeye yönelik bir siyaset izlemeye başladılar. Nitekim Ruslar, 17281731 yılları arasında Müşkür, Sabran ve diğer komşu topraklara Ermenileri yerleştirdiler (6). Ancak Rusya, gerek kendi iç siyaseti ve gerek İran’da Nadir Şah’ın hakimiyeti ve gerekse kendisine karşı Osmanlı-İngiltere yakınlaşması sebebiyle Kafkasya’da yeniden bir varlık gösteremedi.Bu fırsatı 1768-1774 Osmanlı-Rus harbiyle yakalayan Rusya, savaş sonu imzalanan Küçük Kaynarca antlaşmasıyla Kırım’ı Osmanlı Devleti’nden önce bağımsız hale getirip ardından 1783’de ilhak etmiş ve yine aynı tarihte, Gürcistan’ı kendine bağlamıştı. Hal böyle iken Ermeniler, savaş sırasında Ruslar nezdinde “Ermenistan’ın azad edilmesi” yönündeki faaliyetlerini hızlandırdılar. Nitekim Ermeni tüccar Movses Sarafyan, 1769’da hem Moskova, Petersburg ve Astarhan Ermenileri ve hem de Rusya Hariciye Nezareti nezdinde “Ermenistan’a azadlık” fikirlerini işlemeye çalıştı. Hatta Ruslara “Rusya’nın himayesinde Ermeni devleti kurulması”nı talep eden bir layiha sundu ve Ruslara “Ermeni yardımı”nı teklif etti. Aynı şekilde bir başka Ermeni zengini İvan Lazareviç Lazarev de kinez Q. A. Potemkin, General A.V.Suvorov gibi nüfuzlu Rus ileri gelenlerine “Ermenistan’ın kurulması” fikrini anlattı (7). - 247 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Kafkasya’ya yönelikti. Sözkonusu seferin sonunda Çar, Derbend ve Bakü’yü işgal etti. Bu süreçte, Dağıstan ve Azerbaycan hanlıklarının kendi aralarında düşmanlığa varan siyasi mücadeleleri Rusya’nın işine yaradı. Ayrıca, Afganlıların İran’a yönelik işgal harekatına karşılık Osmanlıların İran vilayetlerini koruma amacıyla sefere çıkması Rusya’yı harekete geçirmiş ve sonunda 24 Haziran 1724’de Rusya ve Osmanlı Devleti İran topraklarını paylaştıkları İran Mukasemenamesi’ni imzalamışlardı. Böylece Rusya, Kuzey Şirvan, Dağıstan, Geylan, Mazenderan ve Esterabad’ı içine alan bölgeyi ele geçirmiş;Batı İran topraklarının yanısıra Gence, Karabağ, Nahçıvan, Revan ve Üçkilise ise Osmanlılara kalmıştı (2). 1801’de Gürcistan’ın Rusya’ya ilhakı, Güney Kafkasya’nın, daha doğru deyimle, Azerbaycan hanlıklar çoğrafyasının Rus işgali sürecini hızlandırmıştır. Bu amaçla Rusya, ilk olarak 1805’de, Karabağ ve Şeki, 1806’da Kuba, 1807’de Bakü ve 1820’de Şirvan, 1827’de ise Nahçıvan ve Revan hanlıklarını işgal etti. Sonunda Rusya, 1828 tarihli Türkmençay antlaşması ile İran’a, 1828-1829 Osmanlı-Rus savaşı sonrasında imzalanan Edirne antlaşmasıyla da Osmanlı Devleti’ne Kafkasya’daki bu askeri ve siyasi üstünlüğünü hukuken kabul ettirdi (8). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Bu işgal sürecinin en önemli sonuçlarından biri, bölge halklarının yüzyıllardır yaşadıkları topraklardan göçetmeye başlamalarıydı. Rusların Doğu Gürcistan’ı ele geçirmesiyle Şemşedil ve Loru-Pembek bölgesinden 5-6 bin Müslüman, Revan Hanlığı’na sığınırken (9) 1806-1813 İran-Rus savaşı sırasında Karabağ Hanlığı’nda yaşayan 7424 aileden 2217 aile, özellikle İran taraflarına göçürülmüş veya göçmüştü (10). Ayrıca, Revan Hanlığı’nın işgalinden sonra General Paskieviç’in 27 Haziran 1827’de Kont Nesselrode’a gönderdiği mektubuna göre 100 aile Kars’a, Uluhanlı aşiretinden 600 aile Bayezid’e, Karapapaklardan 800 aile Aras ötesine, Kürt aşiretlerinden Cemedinlilerden 700 , Birukilerden 400, Dovmanlılardan 400, Çobangerelilerden 200, Zilanlılardan ise 1000 aile göçmek zorunda kalmıştı (11). Ahısha ve Ahılkelek’in Müslüman Türk halkı da, 14 Eylül 1829 tarihli Edirne antlaşmasıyla Doğu Anadolu’ya göçetmişti (12). Ancak, Doğu Anadolu-Kafkasya ve İran ekseninde bölgenin demografik yapısını değiştiren asıl göç hareketi Ermeniler tarafından gerçekleşmişti.Tabiatıyla bunda, Rusların İran ile Türkmençay ve Osmanlı Devleti ile de Edirne antlaşmalarını imzalaması etkili olmuştu. Bir taraftan Ruslar, her iki devletle yaptığı savaşlarda elde ettiği toprak kazanımlarına hukuki nitelik kazandırırken diğer taraftan da bu antlaşmalara koyduğu maddelerle Ermenilerin kendi işgal ettiği topraklara yerleşmelerinin hukukî yolunu açmış bulunmaktaydı. Nitekim, 9-10 Şubat 1828 tarihli Türkmençay antlaşması’nın 15.maddesine göre “Hıristiyan ahali hiçbir engelle karşılaşmadan serbestçe Rus topraklarına göçedebilecek ve İran hükümeti bu göçü kesinlikle engellememeyi yükümlenecekti (13). Böylece, kadim Azerbaycan toprakları, kuzeyi Rusya, güneyi İran’ın olmak üzere paylaştırıldı (14). Bu girişimini bir adım öteye götürmeyi amaçlayan Rusya, 17 Mart 1828’de, Revan ve Nahçıvan hanlıklarını birleştirerek Ermeni vilayetini kurdu. Bununla yetinmeyen Rusya, bazı askeri ve sivil görevliler aracılığıyla İran’da yaşayan Ermenilerin işgal ettiği Güney Kafkasya topraklarına göçetmeleri için iknaya çalıştı. Bu kişilerden biri olan Albay Lazarev, 24 Aralık 1828 tarihli raporunda bu ikna işini şu sözlerle aktarmaktaydı (15): “…17 Mayıs’da Hoy’dan hareketle 19’unda Nahçıvan’a geldim. Göçmen kamplarını teftiş ettikten sonra Hamosov’u Revan’a göndererek Ermeni yetkililerden Ermeni muhacirlerine belirli yerler göstermelerini ve en kısa zamanda bunlara yardıma koşulmasını rica ettim. Nahçıvan’da miri arazi olmadığından pek çok Ermeni’yi Revan ve Karabağ’a yerleşmek üzere yönelmeleri için ikna etmeye çalıştım.” Sonunda Rusya, 1828 yılı Şubat-Mayıs ayları arasında, İran topraklarından 41.245-8.249 hane demektir- göçürmüştür. 14 Eylül 1829 tarihli Edirne antlaşması’nın 13.maddesine göre, Ermenilere 18 ay içinde taşınan mallarıyla Rusya tarafına göçetme - 248 - hakkı verilmiş (16) ve bundan yararlanmak suretiyle 1829-1830 yılları arasında ise Doğu Anadolu’dan 100.000 civarında Ermeni Güney Kafkasya’ya göçetmiştir. Sadece Erzurum’dan 4230 hane yaklaşık 21.150 Ermeni göçe tâbi tutulmuştur. Toplam olarak İran ve Anadolu’dan 141.000’den fazla Ermeni Rusların Güney Kafkasya’da işgal ettiği topraklara göçettirilmiştir (17). Kelimenin tam anlamıyla bu “göçettirme”olayı, Karabağ, Revan ve Nahçıvan hanlıkları topraklarının nüfus yapısını altüst etmiş; Müslüman Türk nüfus azalırken Ermenilerin sayısı artış göstermiştir. En önemlisi, Rusya’nın işgal ettiği bu toprakların çoğu Erivan vilayeti şeklinde birleştirilmiştir (18). Güney Kafkasya’ya Ermeni göçü, 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı’ndan sonra daha da artmış ve özellikle, 1890’lı yıllarda, Taşnak ve Hınçak partilerinin kışkırtması sonucu patlak veren isyanlar sürecinde, 400.000’e yakın Ermeni Anadolu’dan Güney Kafkasya’ya göçetmek zorunda kalmıştır (19). Bu durum, XX.yüzyılın başlarından itibaren Güney Kafkasya’da, Bakü, Revan, Nahçıvan Gence, Şuşa, Kuba, Şeki ve Şemahı gibi Azerbaycan topraklarında Ermenilerin başlattıkları ve Müslüman Türkleri imhaya yönelik saldırgan eylemlerinin nüfus bakımından cesaretlendirici bir etkeni haline gelecektir. 1905 devrimi, Rusya’da birçok millet gibi Ermenilerin milliyetçilik duygularının harekete geçmesine sebep oldu. Ermeniler, istikbalde bağımsız bir Ermenistan kurabilmek için kendilerine ait gördükleri topraklarda yaşayan Müslüman halka karşı saldırılara giriştiler. Ayrıca Ermeniler, Rus Çarı II.Nikola’nın 12 Haziran 1903’de çıkardığı Ermeni kilise mallarına elkoyması kanunundan hiç de memnun değillerdi. Pek çok kaynak, Güney Kafkasya’daki Ermeni milli hareketinin yeniden ivme kazanmasında bu kanunun etkili olduğu üzerinde hem-fikirdi. Bundan dolayı olsa gerektir ki, Ermeniler 12 Temmuz 1903’de, Erivan, Gümrü, Ecmiyazin, Tiflis, Şuşa Batum ve Bakü gibi Güney Kafkasya’nın birçok şehrinde mitingler yaptılar ve Çar polisiyle çatıştılar (20). Ermeniler, Şubat 1905’de, Bakü başta olmak üzere Gence, Erivan, Nahçıvan, Karabağ ve Şuşa’da Azerilere saldırdılar. İlk çatışmalar 6-9 Şubat 1905 tarihleri arasında Bakü’de çıkmış ve yüzlerce Azerbaycan Türkü hayatını kaybetmişti. Ne var ki 1905 yılı içinde Ermenilerin Müslüman Türk halkına karşı saldırıları devam etmiş ve yılın sonu geldiğinde, Zengezur, Göyçay, Karabağ, Gence, Gümrü, Üçkilise (Ecmiyazin) kazalarında onlarca köy yakılmış, yüzlercesi terk edilmiş ve çoğu da yağmalanmıştı. Bu saldırılar 1906 yılı boyunca da artarak sürmüştü. Mesela, 18 Ağustos 1906’da, Saggarsu çevresindeki ormanlarda Ermenilerce katledilmiş onlarca tanınmaz insan cesedlerine rastlanmıştı. En fecisi de sözkonusu yerde bir kilimin altında on beş çocuğun kesilmiş kafasının bulunmasıydı (21). 1905-1906 yılları arasındaki Güney Kafkasya’daki bu olaylar, bölgedeki Osmanlı memurlarınca İstanbul’a rapor edilmekteydi. Daha ziyade bu raporlar Tiflis Başşehbenderliğinden gelmekteydi. Nitekim, Tiflis’den alınan bir telgrafa göre, Gence’de Ermeniler 300 Müslümanın evini yakmışlar ve Ermeni mahallelerindeki Müslüman evlerini yağmalamışlardı. Bunun üzerine Sadaret, 26 Aralık 1905 tarihli - 249 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 2. Ermenilerin Anadolu ve Kafkasya’da İsyan ve Çatışma Dönemi (1890-1907) Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA tezkireyle Gence’deki Müslüman halkın can ve mal güvenliğinin korunması için Rusya hükümeti nezdinde girişimde bulunmasını Hariciye Nezareti’nden istemişti. Benzer bir talep Ermenilerin dokuz Müslüman köyünü yakması ve birçok Müslümanı öldürmesinden başka bir milyonluk zarar vermesinden sonra da Sadaret tarafından 22 Ocak 1906’da istenmişti (22). Bu kez Hariciye Nezareti, 24 Şubat 1906 tarihli bir başka telgrafta ise Erzurumlu 800 Ermeni fedaisinin Gence’ye gelmeye başladığı şeklindeki Tiflis Başşehbenderliğinden aldığı bir haberi 24 Şubat 1906 tarihli bir tezkireyle Sadarete bildirmişti. Anlaşılan o ki, Sadaret de durumu Dahiliye Nezareti’ne iletmiş ve Nezaret ise Erzurum,Van, Bitlis ve Trabzon vilayetlerinde tetkikten sonra böyle bir olayın olmadığını ve yine de gerekli tedbirlerin alınacağını cevaben bildirmişti (23). Diğer taraftan bölgedeki Osmanlı diplomatik merkezleri, Ermenilerin askeri bakımdan nasıl yığınak yaptığına dair haberleri İstanbul’a bildirmekteydi. Nitekim, Tiflis Başşehbenderliğinden gelen 25 Eylül 1907 tarihli bir telgrafa göre Gence’de iki Ermeni kilisesinde polis tarafından çok miktarda tüfenk ve patlayıcı madde bulunmuş ve bazı rahipler de tutuklanmıştı (24). Yine aynı kaynaktan 24 Ekim 1907’de alınan bilgiye göre Ermeni Taşnak Komitesinin en nüfuzlu liderlerinden Erhimandrit Karpik Gence’de tutuklanmış ve evinde çok sayıda tüfenk ve patlayıcı madde bulunmuştu (25). Aynı şekilde, Tiflis Başşehbenderi Fevzi Bey tarafından bizzat Hariciye Nazırı Tevfik Paşa’ya gönderilen 27 Ekim 1907 tarihli tahrirata göre, Gence’de silahlı cinayetler işleyen ihtilalci Taşnak Ermeni çetesi ile ortakları olmakla suçlanan 20 kişi tutuklanmıştır. Ayrıca, Gence’de, Novo Ezerkovnaya sokağındaki bir evde yapılan aramada 11 adet el bombası, çok miktarda dinamit, bomba imal kalıbı ve Taşnak üyelerinin yazışmalarını içeren belgeler(örgütsel doküman) ele geçirilmiştir. Gazetelere bakılırsa bu kişiler, Tiflis Divan-ı Harb Mahkemesince yargılanacaklardır (26). Osmanlı arşiv belgelerine de yansıdığı gibi Güney Kafkasya’daki Azerbaycan topraklarında Ermenilerin Müslüman köy ve kasabalarına saldırıları yoğun bir şekilde devam etmiş ve 1913 yıllarına kadar ise bu saldırılar azalarak sürmüştür.Özellikle, 1905-1906 yılları arasındaki saldırılarda Erivan eyaleti ve Zengezur kazasında mevcut 1273 Türk köyü büyük oranda tahrip edilmiştir (27). Hemen belirtelim ki bu saldırılar Rusya’da patlak verecek olan Bolşevik ihtilalinden sonra Ermenilerin gerek Doğu Anadolu’da ve gerekse Güney Kafkasya’daki büyük ölüm ve katliamlara sebep olacak olayların habercisi niteliğindedir. 3.Bolşevik ihtilali Sonrası Ermenilerin Doğu Anadolu ve Güney Kafkasya’da Müslüman Katliamı Dönemi (Aralık 1917-Mart 1918) Rusya’da Şubat 1917’de ihtilal çıkması, Türkler ve Ermeniler başta olmak üzere Rusya hakimiyetindeki pek çok milletin bağımsızlık ümitlerini canlandırmıştı.Bu arada Çarlık hükümeti yıkılmış geçici bir hükümet kurulmuştu. Menşeviklerden oluşan bu hükümet de başarılı olamayınca 8 Kasım1917’de Bolşevikler iktidara el koydu (28). İhtilalin ikinci günü yeni hükümet, barış hakkında bir kararnameyi kabul etti. 15 Kasım’da ise Sovyet hükümeti, bünyesindeki bütün milletlerin kendi kendini idare etme hakkını kabul eden “Rusya halklarının Hukuki Beyannamesi”ni ilan etti (29). Çok geçmeden Bolşevikler, Lenin ve Stalin’in imzasını taşıyan “Rusya’nın ve Doğu’nun - 250 - Bu süreci hızlandıran bir gelişme de 18 Aralık 1917’de Osmanlı Devleti ile Mavera-yı Kafkas Komiserliği arasında imzalanan Erzincan mütarekesi idi. Bu mütarekeyle, savaş halindeki Osmanlı ve Rus orduları arasındaki askeri harekat kesildi (33). Ama, ellerindeki askeri lojistiği Ermenilere bıraktılar. Bundan dolayı, Doğu Anadolu’daki Ermenilerin çoğu, Güney Kafkasya’ya göçederken Rusların ricatını fırsat bilen Ermeni çeteleri de, Aralık 1917-Nisan 1918 tarihleri arasında, Erzincan, Bayburd, Erzurum Van ve Bitlis’de akla hayale gelmeyecek büyük katliamlar yaptılar. Müslüman köyleri yaktılar ve insanları da türlü işkencelerle öldürdüler (34). Bu katliam süreci, 3 Mart 1918 tarihli Brest-Litovsk antlaşmasından sonra 3.Ordu Komutanı Vehip Paşa’nın talimatıyla Osmanlı birlikleri ileri harekata başladı. Bu harekat, Kazım Karabekir’in komutasındaki I.Kafkas Kolordusu’na bağlı birliklerin gerçekleştiği ve II.Kafkas Kolordusu’nun destek verdiği 14 Nisan 1918’de Batum’da başarıyla tamamlanacak bir askeri harekat idi. Bu harekat sonucunda, Erzincan Gümüşhane başta olmak üzere Erzincan, Gümüşhane ve Erzurum başta olmak üzere birçok Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu şehir ve kasabaları Rus işgalinden kurtuldu (35). 4. Brest-Litovsk Dönemi Hemen belirtelim ki, bu dönemin en önemli iki siyasi olayı, Maveray-ı Kafkas Hükümeti’nin kurulması ve bu hükümetin başarısızlığı üzerine Güney Kafkasya’da Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan adında bağımsız devletlerin kurulmasıydı. Bir taraftan sözünü ettiğimiz siyasi gelişmeler yaşanırken diğer taraftan da, Güney Kafkasya’da bulunan Ermeniler, Doğu Anadolu’daki ırkdaşlarının giriştikleri katliamlardan cesaret alarak ve Türk ordusu önünden kaçan Ermenilerin intikamını almak için Ocak 1918’den itibaren Erivan eyaletinde Müslüman halka saldırdılar. Bunun sonucunda, Horepya, Koki, Vereban, Tok, Okam, Kulalız,Patkana, Sağamo, Kuvaşa, Alaca ve Gümris köyler yakıldı, hayvanlar ve eşyalar yağmalandıktan sonra sağ kalan erkeklerle kadınlar esir olarak Ahılkelek’deki kamplara getirildilerse de soğuk ve açlıktan öldüler. Öyle ki Erivan eyaletinde 211 Müslüman köyü yakılmıştı (36). Aslında Ermeniler, biraz da Rusların desteğiyle Azerbaycan’ın Bakü, Gence, Göyçe (Gökçe) Karabağ, Zengezur gibi yerleşim yerlerinde silahlanmaya başlamışlardı. Bunun ilk sonucu, Erivan eyaletinde alınmıştı. Ayrıca Ermenilerin milis kuvvetleri vardı. Bu birliklerden Bakü ve Erivan’da da kuruldu. Tabiatıyla bu birlikler Ermeni sosyalist ve Taşnaklar’dan oluşmaktaydı.İlk hedef Bakü idi. Amaç, Bakü’yü “Müslümansız bir şehir” haline getirmekti. Bu niyetle 5 bin Ermeni milis şehre getirildi.Sonunda gerilen ortamın etkisiyle, 24 Mart 1918’de bir Ermeni’nin Hacı Zeynelabidin Tagiyef ’in - 251 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Tüm Ezilen Müslümanlarına” hitaben ikinci bir beyanname yayımladı30. Bundan cesaret alan Kafkas milletlerine ait teşkilatlar, 24 Kasım’da, Tiflis’de toplanan Maverayı Kafkas milletleri temsilcileri, yoğun tartışmalardan sonra 28 Kasım’da Mavera-yı Kafkas Komiserliği’ni kurdular31. Ardından Sovyet hükümeti, 29 Aralık’da, Bakü Sovyeti’nin Başkanı olan Ermeni asıllı S.Saumyan’ı Kafkasya Olağanüstü Komiseri olarak atadı ve aynı gün, Stalin imzasıyla “Türkiye Ermenistan’ı” hakkında bir kararnameyi kabul etti. Öyle ki bu kararname, Batı Ermenistan devleti yaratmak için Ermenileri harekete geçirdi (32). oğlu Muhammed Tagiyef tarafından öldürülmesiyle çatışmalar başladı. Her ne kadar çatışmaları önlemek için aralarında Şaumyan, Çaparitze, Gorganov ile N. Nerimanov gibi kişilerin yer aldığı Devrim Savunma Örgütü kurulmuş ise de bu örgütün Müslümanların silahlarını teslim etmesini istemesi üzerine çatışmalar yeniden başladı. Özellikle bu örgüte bağlı Kazino karargahının Müslümanlara saldırmasıyla büyüyen olaylar sonucunda binlerce Müslüman hayatını kaybetmiş, evler harebeye dönmüştü. Bu saldırıların en şiddetlendiği zaman, 30 Mart-1 Nisan tarihleri arasındaydı. Bu tarihler arasında saldırılar Bakü’den başka, Erivan, Karabağ, Gence ve Zengezur şehirlerinde de gerçekleşmişti. Sadece, Bakü’de 17.000 Müslüman Türk katledilmişti (37). Olanlar tam anlamıyla bir facia idi ve bu facia, “akıl almaz, yürek kaldırmaz bir nitelikteydi (38): Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA “Şehrin (Bakü’nün MB) bu kısımlarında Müslüman evi yoktur ki, Ermeniler orada Müslümanları öldürmemiş olsun. Çok az kısım insan kaçıp kurtulabildi. Öldürdükleri Müslümanların aynı zamanda mülklerini dağıtıyor, kıymetli şeyleri ise kendileri götürüyorlardı. Sonradan toprak altında tek bir yerden 57 kulaksız, burunsuz, mideleri açılmış, yumurtalıkları oyulmuş Müslüman kadınların ölü bedenleri bulundu…” “Haydar Kulu Kuliyev’in sözlerine göre şehrin birkaç semtinde Müslüman apartmanlarına baş çektiği zaman çok çirkin hale salınmış cesetlerle karşılaşmıştır. Şöyle ki, o kendi yeğeni Beşir Caferov’u kafası kesilerek bir tarafa atılmış, eli kesilmiş, bedeninde üç süngü yarası olmakla bulmuştur….diğer bir yerde ise boğazı kesilmiş genç Müslüman bir kadının göğsüne hançerle parçalanmış yıllık bir çocuğu öyle koymuşlar ki çocuğun ağzı kadının döşünde olmuştur.” Görüldüğü gibi bu olaylar, faciadan başka bir şeyle adlandırılamazdı. Bundan dolayı bu olaylar Azerbaycan tarihine “31 Mart faciası” veya “31 Mart Soykırımı” olarak geçmiştir (39). 5. Mondros Mütarekesi Sonrasında Osmanlıların Kafkasya’dan Ricatı ve Kafkasya’da Bolşevik Dönemi(30 Ekim 1918-1 Haziran 1923) Bu dönemde Osmanlılar, mütarekenin 11.ve 15.maddeleri gereğince Kafkasya’dan geri çekilmeye başladılar. Oysa 15 Eylül 1918’de Bakü, Nuri Paşa komutasındaki Osmanlı Kafkas İslam Ordusu’nca Rus-Ermeni ve İngilizler’den kurtarılmıştı. Genel olarak da Kafkasya’da Osmanlı 9.Ordusu bulunuyordu.Mütareke gereğince bu ordunun geri çekilme ihtimali belirince, Doğu Anadolu-Kafkas hattında yaşayan Müslüman Türkler, ilk olarak 3 Kasım 1918’de Aras Türk Hükümeti’ni kurdular. Amaçları, Nahçıvan başta olmak üzere Revan’ın güneyinden Şerür, Ecmiyazin ve Sürmeli’ye kadar olan sahadaki bir milyon Müslüman Türk’ün hem siyasi ve hem de askeri açıdan güvenliğini korumaktı. Cenub-ı Garbî Kafkas Hükümeti’nin kurulmasına kadar gidecek olan bu siyasi-askeri girişime karşılık Ermeni çeteleri, Müslüman kasaba ve köylerine saldırmaya başladılar. Iğdır, Dere-Elegez, Şahbahtı, Zengezur, Uluhanlı bölgelerinde yoğunlaşan Ermeni saldırılarında, köyler yakılıp binlerce - 252 - Ne var ki Ermeniler, Güney Kafkasya’daki Müslüman katliamlarına devam ettiler. Tabiatıyla bunda, Osmanlı Ordusu’nun Kafkasya’dan ricati ile onun görevini üstlenmesi beklenen ve 8-9 Ocak 1919’da kurulmuş olan Cenub-ı Garbî Kafkas Hükümeti’nin Nisan 1919’da, Kars’ın İngilizlerce işgalinden sonra dağıtılması da etkiliydi. Yani, Güney Kafkasya’nın Müslüman halkı sahipsiz kalmıştı. Aksine Ermeniler, Paris Barış Konferansı’nda, 14 Mayıs 1919’da, Doğu Anadolu vilayetlerini de kapsayacak bir şekilde Erivan merkezli Ermenistan’ın kurulmasıyla sevindiler. Hatta Ermeni Taşnak Komitesi, 1919 Yazı’nda, Revan ve Aras bölgelerinde ve Elviye-i Selase (KarsArdahan ve Batum) bölgesinde Müslümanları yoketme kararı aldı ve bu amaçla bir komite oluşturdu (41). Ermeni saldırıları o kadar şiddetlendi ki, Şubat 1920 başlarından beri Şuragel, Akpazar ve Çıldır bölgelerinde mezalim seviyesine çıktı. Bu sürede adı geçen bölgelerde 28 Müslüman köy tahrip, ikibini aşkın Müslüman katl edildi. Dahası binlerce genç Müslüman kadın Gümrü ve Kars’a götürüldü. Ne var ki durum,15. Kolordu Komutan Kazım Karabekir Paşa tarafından Ermenistan Cumhuriyeti Askeri Komutanlığı’na bildirilmiş (42) ve Mustafa Kemal Paşa tarafından bir protestoname yayımlanmış (43) ise de Ermenilerin tavrında hiçbir değişiklik olmadı. Aksine Ermeniler, ilkbahar ve yaz boyunca saldırılarına vahşiyane bir şekilde devam ettiler. Mart 1920’den beri Kazım Karabekir’in Ermeni yönelik askeri harekat talebi, Haziran 1920’ye kadar Mustafa Kemal Paşa tarafından uygun görülmedi. Sonunda Mustafa Kemal Paşa, TBMM’nin açılması, yeni hükümetin kurulmasıyla birlikte Milli Mücadele hareketinin siyaseten güçlenmesi gibi iç siyasi ve Azerbaycan’ın Kızılordu tarafından işgali edilmesi gibi dış siyasi ve askeri gelişmeler üzerine 6 Haziran 1920’de, Kazım Karabekir’e “Elviye-i Selase’nin geri alınması” talimatını verdi. Bu talimatla harekete geçen Kazım Karabekir, gerekli askeri hazırlıklarını bütün yaz boyunca tamamladı. Bu arada, Moskova’daki Türk-Sovyet görüşmeleri Van, Muş ve Bitlis vilayetlerinin Ermenistan’a verilmesi şeklindeki Sovyet talebi üzerine kesildi. Anlaşılıyor ki, Çarlık ve Sovyet Rusyası arasında hiçbir fark yoktu. Artık Ankara için hem Sovyetler karşısında bu konuda siyasi avantaj elde etmek ve en önemlisi de Güney Kafkasya’daki Müslümanları Ermeni zulmünden kurtarmak ve de Sovyet Rusya karşısında siyasi avantaj elde etmek amacıyla Ermenistan’a yönelik bir askeri harekat her şeyden önemli hale geldi. 20 Eylül 1920’de, TBMM de askeri harekat için izin verince de 15.Kolordu Komutanı Kazım Karabekir 28 Eylül 1920’de taarruza geçti. Büyük bir başarıyla süren askeri harekat boyunca Ermeniler hiçbir ciddi direniş gösteremediler. Sonunda Türk ordusu, Sarıkamış, Novoselim, Kağızman ve Kars’ı aldıktan sonra 6 Kasım’da Gümrü önlerine geldi. Ermeniler, başka çareleri kalmayınca Türk ordusunun bütün şartlarını kabul ederek 7 Kasım 1920’de Gümrü’yü teslim ettiler (44). Türk ordusunun bu askeri - 253 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Müslüman öldürüldü.Sonunda Aras-Türk hükümeti Nahçıvan’a çekilmek zorunda kaldı ve sonra da yıkıldı. Ne yazık ki, çekilmekte olan Güney Kafkasya’daki Osmanlı Ordusu, İtilaf devletleri baskısından çekinen Osmanlı hükümeti’nin mutedil tavrının da etkisiyle bu Ermeni çetelerine karşı pek fazla varlık gösteremedi. Oysa, Kars İslam Şurası Başkanı Cihangiroğlu İbrahim Bey’in İngiltere Kralı V. George’a 1919 Martı’nda yazdığı mektup , Güneybatı Kafkasya’daki Müslümanlara yönelik Ermeni katliamını açıklar nitelikteydi. Bu mektuba göre 1000’den fazla Müslüman köyü yakılmış ve 100.000 günahsız Müslüman, erkek, kadın ve çocuk hunharca katledilmişti (40). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA başarısı, 2-3 Aralık 1920’de Ermenistan hükümeti ile imzalanan Gümrü antlaşması ile siyasi olarak perçinlendi. Böylece, Erzurum-Gümrü arasındaki bölgenin Müslüman halkı Ermeni zulmünden kurtulmuş oldu. En önemlisi, Türkiye’nin doğu sınırı fiilen kesinleşmiş oldu (45). Doğu Anadolu-Kafkas bölgesinde bu siyasi ve askeri gelişmeler yaşanırken, 27 Nisan 1920’de Azerbaycan’ın, 3-4 Aralık 1920’da da Ermenistan’ın Kızıl ordu tarafından işgale uğramış olması, Güney Kafkasya’daki Türk-Ermeni çatışmalarının, daha doğru deyimle, “Ermenilerin Müslüman Türklere saldırıları”nın seyrini değiştirdi. Her şeyden önce Taşnaklar, Ermenistan’ın idaresinden ayrılınca, Ermenilerin Türklere yönelik şiddetli saldırılarda azalma görüldü. Ancak Bolşevik Ermeni yönetimi de çok geçmeden, Müslümanlara yönelik siyasetinde Taşnaklardan farklı değildi. Öyle ki onlar da Ermenistan Cumhuriyeti topraklarında yaşayıp da soykırıma uğramış ya da topraklarını terketmek zorunda kalmış 200 binden fazla Türk hakkında farklı düşünmedikleri gibi geri dönmelerini engellediler.Hatta, Karabağ’da yaşayan Ermeniler için özel bir idare kurulması ve Zengezur’un Ermenistan’a verilmesi yönünde Baku yönetimine baskı yapması için Moskova’yı zorladılar. Buna karşılık, Azerbaycan’da “Mart soykırımı”nı yapan Ermeniler, Bakü’ye gelerek komünist kimlikle idareyi ele geçirdiler. Kızıl ordu sadece Bakü ve çevresinde hakimdi. Bundan yararlanan Sovyet Ermeni yönetimi, Azerbaycan’ın diğer yerlerini işgale başladılar. Ayrıca, Karabağ, Zengezur ve Nahçıvan’da Taşnakların şiddet gösterileri devam etmekteydi. Bu durum, Azerbaycan Bolşevik yönetimi ve onun lideri Neriman Nerimanov’u rahatsız ediyordu. Hatta Nerimanov, Rusya Komünist Partisi Merkez Komitesi’ne Karabağ ve Zengezur sorununun çözülme için başvurdu.Buna rağmen Rusya, 10 Ağustos 1920’de Ermenistan ile yapmış olduğu antlaşmada sorunu “tartışmalı” bıraktı. Bu yüzden sözkonusu sorun Ermenistan’ın tahriklerine karşın 1923 yılına kadar sürdü. Bolşevik Azerbaycan yönetimi, Moskova’nın baskısıyla Zengezur’un Ermenistan’a verilmesini onayladığı gibi 1 Haziran 1923’de de Karabağ’da özerk bir yönetim kurulduğunu ilan etti (46). Böylece Ruslar, Çarlık-Bolşeviklik fark etmeksizin Türklerin çoğunluk halinde yaşadıkları topraklar(Güney Kafkasya-Doğu Anadolu) üzerinde bir Ermenistan devleti’nin kurulması yolunda Ermenilerin en büyük destekçisi/koruyucusu olduklarını bir kere daha ortaya koydular. Sonuç Osmanlı-Türk arşiv belgeleri ve yapılan ilmî araştırmalar gösteriyor ki, I.Petro’dan beri Rusya, sıcak denizlere inme şeklindeki emperyal siyasetini gerçekleştirmek için hakimiyeti altında bulunan Gürcü ve özellikle Ermeniler gibi gayr-i Müslimlerden ziyadesiyle istifade etmişlerdir. Hatta, Kafkasya’da işgal ettikleri topraklara Ermenileri göçettirdiler. Buna karşılık, Ermeniler ise, kendi kadim toprakları olan gördükleri Kafkasya’da bir “Ermenistan’ın kurulması” ya da “bir Ermeni yurdu yaratılması” şeklindeki davalarının gerçekleştirilmesinde Çarlık Rusyasının bu emperyal siyasetini kullanmak istediler ve daha da önemlisi, Kafkasya’nın işgali için de Rusları tahrik ve teşvik ettiler. Daha doğru deyimle, Ermeniler, Rusların Kafkasya’yı işgallerinde en önemli destekçisi oldular. - 254 - Rusya’nın emperyal siyasetinin Doğu Anadolu-Kafkasya bölgesindeki bir tezahürü olan Ermeni meselesine karşı Osmanlı Devleti, zayıflayan siyasi ve askeri gücüne rağmen ilgisiz kalmamış; yeri geldiğinde Rus idarecilerini uyarmış; fırsat bulduğunda da Kafkasya’daki Müslümanlara destek vermeye çalışmıştır. Bu destek şekillerinden biri Kafkasya’dan göçetmek zorunda kalan Müslümanları kabul etmesidir. Diğer desteği ise Mondros mütarekesinden sonra mütareke gereğince Osmanlı 9.Ordusu geri çekilirken Müslüman yerel güçleri askeri açıdan takviyesidir. Herkesin malumudur ki, Türkiye Türklerinin Kafkasya’da Müslüman Türklere(bunu Azerbaycan Türkleri olarak anlayabiliriz) karşı en büyük yardımı, Mustafa Kemal Paşa ve TBMM hükümeti’nin izniyle Kazım Karabekir Paşa’nın Gümrü sonuçlanan askeri harekatıdır.Bu harekat sayesinde Doğu Anadolu-Kafkas cephe hattındaki Müslüman belde ve insanları Ermeni zulmünden kurtulmuşlardır. Türkiye’nin bu desteği, 1920’li yılların sonlarından itibaren Sovyet zulmünden kaçmak zorunda kalan Azerbaycan aydınlarının Türkiye’ye gelmelerine izin vermeleri gibi benzeri şekillerde devam etmiştir. Dipnotlar (1) Cevdet Küçük, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı, İstanbul 1986, s. (2) İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/1, 3.baskı, Ankara 1982, s.174-176. (3) Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Ankara 1950, s.175-176; Bu Ermeni Katogigosluğu’nun rolü hakkında Başbakanlık Osmanlı arşiv belgelerine dayalı bir çalışma için bkz., Ali Arslan, “Rusların Güney Kafkasya’da Yayılmalarında Ermeni Eçmiyazin Katogigosluğu’nun Rolü”, Kafkas Araştırmaları II, İstanbul 1996, s.19-37. (4) İsrael Ori’nin faaliyetleri için bkz., E.Uras, a.g.e., s761-765;Güntekin Necefli, XVIII. Asırda Azerbaycan Arazisinde Ermeni Dövleti Yaradılması Cehdleri, Bakı 2007, s.50-58. (5) Sir Percy Sykes, A History of Persia, II, 2.baskı, London 1921, s.214; G.Necefli, a.g.e., s.64-65. (6) G.Necefli, a.g.e., s.94. (7) G.Necefli, a.g.e., s.113-116. (8) Refik Hüseyinoğlu İbadov, “Şeki Hanlığı ve Osmanlı İmparatorluğu ile İlişkiler”, Türkler, VII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 81; Tofig Mustafazade, Karabağ Hanlığı, Aktaran: Sebahattin Şimşir, IQ Yayıncılık, İstanbul 2014, s.274-275;Bu işgallerin genel bir değerlendirmesi için ayrıca bkz., Mustafa Budak, “Osmanlı-Rus İlişkilerinde Kafkasya”, Avrasya Etüdleri, 4/Kış, 1995, s.116-118; (9) Nesrin Sarıahmetoğlu, “Göçler ve Sürgünler Coğrafyası: Güney Kafkasya”, Türk Dünyasında Sürgün ve Göç, Yayına Hazırlayanlar:Nesrin Sarıahmetoğlu-İlyas Kemaloğlu, Türk Kültürüne Hizmet Vakfı, İstanbul 2015, s.82. (10) Tofig Mustafazade, Karabağ Hanlığı, Aktaran : Sebahattin Şimşir, IQ Yayıncılık, İstanbul 2014, , s.292- 293.- 391 - - 255 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Her ne kadar 1877-1878 Osmanlı Rus savaşından sonra Ermeni meselesi, din ve mezhep bakımından kolaylıkla Osmanlı Devleti’nin içişlerine müdahale aracı olarak İngiltere ve Fransa’nın teşvikiyle Rusya’yı dengelemek için uluslararası hale gelmiş ise de Rusya’nın “kalıcı hamiliği”ne halel getirmemiştir. XIX.yüzyılın son çeyreği ve XX.yüzyılın ilk yirmi yılında, İngiltere ve Fransa, Anadolu’daki Ermeni isyanları ve “tehcir” ile ilgilenirken Rusya, Anadolu dışında Kafkasya’da da Ermenilerin dahil oldukları etnik çatışmalarda Müslümanlara karşı mezalim denebilecek vahşiyane hareketlerine rağmen Ermenilerin tarafını tuttukları gibi tahrik de etmişlerdir. Ayrıca belirtelim ki, Çarlık Rusyası’nın takip ettiği bu siyaset, yeşerttiği bütün ümitlere rağmen Bolşevik dönemde de artarak devam etmiştir. Bunun en büyük kanıtı ise yeni Bolşeviklerin Zengezur’u Ermenistan Cumhuriyeti’ne vermesleri ve Karabağ’ın da Azerbaycan’ın içinde özerk bir idareye kavuşmasını sağlamalarıdır. Diğer taraftan, Azerbaycanlı tarihçilere göre, Kafkasya’da bir Ermenistan’ın kurulması, “Azerbaycan topraklarında bir Ermeni yurdu yaradılması işi”dir. Bu işin en büyük destekçisi Rusya’dır. Ne hazindir ki, Rusya, bu işi başarmaları için Doğu Anadolu-Kafkasya bölgesinde Ermeni çetelerin Müslümanlara yönelik katliamlarına göz yummuştur. Bundan dolayı Rusya, bugün Kafkasya’da mevcut birçok siyasi sorunun baş sorumlusudur. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA (11) N.Sarıahmetoğlu, a.g.m., s.83-84. (12) Bu antlaşmanın Ahıska ve Ahılkelek ile ilgili 4.maddesi için bkz., Nihat Erim, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri I, Ankara 1953, s.280-281. (13)Bu antlaşmanın 15.maddesi için bkz., Okan Yeşilot, “Türkmençay Antlaşması ve Sonuçları”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 36, Erzurum 2008, s.191. (14)Türkmençay antlaşması, Azerbaycanlı tarihçiler tarafından Azerbaycan topraklarının Rusya ve İran gibi iki imparatorluk arasında paylaştırıldığı şeklinde değerlendirilmektedir: “Türkmençay muqavilesi ile Azerbaycan torpakları iki imperiya arasında yeniden-ikinci defa bölüşdürüldü. Öz torpağının asil sahibi olan Azerbaycan xalqının idaresi nazara alınmadan Azerbaycan Rusiya imperiyası ile Qacarlar İranı arasında bölüşdürüldü. Şimali Azerbaycan çar Rusiyasının, Cenubi Azerbaycan ise Qacarlar İranının esareti altına düşdü.”, Bu işgal sürecinin Azerbaycanlı tarihçiler tarafından geniş bir değerlendirilmesi için bkz., İrevan Xanlığı: Rusiya İşgali ve Ermenilerin Şimali Azerbaycan Torpaklarına Köçürülmesi, Yayına Hazırlayanlar: Yaqup Mahmudov- Tofiq Mustafazade-Süleyman MemmedovGüntekin Necefli-İrade Memmedova-Vidadi Umudlu- Hacı Hasanov-Nazım Mustafa- İsrafil Memmedov Gövher Memmedov-Saide Hacıyeva-Nigar Gözelova, Azerbaycan İlimler Akademisi Bakıxanov Tarih İnstitutu, Bakı 2009, s.345-352. (15) Kemal Beydilli, “1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Anadolu’dan Rusya’ya Göçürülen Ermeniler”, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, XIII/17, Ankara 1988, s.381-382 (16) 13.madde için bkz.,N.Erim, a.g.e. I,s.285-286. (17) K.Beydilli, a.g.m., s.407; Aygün Attar ise, G.Cevadov’un Azerbaycan’ın Azsaylı Halkları ve Milli Azlıkları (Bakı 2000, s.391) adlı eserine dayanarak 1829-1830 yılları arasında Rus yönetiminin İran’dan 40.000, Osmanlı Devleti topraklarından ise 84.000 Ermeni tebaasını Kafkas ötesi (Güney Kafkasya)’ne ve özellikle, Azerbaycan hanlıkları topraklarına iskan ettirdiğini yazmaktadır. Bkz., Karabağ Sorunu Kapsamında Ermeniler ve Ermeni Siyaseti, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2005, s.39. (18)Her ne kadar 1829 sonrası dönemde Erivan vilayeti yanısıra Nahçıvan ve Orduabad vilayetleri de mevcut ise de 1840’da Ermeni vilayeti kaldırılmış ve bunun yerine kurulan Erivan kazası Gürcü İmeretin eyaletine dahil edilmişti. 1849’da ise Erivan, Gümrü, Nahçıvan, Orduabad,ve Novo Bayezid (Yeni Bayezid) kazalarından oluşan yeni bir Erivan eyaleti kurulmuş ve bu yapı 1917’ye kadar devam etmiştir. Bkz.,Nesrin Sarıahmetoğlu, a.g.m., s.85 (19) N.Sarıahmetoğlu, a.g.m., s.94. (20) N.Sarıahmetoğlu, Azeri-Ermeni İlişkileri (1905-1918), TTK Yayınları, Ankara 2006, s.127-128. (21) A.Attar, a.g.e.,s. 57-62. (22) Başbakanlık Osmanlı Arşivi Bab-ı Âlî Sadaret Mektubî Mühimme Kısmı ( A.MKT MHM), 550/7’den naklen Osmanlı Belgelerinde Karabağ, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, İstanbull 2009, s.220-222. (23) BOA, A.MKT MHM, 550/13’den naklen Osmanlı Belgelerinde Karabağ, s.222-224. (24) BOA, Hariciye Nezareti Siyasi Kalemi (HR.SYS), 1270/3’den naklen, Osmanlı Belgelerinde Karabağ, s.226-227. (25) BOA, HR.SYS, İrade Hususi (İ.Hus) 1325.N/38’den naklen Osmanlı Belgelerinde Karabağ, s.228. (26) BOA, HR.SYS, 1270/3-42 a’dan naklen Osmanlı Belgelerinde Karabağ, s.229; Bu konuda ciddi bir araştırma için bkz., Qıyas Şükürov, “ Osmanlı Devleti’nin 1905-1906 Kafkasya Olaylarına Yaklaşımı ve Alınan Önlemler”, Osmanlı Siyasal ve Sosyal Hayatında Ermeniler, ed.İbrahim Erdal ve Ahmet Karaçavuş, IQ Kültür Sanat Yayıncılık,İstanbul 2009, s.81104.. (27) Aynı yıllar içinde, Erivan eyaleti’nde1301 köyün 959’ü, Zengezur kazasında ise 406 köyün 314’ünde Türkler yaşamaktaydı ki, bugün bu köyler tamamen yokedilmiştir. Geniş bilgi için bkz., N. Sarıahmetoğlu, a.g.m.,s.95. (28) Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, Ankara 1970, s.325. (29) A.N.Kurat, a.g.e., s.329-330; Enis Şahin, Trabzon ve Batum Konferansları ve Antlaşmaları (1917- 1918), TTK Yayınları, Ankara 2002,s.84-85. (30) Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi III/4, TTK Yayınları Ankara 1983, s.96. (31) Mavera-yı Kafkas Komiserliği’nin kuruluşuyla ilgili gelişmeler için bkz., E.Şahin, a.g.e., s.106-117, (32) E.Şahin, a.g.e., s.94-95. (33)Erzincan mütarekesinin tam metni ve değerlendirmesi için bkz., Selami Kılıç, Türk-Sovyet İlişkilerinin Doğuşu, Dergah Yayınları, İstanbul 1998, s.99-101.- 392 (34) Bir Avusturyalı gözlemci bu durumu çok açık açıklamıştı: “ Rus cephesinde, Petesburg’da Bolşeviklerin zaferinden sonra o ana kadar hiç dokunulmamış olan Kafkas ordusu terhisi başlamıştı…Rus cephesinin arkasındaki bölgelerde, Rus ordularının geri çekilmesinden sonra sahipsiz kalan yerlerde yaşayan Müslüman halkı imha etmeye başlayan Ermeni çeteleri türemiş olduğundan durum daha da kötüleşmişti”, Bkz., Joseph Pomiankowiski, Osmanlı İmparatorluğu’nun Çöküşü-1914-1918 I.Dünya Savaşı, Tercüme: Kemal Turan, Kayıhan Yayınları, İstanbul 1990, s.293-294 (35)Bu harekatın ayrıntıları için bkz.,Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi III.Ordu Harekatı, II/2, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1993, s.443-489; Kazım Karabekir, Doğunun Kurtuluşu, Erzincan ve Erzurumun Kurtuluşu-Sarıkamış, Kars ve Ötesi, Yayına Hazırlayan: Enver Konukçu, Erzurum 1990. (36)N.Sarıahmetoğlu, a.g.m., s.97; Azerbaycanlı tarihçi Solmaz Rüstemova, 1918 katliamları hakkında hazırladığı Azerbaycan Türkçesi, Türkiye Türkçesi ve İngilizce yayınlanan bir albüm eserde, 1917 başlarından Mart 1918’e kadar sadece Erivan eyaletinde yakılan Müslüman köy sayısını 197 olarak vermektedir. Bkz., S.Rüstemova, 1918 Azerbaycanlılaraa Yapılan Katliamlar Fotoğraflar ve Belgelerde, Azerbaycan Milli Savunma Bakanlığı Yayınları, Bakı2012, s.23 (Müellifden yazısı). (37)Azerbaycan devleti resmi kayıtlarına göre, bu saldırılarda Bakü Gubernatörlüğünde 229 köy yakılmış ve sakıinleri öldürülmüştü. Bunun dışında Şemahi’de 58, Kuba’da 112 mahalle saldırıya uğramıştı. İrevan Gübernatörlüğünde toplam 211 köy ve kasaba yokedilmişti. Geniş bilgi için bkz., A.Attar, a.g.e., s.66- 72; S.Rüstemova, Bakü’de Ermenilerce öldürülen Müslüman sayısını 12.000 olarak vermektedir. Bkz., a.g.e., s.24. - 256 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA (38)Bu faciayla ilgili verdiğimiz ayrıntılar, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin o tarihlerde bu olayları soruşturmak için kurmuş olduğu Olağanüstü Teftiş Komisyonu üyesi A.E. Kluge’nin “Bakü’de Müslüman ahaliye karşı uygulanmış tecavüz hakkında iş üzre raporu”nda alınmadır. Daha feci ayrıntılar bu raporda mevcuttur. Bkz., Solmaz Rüstemova, 1918 Azerbaycanlılara Yapılan Katliamlar, Fotoğraflar ve Belgelerde, s.79-80. (39) Aygün Attar, Karabağ Sorunu Kapsamında Ermeniler ve Ermeni Siyaseti, s.71-72. (40)Justin Mc Carthy, Ölüm ve Sürgün, Tercüme: Bilge Umar, İstanbul 1998, s.248-249; Mütareke sonrası Güney Kafkasya’da Ermeni eylemlerine Türk arşiv belgelerinden hareketle genel bir bakış için bkz., Mustafa Budak, “Birinci Dünya Savaşı Sonunda Doğu Anadolu ve Kafkasya’da Ermeni Eylemleri”, Türk-Ermeni İlişkilerinde Yeni Yaklaşımlar, Uluslararası Sempozyum 15-17 Mart 2006, İstanbul Üniversitesi, İstanbul 2008, s.671-682. (41)Kazım Karabekir’in 26 Ağustos 1919 tarihli Harbiye Nezareti’ne şifresi, Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Eylül 1954, Belge no 200. (42) K.Karabekir’in Erivan Ermeni Cumhuriyeti Askeri Kumandanlığına yazdığı 22 Mart 1336 tarihli mektup, K.Karabekir, İstiklal Harbimiz, birinci baskı, İstanbul 1960, s.555-556; Ayrıca bkz. M.Budak, “Birinci Dünya Savaşı’nda Ermeni Çetelerin Müslüman Kıyımları”, Tarihi Gerçekler ve Bilimin Işığında Ermeni Sorunu, Editörler: Bülent Bakar-Necdet Öztürk-Süleyman Beyoğlu, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2007, s.124. (43)K.Karabekir, a.g.e., s.556; Atatürk’ün Tamim , Telgraf ve Beyannameleri IV, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 1991, s.281; Değerlendirme için bkz., M.Budak, a.g.m., s.125. (44)Muhammed Erat, “Kazım Karabekir Paşa’nın Ermeniler Üzerine Harekatı (1920)”, Kafkas Araştırmaları II, İstanbul 1996, s.97-104. (45)Her ne kadar Ermenilerle Gümrü antlaşması imzalamış ise de imzadan bir gün sonra Ermenistan’da Bolşeviklik ilan edilince bu antlaşma tasdik edilemedi. Buna rağmen 16 Mart 1921 Moskova ve 13 Ekim 1921 tarihli antlaşmalarda, Gümrü’de belirlenen doğu sınırı aynen kabul edildi. Antlaşmalar için bkz., İsmail Soysal, Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları (1920-1945) I, Ankara 1983, s.17-23. (46)1920-1923 yılları arasında gelişmeler hakkında bkz., A.Attar, Karabağ Sorunu Kapsamında Ermeniler ve Ermeni Siyaseti, s.79-92 - 257 - - 258 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA HAYAL VE GERÇEK ARASINDA: TAŞNAK PARTİSİ’NİN TÜRK-RUS POLİTİKASI (1912-1917) Natalia CHERNICHENKINA XIX. yüzyılda Türkiye ve İran’a karşı yürüttüğü başarılı bazı savaşlarla sonuçlanan Rusya’nın Yakın Doğu’ya taaruzu, bölgedeki Ermeniler arasında milli özbilinci uyandırmıştı. Savaşların sonucunda Ermeniler Rusya ve Doğu arasında kopmuş olmalarına rağmen Rusya ve Türkiye’deki Ermeni cemiyetleri sürekli temas halindeydi. Rusya’daki Ermeni cemiyetlerinin faaliyetleri yeni bir milli neslin yetiştirilmesine yönelikti; tüm Ermenileri birleştiren dili, milli okulları oluşturmaya ve halkın reisi olan Katolikos’un prestijini artırmaya yönelik çalışmalara hız kazandırırken Türk Hükümetine karşı mücadele ile uğraşan devrimci Türk Ermeni cemiyetlerine de yardım etmişlerdi (1). Ermeni cemiyetlerinin aktiviteleri zamanla yoğunlaşınca milli-muhaleffet partilerinin kurulması gereksinimi ortaya çıktı. XIX. yüzyılda birkaç Ermeni neslin hükümete direnmesinin doğru ve yasal olacağına dair fikirlerin gelişmesi, “Ermeni Cemiyeti Kurtarıcıları”, “Armenakan”, “Hınçak” ve sonra “Taşnak” gibi partilerin ortaya çıkmasına temel hazırlamıştır. Kurulduğu yıldan (1890) beri aşırıcılıkla tanınan Taşnak Partisi, Ermeni meselesinin çözümlenmesinde hem Türkiye hem de Rusya’ya yönelik yürüttüğü politikasında birkaç dönem yaşamıştır. Varlığının ilk döneminde Taşnak partisi Türkiye’deki Ermenileri kurtarma iddiası ile beraber Türkiye ve Rusya’daki Ermenilerin birleşmesi temelinde “Tek Ortak Anavatan” oluşturma fikrini öne sürmeye başlamıştı. Cenevre’deki Partinin ilk kongresinde kabul edilen Türk Ermenilerin durumunu çok karamsar gösteren programda “Özgürlük veya Ölüm” sloganı belirlenerek Parti zoruyla devrim hedefi seslendirilmişti. Parti üyelerinin sayısı arttıkça artıyordu. İnsan ve silah sağlayan komite zincirleri Mısır, Batı Avrupa ve ABD’ye uzanarak partinin faaliyet bölgesini epeyce büyütmüşlerdi (2). XIX. yüzyılın sonunda Avrupa’daki sosyalist fikirleri benimseyen Taşnaklar Transkafkasya’da Türk hükümetine karşı isyan hazırla- 259 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Erzincan Üniversitesi mak üzere yoğun ajitasyon yapmaya başlamışlardı. Rus konsolosu Mayevskiy’nin sözlerine göre, “birkaç sene içerisinde gizli cemiyetler tüm Ermenistan’a dağılmış, Türk idaresinin kusur ve eksikleri sürekli dile getirilirken Ermeni halkı arasında milliyetçilik ve bağımsızlık fikirleri uyanmıştı” (3). Rusya’dan silah, mühimmat, para ve gönüllü askerler Türkiye’ye kolayca gitmekteydi. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 1912 yılına kadar Parti Rusya’da otokrasiye savaş ilan etmiş ve o dönemdeki diğer sosyalist partiler gibi terör yoluyla çarlığı devirmeye çalışmıştır. Taşnakların faaliyetlerini zengin ve güçlü Eçmiadzin karşılamaktaydı. 1903 yılında Rus Hükümeti bu faaliyetleri durdurmak için kilisenin mal ve mülk müsaderesi kanunu ilan etmiştir. Kanuna göre kilisenin parası Rus Hazinesine, mülkleri de Maliye Bakanlığına gönderilmişti. Mülk tapusu Ermeni Kilisesi’ne aitti ancak mali kaynaklar sadece dini amaçlar için harcanabilecekti. Bu durum Rus Ermenilerini Çarlık Rejiminden daha da soğutmuş, ciddi mali destek kaybeden Taşnakları daha da kızdırmıştı. Sonuç olarak Taşnak partisi Rusya topraklarında ve bilhassa Transkafkasya’da pek çok terör olayı gerçekleştirdi. Terör kurbanları arasında, Rus devlet makamlarına mensup insanlar, Taşnaklara destek vermek istemeyen ve parti ile sorunlar yaşayan Ermeniler ve Azeriler vardı. Yaşanan bu terör olayları nedeniyle Rusya’da Taşnak terörü davasından 400 kişi tutuklanmıştı. Bu dönemde Türk Ermenilere yurtdışından silah ve mühimmat gönderilmeye devam edilmiştir. 1912-1913 yılları arasında Parti politikasında köklü değişiklikler oldu. Çarlık ile karşılıklı cepheleşme Rusya ile ittifaka dönüşmüştü. Bu değişimin birkaç sebebi vardı. Öncelikle Balkan Savaşları sonucunda Türkiye’nin zayıflaması ile beraber Ermenilerin gayretine rağmen yeni Türk Hükümetiyle reformlar konusunda uzlaşma sağlanamamıştı. En başta Taşnak Partisi gerekli reformların yapılmasına dair Van’da Ağustos ayında iktidardaki “İttihat ve Terakki” ile anlaşmaya çalışmıştı. Görüşmelerinin sonucunda Taşnaklar “İttihat ve Terakki’yi desteklemeye karar verirken, iktidar ise bahsedilen reformları gerçekleştirmeye söz vermişti (4). Sonra Taşnakların yaptıkları anlaşma Cenevre’deki kongrelerinde onaylanmıştır. Ancak Türk Hükümetinin reform konusunda “inat etmesinden” dolayı Taşnak Partisi sonuçta “İttihat ve Terakki” ile ortak faaliyetlerini bitirmeye karar vermiştir. Rus Polis Departmanının ifadesine göre, “İttihat ve Terakki” Ermeni Bürosu’nun sunduğu reformları imkânsız ve kabul edilemez bulduktan sonra Taşnak Partisi “İttihat ve Terakki” ile bütün ilişkilerini kesmiştir” (5). Taşnakların Adapazarı’ndaki büyük kulübünün kapatılması Taşnakların “İttihat”a karşı öfkesini daha da arttırmıştır. Orada bulunan silah ve bombaların çoğu Anadolu’ya gönderilmiş, kalan kısmı da İstanbul’da Müslümanların olası saldırılarına karşı koymak için ayrılmıştı. Rusya’nın İstanbul’daki gizli ajanının sözlerine göre, “İstanbul’da Müslümanlar Ermenilere karşı şiddet uygulasaydı, Taşnak Partisi Müslüman evlerinin ve camilerin çoğunun bulunduğu yerleri bombalamayı ve ’İttihat’ın en önemli üyelerine karşı terör uygulamayı emrederdi” (6). Sonrasında - 260 - Türkiye’deki Ermeni politik partilerinin gerçekleşen bir toplantısında tüm partilerin Ermeni halkıyla beraber Türk Hükümetine karşı faaliyette bulunmasına karar verilmiştir (7). Parti politikasının böyle bir doğrultuda gelişmesinin diğer sebepleri arasında partinin tüm teşebbüslerine rağmen Rusya’daki otokrasinin devrilmemesiydi. Üstelik Taşnakların şansına Kont Vorontsov-Daşkov Kafkasya Valiliğine atandıktan sonra Rusya Hükümeti kilisenin mal ve mülk müsaderesi kanununu iptal etmişti. Balkan savaşları sonucunda Taşnak Partisi, Osmanlı’dan ayrılan devletleri örnek göstererek Ermenilerin özgürlük iddiaları üzerinde daha çok durmuştu. Bu vesile ile Rusya’nın Balkanlar’daki öneminin altını çizmişti. Parti daha önce yaptığı gibi (1904-1905 tarihli Rus-Japon savaşı zamanında) savaş ortamından faydalanma eğilimi içerisine girdi. Böylece, Parti Balkan Yarımadası’ndaki olayları “kendi lehine çevirerek, yeniden Ermeni milletinin mücadelesi ve korunmasını sahiplenerek Ermeni nüfusu üzerinde daha önceki cazibesine dönme ve eskiden sahip olduğu güç ve etkiyi kazanma arzusu oluşturmuştur” (9). Burada Taşnakların Ermeniler üzerindeki çeşitli etkileri gözlenmektedir. Taşnaklar “Türkiye’nin Müslüman nüfusu, Anadolu vilayetlerine daha yoğun bir şekilde karışınca” Ermenilerin durumu kötüleşecek diye Ermenileri korkutmaya çalışmışlardı. Partinin kanaatlerine göre, “Ermeniler, sadece Müslümanlara karşı koymak için değil, aynı zamanda katliamın başlaması halinde, silahlı bir ayaklanma yapmak” için de hazırlanmalıydılar (10). Böylece Türkiye’de Taşnakların savaşa hazırlıkları eski döneme göre daha yoğun gerçekleşti. Türk Ermenileri Taşnakların etkisiyle “özerklik talebiyle isyan çıkacağını düşünerek, çeteler oluşturmakla, çetelerin silahlanmasıyla ve para toplamakla” meşguldüler (11). Parti komiteleri Anadolu’da Muş, Van, Zeytun ve Erzurum’da, münferit silahlı gruplar ve çeteler oluşturdular. Rus arşiv belgelerine göre, “Partinin tüm savaşçıları (…) Türkiye’de toplanmışlardı. Panov, süvarilere komuta etmek için Bulgaristan’dan çağrılmıştı; Muşeg Muş’ta, başkomutan olarak atandı; en önemli stratejik noktalardan biri olan Sivas’taki muharebe güçlerinin komutası ise Murad’a verildi” (12). 1913 yılında Taşnak Partisi, Van, Erzurum, Erzincan, Diyarbekir gibi şehirlerde Halk Savunma Komiteleri oluşturmakla meşguldü. “Yukarıda belirtilen yerlere Kafkasya, İran ve Amerika’dan Taşnak teröristleri gitmişlerdir. Savunma kurumlarının yönetimi Partinin Doğu ve Batı Büroları ve Askeri Şurası tarafından yürütülmektedir. 1906-1907 yıllarında olduğu gibi Taşnaklar ’askeri kurmayları‘, ’hızlı muharebe birimleri‘, ’makineli tüfek grupları‘ ve diğer muharebe kolordularını yine kurmuşlardır. Tek fark şimdiki tüm muharebe örgütleri ’Halk Savunması‘ olarak adlandırılmış ve par- 261 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Böylece Taşnak Partisinin yeni politikası, bir yandan Rusya ile barışma ve ittifak kurma iken diğer yandan Türkiye’de Hükümete karşı silahlı isyanların hazırlanması yönünde olmuştur. Partinin Lozan’daki kongresinde “Parti delegelerinin nihai olarak Rusya’ya karşı çalışmalarını sona erdirdiği ve tüm faaliyetin Türkiye’ye karşı yöneltileceği” açıklanmıştır (8). ti üyeliği tanımadan herkes, Hınçaklar, Anayasacılar, Armenakanlar örgütlere kabul edilmektedir. Muş’ta bu harekâtı Ruben’in, Van’da ise Aram’ın yönettiklerine dair bilgi alınmıştır. Savunma işinin başında Taşnak Davası’ndan tutuklanan ve kaçanlar vardır” (13). Rus Konsolosunun mektubundan “Ermeni devrimcilerinden oluşan bir grubun bugünlerde Mısır’dan gelmesinin beklendiği, Mersin’de karışıklık çıkarmak ve Türklere suikast düzenlemek niyetinde olduklarını” öğreniyoruz (14). Komiteciler Ermenileri Balkanlarda savaşmamaya ikna edip Ermenileri savaş ortamında isyan çıkarmak için uygun bir zamanı beklemeye empoze etmişlerdi. Sonuç olarak Ermeniler seferberlikten ve Türk askeri birliklerinden firar ederek Rusya ve İran’a kaçmışlardı (15). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Türk birliklerinden Rus topraklarına kaçarak firar eden Ermeniler, “yerel Ermeni nüfus arasında, Kürtlerin ve Türklerin Türkiye’deki Ermenilere yaptıkları zulümler hakkında abartılı hikayeler ve söylentileri yayıyor, yerel Ermenilerin bir kısmını (nispeten küçük bir kısmını) heyecanlandırıyorlardı. Bunlar aynı zamanda, Ermeni çıkarlarını ve Türkiye’deki Ermeni milliyetçiliğini savunma rolünü yeniden üstlenen Taşnak Partisi’nin faaliyetlerine katılan kişilerin ve grupların çevresinde oynadıkları oyunlardı” (16). “Tiflis’teki Ermeni cemiyeti içinde Taşnaklara karşı, bunların Türkiye’deki faaliyetleri yüzünden Ermeni katliamının başlayabileceği ve hiçbir reformun başarıya ulaşmayacağı nedeniyle bir hoşnutsuzluk oluşmuştu” (17). Bu dönemde Ermeniler Rusya’ya oldukça sempati duyarken Transkafkasya’da Taşnak Partisi giderek etkisini kaybetmekteydi. Partinin gerçekleştirdiği bir araştırma sonucuna göre, köylüler, din adamları ve öğretmenler Partiye olumsuz ve güvensiz bir şekilde yaklaşmaktaydılar.18 “Halkın düşüncesine göre, parti faaliyetlerinin yeniden başlaması bazı istisnai ivmeleri gerektirmekteydi. Aksi takdirde parti, kısa bir süre içinde hayata geri dönemeyecekti” (19). 1914 yılının Ocak ayı başında, Taşnak Partisi’nin Erivan Merkez Komitesi tarafından, halkın partiye olan tutumunu öğrenmek amacıyla Denetim Komisyonu ilin bazı noktalarına gitmekle görevlendirildi. “Bu gezinin sonuçları, parti için olumsuzdu; zira, hiçbir yerde ve köylüler arasında partiye sempati yoktu. Çünkü partinin aktif olarak faaliyet gösterdiği sırada, parti üyelerinin çoğu köylüleri taciz etmekle ve güya partinin çıkarları için onlardan çeşitli tehditlerle ve zorla mal çalmakla meşguldüler. Ancak, gerçekte bu malları, kendileri için tahsil etmekteydiler. Böylelikle başkalarının refahı için yoksul insanlardan alıp zengin oldular” (20). Yukarıda halk tarafından beklendiği söylenen istisnai ivme, patlak veren 1. Dünya savaşında Türkiye’nin Rusya’ya karşı savaşması olacaktı. Ancak savaş başlamadan önce Taşnaklar bütün siyasi güçlerini Ermeni reform sorununa yönlendirmişlerdi. Bu konuda komiteciler, Katolikos V. Kevork’un otoritesini kullanarak Kont VorontsovDaşkov’un aracılığıyla Ermeni reformlarını uluslararası arenada gündeme getirecekti. Ancak Kont Rus Dışişleri Bakanlığı ile fikir alışverişinde bulunduktan sonra Balkan sa- 262 - vaşları bitene kadar bu mevzunun açılmamasını söylemişti. Belli ki Rusya Ermenilere güvenmemişti ve acele edip düzeltilemez diplomatik hatalar yapmak istememişti. Reformlar konusunda Taşnaklar da Rusya’ya güvenmeyince ikili politika sürdürmüşlerdir. 1913 yılında Almanya’nın artan etkisine karşı, dediklerine göre sadece Rusya’nın yardımına güvenen Taşnaklar Rusya’nın tek başına müdahalesini istemeyen Hınçaklarla çekişiyorlardı. O zaman partilerin kavgası yüzünden planlanan Türk Ermenileri için para toplama ve silah satın alma işinde ortak faaliyet gerçekleşmemişti (22). Bir yıl sonra, Rusya’nın planladığı Türk Ermenistan’ındaki reform programını eskisi gibi desteklememesinden dolayı, bu durum Rus Hükümeti’ne karşı Taşnak Partisi’nde hoşnutsuzluk yaratmıştı. Burada Taşnaklar, Rus Hükümeti’nin reformları ilk planlanan haliyle yapmayı istemediğini anlayıp Türk Ermenistan’ında daha fazla faydalı olan Alman Hükümeti tarafına dönmeye niyetlenmişlerdi. Dönemin daha güçlü tarafı olan Almanya’yı seçen Taşnaklar tutumlarını şöyle özetlemişlerdi: “Şu anda, İran’ın İran değil Rusya olduğu gibi, Türkiye de Türkiye değil Almanya’dır” (23). Türk-Rus savaşının başlaması ile Taşnak Partisi’nin “programından ve faaliyetinden Rusya’ya ve Rus Hükümeti’ne karşı olan tüm yönelimler çıkarılmıştır”. Aynı zamanda Rus Hükümeti, mahkûm olan parti aktivistlerini affetmiş ve Sibirya’dan döndürmüştü. “Partinin tüm faaliyetleri, bundan böyle, sadece Türkiye’ye karşı yönelecekti” (24). Taşnak Partisi’nde, Ermeni sorununun Rusya’nın müdahalesi ile çözümlenmesine ilişkin iki görüş vardı: Bu görüşlerden biri, Ermenistan’ın kaderinin Rusya’ya bağlı olduğunu varsayarak, Ermeni sorununun çözümünde Rusya’nın müdahalesini gerekli buluyordu. Bu görüşün temsilcileri Ermeni Şair Ovanes Tumanyants ve çok sayıda çalışanıyla birlikte “Orizon” gazetesiydi. Diğer görüş bunu doğru bulmayarak Rusya’yı Ermeni düşmanı olarak adlandırmıştır. Bu görüş, Rusya’nın Ermeni sorununa müdahalesinde, Rusya’nın bir tek amacı olduğuna inanıyordu: Sınırların genişlemesi ve Rus mallarının satışı için iyi bir pazar. Onların ifadelerine göre, “Rusya’ya Ermenisiz bir Ermenistan gerek”ti. Bu görüşün temsilcileri: Rostom, Aknuni (Khaçatur Malumyan), Vramyan, Van Valisi Aram-Paşa ve diğerleriydi. - 263 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Türkiye Ermenistanı’ndaki reformlarla ağırlıklı olarak Ermeni aydınlar ilgilenmekteydi. 1914 yılında İstanbul’da yaşayan seçkin Ermenilerin bir toplantısında “Türkiye’de, Ermeni reformlarının gerçekleştirilmesi öncesinde, özellikle, bu reformların gerçekleştirilmesi gereken yerlerde Ermeni nüfus sayımının kesinlikle yapılması gerekiyor. Zira Ermeni sayısının, Ermeni halkı için yararlı ve önemli olması nedeniyle, Türkiye dışında bulunan Türk Ermenilerinin, mümkün olduğunca, ülkelerine, özellikle de reformların yapılmasının öngörüldüğü bu vilayetlere dönmesi için, bunun kesinlikle gerekli olduğu kabul edilmiştir. Bu amaçla, Türkiye’ye dönmeleri için maddi ve manevi destek verilmesine karar verildi” (21). Taşnak Partisi, İstanbul Ermenilerinin bu kararını, parayı artırmak için olduğu kadar, kendi etkisini güçlendirmek, parti saflarını sıklaştırmak için kullanmayı da planlamaktaydı… Taşnak Partisi, öncelikle, genç ve ailesi olmayan Ermenilere para yardımı yapacaktı zira bunlar ihtiyaç olduğu takdirde, partiye yararlı olabilirdi. Savaş patlak verdikten sonra Rusya’daki Ermeni gönüllü hareketi başladı. “Ermeni Birlikleri Yönetim Komitesi” ve Tiflis şehrindeki önemli aktivistlerin girdikleri “Ermeni Merkez Komitesi” örgütlenmişti. Ermeni nüfusunun bulunduğu tüm şehirlerde kendi birimleri olan bu komite bağış toplamakla uğraşmıştır. “Ermeni Birlikleri Yönetim Komitesi” birlikleri örgütlemiştir. Bunları eğitip cepheye gönderiyordu. Üyeleri sadece Taşnak Partisi mensubuydu. Yönetim Komitesi kadrosu: Tiflis’te: Stepan Ter-Mkrtiçyan, Doktor Ter-Davtyan, Arşak Camalyan, Mühendis Koçaryan, Avukat Karçikyan; Erivan’da: Abram Gyulhandanyants, “İşkhan” Prens ArgutinskiyDolgorukov; Iğdır’da: Saak Matinyan, Gevorg Gazaryan; Van’da: Semen Vratsian, Nikol Agbalyan’iydi. Rostom ise partinin genel yöneticisi ve temsilcisi olarak seçilmişti (25). Ermeni birliklerinin kadrosu şöyleydi: Andranik amirliğindeki 1. Ermeni Birliği; temsilci olarak, Doğu Bürosundan Doktor Nikol Ter-Tumasyan atanmıştır. Dro amirliğindeki 2. Ermeni Birliği. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Keri amirliğindeki 3. Ermeni Birliği. Hamazasp amirliğindeki 4. Ermeni Birliği. Bu dört birliğe ilave olarak 5. Ermeni Birliği ise Ararat Müfrezesi olarak adlandırılmakta ve ünlü Taşnak mensubu Vardan’ın komutası altında bulunmuştur. Ararat Müfrezesinin kadrosu: Müfreze Amiri Vardan, Yardımcısı Kheço (Gevork Amiryan), özel sekreter–Akop Arutyunyants, Karargâh Başkanı Sarkis Araratyan; o aynı zamanda, Nuh şehri sakini Sarkis Şakhnazaryan’dı (26). Rus Hükümeti Ermeni müfreze ve birliklerini tümüyle donatmıştı. Bunlara ilaveten Erivan’da, “İşkhan” komutası altında, bir bölümü ikmal için, bir kısmı da bağımsız bir müfreze olarak hareket edecek olan “Taron Müfrezesi” adıyla yeni bir müfreze oluşturulmuştu. Doktor Zavriyev’in kardeşi Asteğmen David Hristoforoviç Zavriyev, Tiflis’te Rus Karargâhı ve birliklerin yönetim komitesi arasında aracıydı. Karargâhın tüm kararlarını komiteye bildirmekteydi. Komite, onun sayesinde, bu kararları ya da yapılacak açıklamaları önceden biliyordu; Hatisov ve diğerleri üzerinden, bu kararlara, birlikler için yararlı olacak bir yön vermeye çalışmıştı (27). Taşnak Partisi’nin Doğu Bürosu, Ermenilerin Rus ordularının geri çekilmeleri durumunda da dayanabilmesi için, tüm gayretiyle mümkün olan en güçlü ve düzenli Ermeni öz savunmasını örgütlemeye çalışmaktaydı. Bu amaçla Partinin önemli üyeleri Türkiye’ye geçmişlerdi. Orada çeteleri ve gönüllü müfrezeleri eğitmiş; silah nakletme işlerini ve silah depolarını organize etmişlerdir (28). Anadolu’da yerel jandarma, Van’da silah deposu, patlayıcı madde, askeri mühimmat, mermi, el bombası ve top döküm vb. atölyesi kurulmuştu. Van Gölü’nde rahat ve hızlı hareket etmek için 5 adet motorlu kayık satın alınmıştı. Tiflis Jandarma İdaresinin bilgilerine göre, Taşnak Partisi üyelerinin yurtsever gösterilerde yoğun şekilde yer alması, “Ermeni kitleleriyle aydınlar arasında coşkunun güçlenmesine ve Rusya’ya bağlılığın artmasına neden olmuştur” (29). Ayrıca, “Muş, Bitlis ve Van illerindeki Ermeniler, Taşnak Partisi’nin etkisiyle, Türk makamları tarafından olası bir misilleme durumunda ayaklanma başlatmaya karar vererek, onlara karşı direnç göstermişlerdi. [Türkiye’nin] askeri ihtiyaçlar ve donanma için para, ye- 264 - dek, acemi ve milisleri için yardım etmek istememişlerdir. Telgraf ve iletişim yollarına zarar verme girişimleri olmuştur” (30). Ermenistan’ın ilk Başbakanı Ovannes Kaçaznuni’nin hatıralarında yazdığı gibi, “bu suçluyu hemen ’Rus Hükümeti ile onun kalleşçe politikaları‘ olarak belirledik (…) Rusların kasıtlı olarak ağır davrandığı, kararsızlık sergilediği; yerli Ermenileri kesmek için Türklere gerekçe ve imkân sağladığı söyleniyordu. Güya Ruslar, Ermenistan’ı boşaltmak ve ileride oraya Kazakları yerleştirmek için böyle davranmışlardı. Kont Lobanov-Rostovski’nin herkesçe bilinen ’Ermenisiz Ermenistan’ projesi gerçekleştiriliyormuş” (32). Halkın arasında, Ermeni nüfusa özerklik verilmeyeceğine ilişkin söylentilerin dolaşması nedeniyle Rus Hükümeti’ne karşı hoşnutsuzluk ortaya çıkmaya başlamıştır. Eçmiadzin liderliği altında özerk Ermenistan hayalinden vazgeçmeyen Taşnak Komitesi, bu sefer sadece kendi güçlerine güvenmiştir. Savaş ihtiyaçları için toplanan bol miktardaki para bağışlarından bir kısmını kendisine ayırıp savaştan sonra Rus Hükümetine karşı çıkacaktı. Ayrıca, Parti üyelerinin Rus Hükümeti’nden tüfekleri almaları çok önemliydi zira “ileride ise Ermenilerin hareketi, Rus ordularına yardımcı olmayacak, kendilerinin siyasî bir eylemi olacaktı” (33). Elde ettikleri silahlar Rusya’ya karşı kullanılabilirdi. Rus Polis Departmanı Taşnakların amaçlarının farkındaydı. Üyelerini yakından takip eden Departman, “Taşnak Partisi Komitesi’nin, savaştan faydalanarak, Ermeni birliklere verilen silahların içinden gerekenden çok fazla sayıda silah tedarik etmeye karar verdiğini” biliyordu. “Taşnaklı milisler, birliklerden silah saklayarak, silahları yanlarında götürmüşlerdir. Birçoğu silahını Taşnak Komitesine verdikten sonra eski silahını kaybettiğini söyleyerek kendisi için yeni bir silah talep etmiştir” (34). Türklere karşı Rus Ordusundan bağımsız olarak savaşmak isteyen Taşnaklar Rus Komutanlığının, Ermeni birliklerinin muharip piyade birimlerine dönüştürülmesi emrini hoş karşılamamışlardı. Taşnaklar kendi toplantılarında Ermenilerin yeniden tanzim edilen birimlere girmemelerini şiddetle tafsiye etmiştir. Zira yeni kurulan piyade birimlerinde “sıkı disiplin ve Ermeni meselesi yararına hareket etmek imkânsız”dı (35). Merkez Komitesi, “Ermeni birliklerinin piyade alaylarına dönüştürülmesine - 265 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ancak, Taşnakların, Rus Hükümetiyle iş birliği geçiciydi. 1915 -1916 yılları arasında Taşnak-Rus politikasında yine negatif değişiklikler olmuştur. Rus Ordusunun Türkiye ile savaş planlarının ve girişimlerinin yavaş olması nedeniyle Parti hayal kırıklığına uğramıştır. Van, Eleşkirt ve Pasen’den gelen çaresiz Ermeni mültecileri Rus Ermenilerinin zaten zor ekonomik şartlarda yaşadıkları illerine akın etmiştir. Yayılan hastalıklar ve ölüm, Taşnaklara Ermenileri korumamanın suçlularını aratmıştır. “Ermeniler, Rusların mültecilerin yerleştirilmesi konusunda olduğu gibi, Ermeni halkının savaşın yıkımlarından çektiklerine ilişkin kararlarından hoşnut olmadıklarını da ifade etmişlerdir. Onlara göre Rusya, Ermenileri koruyamadığından dolayı onlar Ruslarla ortaklaşa askeri faaliyetlere katılmayı reddetmeli ve durumlarının iyileştirilmesini talep etmeliydi” (31). olumsuz baktığını ve planlanan reformlara karşı tüm güçleriyle mücadele etme arzusunu ifade etmiştir” (36). 1915 yılı sonunda Kafkasya Valisi Vorontsov-Daşkov’un yerine Grandük Nikolay Nikolayeviç’in geçmesiyle Taşnak Partisi daha çok gönüllü toplamaya başlamıştır. İleride Taşnak lideri Aleksandr Khatisov Devlet Duması’nın milletvekilleriyle beraber siyasi gücünü kaybeden Rus İmparator II. Nikolay yerine iktidara Nikolay Nikolayeviç’i getirmeyi uğraşmıştır. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Taşnaklar, Rus Ordusunun 1916 tarihli başarılı taarruzlarıyla coşmuşlardır. Erzurum’un alınması konusunda umutlanarak Türklerin nihai yenilgisi için tüm güçlerini zorlayarak Rus ordularına yardım etmek için gayret göstermişlerdir. Bununla beraber, 21 Ocak 1916 tarihli Kars’ta düzenlenen Merkez Komitenin toplantısında geçici olarak “Rus Hükümeti’ne karşı her türlü devrimci beyanlardan kesinlikle vazgeçilmesine” karar verilmiştir (37). 1917 Şubat Devrimi sırasında Rusya’da II. Nikolay tahtı bırakmış ve iktidarı 2/15 Mart- 25 Ekim/7 Kasım 1917 tarihleri arasında süren Geçici Hükümet kurulmuştur. Yeni Hükümete Ermenilere ve Ermeni Meselesi’ne büyük sempati duyan Milyukov gibi Rus önde gelen liberal ve sosyalistler, sonra da Kerenskiy girmişlerdir. Liberal politikaları İmparatorluğun bütün Rus olmayan milletlerine bağımsızlığı öngördüğü halde, hakiki bağımsızlık hakkı, yani Rusya’dan ayrı bir devlet kurma hakkı, sadece Finlere, Lehlere ve Ermenilere tanınmıştır. Ermenilerin bağımsızlığı, Rus Ordusu tarafından o zamana neredeyse tamamen işgal edilmiş olan Batı (Türk) Ermenistan temelinde kurulacaktı. 26 Nisan 1917 yılında yayınlanan Türk Ermenistan Kararnamesi’ne göre sivil yönetim Ermenilere geçmişti. Aynı yılın yazında pek çok Ermeni Batı Ermenistan’a geri döndükten sonra hayatlarını yeniden kurmaya çalışmışlardır. Taşnaklar, Geçici Hükümet’in “zaferin sonuna kadar savaş” (Batı Ermenistan’ın bağımsızlığı) sloganını destekleyerek Transkafkasya’da kurulan İşçi, Köylü ve Asker Konseylerine girmiştir. Diğer Ermeni partileriyle beraber Milli Büro’nun yerine Türklere karşı bütün Ermenileri birleştiren bir kurum oluşturmuşlardır. Oluşturulan Ermeni Milli Konseyi’nin 15 üyesinden 6’sı Taşnak’tı. 1917 yılının ortalarında Anadolu’da St. Petersburg ve Tiflis Taşnak cemiyetlerinin talepleri üzerine gönüllü birliklerin yerine Ermeni Taburları kurulmaya başlanmıştır. 1917 Aralık ayında Rus Ordusu Anadolu’dan çekilirken işgal bölgelerinin nüfusundan dört Ermeni tabur daha oluşmuştur (38). Yakında her şeyi değiştirecek olan Ekim Devrimi olmuştur. Rus Ordusu Anadolu’daki mevzilerini bırakıp yurduna dönerken terk edilen topraklarda birkaç gönüllü Ermeni birimi aceleyle oluşturmaya çalışmıştı. 1917 yılı sonbaharının düzensiz ortamında Ermeni Milli Konseyi’ne bağlı olan Asker Şurası Ermeni Milli Kolordusunu oluşturmuştur. Komutanlığı General Foma Nazarbekov, Kurmay Başkanlığını ise General Visinskiy üstlenmişti. Ermeni Milli Şurası’nın ricasıyla Nazarbekov’un yardımcılığına Ermeni General Dro atanmıştı. Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti’nin kuruluşundan sonra Ermeni Milli Konseyi - 266 - Ermenistan Cumhuriyeti’nin iktidarı olarak kendini ilan etmiş, Meclis’in kuruluşundan sonra ise faaliyetlerini bitirmiştir. Sonuç itibarıyla, ele aldığımız dönemde Taşnak Partisi’nin Türk-Rus politikasının ikilikle geliştirildiği ortaya çıkmıştır. Çoğu zaman Türk Hükümeti’nin aleyhine faaliyet gösteren Parti Rus Hükümeti’ni de resmi olarak bile her zaman desteklememişti. Ayrıca, Büyük Ermenistan kurma hayaline ulaştıktan sonra gizli planlarının arasında Rusya’ya karşı savaş ilan etmek de vardı. Azeri araştırmacı Najafov’un sözlerine göre, “Taşnaklar, bir İngiltere, bir Rusya, bir Fransa’ya değinerek Ermeni halkını Büyük devletlerin Taşnak Partisi’ne destek verdiğine ikna etmeye çalışmıştı. Bu devletlerin çıkarlarının Ermeni Meselesi üzerinde olduğu doğruydu fakat bu çıkarlar, Partiye yardım edecekleri anlamına gelmiyordu” (39). Bağımsız veya en azından özerk Ermenistan yolunda propagandadan teröre kadar oldukça geniş yöntemleri kullanan Parti’nin tek daimi müttefiki vardı – çok sayıdaki diasporası. Bu müttefik yardımıyla konjonktüre göre geçici siyasi birlikler kurup kendini güçlendirmeye çalışmıştır. Savaş yıllarında olduğu gibi sorunlu, karışık dönemlerde Parti gündeme çıkarak kısa vadeli dış ilişkileri vasıtasıyla faaliyetlerini sürdürmüştür. Kaynakça Arşivler: Fon 102. Sayı 243 (1913). Dosya 14 (2). Fon 102. Sayı 234 (1913). Dosya 14. Bölüm 79 LB. Fon 102. Sayı 243 (1913). Dosya 14 (devamı). Fon 102. Sayı 243 (1913). Dosya 14. Bölüm 92 LB. Fon 102. Sayı. 244 (1914). Dosya 14. Bölüm 79 LB. Fon 102. Sayı 244 (1914). Dosya 14. Bölüm 92 LB. Fon 102. Sayı.244 (1915). Dosya 14. Bölüm.79 LB. Fon 102. Sayı. 1915. Dosya 14. Bölüm 78B. Fon 102. Sayı 240 (1916). Dosya 14. Bölüm 92.B. Fon 102. Sayı 1916. Dosya 14. Bölüm 78 B. Rusya Devlet Askeri Tarihi Arşivi (RGVIA). Fon 2100. Sayı 1. Dosya 72. Gürcistan Merkez Tarihi Arşivi (GECHA). Fon 15. Sayı 1. Dosya 383. Eserler: İstoriya Azerbaycana po Dokumentam i Publikaciyam, Bakü, 1990. Kaçaznuni, Ovannes, Taşnak Partisi’nin Yapacağı Bir Şey Yok (1923 Parti Konferansı’na Rapor), Kaynak Yayınları, İstanbul, 2005. Najafov, Bahtiyar, Lico Vraga. İstoriya Armyanskogo Nacionalizma v Zakavkaz’yi v Konce XIX – Naçale XX Veka, Bakü, Elm Yayınları, 1993. Şavrov, N., Novaya Ugroza Russkomu Udelu v Zakavkazye, Bakü, 1990. Dipnotlar (1) İstoriya Azerbaycana po Dokumentam i Publikaciyam, Bakü, 1990, s. 48. (2) Najafov, Bahtiyar, Lico Vraga. İstoriya Armyanskogo Nacionalizma v Zakavkaz’yi v Konce XIX – Naçale XX Veka, Bakü, Elm Yayınları, 1993. s. 28 - 267 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Rusya Federasyonu Devlet Arşivi (GARF): Fon 102. Sayı 242 (1912). Dosya 14. Bölüm 79 LB. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA (3) Zapiska General’nogo Konsula Rossii v Erzurume Mayevskogo // Şavrov, N., Novaya Ugroza Russkomu Udelu v Zakavkazye, Bakü, 1990, s. 90. (4) Rusya Federasyonu Devlet Arşivi (GARF). Fon 102. Sayı 243 (1913). Dosya 14 (2). Sayfa 179. (5) GARF. Fon 102. Sayı 243 (1913). Dosya 14 (devamı). Sayfa 80. (6) GARF. Fon 102. Sayı 234 (1913). Dosya 14 (devamı). Sayfa 29-29 arkası. (7) GARF. Fon 102. Sayı 234 (1913). Dosya 14. Bölüm 79 LB. Sayfa 111 arkası. (8) GARF. Fon 102. Sayı 242 (1912). Dosya 14. Bölüm 79 LB. Sayfa 208 arkası. (9) GARF. Fon 102. Sayı 242 (1912). Dosya 14. Bölüm 79 LB. Sayfa 208 arkası. (10) GARF. Fon 102. Sayı 243 (1913). Dosya 14. Bölüm 79 LB. Sayfa 16 arkası. (11) GARF. Fon 102. Sayı 243 (1913). Dosya 14. Bölüm 92 LB. Sayfa 1 arkası. (12) GARF. Fon 102. Sayı 242 (1912). Dosya 14. Bölüm 79 LB. Sayfa 197 arkası. (13) GARF. Fon 102. Sayı 243 (1913). Dosya 14 (2). Sayfa 149. (14) Gürcistan Merkez Tarihi Arşivi (GECHA). Fon 15. Sayı 1. Dosya 383. Sayfa 99. (15) GECHA. Fon 15. Sayı 1. Dosya 383. Sayfa 94-94 arkası, 95; GARF. Fon 102. Sayı 243 (1913). Dosya 14. Bölüm 92 LB. Sayfa 41 arkası. (16) GARF. Fon 102. Sayı 243 (1913). Dosya 14. Bölüm 92 LB. Sayfa 52 arkası. (17) GARF. Fon 102. Sayı 243 (1913). Dosya 14. Bölüm 79 LB. Sayfa 108 arkası. (18) GARF. Fon 102. Sayı 243 (1913). Dosya 14. Bölüm 92 LB. Sayfa 28 arkası. (19) GARF. Fon 102. Sayı 243 (1913). Dosya 14. Bölüm 92 LB. Sayfa 42 arkası. (20) GARF. Fon 102. Sayı 244 (1914). Dosya 14. Bölüm 92 LB. Sayfa 8 arkası. (21) GARF. Fon 102. Sayı. 244 (1914). Dosya 14. Bölüm 79 LB. Sayfa 37 arkası, 38 arkası. (22) GARF. Fon 102. Sayı 243 (1913). Dosya 14. Bölüm 79 LB. Sayfa 45 arkası. (23) GARF. Fon 102. Sayı. 244 (1914). Dosya 14. Bölüm 79 LB. Sayfa 41 arkası. (24) GARF. Fon 102. Sayı 244 (1914). Dosya 14. Bölüm 92 LB. Sayfa 49 arkası. (25) GARF. Fon 102. Sayı.244 (1915). Dosya 14. Bölüm.79 LB. Sayfa 33 arkası. (26) GARF. Fon 102. Sayı.244 (1915). Dosya 14. Bölüm.79 LB. Sayfa 34. (27) GARF. Fon 102. Sayı.244 (1915). Dosya 14. Bölüm.79 LB. Sayfa 34 arkası. (28) GARF. Fon 102. Sayı 244 (1914). Dosya 14. Bölüm 92 LB. Sayfa 53. (29) GARF. Fon 102. Sayı 244 (1914). Dosya 14. Bölüm 92 LB. Sayfa 53 arkası. (30) Aynı yer. (31) GARF. Fon 102. Sayı 1916. Dosya 14. Bölüm 78 B. Sayfa 1. (32)Kaçaznuni, Ovannes, Taşnak Partisi’nin Yapacağı Bir Şey Yok (1923 Parti Konferansı’na Rapor), Kaynak Yayınları, İstanbul, 2005, Sayfa 34. (33) GARF. Fon 102. Sayı. 1915. Dosya 14. Bölüm 78B. Sayfa 1. (34) GARF. Fon 102. Sayı 1915. Dosya 14. Bölüm 78B. Sayfa 2. (35) GARF. Fon 102. Sayı 240 (1916). Dosya 14. Bölüm 92.B. Sayfa 1 (36) GARF. Fon 102. Sayı 240 (1916). Dosya 14. Bölüm 92.B. Sayfa 3-3 arkası. (37) Aynı yer. (38) Rusya Devlet Askeri Tarihi Arşivi (RGVIA). Fon 2100. Sayı 1. Dosya 72. Sayfa 43. (39) Najafov, s. 27. - 268 - 1988 YILI ERMENİSTAN’DAN AZERBAYCANLI SÜRGÜNÜNÜN ERMENİSTAN’IN TOPLUMSAL VE EKONOMİK YAPISINA ETKİLERİ Keisuke WAKIZAKA Kafkassam Ermenistan ve Azerbaycan ile ilgili Türkiye’deki araştırmaların çoğu Karabağ Meselesi ve Ermeni Meselesi’nin “soykırım” olup olmadığına odaklanırken, “Ermenistan Türkleri” ve Ermenistan’ın güncel durumu ve siyasal-toplumsal yapısı ile ilgili araştırmalar oldukça azdır, neredeyse yok gibidir. Özellikle “Ermenistan Türkleri” hakkındaki çalışmalar, “Kadim Türk-Oğuz Yurdu Ermenistan” kitabını yazan Azerbaycanlı Aziz Elekberli gibi çok az sayıda insanlar tarafından yapılmaktadır. Bu çalışmanın birinci bölümünde, 1988 yılına kadar aralıklı olarak devam eden “Ermenistan’dan Azerbaycanlıların Sürgünü”nün ne olduğu hakkında bilgi verilecektir. İkinci bölümde bu sürgünün Ermenistan’ın toplumsal yapısına etkisi ve nüfus yapısının değişimlerine odaklanarak incelenecektir. Üçüncü bölümde bu sürgünün ekonomik yapısına etkisi istatistik analizlerinden yararlanarak araştırılacaktır. Sonuç bölümünde ise bu üç bölüm özetlenip “Ermenistan’dan Azerbaycanlıların Sürgünü”nün Ermenistan’ın dengesini önemli derecede bozduğu çıkarılacaktır. “Ermenistan’dan Azerbaycanlıların Sürgünü” Nedir? Günümüzde Ermenistan’da Ermenilerin nüfusun %98’ini oluşturduğu için (1) “tek uluslu ülke” gibi görülmektedir. Fakat şu an Ermenistan’ın bulunduğu bölgede 1988 yılına kadar birçok Türk nüfusu mevcuttu ve 19. yüzyıldan önce oradaki nüfus çoğunluğunu Türk (Müslümanların) nüfusu oluşturuyordu. Mesela, Erivan’ın nüfusu 17. yüzyılda sadece Müslümanlardı (2). Rusya işgalinden sonraki 1827 yılında bile Erivan’da yaşayan toplam 12 bin kişinin hepsi Müslüman olmuştur (3). Ermenilerin günümüzdeki Ermenistan’a büyük ölçülü göçü 29 Şubat 1829 tarihinde - 269 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Giriş General Paskeviç’in verdiği karar doğrultusunda başlamıştır (4). Ermeniler, o zaman Nahçıvan Hanlığı, Erivan Hanlığı ve kısmen de Karabağ Hanlığı’nın topraklarına yerleşmeye başlamıştır. Diğer yandan bu topraklardaki Müslümanların bir kısmı ise İran ve Osmanlı topraklarına göç etmeye zorunlu kalmıştır. Böylece 1828 yılında Erivan’da Müslüman nüfusu 7331 kişiye düşerken, Ermenilerin nüfusu ise 2379 kişiye çıkmıştır (5). 1893 yılında ise Erivan Vilayeti’nde Ermeniler nüfusun %56’sını oluştururken, Azerbaycanlılar ise %41,1’i oluşturmuştur. 19. yüzyıldan beri devam eden Ermeni-Türk gerginliği ve çatışmaları Ermenistan’dan Azerbaycanlıların büyük ölçülü sürgününe sebep olmuştur. Bu sürgün ve göç, 1905 yılından 1991 yılına kadar aralıklı olarak devam etmiş ve 4 aşamadan oluşmaktadır. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Birinci aşaması 1905-1907 yıllarında meydana gelmiştir. 1904 yılının sonundan beri devam eden Türk-Ermeni sürtüşmeleri zaman geçtikçe çatışmaya dönüşmeye başlamıştır. Ermeniler tarafından Türklere karşı yapılan katliam ve sürgün Şubat 1905’te patlayıp 2 yıl sürmüştür. İlk olarak 6 Şubat’ta Bakü’de başlayan Ermeni-Azerbaycanlı çatışması daha sonra bütün Güney Kafkasya’ya sıçramıştır ve Zangezur, Eçmiadzin ve Gümrü’de büyük ölçülü çatışmalar yaşanmıştır. Bu süreçte Ermeniler tarafından binlerce insan öldürülmüştür ve birçok Azerbaycanlı köyleri yakılıp dağıtılmıştır. Bu zamanlarda Azerbaycan’a, İran’a ve Osmanlı İmparatorluğu’na kaçanlar da olmuştur. Azerbaycanlıların Ermenistan’dan ikinci sürgünü ise 1918-1920 yıllarında gerçekleştirilmiştir. Bu sürgüne 1918 Mart’ta Bakü’de meydana gelen ErmeniAzerbaycanlı çatışması patlak vermiştir. 17 bin Azerbaycanlıların katledildiği (6) bu çatışma, daha sonra bütün Azerbaycan’a ve şu an Ermenistan’ın bulunduğu yere sıçramıştır. Ermenistan Cumhuriyeti kurulmadan önce Erivan’da 575 bin Türk yaşarken, 1920 yılında ise yaklaşık 10 bin kişiye kadar düşmüştür. Bu çatışmada 200 bin Azerbaycanlı katledilmiş ve kalanlar bu bölgeyi terk edip (7) Azerbaycan, İran ve Osmanlı’ya göç etmişlerdir. 1919 yılında Doğu Anadolu, Erivan ve sınır bölgelerinden 100 bin kişi Azerbaycan’a göç etmiştir (8). Günümüzde Kars ve Iğdır’da yaşayan Azerbaycanlı Türklerin çoğu Gümrü, Amasya, Vedibasar (Ararat), Zengibasar (Masis), Serdarabat (Hoktemberyan) ve Kamerli (Artaşat) gibi bölgelerden bu dönemde yerleşmişlerdir (9). Stalin iktidardayken 1948-1956 yıllarında Azerbaycanların sürgününün 3. aşaması gerçekleştirilmiş ve bu zamanlarda birçok Azerbaycanlılar Ermenistan’dan Azerbaycan’a sürülmüşlerdir. 1947 yılında çıkarılan kararname doğrultusunda Haziran 1948’de sürgün başlamıştır. Ermenistan’dan sürülen Azerbaycanlılar, sert iklim koşula sahip olan Kür-Araz ovasına yerleştirilmişlerdir. Ermenistan’dan Azerbaycan’a sürgünü 1956 yılına kadar devam etmiş ve bu süre içinde 150 bin kişiden fazla Azerbaycanlılar Azerbaycan’ın Kür-Araz ovasına yerleştirilmiştir. Onlardan birçok kişi, özellikle kadınlar ve çocuklar açlık ve hastalıktan dolayı hayatını kaybetmişlerdir (10). Ermenistan’dan sürgünün sonuncu aşaması, 1988-1991 yıllarında gerçekleştirilmiştir. Bu sürgün, 1988 yılının Şubat ayında meydana gelen Hankendi (Stepanakert)’teki büyük ölçülü gösteri ve Sumgayıt olayı ile başlamıştır. Bundan sonra Ermenilerin Türklere karşı saldırısı ve Türklerin sürgünü Kapan ve Meğri’den - 270 - Vedibasar rayonlarına sıçramış ve daha sonra saldırıları daha da şiddetlenmeye başlayıp bütün Ermenistan’a yaymıştır. Ermenilerin saldırıları 1991 yılına kadar devam etmiş ve 1988-1989 yıllarında yaklaşık 200 bin kişi sürülmüştür. Ermenilerin saldırısına karşı son zamana kadar direnen tek Azerbaycanlı köyü olan Nüvedi köyü halkı da 8 Ağustos 1991 yılında köyü terk etmeye mecbur kalmışlardır (11). Böylece Ermenistan’da hiçbir Azerbaycanlı köyleri kalmamıştır. 1988 yılı Sürgünü’nün Ermenistan’ın Toplumsal Yapısına Etkileri Tablo 1: 1950-2010 yılları arasında Ermenistan’ın Nüfusu (13) Ermenistan’ın nüfusunun azalmasının sebebi de aşağıdaki nüfus piramidinden anlaşılmaktadır. Yaş çizelgesine göre gençlerin ve 50-60 yaşlarındakilerin nüfusu nispeten fazla olup yaşlı nüfusu azken şu anki genç olanların sonraki kuşağının nüfusu az olduğu anlaşılır. Aynı zamanda Ermenistan’da Erkek nüfusundan kadın nüfusu daha çoktur. Bu yüzden Ermenistan’da gençlerin sayısı azalmakta ve nüfusun yaşlanmasına doğru gittiği söylenebilir. Özellikle kırsal kesimlerde durum daha ciddidir. Ermenistan’ın resmi açıklamasına göre toplam nüfusun yaklaşık %33’ü kırsal kesimde yaşamaktadır, fakat fiilen yaşayanlar ise nüfusun %20’sinden daha az olduğu söylenmektedir. Gerçekten de, Ermenistan’daki köylerin çoğunda gençler şehirlere ve yurtdışına çıkmışlar ve sadece köylerde yaşlı insanlar yaşamaktadırlar. Hatta fiilen hiç kimsenin yaşamadığı ve - 271 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ermenistan’ın nüfusu, 19. yüzyılda Rus işgali başladıktan sonra doğum oranının artması ve Ermenilerin göçünden dolayı artmaya devam etti ve 1990’lı yılların başında yaklaşık 3 milyon 50 bin kişi olmuştur. Fakat 1991 yılında Sovyet Birliği dağıldıktan sonra Ermenistan’ın nüfusu azalmaya devam etti ve resmi istatistiğe göre, 2010 yılında yaklaşık 3 milyon 19 bin kişiye kadar azalmıştır (Tablo 1). Fakat gerçekte bağımsızlıktan sonra günümüze kadar 1 milyondan fazla Ermeni Ermenistan’ı terk edip yurtdışına göç etmiştir. Dolayısıyla gerçekten Ermenistan’da yaşayanların sayısı yaklaşık 1,5-2 milyon olduğu tahmin edilmektedir (12). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA harabe gibi görülen köyler de çoktur (15). 2-4 Ağustos 2014 tarihlerinde gittiğimiz Gürcistan- Ermenistan sınırındaki Yılgançay (İrgançay) köyünden gece Ermenistan tarafına bakıldığında, Ermenistan tarafındaki evlerde hiç bir ışık yanmıyorlardı ve köylerde insanların yaşantısı pek hissedilmemiştir. Tablo 2: 2012 yılında Ermenistan’da Nüfus Piramidi (14) Kırsal kesimdeki bu durum, Ermenistan’daki etnik yapısının değişimleriyle de alakalıdır. Etnik yapısına bakıldığında, Sürgünün daha başlamadığı 1979 yılında Ermenistan’da yaklaşık 161 bin Azerbaycanlı yaşıyordu (16). Ermenistan’daki Azerbaycanlıların çoğu kırsal kesiminde yaşıyordu ve Ermenistan’da bulunan köylerin önemli kısmında Ermeniler ve Azerbaycanlılar karışık şekilde veya sadece Azerbaycanlılar yaşamaktaydılar (17). 1988-1991 yılında Ermenistan’daki bütün Azerbaycanlılar Ermenistan’dan kovulduktan sonra Ermenistan dışından Ermeniler yerleştirilmiştir. 1979 yılında Ermenistan’daki Ermenilerin nüfusu 2 milyon 725 bin kişiyken, 1989 yılında 3 milyon 84 kişiye, 2001 yılında ise 3 milyon 145 kişiye kadar çıkmıştır. 1988’den 1990’lı yıllara kadar Ermenilerin nüfusunun artması, dışarıdan gelen Ermenilerin yerleştirilmesinden kaynaklanmakta ve onların çoğu Azerbaycanlıların terk ettiği kırsal kesimlere yerleştirilmiştir (18). Fakat Sovyet zamanından beri Ermenistan’ın ekonomik şartları diğer yerlere göre daha kötüydü ve Ermenistan’daki köylere yeni yerleştirilen Ermeniler Azerbaycan’da köy kesimlerden daha çok Bakü, Sumgayıt ve Gence gibi şehirler ve rayon merkezlerinde yaşıyorlardı ve orada nispeten iyi şartlar altında yaşıyorlardı (19). - 272 - 1989 yılından sonra Ermenistan’ın kırsal kesimlere yerleştirilen Ermenilerin çoğu köy hayatına alışkın olmadığı için yerleştirildikten sonra genel olarak birkaç ay içinde köyleri terk edip ya Erivan gibi şehirlere ya da yurtdışına göç etmişlerdir (20). Bu yüzden Ermenistan’ın kırsal kesiminde çok hızlı bir şekilde nüfusun azalması, yok olması ve yaşlanması ilerlemektedir. Harita 1. Sovyet Ermenistan’da ve Karabağ’da İdari Bölümler (22) Diğer yandan, Sovyet birliği dağıldıktan sonra ise Ermenistan’daki rayonun sayısı kırsal bölgelerdeki nüfusun azalması, yaşlanması ve rayonların birleşmelerinden dolayı Erivan şehri dâhil 11 taneye kadar azalmıştır. 1988 Yılı Sürgünü’nün Ermenistan’ın Ekonomik Yapısına Etkileri 1988 yılı sürgününden sonraki nüfus yapısının değişimleri, Ermenistan’ın toplum yapısından başka ekonomik durumunu da önemli derecede etkilemiştir. Sovyet zamanında Ermenistan içinde yaşayan Azerbaycanlıların çoğu köy kesiminde yaşadığı için Ermenistan’ın tarım, gıda ve hayvan üretimin önemli kısmını onlar sağlamaktaydı. - 273 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Kırsal kesimdeki bu durum, Ermenistan’daki vilayetlerin oluşturulmasını da önemli derecede etkilemiştir. Sovyet zamanında Ermenistan’da Erivan şehri hariç 36 rayon vardı (21) (Harita 1). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Fakat 1988 sürgününden sonra, hayvancılık ve tarımla uğraşan Azerbaycanlıların köyleri boşaltıldı ve bu köye yerleştirilen Ermeniler de kısa zamanda köyleri terk etmişlerdir. Bu durum Ermenistan’ın köy kesimlerinde hızlı şekilde ilerleyen nüfusun azalması ve yaşlanmasına yol açmış ve Ermenistan’ın ziraat alanındaki üretim hareketini olumsuz şekilde etkilemektedir. Harita 2. Günümüzdeki Ermenistan’da İdari Bölümler (23) Ermenistan’daki en önemli sanayi olan hayvancılığına bakarsak, Sovyet zamanındaki 1985 yılında 874,6 bin sığır, 322,1 bin domuz, 1 milyon 968,9 bin küçükbaşı, 4,5 bin at ve 12 milyon 130,9 bin kümes hayvanları yetiştirilmiştir. Fakat Sovyet Birliği dağıldıktan sonra 1990’lı yıllarda at sayısı hariç yetiştirilen hayvanın sayısı devam etmemiştir. Mesela sığırın sayısı 465,8 bin (1998 yılı), domuzun sayısı 54,3 bin (1997 yılı), küçükbaşının sayısı 521,1 bin (1997 yılı) ve kümes hayvanların sayısı ise 2 milyon 900 bine (1995-1998 yılları) kadar düşmüştür. Bundan sonra yetiştirilen hayvanın sayısı yükselmeye başlamıştır. Fakat 2005 yılında Ermenistan’daki hayvancılık Sovyet zamanındaki seviyesine kadar henüz ulaşamamış durumdadır (24). Böylece kırsal kesimdeki nüfusun azalması ve yaşlanmasının etkisi, hayvancılıktaki üretimin azalmasında belli bir şekilde görülmektedir. Tahıl ve sebze üretimi konusunda da aynı durum geçerlidir ve köy kesimindeki nüfusun azalması ve yaşlanması ve insanların eksikliğinden dolayı bunların üretimi Sovyet zamanına göre azalmıştır. Gerçekte de, ot biçme zamanı geldiğinde Ermenistan’ın Taşir rayonuna bağlı Cücekent ve Şahnazar (Medzavan) köylerinde ot biçen insanlar olmadığı için köylüler Gürcistan tarafındaki Yılgançay köyünden insanları çağırıp ot biçtirirdi (25). Bu durumundan dolayı, Ermenistan kendi içindeki üretim ile gıda ihtiyacını karşılayamamakta ve önemli miktarda tahıl, sebze, bitkisel-hayvansal yağları gibi ürünleri ithal etmektedir (26). Ayrıca Ermenistan’ın tarımsal ürünlerin ticaretine bakarsak, Ermenistan’ın ihraç ettiği tarımsal ürünlerin yaklaşık %80’i gıda olmayan - 274 - ürünken, ithal ettiği tarımsal ürünün yaklaşık %70’i gıdadır (27). Böylece Sovyet Birliği dağıldıktan sonra Ermenistan, kendi üretiminde gıda ihtiyacını karşılayamamakta ve gıda ve ziraat ürünleri konusunda dış ülkelere bağımlı duruma düşmüştür. Yani 1988 yılındaki Azerbaycanlıların Ermenistan’dan sürgünü, kırsal kesimdeki nüfusun hızlı şekilde azalması ve yaşlanmasına sebep olmuş ve bu durum, gıda üretimini yetersiz haline getirip Ermenistan’ın durumunu dışarıya daha bağımlı hale çevirmiştir. Sonuç 19. yüzyılda şu an Ermenistan’ın bulunduğu yer Rusya tarafından işgal edildikten sonra bu bölgeye Ermeniler Osmanlı ve İran’dan yerleştirilmeye başlamıştır. Bu zamandan beri Sovyet zamanının sonuna kadar Ermenilerin nüfusu artmaya devam etmiştir. Fakat 1988 yılındaki bu sürgünden sonra boşaltılan Azerbaycanlı köylerine yerleştirilen Ermeniler köy hayatına alışkın olmadıklarından ve işsizlikten dolayı kısa sürede bu köyleri terk edip Erivan gibi şehirlere veya yurtdışına göç etmiştir. Bu yüzden Ermenistan’ın kırsal kesimlerinde nüfusun azalması ve yaşlanması oldukça hızlı bir şekilde ilerlemiştir. Ayrıca bu durum ve maddi sıkıntısından dolayı Ermenistan içindeki rayonların sayısı da oldukça azalmıştır. Ayrıca bu durum, Ermenistan’ın ekonomisi de önemli derecede etkilemiştir. 1988 sürgününden sonra Ermenistan’ın köy kesimindeki nüfusun hızlı şekilde azalması ve yaşlanmasından dolayı hayvan ve tarım üretimi önemli derecede düşmüş ve Ermenistan kendi kendine gıda ihtiyacını tam olarak karşılayamaz haline gelmiştir. Bu yüzden Ermenistan’daki tahıl ve sebze gibi gıda maddelerinin ihracatı artmış ve günümüzde Ermenistan gıda üretimi konusunda Rusya, İran ve Türkiye gibi dış ülkelere bağımlı durumdadır. Ermenistan, Sovyet Birliği dağıtıldıktan sonra milliyetçilerin uzun zamandır ileri sürdüğü “Ermenistan’ın Türklerden kurtuluşu” ve “tek uluslu devlet” hayali gerçekleşmiş oldu. Fakat 1988-1991 yıllarında Ermeniler tarafından Türklere uygulanan sürgün, Ermenistan’ın içindeki nüfus dengesinin bozulmasına ve tarım üretiminin mahvolmasına sebep olmuştur. Böylece, 1988 yılındaki Azerbaycanlıların Ermenistan’a sürgünü, Ermenistan’ı hem toplumsal dengesini bozmuş ve ekonomik sisteminin çöküşüne yol açmıştır. Kaynakça 2014]. Alaverdiyan, Qnarik. 2015’e Bir Kala Ermenisiz Ermenistan, http://www.kafkassam.net [21. 04. Armenia, CIA World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/ geos/am.html [23. 06. 2014].- 341 - - 275 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Buna karşın, bu bölgede yaşayan Azerbaycanlılar ise sürekli Ermeniler tarafından katliamlar, çatışmalar ve sürgünlere uğratılmışlardır. Özellikle 1905-1907, 19181920, 1948-1956 ve 1988-1991 yıllarında Ermenistan’daki birçok Azerbaycanlılar katledilmiş ve Ermenistan’ın dışına sürülmüştür. En son 1988 sürgünden sonra Ermenistan sınırı içinde hiçbir Azerbaycanlı kalmamışlardır. Arumenia Kyouwakoku, Japonya Dışişleri Bakanlığı, http://www.mofa.go.jp/mofaj/area/armenia/ data.html#section4 [01. 09. 2014]. 2012. Attar (Haşimzade), Aygün. Karabağ Sorunu Kapsamında Ermeniler ve Ermeni Siyaseti, Ankara BM Gıda ve Ziraat Örgütü İstatistik Bölümü, http://faostat.fao.org/ [30. 08. 2013]. De Waal, Thomas. The Caucasus: an Introduction, Oxford 2010. Elekberli, Aziz. Kadim Türk-Oğuz Yurdu-Ermenistan, Bakı 1994. Esedov, Sabir, Ermenistan Azerbaycanlıların Tarihi Coğrafyası, Bakü 1995. National Statistic Service of the Republic of Armenia, http://www.armstat.am. Oktay, Hasan. Revan Hanlığı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Malatya 1997. Tumanian, Robert. Armenia: Country Pasture / Forage Resource Profiles, Roma 2006. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Dipnotlar (1) Thomas De Waal, The Caucasus: an Introduction, Oxford 2010, s. 31. (2) Hasan Oktay, “Revan Hanlığı”, Malatya 1997, Yayınlanmamış Doktora Tezi, s. 78. (3) Aziz Elekberli, Kadim Türk-Oğuz Yurdu-Ermenistan, Bakı: 1994, s. 186. (4) Aygün Attar, Karabağ Sorunu Kapsamında Ermeniler ve Ermeni Siyaseti, Ankara s. 41. (5) Elekberli, age., s. 186. (6) Attar, age., s. 74. Ayrıca bkz: Nesrin Sarıahmetoğlu, Azeri-Ermeni İlişkileri (1905-1920), Ankara 2006, s. 383-393. (7) ae., s. 78. (8) ae., s. 79. (9) Sabir Esedov, Ermenistan Azerbaycanlıların Tarihi Coğrafyası, Bakü 1995, s. 445 (10) Elekberli, age., s. 12-13. (11) ae., s. 147. (12) Esedov, age., s. 445 (13) Population of Armenia 1950-2010, National Statistic Service of the Republic of Armenia, http://www. armstat.am [12. 05. 2011]. (14) Pyramid Armenia 2012, National Statistic Service of the Republic of Armenia, http://www.armstat.am [25. 06. 2013]. (15) Esedov, age., s. 445. (16) Attar., age., s. 119. (17)1988 Sürgününden önce Ermenistan’da sadece Azerbaycanlıların yaşadığı ve Ermeniler ve Azerbaycanlıların karışık şekilde yaşadığı yerleşim noktasının sayısı toplam 255 taneydi. Bkz: ae., s. 205-209. (18) Esedov, age., s. 445. (19) ae., s. 445. (20) Qnarik Alaverdiyan, 2015e bir kala Ermenisiz Ermenistan, http://www.kafkassam.net [21. 04. 2014]. (21) Elekberli, age., s. 16. (22)File:Soviet-Armenia-arm.png, Wikipedia Commons, http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Soviet_ Armeniaarm.png [25. 07. 2014]. (23)File:Armenia, administrative divisions-de-colored.svg, Wikipedia Commons, http://commons.wikimedia.org/wiki/ File:Armenia,_administrative_divisions_-_de_-_colored.svg [15. 06. 2014]. (24) Tumanian, Robert. Armenia: Country Pasture / Forage Resource Profiles, Roma 2006, s. 16. (25) Yazarın Resul Süleymanov ile şahsen Görüşmesi, Yılgançay 2 Ağustos 2014. (26) Arumenia Kyouwakoku, Japonya Dışişleri Bakanlığı, http://www.mofa.go.jp/mofaj/area/armenia/data. html#section4 [01. 09. 2014]. (27) BM Gıda ve Ziraat Örgütü İstatistik Bölümü, http://faostat.fao.org/site/535/default.aspx#ancor [30. 08. 2013]. - 276 - AZERBAYCAN TÜRKLERİNİN ERMENİSTAN’DAN ZORUNLU GÖÇÜ (1948-1956) Aygün ATTAR Giresun Üniversitesi Sovyet yönetiminin öteden beri izlediği genel siyasete bakacak olursak, Sovyetlerin devamlı surette halkların milli kimlik mücadelelerinden kendi lehine olacak şekilde yararlandığını söyleyebiliriz. Sovyetler, coğrafi ve özel konumları itibariyle stratejik öneme sahip bölgelerde bazı sorunlar çıkararak o bölgenin imkânlarından faydalanmak istemişlerdir. II. Cihan Savaşından zaferle çıkan Sovyet Rusyası, Şark siyasetinde yeni ufukların açılmasına hizmet edecek bölge olarak stratejik konumu itibariyle Güney Azerbaycan’ı seçmiştir. Sovyet yönetiminin asıl amacı, İran petrollerini ele geçirmektir. Bu aşamada 1941’den 1946’ya kadar sürecek olan, İran Azerileri’nin “Büyük Sovyet Ayıbı” olarak tarihlerine yazacakları dönem başlamıştır. 12 Aralık 1945 yılında kurtulmuş Güney Azerbaycan Milli Hükümetine destek veren Sovyetler, Amerika’nın verdiği nota sonucunda askeri kuvvetlerini bölgeden çektiler (1). Kaderleri ile baş başa bırakılan Güney Azerbaycan halkı, İran ordusunun işgali ile büyük bir şok yaşamıştır. Kuzey Azerbaycan halkı güneyli kardeşlere yapılan Sovyet ihanetinin şokunu henüz atlatmadan ikinci bir şokla karşılaşmışlardır. Günümüze kadar devam edecek, temeli uyduruk iddialara dayalı “Ermeni sorunu”nu Moskova tarafından gündeme getirilmiştir. Şark Politikasının Önemli Parçası- Ermeni Sorunu Ermeni meselesi Sovyet Rusya’sının uyguladığı şark politikasının planlı bir parçasıdır. Sovyetler, Ermenileri kullanarak Türklere uygulanacak politikaya yön vermişlerdir. Ermeniler de bu politikadan kendi çıkarları doğrultusunda faydalanmaktan geri - 277 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Giriş Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA kalmamışlardır. Ermenistan yönetimi Moskova aracılığı ile başta Karabağ olmak üzere Azerbaycan’dan pek çok yeri talep etmiştir. Ermeniler, Kuzey Azerbaycan ile Güney Azerbaycan’ın birleşeceğinden endişe duymuşlardır. Bu yüzden Azerbaycan topraklarını ele geçirmeye çalışmışlardır. Bu amaçlarına yönelik faaliyet göstermesi için “Karabağ Harekâtı” ve “Karabağ Komitesi” adı ile iki örgüt, Anastas Ovanesoviç Mikoyan’ın teşebbüsü ile kurulmuştur ki bu kişi Sovyetler Birliği Yüksek Sovyet Başkanlık Divanı reisliğine kadar yükselebilmiş bir Taşnak-Sütyun üyesidir. Ermeniler sadece komite faaliyetleri ile yetinmeyerek diplomasi yolunu da kullanmışlardır. Bizzat SSCB Genel Sekreteri Stalin’e müracaat ederek Dağlık Karabağ’ın Ermenistan’a verilmesini istemişlerdir. Bu isteklerini meşrulaştırmak için, Ermeni tarihçileri tarafından, hayali Ermeni tarihi içerikli monografiler yayınlamış, 1914 yılında Anadolu’da ve Azerbaycan’da cinayet işleyenler, kahraman olarak tanıtılmışlardır. Ermenistan’ın toprak iddiaları karşısında Azerbaycan Sovyet yönetimi adına Komünist Parti genel sekreteri Mira Cafer Bağırov sert bir tepki vermiştir ve Karabağ’ı vermenin şartı olarak Ermenistan’ın tamamını istemiştir ki, buna göre bu bölge zaten Azerilerin kendi topraklarıdır. Moskova, Ermenistan’ın toprak iddiaları konusunu Türkiye Dış İşler Bakanlığına iletmiştir (2). Ancak gerek Türkiye gerekse Azerbaycan’ın sert tavrı Moskova’ya geri adım attırmıştır ve Ermenilerin toprak iddiaları konusu şimdilik kapanmıştır. Ancak bir süre sonra bu konu politbüro tarafından, farklı şekillerde gündeme getirilmiştir. Bu aşamada Sovyetlerin uyguladığı bir çifte standart söz konusudur. Sovyetler anti-komünist örgütlere karşı sıkı mücadele verdiklerini söylemelerine rağmen Moskova ve Ermenistan yurt dışındaki Taşnak gurubu ile sıkı ilişki kurmuştur ve hiçbir tepki almamıştır. Buna karşılık Azerbaycan’da pek çok insan Azerbaycan Musavat Partisi ve yurt dışında faaliyet gösteren milliyetçi teşkilatlarla bağlantısı olduğu suçlamaları ile katledilmiştir. Ermeniler,büyük Ermenistan hayallerini ve toprak iddialarını uluslar arası platforma da taşımışlardır. 1943 yılında Sovyetler Birliği, Amerika ve İngiltere devlet başkanları arasında yapılan Tahran buluşması sırasında yurt dışında yaşayan Ermeniler adına bir müracaat yapılmıştır. Bu müracaatın konusu “Büyük Ermenistan”ın kurulmasıdır. Ayrıca Sovyet Dış İşler Komiseri V. Molotov’a yapılan çağrı ile Ermeniler,İran da yaşayan Ermenilerin de Ermenistan’a göç etmesi için müsaade istemişlerdir ki, Sovyet Dış İşler Komiseri bu teklifi olumlu karşılamıştır. Ermenilerin iddialarına göre, Ermenistan dışında yaşayan iki milyon Ermeni mevcut idi. Ermeni nüfusu hiçbir dönemde bu kadar fazla olmamakla beraber Sovyetler Birliği Yüksek Sovyet Yönetimi Kurulu’nun 19 Ekim 1946 tarihinde verdiği bir karara göre, dış ülkelerde yaşayan Ermenilerin Ermenistan’a yerleşmelerine izin verilmiştir. Konu Taşnaksütyun Partisinin yurtdışında gerçekleştirdiği olağan XIV. Kurultayında gündeme getirilmiştir. Bundan sonra Taşnak partili yöneticiler ile Sovyet Ermenistan yöneticileri arasında yapılan gizli görüşme neticesinde, Taşnak partililer Ermenistan yöneticilerinden Moskova’ya müracaat ederek bazı taleplerde bulunmalarını istemişlerdir. Buna göre, yurt dışından gelecek olan Ermenilerin yerleştirilmesi adına Ermenistan’daki Azeriler ülkeden çıkarılacak ve Karabağ ve Ermenistan sınırları dışında diğer Azerbaycan bölgelerine yerleştirilecekti. Plan uygulamaya konulmuş, Ermenistan’daki Azerilerin ülkeden çıkarılması ve özellikle Karabağ’ın boşaltılması faaliyetlerine, Grigoryan kilisesinin hayır duaları alınarak başlanmıştır. Kendi toprakları üzerinde yaşayan halk, - 278 - anavatanından çıkarılarak, yerine –sözde varolduğu iddia edilen- Ermeni halkı yerleştirilecekti ki bu şekilde o toprakların asıl sahibi olunamayacaktır. Çünkü bir yerin vatan olabilmesi için o topraklar üzerinde uzun yıllar yaşamak, devletler kurmak, para bastırmak, hâkimiyet alametleri göstermek gerekir. Bunların dışında bir toprak parçası üzerinde yapılan faaliyetin adına yalnızca “istila” denilebilir. Ermeniler, bir avuç nüfuslarını çok göstererek, kendilerine ait olmayan bir bölgeyi sahte belgeler ile vatanları imiş gibi tanıtarak, haksız konumdan haklı konuma geçmek için her yolu mubah saymışlardır ki Ermeniler, Azerileri ana yurtlarından çıkararak, -sözde- “Büyük Ermenistan” sınırlarını genişletmek için uğraşmışlardır (3). 1948 yılı kıymetli toprakların kıymetli halkı olan Azeriler için felaketlerin başlangıcı oluştur4. 1948-1953 yılları arasını SSCB “suçlu milletlerin sürgün” dönemi olarak kabul etmiştir. II. Dünya savaşı boyunca gösterdikleri çetin mücadeleye ve kazandırdıkları zafere rağmen, Sovyetler Birliği, kendi halkından Türk olanları “halk düşmanı” olarak ilan ederek cezalandırma yoluna gitmiştir. Ne tesadüftür ki bu sözde halk düşmanlarının hepsi Ermenistan’da yaşayan Türk halklarıdır (Azerbaycan Türkleri, Çeçenler,İnguşlar,Kırım Tatarları, Ahıska Türkleri). Anlaşılan o ki, Sovyetlerin asıl amacı Ermenistan’ı Türk nüfusundan arındırmaktır. 1948 yılında BM İnsan Hakları Örgütü’nün kabul ettiği kararın ikinci maddesinde Sovyetlerin Türk halkına uyguladığı arındırma faaliyeti için“soykırım ve etnik temizlik” tabiri kullanılmıştır. Soykırım tabiri yerinde bir kullanım olmuştur ki; bundan sonraki aşamada halk anavatanından koparılıp başka bir yere zorla göç ettirilecek ve göçler ile ilgili hiçbir hazırlık yapılmadığı için pek çok insan hayatını kaybedecektir. Alt yapısı olmayan boş bir araziye sürgün edilen insanları anlatan belgelerin Rusya Devlet Arşivlerinde mevcut olduğu bilinmektedir (5). Bütün bu uygulamalar karşısında haksızlığa uğrayan tüm halklar (Kırım Türkleri Azeriler, İnguşlar, Çeçenler, Ahıskalılar) Avrupa İnsan Hakları mahkemelerinde Sovyet Devleti’nin mirasçılarından (Kırımlılar Ukrayna; Azeriler Ermenistan; Çeçen ve İnguşlar Rusya; Ahıskalılar Gürcistan) haklarını talep etmek yada en azından yapılan insanlık dışı olaydan dolayı bir özür dilemelerini istemek hukukuna sahip iken bu hakkı yalnızca Azerbaycan Cumhuriyeti kullanmıştır ki; “1948-1953 yıllarında Azerbaycanlıların Ermenistan SSC arazilerindeki tarihi-etnik topraklarından kitlesel olarak deportiyası hakkında” devlet düzeyinde karar kabul edilerek BM’ye gönderilmiştir (6). 1918-1920 yılları arasında İrevan bölgesindeki sınır boylarında Türklere karşı uygulanan soykırımdan sonra Ermeniler, Sovyet rejiminin ilk on yılında da “Büyük Ermenistan” hayalinin peşini bırakmamış, Sovyetlerin ilk dönemlerinde Rusların desteği ile Zenzegur bölgesini Azerbaycan’dan koparıp Ermenistan sınırları içine katmış ve Karabağ’da özerk bir yönetimin kurulmasına çalışmışlardır. 1943 Tahran konferansı ile gündeme gelen etnik temizlik faaliyeti de bu sürecin devamı niteliğindedir. Sovyet yönetiminin 23 Aralık 1947 yılında aldığı 4083 No’lu karar ile “Büyük Ermenistan” projesi resmileşmiştir. Azerbaycan yönetimi göç politikasını kabul etme- 279 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Azerilerin Ermenistan’dan Mecburen Göçürülmesi – Deportation Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA se de Moskova karşısında hiçbir gücü yoktu. Ancak, Azerbaycan ve Ermenistan arasında bir ihtilafın yaşandığı bilinmektedir. Konu ile ilgili olarak Ermenistan’da yaşayan üst düzey bir bürokrat olan Talip Musayev’in yaptığı açıklamalar dikkat çekicidir. 1945-1946 yıllarında Güney Azerbaycan’da özgürlük savaşları ile ilgili çok geniş faaliyetler yürütüldüğünü, sinema filmlerinin çekildiğini, geniş tebligat çalışmalarının sürdüğünü Halg Gazetesi’nde yazmıştır. Ayrıca Musayev, kuzey (Sovyet Azerbaycan) ile güney (İran Azerbaycan)in birleştirileceğinden söz edildiğini ve bu konunun Ermeni liderleri arasında tartışma ve korkuya neden olduğunu yazmıştır (7). Azerbaycan Cumhuriyeti yöneticilerinden M.C. Bağırov’un üzerinde durduğu kuzey ile güney Azerbaycan’ı birleştirme planı Ermenileri tetiklemiştir ve sert tedbirler almaya teşvik etmiştir. Ermenilere göre, eğer iki Azerbaycan birleşecek olursa, o zaman Azerbaycan Sovyetler Birliği içinde konumu dolayısı ile Ukrayna’dan sonra ikinci büyük cumhuriyet olacaktı. Bu durum Ermenistan ve Gürcistan’ın bölgesel çıkarlarını kaybetmesi anlamına geliyordu. Bu yüzden Ermeniler sınırlarını genişletmek ve Ermeni nüfusunu arttırmak için yeni yöntemler aramaya başladılar. İşte bu aşamada Ermenilerin yeni yöntemi, Azerbaycan Türkleri’nin yurtlarından topyekûn göç ettirilmesi olmuştur. Bu uygulamanın arkasında Stalin döneminde Sovyetler Birliği Yüksek Parlamento başkanı, eski Taşnak üyesi A. Mikoyan’ın bulunması Ermeniler adına büyük bir avantaj olmuştur. 23 Aralık 1947 yılında Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Bakanlar Şurası’nın çıkardığı “Ermenistan SSC’den kolektif çiftlik sahibi ve diğer Azerbaycanlı nüfusun Azerbaycan SSC’nin Kür-Araz ovasına göç ettirilmesi hakkında” kararname ile Azerbaycan Türkleri asırlardır yaşadıkları yurtlarını zorla terk etmeye başladılar (8). 4083 nolu bu kararname “Türksüz Ermenistan” politikasını destekleyerek “Büyük Ermenistan” hayalini Azerbaycan topraklarında oluşturulmasını ve genişletilmesini öngörmüştür. Bu kararın uygulanma aşamasında en son gelinecek nokta Azerbaycan topraklarının işgal edilmesi olacaktır. Ermenistan’da ki Türkler aynı iklim koşullarının geçerli olduğu Karabağ ve Nahçivan’a değil, daha sıcak olan Kür-Araz ovasına göç etmeye zorlanmıştır (9). 1948 yılında 4083 No’lu kararnameye ek bir karar alınmıştır. Buna göre, Azeriler eski göç yasasına göre yurtlarından çıkarılırken, Ermeniler yeni yasa ile yerleştirilecekti. Şöyle ki, yurt dışından gelecek olan Ermeniler için her türlü hazırlık yapılmış ancak göç ettirilen Türkler için hiçbir tedbir alınmamış, temel ihtiyaçlar bile karşılanmamıştır. Çifte standardın uygulandığı bu göç konusu ile ilgili olarak halkın tepkisinden çekinilmiş, alınan göç kararları Azerbaycan kamuoyundan gizli tutulmuştur. Buna karşılık Sovyetler ve Ermeni yönetimi göç kararını kamuoyuna hiç çekinmeden duyurmuştur. 1947 tarihli ve 4083 nolu kararnameye göre, üç yıl içinde Ermenistan’dan yüz bin Türk Kür-Araz ovasına yerleşecekti.1948 yılında 10 bin, 1949’da 40 bin, 1950’de 50 bin Türk Ermenistan’daki yurtlarını terk edip Azerbaycan’ın Kür-Araz ovasına yerleşmeliydiler. Kararın ikinci maddesi gereğince göçe maruz tutulan Türklerin emlakine de el konulacak ve boşalan yerlere Ermeniler yerleştirilecekti. Göç politikasının an- 280 - lamlı bir gerekçesi olmadığı gibi, bu ikinci maddenin de hiçbir açıklaması yapılamamıştır. 1948 yılının Haziran ayında Ermenistan’dan Azerbaycan’a ilk göçmen grupları gelmeye başlamıştır. 1948 yılı için 10 bin Azerbaycan Türkünün göçü öngörülmüştür. Nitekim aynı yılın Kasım ayında Ermenistan’dan Azerbaycan’a gelen toplam göçmen sayısı 10.584’i bulmuştur. Göçmenler eski yük trenleri ile yolculuk yapmışlardır. Trenler aktarmalı ve düşük hızla çalıştıklarından yolculuklar günlerce devam etmiştir. Verilen bilgilere göre 2834 kişilik 429 aile kendi imkânları ile yurtlarını terk ederek Azerbaycan’a gelmişlerdir (10). Hesaplamalara göre, 1949 yılında ise Ermenistan’dan 40 bin Türk göç etmeliydi ancak bu imkânsızdı. Çünkü hiçbir hazırlık yapılmamış ve göçmenlerin başka illere yerleştirilmeleri de yasaklanmıştı. Ermenistan ile yapılan görüşmeler sonucunda bu rakam 15 bine indirildi. Ancak Moskova 40 bin Azeri’nin göçü konusunda ısrarlı olmuştur. Bunun anlamı şudur: Ermenistan’daki anayurtlarından çıkarılan 40 bin Azeri Kür-Araz ovasındaki boş arazilere doldurulacaktı. Sorunun aşılması için Azerbaycan Bakanlar Şurası Başkanı T. Guliyev, Sovyetler Birliği Merkez Komitesi Sekreteri G. M. Malenkov’a müracaatta bulunarak, 1949 yılı için ancak 10 bin göçmeni karşılamak durumunda olduklarını belirtmiştir. Çünkü bu sayıdan fazla nüfus için daha çok ev, ilave hastane, okul, iş ortamı, su ve elektrik teçhizatlarının yapılması gerektiği bildirilmiştir. Böylece 1949 yılı için 10 bin Azerbaycan Türkünün göçü planlanmıştır. Buna rağmen göçmen kartı verildiği halde yerleştirilemeyen pek çok insan istasyonlarda bekletilerek mağdur edilmiş, geri dönme şansı da verilmemiştir. Kayıtlardan elde edilen bilgiye göre, 1949 yılında zor kullanarak, baskı yoluyla 54.000 kişi göç ettirilmiştir. Göçmenlerin tüm masraflarını karşılamak ve sorunlarını halletmek için Azerbaycan Devleti sorumlu tutulmuştur. Azerbaycan tüm masrafları kendi bütçesinden karşılamak zorunda bırakılmıştır. II. Dünya savaşından yeni çıkmış ve zaten ekonomik problemleri mevcut olan Azerbaycan için tüm bunlar halledilmesi zor bir durum oluşturmuştur. Kâğıt üzerinde 23 Aralık 1947 tarihli karar ile 1948-1950 yılları arasında yapılan göçün “gönüllülük” anlayışı içinde değerlendirilmesi amaçlanmaktaydı. Nasıl bir “gönüllülük” anlayışıdır ki; Azeriler kendi istekleri ile anavatanlarından - 281 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 1948 yılından itibaren Azerbaycan Türkleri’nin Ermenistan’daki topraklarından göçü başlatılmıştır. Ancak, 100 bin Azeri’nin Kür-araz ovasına yerleşmesi mümkün gözükmüyordu. Çünkü göç edilen bu bölge iklim koşulları açısından pek elverişli değildi. Ayrıca hiçbir alt yapı çalışması da yapılmamıştır.Buna karşılık göçürülen Ermeniler için her türlü hazırlık ve planlama düşünülmüştür. Azerbaycan Bakanlar Şurası başkanı T.Guliyev, Sovyet Bakanlar Şurası Başkanı Molotov’a bir teklifte bulunarak Azerbaycanlıların daha müsait illere göç ettirilmesini rica etmiştir. Ancak Molotov bu teklife olumsuz ve sert bir cevap vermiştir. Bir taraftan da Moskova ve Erivan göçün bir an evvel başlaması için Azerbaycan yönetimine baskı yapmaktadır. Göçler ile ilgili olarak, başında Ermenilerin bulunduğu bir göçmen bürosu kurulmuştur ki Ermenilerin etki ve yaptırımlarının gücünü ve Azerilere uygulanan baskıyı görmek açısından önemlidir. Ayrıca Azerbaycan yönetimine göçler ile ilgili Moskova ve Erivan yönetimini bilgilendirme sorumluluğu verilmiştir. ayrılarak, tarihte hiçbir zaman yerleşik hayatın yaşanmadığı (iklim şartlarından dolayı) sadece kışlak olarak kullanılan Kür-Araz arazisine göç etmişlerdir. Bu olay aslında –1920 yılına kadar resmen Azerbaycan toprağı sayılan bir coğrafyadan yani kendi topraklarından gönüllü göç adı altında zoraki koparılma, farklı bir ifade ile düpedüz sürülme idi. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 14 Mart 1950 ve 25 Ağustos 1950 tarihlerinde 1950 yılı bahar ve güz aylarında yapılacak olan göç işlemleri hakkında karar kabul edilmiştir. Buna göre, baharda 5510, güz aylarında ise 7851 göçmen Ermenistan’ı terk etmeliydi. Yaz aylarında göç yapılmamasının nedeni hasat zamanı olduğu için iş gücüne ihtiyaç duyulmasıdır. 1950 yılı göçmenlerin en zor yılı olmuştur. Boş binalar dolmuş, aile yanına verilecek ev kalmamıştı. 15 bin göçmenin Azerbaycan’a gönderilmesi kararlaştırılmıştı. Göçmenleri yerleştirme aşamasında barınma, yeme-içme gibi temel ihtiyaçlarla ilgili olarak bütçe problemleri yaşanmıştır. Bunun yanında 1950 yılı sorunlarına bir yenisi eklenmiştir. Önüne geçilemeyen ve pek çok insanın hayatını kaybetmesine sebep olan bir salgın hastalık ortaya çıkmıştır: Malarya. Bu hastalık sivrisinek ile çabucak yayılmış ve üç insandan birinin canını almıştır. Savaştan çıkmış ve bütçe imkânları sınırlı olan ülkede bu hastalık için büyük bir tedbir alınamamıştır. Sağ kalabilen göçmenler ise dağlık iklim koşullarına alışık olduklarından bunaltıcı Mugan yazına dayanamamış ve bu insanların hiçbir temel ihtiyacı karşılanamamıştır. Bu derece insan hayatını hiçe sayarak gerçekleştirilmiş, plansız bir uygulamanın, ilginç olan planlı bir yönü vardır. Bu, göç işlemlerinin bahar ve güz aylarında yapılmasıdır ki nedeni çok açıktır. Yazın hasat zamanı olduğu için insan gücüne ihtiyacı olan Ermenistan, bu ihtiyacını göçmenlerden, kendi çıkarları doğrultusunda karşılamıştır. Yine sırf insan gücüne ihtiyacı olduğu için Ermenistan göç ettirilen bir kısım Türk’e geri dönme izni vermiştir (11). Çünkü Türkler, tarım ve hayvancılık konusunda ülke ekonomisine büyük kazanç sağlamakta idi. Ermeniler bugüne kadar daha çok ticaret yaparak hayatlarını kazandıkları için üretim konusunda aciz ve muhtaçtılar. 1950 yılı ile ilgili olarak kayıtlı ve kayıtlı olmayan toplam göçmen sayısının 65 bin olduğu belirtilmiştir. Ancak onlardan bir kısmının geri döndüğü çeşitli kaynaklarda farklı sayılar ile ifade edilmiştir. 1951 yılında da göç işlemlerine devam edilmiştir. Ancak bu yılda farklı bir uygulama yapılarak köylülere ilave, eğitim düzeyi yüksek Azerbaycanlıların da göçü planlanmıştır. Örneğin; öğretmen, doktor, ev hanımı gibi göç yasasında belirtilen vasıfları taşımayan insanlar da göç çerçevesine dahil edilmiştir ki, gerekçe; göç eden diğer halkın eğitim-sağlık ihtiyaçlarını karşılanması olmuştur. Bu ailelerin Erivan’dan çıkarılması çeşitli baskılarla gerçekleşmiştir. Azerbaycan Devlet Arşivlerinde döneme ilişkin kayıtlarda ilginç bilgiler yer almaktadır. Örneğin; Azerbaycan’ın kendi içinde de zorunlu göçler yaşandığı belirtilmektedir. Şöyle ki; Türklerin varlığına sınırlarında bile tahammül edemeyen Ermenistan Moskova’yı arkasına alarak Azerbaycan hükümetine baskı yapmış ve Karabağ başta olmak üzere Ermenistan ile komşu illerden çok sayıda Azeri’yi, KürAraz bölgesine zorla göç ettirmiştir. Bazen bu göçler açık bir ifade ile “sürgün” şeklinde olmuştur. Bu durumda Taşnak kökenli Ermenilerin, Azerbaycan devleti istihbarat birimlerinde görev yapmaları etkili olmuştur.(Zaten Ermeniler Azerbaycan’da hep yö- 282 - netici konumunda olmuşlardır) Yüzlerce aile hakkında “siyasi mahkûm belgesi” hazırlanmış ve Türkler “anti-sovyet”, “pan-türkist” gibi suçlamalar ile sürgün edilmişlerdir (12). Göçmenlerin düşürüldüğü bu duruma karşı, Azeriler tarafından Sovyet yöneticilerine binlerce şikayet dilekçeleri gönderilmiştir. Moskova’nın bu dilekçelere yanıtı sert olmuştur. 28 Şubat 1951 tarihli SSCB Bakanlar Şurası’nın aldığı “1951 yılında göç planı hakkında” kararname göç işlemlerinin daha da hızlandırılmasını şart koşmaktaydı. 605 sayılı bu karar gizli alınmıştır. Sert tedbirlere rağmen göçmenler geri dönme eylemlerine devam etmişlerdir. Göçmenlerin nüfus sayıları ile ilgili olarak bazı ihtilaflar söz konusudur. Bunun nedeni resmi olmayan göçlerdir. Resmi olmayan göçler, göçmen kartı olmadan yaptırılan göçlerdir. Bu uygulama muhtemelen Azeri nüfusu az göstermek amacı ile yapılmıştır. Resmi kayıtlarda göçmen nüfus 53 bin kişi olarak verilmişken, asıl göçmen nüfusu 150 bin üzerindedir. 1948-1953 yılları arasında yaşanmış olan bu göç olayı, ancak 1997 yılında Azerbaycan Devletinin çıkardığı bir karar ile gerçek ifadesini bulmuş ve siyasi bir anlam kazanmıştır. Çıkarılan kararda 1948-1953 yıllarında Azerbaycan’a yapılan göç için kullanılan ifade nihayet “zorla sürgün ettirilme” şeklinde olmuştur. Buradan yola çıkarak 1997 de bu ifadenin nasıl kullanılabildiğini anlamak için o dönemin şartlarını göz önünde bulundurarak iyi değerlendirmek gerekir. Azerbaycan Devleti yöneticilerinin tavrı da önemlidir. Örneğin; Ermeniler 1948-1953 de uygulanan göç siyasetinin devamını istemişlerse de dönemin yöneticisi olan Haydar Aliyev bu teklife kesinlikle sert bir tepki vermiş ve ayrıca bilimsel çalışmalar yapılmasını sağlayarak Ermenistan’ın bir Türk yurdu olduğu gerçeğinin aydınlatılmasını gerekli görmüştür. Bu dönemde Z. Bunyadov’un Azerbaycan’da yayınlanan Rus ve Azerbaycan dillerindeki iki çalışması (13) Ermeni tarihçilerinin büyük tepkisine neden olmuştur. Sovyet dönemi tarihçiliğinde ilk kez Azerbaycan’ın Türklüğü meselesi gündeme getirildiğinden dolayı kitaplar Ermenilerin hedefine oturmuştur. Ermeni tarihçileri, uzun yıllar Z. Bunyadov’u ve dolayısıyla H. Aliyev’i o dönemde Sovyetler Birliği içinde kötü bir anlam ifade eden Pantürkçülükle suçlamışlardır. 1970’lerin sonu 1980’lerin başında da Ermeniler sürekli yeni planlar ve projeler geliştirerek amaçlarına aşama aşama ulaşmak için çalışmışlardır. 1960 yılından itibaren Ermeniler, 1948-1956 yılları arasında yapılan göç siyaseti ileartık Ermenistan coğrafyasında olası bir Türk problemine karşı kendilerini garantiye almış olarak, rahat bir şekilde politikalarına devam etmişlerdir. Ermeniler yoğun bir şekilde 1960 yılından itibaren Karabağ ve Nahçıvan üzerinde toprak iddiasında bu- 283 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 1952 –1953 yıllarında da Ermenistan’dan Azerbaycan’a göç devam etmiştir. Bu yıllarda 3155 ailenin ve ilaveten 1376 Azerbaycanlının daha göçü karara bağlanmıştır. Resmi olarak yapılan göçler 1953 de Stalin’in ölümünden sonra durdurulmuştur. Ancak yine de bu yıldan sonra da 1956 yılına kadar, kayıt dışı ve zorla yapılan göç olaylarının olduğu bilinmektedir. Stalin’in ölümünden sonra kısmen de olsa bir rahatlama dönemi olmuş, bu göçmenlerden bazıları hukuki yollara başvurarak ve uzun mücadeleler vererek tekrar kendi yurtlarına dönme hakkını kazanmışlardır. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA lunmaya başladılar ve kısa bir süre sonra da iddialarını eyleme dönüştürerek Türk topraklarını işgal aşamasına geçtiler.Bu doğrultuda yoğun bir şekilde medya ve basını da kullanarak Türklere haksız suçlamalarda bulunarak, yağmacılık yaparak Karabağ ve Nahçıvan üzerinde hak iddia etmişler hatta öyle ileri gitmişlerdir ki Ermeni basınında Anadolu toprakları için “Batı Ermenistan” ifadesini kullanmışlardır. Bunu ispatlamak için tarihi belgeleri ve bulguları yanlış değerlendirmekten ve taraflı yorumlamaktan kaçınmamışlardır. 1968 yılında “Erivan’ın 2750. yılı kutlamaları” çerçevesinde yapılan toplantılarda Ermeni tarihçileri, Erivan’ın eski Ermenice adı olan Erebuni adının yazılı olduğunu iddia ettikleri şişe içinde Krabarca yazılmış bir metin ortaya çıkmıştır. Ancak, şişenin II. Katerina döneminde Rusya’da üretildiği, metnin de sonradan yazıldığı anlaşılınca büyük bir tepki toplanmıştır (14). 1961 yılında alınan bir karar ile yurt dışında yaşayan Ermenilerin Ermenistan’ a göçü SSCB’nin onayı ile gerçekleşmeye başladı.Ekim 1961 yılında Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesinin olağan toplantısında, yurt dışından gelecek olan Ermeni kafilesini karşılamak için 1948-1953 yılındaki deneyimlerinden yararlanılması kararı alındı ve gelecek olanlar için bütçe ayrıldı. Sovyetlerin yurt dışındaki elçiliklerinde ve konsolosluklarında başlatılan kampanyalar ile ABD, Mısır, İran, Kıbrıs, Türkiye, Uuguay ve Arjantin’deki Ermenilerden oluşan 7 bin Ermeni 1962-1965 yılları arasında Ermenistan’a gelerek özellikle sanayi şehirlerine yerleştirildiler. Toplam olarak, 1962-1973 yılları arasında Ermenistan’a sadece 26 bin Ermeni göç etmiştir. Yurt içinde ve dışında yaşayan bir avuç Ermeni, haksız mücadelelerini haklı göstermek için hiçbir şey yapmaktan kaçınmamıştır. Öyle ki; 1948-1953 göç olayları ile Ermeniler ev sahibini evden kovalamış ve oradan buradan toplanan az sayıda insanı eve doldurarak evin asıl sahibinin bunlar olduğunu iddia etmişler ve bu iddiayı kanıtlamak için her türlü illegal çalışmayı yapmaktan geri kalmamışlardır. Tüm aldatmacalar bir süre sonra gün ışığına çıkmış olsa da bunu görmek istemeyen gözler hala da varlığını devam ettirmektedir. Hatta Moskova, barbarca uyguladığı politikasına rağmen Ermenistan’ı 1972 yılında “Halklar Dostluğu” unvanı ile ödüllendirmiştir. 1979 yılı nüfus sayımlarına göre, Ermenistan genelinde 3.037.259 insan yaşamaktaydı. Bunun 2.725.000’ini Ermeniler oluştururken, Ermeniler arasında bir önceki sayıma göre artış 743,6 bin olmuş, bu da %280, yani 3,7 oranında bir artış hızı demektir. Sayıma göre ülkedeki Kürtler 15,3 binden 50.822’ye yükselmiş yani %301 ile 3,3 oranında artış göstermişlerdir. Türkler ise, 160.841’le genel nüfusun %5,3’ünü oluşturmaktaydılar. Türkler arasındaki artış hızı %89, yani 1,9 oranındaydı. Türkler arasındaki nüfus artışındaki bu düşüklüğün nedeni yapılan baskı ve gizli göçlerdir. Özellikle Erivan şehrindeki Türk nüfusun azalması dikkat çekicidir (15). 1983 yılında, Ermenistan’da Türklere karşı yeni bir gösteri dalgası yayılmaya başlamış, Ermeni Genosidini bahane edilerek eski Zengibasar, şimdiki Masis merkezinde yer alan Uluhanlı’da Türklerin ev ve işyerleri yakılmıştır. Halka verilen zararın yanında Türklere ait mezarlıklar da yağmalanmıştır. Bölgedeki Türkler, Türkiye sınırlarına kaçmak zorunda kalmıştır. Olaylar büyüyünce Sovyet askeri birlikleri Türk köylerinin bulunduğu kentlerin sınırında nöbet tutmaya başlamışlardır (16). - 284 - Sonuç Türk nüfusa uygulanan baskı ve göç politikası, Çarlık idaresinin Azerbaycan’ı ilk ele geçirdiği zamandan itibaren başlamıştır. Bu bölge potansiyel bir hammadde kaynağı ve Rusya’nın diğer bölgelerdeki halkları iskân ettirebileceği müsait, stratejik öneme sahip bir bölge olarak görülmüştür. Rus taraftarı halklar (Ermeni ve Yezidi Kürtler) bu bölgeye göç ettirilerek Azerbaycan ile Türkiye arasında bir tampon bölge oluşturmak istenmiştir. Bu yüzden 1827 yılından 1990 yılına kadar aşama aşama göç olayları gerçekleşmiş, bölgedeki demografik yapı sürekli değişmiştir. 1827 yılında nüfusun tamamı Türk olan bugünkü Ermenistan arazisinde aradan geçen süre içinde uygulanan soykırım ve göç ettirmeler sonucunda 1990 yılına gelindiğinde bölgede bir tek Türk bile bırakılmamıştır. 1827’de Ruslar’ın bölgeyi istilasından önce 25 bin civarında Ermeni’nin yaşadığı şimdiki Ermenistan Devleti arazisinde bugün yalnız Ermeniler ve Yezidi Kürtler yaşamaktadır. Böylece geçen 163 yılda bölgenin demografik yapısı tamamen değişmiştir (17). Bu da 1996 yılı bilançosu ile Azerbaycan adına 1 milyondan fazla mülteci, %20 toprak kaybı ve Türklere ait 500 kadar tarihi yapı, 100’den fazla arkeolojik eser, binlerce kıymetli sanat eserinin bulunduğu 22 müze, 4,6 milyon kitap, nadir eserlerin ve yazmaların bulunduğu 927 müzenin bugün ki Ermenistan coğrafyasında yağmalanması ve Azerbaycan iktisadiyatına 60 milyar dolarlık zarar ile sonuçlanmıştır. Dipnotlar (1) Amerika’nın Rusya’nın bölgeden çekilmesi konusunda nota vermesi ile ilgili olarak bakınız. James A. Thorpe, Truman’s Ultimatum to Stalin on the 1946 Azerbaijan Crisis the Making of a Myth, The Journal of Politics, vol.40/1, 1978, ss.188195; J. Philipp Rosenberg, The Cheshire Ultimatum, Truman’s to Stalin the 1946 Azerbaijan Crisis, The Journal of Politics, vol. 41/3, 1979, ss.933-940; Garry R. Hess, The Iranian Crisis of 1945-46 and the Cold War, Political Science Quarterly, vol.89/1, 1974, ss. 117- 146. (2) Bu konuda en iyi çalışma Cemil Hasanlı tarafından gerçekleştirilmiştir. C. Hasanlı bu çalışmasını, yeni açıklanan arşiv belgelerine göre, “Soğuk Savaşın Başlarında Sovyetler Birliğinin Türkiye’ye Yönelik Toprak İddiaları” adıyla sunmuştur. (3) Konu ile ilgili geniş bilgi için bkz. Azerbaycan Tarihi, Bakı,2003,C.VII, s.148 (4) Konu ile ilgili yorumlar için H.Rahimoğlu, “Silinmez İzler, Sağalmaz Yaralar”, Deportasiya Kitabı, s:141- 142. (5) Konu ile ilgili geniş bilgi için bkz.A.Paşayev,Köçürülme,Bakı,1995. Türkiye’de bu konuda bkz. N.Devlet, Dış Türkler, İstanbul 1993, s. 262-388. (6) 1948-1953 yıllarında Azerbaycanlıların Ermenistan SSC arazisindeki tarihi-etnik topraklarından kütlevi suretde deportiyası hakkında Azerbaycan Republikası Prezdenti Haydar Aliyev’in Fermanı, Bakı Şeheri, 18 Dekabr, 1997. (7) Halg Gazetesi, 23 Haziran 1997. (8) Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Bakanlar Şurasının aldığı ve Stalin tarafından onaylanan 4083 No’lu Sayılı Kararın bir kopyası Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Arşivinde bulunmaktadır. Bkz. AR MDYTA, f. 411, siy.38, d.13, vr.187. Kararnamenin tam metni için bkz. Respublika Gazetesi, 14-15 Ocak 1990. (9) Ayrıntılı bilgi için bkz. A.Paşayev,a.g.e.;aynı müellifin, “Köçürülme”, Respublika Gazetesi,12-15 Nisan 1991; aynı müellifin, “Köçürülme”,Vatan Gazetesi, 8-17-22-28 Mayıs 1991 yılı sayıları. (10) Verilen bilgilere göre, kendi imkânları ile yurtlarını terk eden 429 ailenin göç nedeni Ermenistan yönetiminin yoğun baskısından kaynaklanmaktaydı. Bkz. AR MDYTA, f. 411, siy. 38, d. 13, vr. 187. (11) V. Arzumanlı- N. Mustafa, Tarihin Kara Sahifeleri, Bakı, 1998, s. 115. (12) AR SPİHMDA, f. 1, siy. 232, d. 70, vr. 22. (13) Z. Bunyadov, Azerbaycan VII-IX eserlerde, Bakı 1965;aynı müel, Azerbaycan Atabeyleri Dövleti, Bakı 1985. (14) V. Arzumanlı- N. Mustafa, a.g.e., s:124 - 285 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ermenilerin, yüzyıllar boyunca Batı Azerbaycan olarak adlanan coğrafyadan Türkleri tamamen yok etme politikası sinsi bir şekilde devam etmiş, Gorbaçov dönemi ile birlikte amacına ulaşmıştır. 1988 yılında Karabağ sorunu patlak verdiği sırada Ermeniler artık toplumsal, siyasi, ekonomik ve uluslararası strateji açısından hazırlıklıydılar. Azerbaycan ise, uzun yıllar Sovyet baskısı ve korkusu altında Ermenilerle ve kendi içindeki Moskova yanlısı güçlerle çatışmak zorunda kalmıştır. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA (15) 1979 Ermeni Nüfus Sayımı İstatistikleri, Erivan,1980 (Ermenice). (16) İ. Halilov, “Zengibasar nece dağıtıldı”, Veten Sesi Gazetesi, 10 Ekim 1991, N:39 (17)Yavuz Arslan, “Rus İstilasından Sovyet Ermenistan’ına Erivan (Revan) Vilayeti’nin Demografik Yapısı (1827-1992)”, Yeni Türkiye Dergisi, Mart-Nisan 2001, yıl 7, sayı 38, Ankara, Ermeni Sorunu Özel Sayısı II, s:1028. - 286 - “ERMENİ SORUNU”, KAFKASYA AYDINLARI VE DEĞİŞMEYEN GERÇEKLER Ali ASKER Karabük Üniversitesi “Ermeni sorunu” olarak adlandırılan yapay sorunun şiddeti ve ağır sonuçları iki bölgede daha fazla hissedilmiştir. Bunlardan birisi Anadolu, diğeri de Kafkasya’dır. Zira her iki bölge Ermenilerin kurmak istedikleri hayali “Büyük Ermenistan”ın sınırları içinde yer almaktadır. Bu yüzden Ermeniler, “etnik temizlik” politikası uygulayarak, sahiplenmek istedikleri bölgeleri başka kimliklerden arındırmaya çalışmış ve adeta hiç kimseye yaşam hakkı tanımamışlardır. Ermeni sorunu tek bir pencereden bakılarak değerlendirilemez. Bu sorun çok boyutlu ve karmaşıktır. Ermenilerin tasfiye politikası etnik ve dinsel eksende düşmanlık politikası güttükleri Türklerle (Anadolu ve Kafkaslar) sınırlı değildir. Ermeni “ulusal düşüncesinin fikir babaları” yayılmacılık alanı içine bu bölgedeki başka Hıristiyan mezhepleri bile dâhil etmişlerdi. 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başlarında uluslaşma sürecinin ilerlediği bir dönemde Türk (Müslüman) aydınların yanı sıra Gürcü münevverler Ermeni yayılmacılığının hilekâr planlarını, hedef, amaç ve bununla ilgili tehdidi doğru bir şekilde tespit etmiş ve itirazlarını yüksek sesle dile getirmişlerdi. Gürcü ve Azerbaycan aydınlarının Ermeni meselesiyle ilgili tutum, söylem ve itiraz yöntemleri birçok açıdan farklılık arz etse de Ermenilerin yayılmacılık politikasını, ayrıca politikacı ve kanaat önderlerinin komşularına karşı nasıl bir ruh hali içinde olduklarını gözler önüne sermektedir. Ne tuhaftır ki birer Rusya sömürgesi olan Kafkasya toplumları milli uyanış, özgürlük, özerklik, bağımsızlık ve ilerleyen aşamalarda devlet kurma mücadelesine odaklanırken Ermeniler ilk günden başlayarak terör ve yağma, işgal ve yayılmacılık eylemlerine girişmişlerdi. Ermeni örgütlerinin mücadelesi bağımsızlık veya özgürlük ekseninde değil, komşu toprakları işgal etmek ve öz yurtlarında yaşayan ahaliyi imha etme çerçevesinde gelişmiştir. Ermeni aydınları, kanaat önderleri ve kilisesi, ulusal kurtuluş mücadelesini - 287 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Giriş komşularının yok edilerek toprakları üzerine yayılma stratejisi ekseninde yürütmüş, propaganda ve eylemlerini bu doğrultuda şekillendirmişlerdi. Neticede, Kafkaslarda çok kanlar akıtılmış, Ermenilerin kendileri dâhil çok sayıda insan hayatını kaybetmiş, yerleşim yerleri, iskân birimleri, köyler, kasabalar, kentler yakılıp yıkılmıştır. Kafkasya uluslarının Rus sömürgesine karşı mücadeleye sarf etmeleri gereken enerji Ermeni saldırılarını önlemeye ve bertaraf etmeye harcanmıştır. Bolşeviklerin Bakü’de iktidara el koymasının ardından Ermeniler Bakü Sovyeti ordusunda ve Taşnak silahlı birliklerinde yer almış ve Müslümanlara karşı büyük çaplı kıyımlar yapmışlardı. Kafkas topluluklarında milli şuurun yükselişi döneminde Ermenilerin komşularına karşı belirmiş nefreti Gürcü ve Azerbaycan aydınlarının dikkatini çekmiş ve onlar basın ve yayın yoluyla bu planları önlemeye, aynı zamanda bölgeyi adeta bir kan gölüne ve ateş yumağına çevirecek faaliyetlerin durdurulmaları için Ermeni toplumunun önde gelenlerini uyarmağa çalışmışlardır. 1. Türk-Gürcü-Ermeni İlişkilerinin Karakterini Belirleyen Faktörler Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 20. yüzyılın başlarından itibaren Türk-Gürcü-Ermeni toplumları arasındaki ilişkilerin tabiatını anlamak için birçok faktörün göz önünde bulundurulması önemlidir. Birbirileriyle bağlantılı olan bu faktörleri aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz: 1. Kafkasların Rusya tarafından işgali ve bölgenin demografik yapısının tahrip edilmesi. 2. Gürcülere ve Türklere ait topraklarda Ermenilerin iskân edilmesi, buna bağlı olarak toprak sorunlarının ortaya çıkması. 3. Sahte tarih inşa etmek ve kültür abidelerine sahiplenmek, komşu halklara karşı nefret ve düşmanlık duygularının canlı tutulması 4. Ermeni sermayesinin Gürcistan’da ve Azerbaycan’da etkin hale gelmesi ve Ermeni yayılmacılığı amellerini desteklemesi, işadamları ve işçi sınıfının milliyetçi tutumları 5. Kafkaslarda gelişen huzursuzluk ve çatışmalarda Ermenilerin Çar yönetimi tarafından doğrudan ve dolaylı olarak himaye edilmesi 6. Mazlum ve “çilekeş Ermeni halkı” imajının şekillendirilmesi, mağduriyet psikolojisiyle haklı çıkma çabalarının sürdürülmesi Tarih boyunca bölge imparatorluklarının sınırları içinde dağınık şekilde yaşamış Ermeniler, Türklerin idaresi altına girdikten sonra hak ve özgürlüklerini serbest şekilde kullanabilen bir topluluk haline gelmişlerdi. İlk kez Fatih Sultan Mehmet tarafından 1461’de Ermenilerin dini, sosyal ve kültürel faaliyetlerini kolay şekilde yürütebilmeleri (1) için Ermeni Patrikliği kuruldu (2). İran’daki Ermeniler de buradaki başka bir Türk hanedanı tarafından himaye ediliyordu. 1605 yılında I. Şah Abbas’ın fermanıyla, ülkede dağınık halde yaşayan Ermeniler için İsfahan yakınlarında Yeni Culfa şehri inşa edildi, sosyal ve dini haklarını serbestçe - 288 - kullanabilmeleri için kilise ve manastır tesis edildi ve Ermenilere dış ticaretle uğraşmaları için geniş ayrıcalıklar tanındı (3). Gerek Osmanlı yönetiminde, gerekse İran’da ayrıcalıklı tebaa durumundaki Ermeniler sahip oldukları ekonomik ve sosyal olanaklarını kullanarak Avrupa’dan ve Hıristiyan dünyasından destek bulma arayışı içine girseler de böyle bir destek sağlanamadı (4). Maalesef, özellikle son dönemde tarih yazımı Ermenileri adeta suçsuz gösterircesine aklamak gayreti içinde bulunarak, onların Türklere karşı amellerini dış güçlerin, özellikle Rusya’nın kışkırtma faaliyetlerinin bir sonucu olarak yansıtmaktadır. Yani yabancı güçler kendi çıkarları doğrultusunda “millet-i sadıka” olan Ermenilerle Müslümanlar arasına nifak sokmuş, barış ve hoşgörü ortamında yaşayan bu iki topluluğu bir birine kırdırmışlardır. Kozmopolitçe beliren bu yaklaşım popüler üslupla sunulan basit bir değerlendirmeden başka bir şey değildir. Oysa “‘Ermeni meselesi”nin ortaya çıkmasında bu toplumun önde gelenlerinin Müslüman yönetiminde bulunmalarını hazmedememeleri, Hıristiyan bir devletin himayesine sığınma isteği ve nihayetinde devlet kurma hayaline kapılmaları gözardı edilmemelidir. Yaygın kanaate göre Ermenilerin Ruslar tarafından kullanılması 19. yüzyıldan itibaren başlar. Fakat tarihi kaynaklardan görüldüğü üzere Ermenilerin bu bağlamda Ruslarla temasları çok eskiye dayanır. Bölgenin diğer iki güçlü aktörü Osmanlı ve Kızılbaş devletinin (daha sonra Kaçarların) gerilemesi Rusya’nın bölgeye yönelik işgal planlarının hızlanmasına neden olmuştur. 18. Yüzyılın başları Kızılbaş devleti derin siyasi ve ekonomik kriz yaşıyordu. Şah Sultan Hüseyin 1713 yılında Rusya’dan yardım almak karşılığında bu devletle dostluk ve ticaret anlaşması imzaladı. Bu anlaşma, aynı zamanda Ruslara bölgeyle ilgili bilgi toplamanın yolunu açıyordu (5). Zaten I. Petro döneminde Kızılbaş ülkesinden Rusya’ya gelen çok sayıda Hıristiyan kökenli tüccar mensup oldukları Gregoryen ve Ortodoks cemaatleri adına Çarı bölgeye bir sefer düzenlenmesi konusunda teşvik edici önerilerde bulunuyorlardı. 28 Ekim 1701 yılında Gregoryen keşişi Minas Vartapet’le birlikte İsrail Ori Bavyera Krallığının elçisi sıfatıyla I. Petro’nun kabulünde bulunarak ve Çarı etkileyecek hediyeler sunarak uzun konuşmanın ardından, onu İran’a hareket etmek ve bu seferin kalıcı olması için Kafkaslarda bir Hıristiyan devleti oluşturmak yönünde ikna ettiler (6). 28 Temmuz 1723’de Bakü’nün Ruslar tarafından işgali sonrası Çar Petro “Ermenilerin himaye edilmesi ve onların Hazar kıyısı eyaletlerinde yerleşmesinde müsaade eden” bir belge imzaladı. Rus yönetiminin planı dağınık halde yaşayan Ermenileri bir araya getirmek, İran ve Osmanlı’da yaşayan Gregoryen nüfusu bu bölgeye yerleştirerek bir Hıristiyan tampon - 289 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ruslar Kafkasları işgal girişimine başladıkları ilk tarihlerden itibaren Ermenilerle ilgilenmişlerdir. Ruslar işgal edilecek bölgenin coğrafi, sosyal, ekonomik, etnik, kültürel vs. özelliklerini önceden incelemek ve ilerideki askeri hareketlerin başarı şansını daha da artırmak stratejisiyle hareket ediyorlardı. Ermeniler Rusya açısından, bu stratejinin uygulanmasında önemli bir unsurdu. Çar hükümeti Osmanlı ve İran coğrafyasında dağınık halde yaşayan Ermenileri Kafkasya’ya göç ettirerek onlardan fayda sağlamayı planlıyordu. Bu durum Rusya’nın Osmanlı ve İran topraklarını işgal planı çerçevesinde “Ermeni meselesi”nin ortaya çıkmasına ivme kazandırdı. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA bölgesi oluşturmaktı. 10 Kasım 1724’de Gregoryen cemaati lideri Patrik İsa ile Çar Petro’nun görüşmesi sonucunda bütün Ermeni cemaatinin Gilan ve Mazandaran’da yerleştirilmesi kararlaştırıldı. Petro tarafından imzalanarak 10 Kasım 1724’de Bakü’ye General Matyuşkin ve bölük komutanı Levaşov’a gönderilen belgede şöyle yazıyordu: “Biz sizi.. hanelerinizle ve soylarınızla yüce İmparator Himayemize kabul etmiş bulunuyoruz ve bundan sonra serbest yaşamanız için Hazar Denizi boyu yeni alınmış İran eyaletlerimizde huzurlu yaşamanız için rahat arazilerin ayrılmasını emretmişiz… ve gereken fermanları, Tarafımızdan Bizim yeni alınmış İran arazilerimizin yöneticilerine göndermişiz. Sizlerden birisi oraya geldiğinde gerek Gilan ve Mazandaran’da gerekse Bakü’de ve diğer uygun yerlerde sizi sadece kabul etmek değil, aynı zamanda size her türlü şefkat ve güven içinde, yaşamak ve iskân etmek için uygun araziler ayırsınlar” (7). Bu bölgelerde yaşayan Müslümanlar ise başka bölgelere sürülecekti. Bu girişim, Kafkasya ve Anadolu’da Ermeni sorununun Rusya ve ardından Avrupa siyasetine taşınması yönünde atılmış ilk önemli adımdı (8). Olayların sonraki gelişimi Kafkaslarda Rus yayılmacılığının kesintiye uğradığını göstermektedir. Nadir Şah Avşar’ın Kafkasya’ya yaptığı seferler sonucunda Ruslar geri çekilmek zorunda kaldılar ve böylece, Rusların göç politikası da askıya alındı. Fakat Petro’nun yaptıkları Rusya’nın ileride devam ettireceği yayılmacılık politikası için olumlu bir zemin hazırlamış oldu. Kartli ve Kahetya memleketlerinin kralı II. İrakli ve onun torunları daha önce İran’ın himayesinde olsa da bu himayeden umduğunu bulamadı. Kafkasları himaye adıyla Rus hegemonyası altına sokan 1783 tarihli Georgiyevsk Anlaşmasıyla (9) Gürcistan krallığı kendini Rusya’nın kollarına attı (10). 18 Ocak 1801’de I. Pavel ve 12 Eylül 1801’de I. Aleksandr’ın manifestolarıyla Georgiyevsk Anlaşması feshedildi (11). Rusların işgal planının bir parçası o zamana dek dağınık bir halde yaşayan ve “hiçbir yerde gerçek bir milli ülkeleri olmayan”12 Ermenilerin Kafkasya’ya iskân ettirilerek bölgenin demografik dengesini değiştirmekti. Ermenilerin Gürcistan’a toplu şekilde iskân ettirilmesi Kartli-Kahetya krallığının ilhakından sonra başladı. İmparator I. Aleksandr’ın General P.Sisyanov’a gönderdiği 26 Eylül 1802 tarihli emirnamesinde “Asya’nın bu bölgesindeki ticareti tamamen ellerinde bulunduran Ermeni halkının büyük dikkat ve himayeyi hak ettiği, İran’da zulüm altında yaşadıkları için toplu halde Gürcistan’a göç ettirilmesi” gerektiği belirtilmiştir. 1804’de Revan hanlığından Tiflis’e 2000, 1807-1808 yıllarında Tiflis’in çevresindeki kasabalara ve Avlabari’ye 338 Ermeni ailesi (1906) göç etti (13). Fakat bunun için Rusya’nın komşularına galip gelerek Türkmençay (1828) ve Edirne (1829) anlaşmalarının imzalanmasını beklemesi gerekecekti. Türkmençay Anlaşması gereği, Revan ve Nahçıvan hanlıkları dâhil Araz Nehri’nden kuzeydeki topraklar Rusya’ya katılırken, güneydeki topraklar Kaçar yönetiminde kaldı. Türkmençay Anlaşmasının imzalanması Kafkaslarda Ermeni varlığını kalıcı hale getirmek için yoğun demografik faaliyetlere yol açmış oldu (14). Bu anlaşmanın sonuçları özellikle Revan açısından bir kırılma noktası oldu. 1828’den önce Revan nüfusunun %80’i Müslüman Türklerden oluşuyordu. Ruslar Erzurum’a doğru ilerlerken onları nümayişle karşılamış olan Ermenilerinden yüz bin kadarı Erzurum ve Eleşkirt bölgesinden Rusya’ya geçtiler ve Türk halkının sürgün edildiği Revan, Ahalkelek ve Ahıska bölgelerine yerleştirildiler (15). 20 Mart tarihinde Türkmençay - 290 - Türkmençay Anlaşması sonrası Ruslar güney sınırlarının güvenliğini sağlamak amacıyla askeri birlikler bulundurmanın getirdiği maddi külfeti azaltmak amacıyla bölgeye “Malorus Kozakları”nı yerleştirmek istediler. Fakat ekonomik ve diğer nedenler yüzünden bu plan uygulanmadı. Karşılığında, Osmanlı’dan Trialeti ve Cavaheti’ye Ermeni ve Rumların göç ettirilmesine karar verildi. Göç işlemlerinin güvenli, bir şekilde yürütülmesi amacıyla 3 Aralık 1829’da General Paskeviç tarafından Özel Göç Komitesi oluşturuldu. Komitenin başına sivil vali Zavilyevski atandı. Komite göç işlemleri için bir esasname işleyip hazırladı. Komitenin ilk hesaplamalarına göre Kars, Erzurum ve Bayazıt bölgelerinden Gürcistan’a 8 bin Ermeni ailesinin göç ettirilmesi öngörülmüştü. Fakat göç eden ailelerin sayısı bu süreç içinde 14 bine ulaştı (17). Osmanlı’dan göç eden Ermeniler yoğun bir şekilde Ahıska bölgesinin tamamını kapsamışlardı. Böyle bir ortamda Gürcü köyleri bu iskan alanında küçük vadiler şeklinde kaldılar. Ülke öyle bir hale getirildi ki, sanki Ermeniler burada öteden beri yaşamışlardı. Yerleşimciler başıbozuk ve keyfi davranışlarıyla kiliseleri yıkıyor, monastırları yağmalıyorlardı. Ermeniler “bölgeye sahiplenmekte” o kadar ileri gittiler ki Ahıska’nın adını değişerek Nor Erzurum koymak istediler. Fakat yönetim buna müsaade etmedi (18). Yukarıda da belirttiğimiz üzere Rus işgal politikasının temel hedefi İran ve Osmanlı devleti karşısında bir tampon bölge oluşturmaktı. Bir taraftan Ermeniler, Kafkaslara göç ettirilirken, çok sayıda Müslüman da Çarlık yönetimine karşı oldukları için Azerbaycan’ın diğer bölgelerine ve Osmanlı’ya göç etmek zorunda kalıyordu. Göçten önce Ermeni vilayetinde Müslümanların sayısı 81.749 (16.078 aile) ve Ermenilerin sayısı 25.131 (4.428 aile) iken, Ermenilerin İran’dan göç ettirilmesinden sonra bu sayı 60.691’e (11.377 aile), yani % 24’ten % 43’e yükseldi. İran’dan göç ettirilen 8.249 aileden 6.949’u Ermeni vilayetinde yerleştiği halde, geriye kalan 1300 aile ise Karabağ’a ve Zengezur’a göç ettirildi (19). 1844 yılında Kafkasya Genel Valisi görevine atanmış Vorontsov Daşkov bölgede birçok reformlar yaptı. Bu reformlardan biri de bölgenin idari olarak yeniden yapılanması idi. Yeni reform mümkün olduğu kadar çok sayıda kültürel merkezlerin kurulmasını öngörüyordu. Böylece, 1846’da Gürcistan-İmeretya güberniyası ve Kaspi vilayeti yerine dört gübernya kuruldu: Tiflis, Kutaisi, Şemahi ve Derbent (20). 1849 yılında ise yeni bir güberniya, Revan guberniyası kuruldu. Bu gelişme, Ermeni milletçilerinin “büyük” hedefine ulaşmaları yolunda önemli bir zaferdi. Sıradaki adım söz konusu bölgenin sınırlarını mümkün olduğu kadar genişletmekti. Bu dönemde Gürcistan ve Azerbaycan’daki yer isimlerinin, kilise ve manastırların, köy ve kasabaların, kültür abidelerinin “Ermenileştirilmesi” politikası yoğun bir hal aldı (21). - 291 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Anlaşmasını onaylayan Rus Çarı I. Nikolay, bu onayın hemen ardından Ermeni vilayetinin oluşturulmasına dair ferman verdi. Fermana göre, eski Revan Hanlığı, Nahçıvan Hanlığı ve Ordubad’ı içine alan bölgede Ermeni vilayeti kurulacaktır. 21 Mart 1828 günü Ermeni vilayeti resmen kuruldu. Vilayetin sınırları içine Revan’ın 15 mahali ile Nahcivan’ın 5 mahali katıldı. Ferman gereği 7.331 Türk ve 2.369 Ermeni nüfuslu Revan şehri “Ermeni vilayeti”ne dâhil edildi (16). N. Şavrov’un yazdığına göre, sadece 1828-1830 yıllarında Güney Kafkasya’ya İran’dan 40.000 ve Osmanlı’dan 84.000 Ermeni göç ettirilerek Karabağ, Revan, Borçalı ve Ahıska bölgelerindeki en verimli topraklara yerleştirildiler. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Çar hükümeti 1897-1902 yıllarında Gürcistan’a yaklaşık 55 bin Ermeni yerleştirdi ve Tiflis’te Ermenilerin sayısı 47,6 binden 124,9 bine yükseldi. Bunlardan yaklaşık 68 bini yeni gelenler idi. Bu göçler sonucunda 1800 yılında Gürcistan’da 47 bin olduğu tahmin edilen Ermeni nüfusu 1832’de 84 bine, 1865’de 122,6 bine, 1886’da 172, 9 bine, 1897’de ise 197 bine ulaştı. Ayrıca Cavahetya’daki Ermeni nüfusu bu süreçte 37 binden 141 bine yükseldi (22). N. Şavrov’un da yazdığı gibi 1900’lü yılların başında Güney Kafkasya’daki 1.300.000 Ermeni nüfusun ancak 300.000’i buranın yerlisiydi, geri kalan 1 milyon Ermeni ise bölgeye Ruslar tarafından göç ettirilmiştir (23). Böylece, Rus emperyalizminin Kafkaslar bölgesinin demografik dengesini bozarak yürüttüğü “Ermenileştirme” politikası başarılı bir şekilde gerçekleştiriliyordu. Nüfus dengelerinin hareketliliği bakımından Azerbaycan’ın en önemli bölgesi olan Bakü ile ilgili birkaç hususa değinmekte yarar vardır. Ruslar tarafından işgal edildiği sırada Bakü, birkaç mahalleden ibaret beş bin nüfusu olan sıradan bir şehirdi. Fakat 1880’lere gelindiğinde Bakü yüzlerle petrol kuyusunun bulunduğu büyük bir kente dönüşmüştü. Petrol faktörü Bakü’nün sadece ekonomisini değil, demografik yapısını da önemli ölçüde değiştirdi. 1897-1913 yılları arası Müslümanların sayısında mutlak artış gözlemlenirken Ermeni ve Rus yerleşimcilerin iskânı da yoğun bir şekilde devam ediyordu. Söz konusu dönemde kentteki Türk nüfus 33.826’dan 45.962’ye, Ermeni nüfus ise 10.033’ten 41.680’e yükseldi (24). Doğal artım ve dâhili göçler hesabına artan Türk nüfusuna karşılık Ermeni ve Ruslar yoğun göç sayesinde demografik üstünlük sağlayabildiler. 1903 yılında Bakü nüfusunun %30’unu oluşturan Türklerin oranı 1913’te %21’e geriledi (25). Amerikalı tarihçi Tadeusz Swietochowski’nin tabiriyle “...Rusya’nın kanatları altında Ermeni ahali Müslüman halka (Azerbaycan) nazaran büyük bir hızla gelişmeye başladı. Buna göre de Ermeniler Azerbaycan ekonomisinin gelişmeye başlamasıyla ortaya çıkan fırsatları kullanmak için iyi hazırlık yapmışlardı. 1872 tarihli müzayedede Türklerin, kiralanmış petrol sahalarındaki payı sadece %5 idi. Ermeni işadamlarının sahip olduğu pay ise neredeyse bundan on defa fazlaydı... 1900 yılına gelindiğinde Bakü güberniyasında faaliyette olan 115 sanayi şirketinin % 29’u Ermenilere ait iken Türklerin payı sadece %15 idi (26). 19. yüzyılda Kafkas savaşları sırasında Ermeniler Rus ordularına erzak satmaktan, İran’la şeker ve pamuklu ürünler ticareti yapmaktan, sonra Tiflis’te hakım oldukları pamuk, deri ve tütün endüstrilerinden ve bankacılıklarından yararlanmışlardı (27). Bakü petrollerinin üretim, rafine, taşıma ve pazarlanmasında da Ermeniler öncü konumda idiler. Mirzoyevler, Lianozovlar, Gukasovlar ve Mantaşevler gibi Ermeni öncü petrolcüleri Nobeller ve Rotschildlerle aynı düzeyde idiler (28). Bu süreçte Bakü’nün yerli ahalisi sadece azınlıkta kalmamış, ekonomik pozisyonlarını da önemli ölçüde Ermenilere kaptırmışlardır. Rusya’nın hiçbir yerinde gelmeler yerli ahalinin ekonomik ve politik statüsünü bu kadar kırmamışlardır (29). Böyle bir durumda, Hüseyin Baykara’ya göre Türk sanayici ve işadamları Çarlık rejiminin çeşitli engellemelerine rağmen ortaya çıkan milli kapitalistler bir taraftan Çarlık rejiminin engellerini ortadan kaldırmaya, diğer taraftan kapitalist rekabeti meydanında petrol dâhil sanayinin tüm alanlarında kendi vatanla- 292 - Müslümanlar bu alandaki faaliyetlerini çeşitli zorluklara yürütürken, Çar hükümeti Ermenilere önemli ayrıcalıklar sağlamıştı. 1840-50’lerde oluşan ilk Ermeni aydınları kuşağı zengin aile çocukları veya burslu olarak Avrupa’ya gönderilen öğrencilerdi. 1836 yılında Rus hükümetinin çıkardığı Ermeni-Grigoryen inancına ilişkin Esasname’nin (Polojenie) (32) “bütün olanaklarını kullanan Ermeni rahiplerinin gayretleri ve birkaç zengin hayırseverin bağışlarıyla, 19. yüzyılın ikinci yarısı boyunca Transkafkasya’da ve Rus İmparatorluğunda bir Ermeni ilk ve ortaokulları şebekesi gelişti.” Bu okullar sayesinde ikinci kuşak Ermeni aydınları şekillendi (33). Fakat kimlik arayışı içinde bulunan, daha sonra ulus inşa sürecine girmiş Ermeni aydınlarının tüm kuşaklarının belleğine “Büyük Ermenistan” hayali (günümüzdekiler dâhil) hiçbir zaman “önemini” kaybetmedi. Gürcü aydınlanması açısından durum bir kadar farklıydı. Geleneksel olarak Gürcü aristokrasisine mensup gençler askeri okullarda okumak için Rusya’ya gidiyorlardı. 19. yüzyıl 50’li yılların sonu ve 60’lı yılların başlarında Kafkasya gençleri sivil yüksek okullarda eğitim almaya başladılar. Bu öğrencilerin sayısı oldukça azdı. Şöyle ki 1860’lı yıllarda St. Petersburg’da yaklaşık otuz Gürcü genç eğitim alıyordu. 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başlarında ulusal bilincin gelişmesi ve devrim hareketleri açısından Gürcü aydınlarının üç kuşağından bahsedilmektedir. Birinci grup aydınlar (“Pirveli dasi” – “birinci grup”) Rus üniversitelerinde eğitim almış ve Batı siyasi düşüncesiyle yakından tanışmış, soylu ailelere mensup kişilerdi. 186080’li yıllarda faaliyet göstermiş bu kuşağın fikir babası İlya Çavçavadze, taraftarları A. Sereteli, N. Nikoladze, Y. Gogebaşvili, daha sonradan Vaja Pşavela, A. Kazbegi idiler. Bu grup “Sakartvelos moambe” (Gürcistan haberleri) adlı dergi, 1877’den itibaren “İveriya” adlı gazete çıkarıyorlardı. Gürcü histrografisinde “altmışlılar” (“tergdaleuli”) olarak adlandırılan bu grubun mensupları arasında sosyal konularla ilgili zaman zaman görüş ayrılıkları ortaya çıkıyordu. Nitekim Rusya’nın genelinde olduğu gibi Gürcistan’da da burjuvazinin gelişimiyle sosyal sorunların derinleşmesi süreci yaşanıyordu. İlya Çavçavadze, milli burjuvazinin olmadığı bir dönemde Gürcü aristokrasinin rolünün azalmasını olumsuz bir durum olarak değerlendiriyordu. 1870’lerden başlayarak grup içindeki düşünce farkı derinleşmeye başladı. N. Nikoladze, G. Sereteli ve Sergey Meshi bu konuda İlya Çavçavadze’ye karşıydı. 1894’de G. Sereteli bu grubu ikinci kuşak (“Meori dasi” – İkinci grup) olarak adlandırdı. Bu grubun temsilcileri kendi görüşlerini “Droeba” (“Zaman”), “Tiflisskiy vestnik” (“Tiflis Haberleri”), “Obzor” - 293 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA rında hak ettikleri yere sahip olmak için çalışıyorlardı. Azerbaycan milli burjuvazisi sadece halkın servetiyle var olmayacağını, milli kültür olmadan servetini ve ticaretini geliştiremeyeceğini anlıyordu. O yüzden millet ve toplum hayatının milli kültüre ve milli mektebe, milli tiyatroya ve sahneye, basına, kısacası daha ziyade manevi ve ahlaki kurumlara ihtiyacı olduğunu idrak etmiş ve öğrenmiş bulunuyordu (30). Yabancı sermaye ve sömürge idaresi karşısında varoluş mücadelesinin önemini anlayan burjuva kesiminin meydana gelmesi milli kültür ve eğitim kurumlarının oluşması ve gelişmesi açısından çok önemli gelişmeydi. Azerbaycan’ın önde gelen iş adamlarının sağladıkları imkân ve destek milli şuura sahip aydın sınıfının ortaya çıkması açısından önemliydi (31). (“Hülasa”), “Moambe” (Haberci), “Kvali” (“Oluk”) vs. yayın organlarının sayfalarında açıklıyorlardı (34). Üçüncü kuşak (“Mesame dasi” – üçüncü grup) (35) Gürcü aydınları Sosyal Demokratlardı. Bu kuşağa göre Gürcülerin temel sorunu sömürü idi. Fakat bu sömürü sadece Rus sömürüsü değildi. Ruslarla birlikte Ermeniler de Gürcü halkının sömüren, onun maddi ve manevi değerlerine sahiplenmek isteyen unsurlardı. Azerbaycan’da olduğu gibi Gürcistan’da milli kimlik uyanışında Rus sömürge sisteminin yanı sıra Ermeni faktörü, daha doğrusu Rusya’nın Ermenileri himaye etmeleri ve Ermenilerin her şeye sahiplenmek, her şeyde kendilerini “ilk” olarak görme hırsı, ayrıca Rus emperyalizminin hizmetinde durarak karşılığında komşularının hesabına ödün koparmaları Gürcü aydınlarını rahatsız ediyordu. Bu sebeple de Gürcü sosyalistlerin Gürcistan’ın özgürlüğü için burjuvaziye ve emperyalizme karşı mücadele çağrıları sadece Rusya’ya karşı değil, aynı zamanda Ermeni sömürüsüne karşı idi. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 2. İlya Çavçavadze’nin Ermeni Milliyetçiliğine Karşı Yükselen Sesi Çavçavadze’nin “Ermeni Bilim Adamları ve Feryat Eden Taşlar” (36) adlı eseri ilk önce 1897’de yazarın naşiri ve redaktörü olduğu İveriya gazetesinin 14, 15, 16 ve 17. sayılarında yayınlanmış, daha sonra bir kitapçık halinde 1899 ve 1902’de neşredilmiştir. Sovyetler Birliği döneminde sansüre uğramış bu kitap (37) Kafkaslarda herkesi tedirgin eden Ermeni milliyetçileri ve onların destekçilerine karşı yazılan en tutarlı cevaptır. Usta bir gazeteci ve edebiyatçı olan Çavçavadze, bu eserinde Ermenilere karşı sert, aynı zamanda etkileyici edebi bir üslup kullanmaktadır. Ermenilerin Gürcülere karşı olumsuz propagandasına dikkat çeken Çavçavadze’ye göre Ermeniler Gürcilerin adını lekelemekle, onların millî onurunu ezmekle yetinmeyip, yeryüzünden tamamen silmek için Gürcü tarihinin üzerine bir çizgi çekmektedirler. Ermeniler Gürcülere ait tarihî eserlerimi, abideleri ve Gürcülere ait ne varsa hepsini, bütün tarihî servetleri çeşitli oyunlarla, hilelerle kendilerine mal etmektedirler. Onlar Transkafkasya’da ta eskiden beri sadece Ermeni milletinin olduğunu ve kısa süre sonra istikbalin bu dile ait olacağını dünyaya ispatlamaya çalışmaktadırlar (38). Yazarın okuyuculara aktardığı küçük bir olay Ermenilerin propaganda faaliyetlerini nasıl kurguladıklarını ortaya koymaktadır. 1877 yılında Fransız gazetesi “Temps” Gürcistan’a Kutulu adlı bir gazeteci göndermişti... Balta istasyonu yakınlarında önceden planlanmış şekilde onu Şuşalı bir Ermeni topçu subayı karşılaşır. O, Fransız gazeteciyi kendi arabasında Tiflis’e götürüyor. Gelirken yolda ne konuştukları belli değil. Muhtemelen Gürcülerle ilgili her hangi iyi bir şey konuşmamış ve gelirken yolda geleneklerin, törelerin, şehirlerin, bayramların Ermenilere ait olduğunu ispatlamaya çalışmıştır. Büyük bir ustalıkla tuzağa düşürülen Fransız gazeteci ne yapabilirdi? Her şey Ermenilerinki olmuştu: Parlamento Ermenilerin, filozoflar Ermenilerin, yemekler, ziyafetler, bayramlar Ermenilerin... O zaman Tiflis neresidir? Tabii ki, burası da Ermenilerindir ve Tiflis de Ermeni şehridir. Ustalıkla aldatılan yabancı başka sonuç çıkarabilir miydi? Ermenilerin misafirperverliğine hayran kalan Fransız gazeteci Kutulu, Tiflis’ten ayrılmadan önce bunları dile getiriyor: “Belki, Adem Peygamber de Ermenidir?!”. Böylece, Avrupalı gazeteciyi inandırmışlardır ki, Gürcistan Tiflis de da- 294 - hil olmak üzere Ermenistan’a aittir ve bu haberi nüfuzlu gazete olan “Temps” aracılığıyla bütün dünyaya duyurmuşlardır…” (39) Çavçavadze tarihi olaylara dayanan bazı görüşlerini ve o sıralarda Ermenilerle ilgili toplumda mevcut olan rahatsızlıkları bir sorumluluk bilinciyle ifade etmek gereğini hissetmiştir. Ermeniler, eserlerinin çoğunda kendilerini tarih boyunca sürekli felaketlere, talihsizliklere ve acılara uğramış bedbaht bir halk olarak tarif ederler. Çavçavadze’ye göre, Ermenilerin tarihlerindeki en büyük bedbahtlığı kendi aydınlarının halkı istekleri doğrultuda yönlendirmeleri ve kötü sonuçlardan rahatsızlık duymamalarıdır (40). Çavçavadze’ye göre, Hudabasev, Patkanov, Kismisov, Ezov, Artsruni vb. Ermeni bilim adamlarının çeşitli konularda yaptıkları faaliyetleri ve bunların halk üzerindeki tesirini anlamak son derece zordur. Ancak tarihte kötü ünleriyle yer alan bu milletin temsilcileri olan bilim adamlarının, kendi kendilerine öğündükleri ve bazı tarihî gerçekleri tahrif ettikleri artık bilinmektedir. Bunu “Büyük Ermenistan”ı yaratmak ve yaşamadıkları yerlerde çok eski bir halkmış gibi toprak iddialarına bir meşruluk kazandırmak için yapmaktadırlar (42). Çavçavadze Ermenilerin iddialarına karşı sergilediği tutumu şu şekilde toparlamaktadır: “Ermenilerin her tarafa dağılması bizim üçün faydalı mıdır? Kadir Tanrı onlara kuvvet, tümüne birleşmek becerisi versin. Fakat hile yapmasınlar, bizi kendimizden mahrum etmeye çalışmasınlar ve bizim adımızı alçaltmakla kendilerini överek yüceltmeye ün kazandırmaya çabalamasınlar. Biz size sığınmanız için yer verdik, size baktık ve sizinle kardeşleştik. Bize kendi evimizde düşman muamelesi yapmayın!” (43) 3. Ermenilerin Yaptıkları Mezalimler: Ordubadi’nin “Kanlı Seneler” Eseri 1905-07 Rus Burjuva Devriminin doğurduğu kargaşa ortamı ve merkezi otoritenin zayıflaması Ermeni örgütlerine, amellerini gerçekleştirmek için paha biçilmez bir fırsat sunuyordu. İleriye dönük planlarını gerçekleştirmek için Ermenilerin öncelikle sayısal üstünlük elde etmeleri gerekirdi. Dağınık halde yaşayan Ermeni yerleşimciler iskân birimlerini daha fazla “Ermenileştirmek” için Türkleri yurtlarından kovmak için planlı bir faaliyete giriştiler. Şiddet, terör, saldırı taktiğini kullanan Ermeniler çatışmaların kapsamını daha da genişleterek hızla sonuç elde etmeye çalışıyordu. Bu - 295 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ermeni milliyetçileri, Ermeni milletini Kafkasya’nın en eski, en köklü, en kültürlü ve en gelişmiş milleti olarak takdim etmektedirler. Bu çerçevede onlar, coğrafî olarak Gürcistan’a “Büyük Ermenistan”ın bir parçası olarak bakmanın ötesinde, Gürcü kültür varlıklarını da sahiplenmektedirler. Tiflis’in tarihsel olarak Ermeniler tarafından kurulduğu, Gürcü alfabesinin Ermenilerce oluşturulduğu, Gürcücenin Ermenicenin etkisi altında geliştiği, Gürcülerin Hıristiyanlıkla Ermeniler tarafından tanıştırıldığı, Gürcü mimarisinin Ermeni mimarisinden doğduğu gibi iddialar Ermeni yayınlarında yer almaktadır. Dolayısıyla, iyi olan her şey ya Ermenilere aitti ya da Ermenilerden etkilenmişti (41). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA amaçla, Azerbaycan’ın değişik bölgelerinde büyük çaplı saldırılar düzenleyerek çatışma çıkarıyorlardı. Bu süreç Ermeniler ve Müslümanlar arasında daha önce yaşanan mahallî çatışmalardan çok farklı idi ve bu yüzden halk arasında “hak ettiği” isimle anılmaya başladı: Ermeni-Müslüman kavgası. Ermeni çeteleri silahlı ve örgütlü bir şekilde, muharebe taktikleri kullanarak Müslüman yerleşim birimlerine saldırıyordu. Müslümanlarla bir arada yaşadıkları iskân birimlerinde ise bir nevi cephe hattı oluşturarak, Türkleri sıkıştırarak imha etmeye çalışırken, mal-mülklerini yağmalayarak ve evlerini ateşe vererek etnik bir temizlik politikası uyguluyorlardı. Bakü, Şuşa, Zengezur, Revan, Nahçivan, Ordubad, Gazah ve Karabağ’da yaşanan muharebeler Ermenilerin bu saldırılara planlı ve programlı bir şekilde hazırlandıklarını ortaya koydu. Savunmasız ve silahsız Türkler çocuk, kadın ve yaşlı demeden acımasızca katlediliyorlardı. Planlı bir şekilde gelişen bu olayların amacı Türkleri tasfiye etme, korkutma, sindirme, yıldırma ve tehdit yöntemleriyle yaşadıkları bölgeleri terk etmeye zorlamaktı. 1905-06 yıllarında Ermenilerin Türklere yaptıkları mezalimden, arşivlerde bulunan resmi rapor ve bilgilerin yanı sıra dönemin gazete haberlerinde de bahsedilmektedir. Günümüzde 1905-06 yıllarında yaşanan olaylarla ilgili yapılan araştırmalar maalesef yetersizdir. Özellikle, bu olayların “Ermeni meselesi” kapsamında bütüncül bakış açısıyla ele alınıp irdelenmesi gerekmektedir. Yaşanan olaylarla ilgili görgü tanığı mahiyetindeki iki kaynak eser özellikle vurgulamak gerekmektedir. Bunlardan birincisi Azerbaycan’ın usta yazarlarından Mehmet Said Ordubadî’nin (44) (1872-1950) kaleminden çıkan ve 1905-1906 yıllarındaki Ermeni mezalimini ortaya koyan “Kanlı Seneler” (45), bir diğeri de Karabağlı aydınlardan Mir Möhsün Nevvab’ın (46) “19051906 Yıllarında Ermeni Müslüman Çatışması” (47) kitabıdır. “Kanlı Seneler” 1911 yılında, Bakü zenginlerinden Murtaza Muhtarov’un maddi yardımıyla Hasım Bey Vezirov’un “Seda” matbaasında neşredilmiştir. Bu kitabın önemini özellikle vurgulamak gerekir. Zira eserde de belirtildiği üzere yazar, olayların meydana geldiği yerlerde bulunan muhabirlerin gönderdikleri 245 mektubu ayıklayarak olayları objektif çerçevede değerlendirmeye çalışmıştır. Bunun bir kanıtı, yazarın, Türklerin yaptıkları yanlışları, bazı bölgelerde zengin ve varlıklı Müslümanların halktan uzak, kendi halinde, vurdumduymaz tavırlarını da sert bir dille eleştirmesidir. Ayrıca yazar, Ermeni-Müslüman çatışmasının her iki halka zarar verdiğini, gelecek kuşakların selameti için bu olaylardan ibret alınması gerektiğini özellikle vurgulayarak şöyle yazar: “Amacım, Müslüman ve Ermenilerin iki yıl içinde yaptıkları yanlış ve hataları dile getirmektir... Bu çalışmamın, zahiren olayların tasvirinden ibaret olmasına rağmen her iki millete manevi fayda ve yarar sağlayacağını düşünüyorum. Ümit ediyorum ki her iki milletin kendi yanlış ve hatalarını düşünebilmesi için saygın Ermeni yazarları da bu tarafsız eseri Rusçaya veya Ermeniceye çevirerek vatan evlatlarına bir “intibah güldestesi” misali emanet bırakacaklardır. Böylece yaşadıkları dönemde karşılarına bu tür cinayetlere meydan verecek bir takım kimseler çıkarsa, onların önünü kesmeye çalışacaklar.” Maalesef yazarın bu beklentisi gerçekleşmedi. İlerleyen tarihlerde Ermeniler yayılmacılık planlarını daha etkin bir şekilde devreye soktular. Uluslararası çevrelerin desteğini arkasına almış Ermeniler Anadolu’daki hedeflerine erişemeyince, sözde “mücadele”, özde terör, kıyım ve mezalim eylemlerini Kafkaslara taşıdılar. - 296 - Ordubadi tarafından dikkat çekilen hususlardan biri de Müslümanların, Ermeni amelleri konusundaki bilgisizliği ve güncel olaylardan habersiz olmalarıdır. Müslümanlar Çar memurlarının Kafkasya’da izledikleri çifte standardı ve Ermenilerin bu durumdan faydalanmak istediklerini yeteri kadar anlayamamışlardı. “Ermenilerin Kafkasya’nın tümünü işgal edecek kadar askeri yoktu. Ermeniler sadece hile ve siyaset kullanarak bir avuç gönüllü askerle Müslümanların gücünü ezmek istiyorlardı. Şöyle ki Bakü’de barış ilan ederek Müslümanları yatıştırarak Şuşa’da savaşa başlamışlardı. Şuşa’da barış akdederek Gence bölgesinde diğer yerleri yakıp yıkmaya girişmişlerdi. Müslümanlar önce bu siyaseti göremediler. Sonradan gözlerini açtıklarında Ermeniler Türkiye ve İran’dan getirdikleri askerler sayesinde Müslümanları ezmeye başladılar.” 1906 yılı 20 Şubat tarihinde Tiflis’te Kafkasya Genel Valisi VorontsovDaşkov’un himayesinde Ermeni-Müslüman barış görüşmeleri başlatıldı. Hükümet tarafından Vorontsov-Daşkov, yardımcıları, Tiflis, Revan, Gence valileri toplantıya katılmışlardı. Müslümanları A. Ağayev (Ahmet Bey Ağaoğlu), A. Topçubaşov, İ.Hacıyev, Doktor K.Karabeyov, A. Hasmemmedov, A. Ziyadhanov vd., Ermeniler taraftan ise “Mşak” gazetesi editörü Kalantar, Arşimandrit Muratyan, Doktor Stepanov, Hatisov, - 297 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Müslümanlar silahsızdı. Buna karşılık Ermeni çeteleri iyice silahlanmış ve arkalarına Rus yönetiminin desteğini almışlardı. Müslüman halk müteşekkil değildi ve organize mücadele kültürü zayıf olduğu kadar, toplumun önde gelenlerinden birçoğu olayların vahametini görme yeteneğinden yoksundu. Bu konudaki sitemini yazar, bugün Ermenistan’ın başkent olan, tarihi Revan vilayetinden bahsederken şu cümlelerle dile getirmektedir: “Revan’da halkın ileri gelenleri arasında bu çekişmeler yaşandığı sırada bölgede kanlar sel olup akmakta, günahsız yere kesilen Müslüman kafaları kan çukurlarına fırlatılarak zirveden zirveye atılıyordu. Bölgede Kur’anlar yakılırken Revan’da kendini Kur’an ehli olarak görenler fırkacılık yapıyorlardı.” Ermeniler bu çatışmalarda her türlü insanlık dışı tutum ve davranışları kendileri açısından mubah görüyordu. Dahası, Müslümanların yaşadıkları toprakları terk etmeleri için böyle davranılması gerektiğini düşünüyorlardı. Buna karşılık Müslümanlar muharebelerde gelenek ve inançlarının gereğini yapmaya gayret ediyorlardı. Bu husus, bahsi geçen kitapta Karabağ’ın Hırmancık köyünde Müslüman savunma birliklerinin komutanın konuşmasından da görülmektedir: “Evlatlarım! Ben, her halükârda Ermenilerle Müslümanlar arasındaki düşmanlığın bu seviyeye ulaşmış olmasından üzüntü duyuyorum. Fakat esef duymanın şu anda ne bize ne de Ermenilere bir faydası var. Zira şu an biz onlarla karşı karşıya gelmiş ve savaşmak zorunda kalmış bulunuyoruz… Bizim şeriatta savunma, meşru müdafaa meselesi vaciptir. Bu yüzden kalplerinizde zerrece korku bulunmasın. Millet ve vatan uğruna fedakârlık yaparken korku ve ürkü büyük kabahattir ve reva görülmeyen hareketlerdendir… Önümüzdeki Hırmancık savaşını diğer muharebelere benzetmeyiniz. Hareketsiz durarak düşmana sırtınızı dönmeyiniz. Düşman hançerini sırtından yiyen askere yazıklar olsun! Muharebede vicdanınızı kaybederek silah kullanamayan çocuklara ve yaşlılara karşı merhametli olunuz! Ermenilerin çocuklarına ve kadınlarına hakaretle el uzatarak hiçbir zaman eziyet etmeyiniz! Aksi takdirde keramet sahibi sevgili Peygamberimizin karşısında mahcup oluruz.” Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Muşekyants, Arutyunov, Arakelyan, Tagiyanusov, Ter-Avanesov vd. temsil ediyordu. Müslüman grubunun en aktif üyesi Ahmed Bey Ağayev idi. Ağayev 20-28 Şubat arası devam eden tüm oturumlarda grubun sözcüsü olmuş, Ermenilerin iftira ve iddialarına gereken cevabı vererek onları ifşa etmiştir. Genel Vali vekili General Malama’nın başkanlığındaki altıncı oturumda Ahmed Bey Kafkasya’da Ermenilerin Müslümanlara karşı başlattıkları mezalim ve terör olaylarının çığ gibi büyüdüğünü, böyle bir durumda Çar yönetiminin olaylara seyirci kaldığını, bazen de tahrik edici rol üstlendiğini söylemişti. Ermenilerin yaptıkları terör karşısında Çar memurlarının suskunluğu, dahası onlarla işbirliği yaptığını eleştiren Ahmed Bey Ağayev’in oturumda söyledikleri günümüz şartları bağlamında da çok manidardır: “Biz terör meselelerini gündeme getirdikçe sadece barış ve istikrarın olmasını istedik çünkü Müslüman halkı Kafkasya’da terörün devam ettiği sürece barışın olmayacağı inancındadır… Eğer bu yöneticiler, devletin görevlendirdiği yetkililer terörden korkarlarsa, onların halkın dertlerine çare olması mümkün müdür? … birkaç gün önce cenap Hatisov kendi belagatli ve fesahatli nutkunda Taşnaksütyun Partisinin, Rusya yöneticilerinin, generallerinin, hatta Rusya devletinin Kafkasya Genel Valisi [Vorontsov-Daşkov] cenaplarının düşüncelerine hizmet ettiğini ve kurulduğu 15 yıldan bu yana orduya, hazineye, hatta askere sahip olduğunu dile getirmişti. Biz Müslüman temsilciler bunu duyunca şaşkınlık ve hayret içerisinde kaldık. Mademki bu silahlı parti 15 yıldır faaliyet gösteriyor ve hükümet yetkilileri bundan haberdar oldukları halde, onu kapatmak yerine onunla işbirliği yapıyor, ister hükümetin, isterse de Ermenilerin bu partiyi ortadan kaldırılmalarını beklememiz faydasız olur. Biz kendi başımızın çaresine kendimiz bakmalıyız. Demek ki bizim de mükemmel ve müselleh (silahlanmış) partilerimizin, “Taşnaksutyunlarımızın” olması gerekiyor. Hükümet bir tarafın bu gibi faaliyetine tahammül ediyor hatta destek oluyorsa, dengeyi sağlamak adına diğer tarafa da aynı şekilde davranmak zorundadır.” Ermenilerin bu toplantıya katılımlarında samimi olmadıkları oturumlardaki konuşmalarından belliydi. Zaten barış görüşmelerinden sonraki dönemde de amellerine devam ederek Müslümanlara karşı saldırılara devam ettiler. Müslümanlar tarafından Bakü’de ve Şuşa’daki ikinci yenilgilerinden sonra Ermeniler 1906 yılının yazında Karabağ’dan Zengezur’a yol açmak için Revan, Abaran, Aleksandropol, Şöreyel Ermenilerine telgraf çekerek asker toplamışlardı. Sadece 1906 yılı ağustos - ayında Ermeniler Zengezur kazasında Halaç, Karhana, Katar, İncevar, Daşnov, Çöllü, Yemezli, Saldaşlı, Mollalar, Batuman, Okçu-Şebedek, Atkız, Pürdavud, Zurul, Guman, İyilliSenalı, Minenevur, Fercan, Kalaboynu, Bucağık vd. köyle yerle bir etmiş, ahaliyi öldürmüş veya mülteci durumuna düşürmüşlerdi. 1905-1906 yıllarında Revan ve Gence güberniyalarında 200’den fazla Müslüman iskân birimi mahvedilmişti (48). Maalesef 1905-06 yılları yaşanan olaylar Ermeniler tarafından yapılan mezalimin sonuncusu olmadı. Birinci Dünya Savaşının başlamasını fırsat bilen Ermeniler Anadolu’da ve Kafkaslarda Türklere karşı ağır cinayetleri işlediler. Amaç, Türkiye’nin doğu illerini ve Kafkasya’nın bir bölümünü içine alacak Ermeni devleti oluşturmak idi. Ermenilerin bu hevesleri onların, Osmanlı karşıtı devletlerin elinde bir araç olarak kullanmalarına sebep oluyordu. 1915 yılında Anadolu’da yaşanan olaylar sonrası Ermeniler bir öç alma ve yarım kalmış projelerini tamamlama psikolojisi içinde güçlerini Kafkasya’da odaklamış bulunuyorlardı. - 298 - Sonuç Ermenilerin Rus sömürgesinin hizmetinde durmaları, karşılığında ödün koparmaları, bunu yaparken Rus ordusundan daha ziyade vahşet, korku ve insanlık dışı mezalim yapmaları yüz yüzyıl önce nasıldıysa 20. yüzyılın sonlarında aynı şekilde devam etmiştir. Bazı uluslararası insani kuruluşların tespit ettikleri gaddarca tutum ve davranış Ermenilerin Türklere karşı patolojik bir nefret içinde olduğunu doğrulamaktadır. Bir başka özelliği de kendilerini yerleştikleri bölgenin gerçek sahibi, o bölgenin asil sakinlerini de “yabancı” olarak görme psikolojisine sahip olmalarıdır. Ermenilerin, kendilerine yapılan her türlü iyiliklere rağmen kötülükle karşılık vermeleri Gürcü aydınlarından Akaki Sereteli’yi de hayrete düşürmüştü. Sereteli şöyle yazıyordu: “Gürcü çarları Ermenilere acıyarak onları Gürcistan’ın değişik bölgelerine yerleştirdi. Tüccar oldukları için onlara aynı zamanda şehre de yerleştirdiler. Gürcüler işgalcilere karşı savaşlardan yorgun, bitkin ve yaralı bir şekilde evlerine döndüklerinde evlerinin Ermeni kardeşleri tarafından işgal edildiklerini gördüler. Onlar özür dilemek yerine yüksek sesle nara atıyorlardı: “Siz de kimsiniz böyle, nereden geldiniz? Siz burada ne zaman yaşadınız? Burası her zaman bizim olmuş.”. İspatlamak için ise Gürcü kilise ve manastırlarını gösterdiler. Buradaki Gürcüce duvar yazılarını silerek Ermenice yazmışlardı” (49). Çar hükümetinin sömürge halklarla ilgili politikası dini ve etnik mensubiyete göre değişiklik arz ediyordu. Bu politikanın en fazla mağdur ettiği toplum Türkler ve Müslümanlar idi. Çar hükümetinin Ermenileri kollayan ayrımcılık politikası Müslümanların sosyal ve ekonomik olarak gelişmesini ciddi şekilde engellemişti. İlerleyen dönemlerde Ermeniler Türklere karşı geniş çaplı mezalim ve kıyım eylemlerinde bulunmuş, Azerbaycan’ın ulusal mücadelesinin başarısızlıkla sonuçlanması için her türlü yola başvurmuşlardı. Bakü’de iktidarı ele geçirmiş Bakü Sovyeti hükümetinin silahlı kuvvetleri ve Ermeni Taşnaklardan oluşan çeteler 1918 yılında Bakü’de ve diğer bölgelerde Müslümanlara karşı topyekûn bir kıyım yapmışlardı. Sadece Bakü’de yapılan katliam sonucunda öldürülen Müslümanların sayısı resmi kayıtlara göre Bakü’de 12-19 bin, resmi olmayan kayıtlara göre ise 30 bin idi. Türklerin kurtuluşu 1918 yılında Azerbaycan Halk Cumhuriyeti kurulması sayesinde mümkün olmuştur. Rusya Bolşevik hükümetinin Nisan 1920’de Azerbaycan’ı işgal hazırlıkları sırasında Ermeniler Karabağ bölgesinde ayaklanma çıkarmışlardır. Ermeniler bu şekilde Rus emperyalizminin hizmetinde durması tarihin sonraki dönemlerinde de kendini bariz bir şekilde göstermişti. 20. yüzyılın sonlarında, Sovyetler Birliğinin dağılması sürecinde Ermeniler (ve Ermenistan) Moskova karşısındaki rolünü aynı şekilde ifa etmiş, on binlerce insanın hayatına ve sakat kalmasına mal olan bir savaşın çıkmasına neden olmuştur. Bu anlamda tarihin tekerrürden ibaret olduğu gerçeğinin en bariz örneğini Ermeni Şovenizminin Türklere karşı işledikleri cinayetler sergilemektedir. - 299 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ermeni milliyetçilerinin bir özelliği her şeye sahiplenmek, her şeyde ilk olmak duygusu, tarihlerini ve kökenlerini gücü yettikleri kadar eskiye götürmek, hayali tarih uydurmaktır. Kaynakça 140). Ağacan K. Ermenistan-Gürcistan İlişkileri, Ermeni Araştırmaları, Sayı 19, Sonbahar 2005 (ss. 125- Arzumanlı V., Mustafa N. Tarixin qara səhifələri: deportasiya. soyqınm. qaçqınlıq, Azərbaycan Elmlər Akademiyası Milli Münasibətlər İnstitutu, Qartal, Bakı 1998. Asker A. Azerbaycan’da Milli Kimlik İnşasında Sosyo-Ekonomik Etkenler ve Millet Olgusunun Fikrî Temelleri (19. Yüzyılın Sonu - 20. Yüzyılın Başı), Türk Dünyası -I. Temmuz-Ağustos 2013, Sayı: 53 (ss. 1069-1088). Attar A. Karabağ Sorunu ve Çözüm Arayışları, Dokuzuncu Askeri Tarih Semineri Bildirileri I (2224 Ekim 2003), Genelkurmay Basımevi, Ankara 2005, s. 107-133; http://politika.dumlupinar.edu.tr/attar/3. doc, (Erişim Tarihi: 25.03.2010). Aлияров С., Алиева Ф. Георгиевский трактат в контексте оценки внешнеполитического положения Азербайджана. Роль рабочих организаций в развитии революционного движения в Азербайджане. Баку, 1984, (сс.75-83). Baykara H. Azerbaycan İstiklal Tarihi, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı 1992, s. 75. Güllü R. E. Ermeni Sorunu ve İstanbul Ermeni Patrikhanesi (1878 - 1923), TTK, 2015. Kılıç D. Tarihten Günümüze İstanbul Ermeni Patrikhanesi. Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2008. Mehmetov İ. Türk Kafkası’nda Siyasi ve Etnik Yapı, Ötüken, İstanbul 2009. Nəvvab M. M. 1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası. Azərbaycan, Bakı 1993. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ordubadî M. S. Qanlı sənələr, Səda mətbəəsi, Bakı 1911. Sarıahmetoğlu Karagür N. Veliçko ve Çavçavadze’ye göre Ermeni Milliyetçiliği, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları Dergisi, Cilt:4, Sayı: 7, 2009 (ss. 123-141). Temizkan A. Rusya ve Osmanlı Devleti’nin Kafkas-Ötesinde Nüfuz Mücadelesi. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. Cilt: VI, Sayı 2, İzmir 2006 (s. 447-462). Ter-Minassian A. Ermeni Devrimci Hareketi’nde Milliyetçilik ve Sosyalizm (1887-1912), (Çeviren: Mete Tunçay), İletişim, İstanbul 2012. Toksoy N. Revan’da Son Günler. Türk Yönetiminden Ermeni Yönetimine. Orion, Ankara 2007. Баберовски Й. Враг есть везде: Сталинизм на Кавказе, РОССПЭН, Москва 2010. Байбуртян В. Армянская колония Новой Джульфы в XVII веке. АН Арм. ССР. Сектор востоковедения. Изд-во АН Арм. ССР, Ереван 1969. Бутков П. Г. Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 год. ч. II, СПб, 1869. Мархулия Г. Армяне в поискахАрмении, Издательство «Универсал», Тбилиси 2010. Новосельцев А. П. Георгиевский трактат 1783 года и его историческое значение. История СССР. 1983, №4 (сс. 51-40). Ратиани П. К. Грузинские шестидесятники в русском освободительном движении (пер. с груз.), Тб., 1968. Свиетоховский Т. Русский Азербайджан. 1905-1920. Хазар. 1990. № 1. Тетвадзе Ш.,Тетвадзе О. Армяне в Грузии (с древних времён до сегодняшнего дня), Национальная Академия Грузии, Тбилиси 2008. Чавчавадзе И. Г. Армянские ученые и вопиющие камни. Издательство Элм, Баку 1990. Чавчавадзе И. Г. Армянские ученые и вопиющие камни. Тифлис 1902. Шавров Н. Новая угроза русскому делу в Закавказье: предстоящая распродажа Мугани инородцам. Санкт-Петербург, 1911. - 300 - Шукюров К. Кавказ в системе межгосударственных договоров: к 180-летию Туркманчайского трактата 1828 года, Кавказ и глобализация. том 2 Выпуск 4, (сс. 159-167). Эзов Г. Сношения Петра Великого с армянским народом. Документы. СПб., 1898. Эсадзе С. Историческая записка об управлении Кавказом. Т. I, Тифлис, 1907. - 301 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Dipnotlar (1) 1461 yılında Bursa Ermenilerinin episkoposu Hovagim İstanbul’a davet edilerek Osmanlı Devleti tarafından Ermeni Patriği ve Osmanlı İmparatorluğunun Doğu Ortodoks mezhebine bağlı Hıristiyan tebaasının ruhani lideri olarak tanındı ve Rum Patriği’nin hak ve yetkilerine eşdeğer hak ve yetkilerle donatıldı. Şunu da vurgulamak gerekir ki, “Osmanlılar tarafından fethine kadar Ermenilerin bu kentte kendilerine ait bir kilisesi yoktu. (2) Osmanlıda Ermeni Kilisesinin durumuyla ilgili bkz: Güllü R. E. Ermeni Sorunu ve İstanbul Ermeni Patrikhanesi (1878 - 1923), TTK, 2015, Kılıç D. Tarihten Günümüze İstanbul Ermeni Patrikhanesi. Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2008. (3) Байбуртян В. Армянская колония Новой Джульфы в XVII веке. АН Арм. ССР. Сектор востоковедения. Издво АН Арм. ССР, Ереван 1969, с. 21. (4) Bkz. Arzumanlı V., Mustafa N. Tarixin qara səhifələri: deportasiya. soyqınm. qaçqınlıq, Azərbaycan Elmlər Akademiyası Milli Münasibətlər İnstitutu, Qartal, Bakı 1998, s. 5-9. (5) Stepan Razin, 1667’de Hazar kıyıları boyunca yaptığı yağma amaçlı seferlerde çok sayıda ganimetin yanı sıra bölgenin yönetici kesimine mensup kişilerini de esir almıştır. Bu kişiler daha sonra Rus yönetimi tarafından satın alınmış ve bu sayede bölgeyle ilgili çok sayıda bilgi edinilmiştir. Bkz: Mehmetov İ. Türk Kafkası’nda Siyasi ve Etnik Yapı, Ötüken, İstanbul 2009, s.468-470. (6) Arzumanlı V., Mustafa N., s. 12,13. (7) Эзов Г. Сношения Петра Великого с армянским народом. Документы. СПб., 1898, с. 392-393. (8) Mehmetov İ., s. 472. (9) Бутков П. Г. Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 год. ч. II, СПб, 1869, с. 122-129. (10)Temizkan A. Rusya ve Osmanlı Devleti’nin Kafkas-Ötesinde Nüfuz Mücadelesi. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. Cilt: VI, Sayı 2, İzmir 2006 (s. 447-462), s. 450. (11) Новосельцев А. П. Георгиевский трактат 1783 года и его историческое значение. История СССР. 1983, №4 (сс. 51-40). Aлияров С., Алиева Ф. Георгиевский трактат в контексте оценки внешнеполитического положения Азербайджана. Роль рабочих организаций в развитии революционного движения в Азербайджане. Баку, 1984, (сс.75-83). Шукюров К. Кавказ в системе межгосударственных договоров: к 180-летию Туркманчайского трактата 1828 года, Кавказ и глобализация. том 2 Выпуск 4, (сс. 159-167). (12)Ter-Minassian A. Ermeni Devrimci Hareketi’nde Milliyetçilik ve Sosyalizm (1887-1912), (Çeviren: Mete Tunçay), İletişim, İstanbul 2012, s. 14. (13) Тетвадзе Ш.,Тетвадзе О. Армяне в Грузии (с древних времён до сегодняшнего дня), Национальная Академия Грузии, Тбилиси 2008, с. 48. (14) Karabağ’a ilk yerleşen Ermeniler de İran’ın Merağa şehri civarındaki köylerden getirilmiş Ermenilerdir. Bu Ermenilerin torunları, 1978’de atalarının Karabağ’a yerleşen ilk Ermeniler olmaları ve bu topraklardaki varlıklarının 150. yılı şerefine anıt dikmiş, üzerinde Ermeni alfabesi ile “Marağa - 150” sözleri yazmışlardı. Sovyetler Birliği’nin dağılması sırasında, 1991’de bu anıt Ermenilerin kendisi tarafından dağıtılmıştır. (15) Toksoy N. Revan’da Son Günler. Türk Yönetiminden Ermeni Yönetimine. Orion, Ankara 2007, s. 30. (16)Bkz.: Attar A. Karabağ Sorunu ve Çözüm Arayışları, Dokuzuncu Askeri Tarih Semineri Bildirileri I (22-24 Ekim 2003), Genelkurmay Basımevi, Ankara 2005, s. 107-133; http://politika.dumlupinar.edu.tr/attar/3.doc, (Erişim Tarihi: 25.03.2010). (17) Тетвадзе Ш.,Тетвадзе О., с. 50. (18) Мархулия Г. Армяне в поискахАрмении, Издательство «Универсал», Тбилиси 2010, с. 22-23. (19) Arzumanlı V.,Mustafa N., s. 15. (20) Эсадзе С. Историческая записка об управлении Кавказом. Т. I, Тифлис, 1907, с. 81. (21) Мархулия Г., с. 24. (22) Тетвадзе Ш.,Тетвадзе О., с. 50. (23)Шавров Н. Новая угроза русскому делу в Закавказье: предстоящая распродажа Мугани инородцам. Санкт-Петербург, 1911, с. 63-64. (24) Известия Бакинской городской думы, 1914, Nо: 5: с. 8; Alstadt-Mirhadi A. Baku. Transformation of a MuslimTown. The City in Late Imperial Russia (ed. M.F.Hamm), Bloomington, Ind. 1986, p. 288-293. Alıntı: Баберовски Й. Враг есть везде: Сталинизм на Кавказе, РОССПЭН, Москва 2010, с. 43-44. (25) Известия Бакинской городской думы, 1914, Nо: 5: с. 18; Баберовски Й. с. 44. (26) Свиетоховский Т. РусскийАзербайджан. 1905-1920. Хазар. 1990. № 1, с. 99. (27) Ter-Minassian A., s. 43. (28) Ter-Minassian A., s. 14. (29) Баберовски Й., с. 45. (30) Baykara H. Azerbaycan İstiklal Tarihi, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı 1992, s. 75. (31)Bkz: Asker A. Azerbaycan’da Milli Kimlik İnşasında Sosyo-Ekonomik Etkenler ve Millet Olgusunun Fikrî Temelleri (19. Yüzyılın Sonu - 20. Yüzyılın Başı), Türk Dünyası -I. Temmuz-Ağustos 2013, Sayı: 53 (ss. 1069-1088). (32) Положение для Армяно-Григорианского исповедания Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA (33) Ter-Minassian A., s. 14. (34)Bkz: Ратиани П. К. Грузинские шестидесятники в русском освободительном движении (пер. с груз.), Тб., 1968. (35) Zestafoni’de (Kutaisi güberniyası Şorapanskiu yezdi) F. Ninoşvili ve M.G. Tsakaya’nın isniyatifiyle 1892’de edebi ve siyasi grup olarak örgütlenmiştir. 1893’de Tüzük kabul ederek Sosyalist-Marksist olduklarını ilan ettiler. 8 Mayıs 1894’de Ninoşvili’nin defin merasiminde ilk kez açık topluma açık konuşma yaptılar. İlk kez G.E. Sereteli “Kvali” gazetesinde bu teşkilatı (“Mesame dasi” – Üçüncü grup adlandırmıştı. (36)Чавчавадзе И. Г. Армянские ученые и вопиющие камни. Тифлис 1902. Aynı eser. Издательство Элм, Баку 1990. (37) Eser, Vasif Kuliyev tarafından Azerbaycan Türkçesine tercüme edilerek Azerbaycan Neşriyatı “Susa” şirketi tarafından 1995’te yayınlanmıştır. Sarıahmetoğlu Karagür N. Veliçko ve Çavçavadze’ye göre Ermeni Milliyetçiliği, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları Dergisi, Cilt:4, Sayı: 7, 2009 (ss. 123-141), 124. (38) Чавчавадзе И. Г., с. 3. (39) Bkz: Чавчавадзе И. Г., с. 39-46. (40) Sarıahmetoğlu Karagür N., s. 124. (41)Ermenistan-Gürcistan ilişkileri konusunda bkz: Ağacan K. Ermenistan-Gürcistan İlişkileri, Ermeni Araştırmaları, Sayı 19, Sonbahar 2005 (ss. 125-140). (42) Sarıahmetoğlu Karagür N., s. 140. (43) Чавчавадзе И. Г., с. 123. (44) Mehmet Said Ordubadî, Azerbaycan edebiyatının en büyük tarihi roman yazarıdır ve söz konusu romanlar tozlu arşivlerde binlerce belgenin incelenmesi sonucunda kaleme alınmıştır. “Dumanlı Tebriz” (1933-1948), “Gizli Bakü” (19331940), “Döğüşen Şehir” (1938), “Kılıç ve Kalem” (1940-1948) romanları, Ordubadî’nin Selçuklu (Türk), Osmanlı, Azerbaycan, İran, Rusya, Orta Doğu tarihlerini ihtiva eden eserlerindendir. Yazarın ondan fazla piyesi, lirik ve kara mizah şiirleri, makaleleri, köşe yazıları, Rus edebiyatından çevirileri, operetta ve librettoları, laik din anlayışıyla ilgili çok sayıda araştırmaları vb. yazılarından oluşan sekiz ciltlik seçme eserleri yayımlanmıştır. (45) Ordubadî M. S. Qanlı sənələr, Səda mətbəəsi, Bakı 1911. (46) Mir Möhsün Nevvab 1833 yılında Şuşa’da doğdu ve tüm hayatı boyunca orada yaşadı. Ressam, hattat, musikişinas alim olarak yetişmiş M.M. Nevvab ilk eğitimini din okulunda almış, Arapça ve Farsçayı ileri düzeyde benimsemiştir. Daha sonra Abbas Sarıcalı medresesinde astronomi, kimya, matematik ve diğer ilimlerin öğrenmiştir. (47)Nəvvab M. M. 1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası. Azərbaycan, Bakı 1993. (48) Arzumanlı V., Mustafa N., s. 45-42. (49) Мархулия Г., с. 25. - 302 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 5. BÖLÜM OSMANLI ERMENİLERİNİN ZORUNLU GÖÇÜ - 303 - - 304 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA THE GENESIS OF THE ARMENIAN QUESTION The relocation of the Ottoman Armenians within the Ottoman Empire in May 1915 is one of the most studied events of the early 20th century. There are many reasons why the discussion has been continued for so long and why it remains of particular interest today. Perhaps the most important of these is the claim by some observers and authors that the number of deaths which occurred during the relocation reached over one million (1). The relocation of some Armenian communities in 1915 was a war-time military necessity. The misfortunes suffered by Armenians during those times are accepted to have been the outcome of war-time conditions. Especially in American archives, there is no shortage of material to convince the unbiased observer that the relocation of Armenians in 1915 was a temporary, military necessity. The editor of the “Blue Book”, Arnold Toynbee, frequently cited in the genocide literature, in fact, referred to this decision as “a legitimate security-measure”(2). With claims about extermination of Armenians being in the news at the time, Arthur Tremaine Chester, an American who spent many years in Turkey and was the son of the well-known Admiral Chester (who also had lived in Turkey for years, and whose writings in the American press had shown him to be no friend of the Turks), decided to take up his pen in defense of truth. In one of his articles, “Angora and the Turks”, Chester discusses the relocation of the Armenians under the subheading, “The Relocation of the Armenians on Account of Treachery”. There, he says: “We hear a great deal about the deportation of Armenians from the Northeast of Turkey during the World War. The facts are that the Turks sent an army to the - 305 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Kemal ÇİÇEK Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Russian border to defend their country against the threatened Russian invasion. The army consisted of Turkish subjects of all nationalities, being drafted just as ours are drafted. At the front, the Armenians used blank cartridges and deserted in droves. This was bad enough, but the Armenians were not satisfied with this form of treachery. The provinces in the rear of the army had a large Armenian population, and these people, feeling that there was an excellent chance of the Russians defeating the Turks, decided to make it a certainty by rising up in the rear of the army and cutting it off from its base of supplies. Let me draw a parallel imaginary case. Suppose that Mexico was a powerful and rival country with which we were at war, and suppose that we sent an army to the Mexican border to hold back the invading enemy; suppose further that not only the negroes in our army deserted to the enemy but those left at home organized and cut off our line of communication. What do you think we as a people, especially the Southerners, would do to the negroes? Our negroes have ten times the excuse for hating the whites that the Armenians have for their attitude toward the Turks. They have no representation, although they have an overwhelming majority in large sections of the South, and have nothing to say in the making or administration of the laws under which they are governed. South of the Mason and Dixon line they are practically a subject race, while the Armenians in Turkey have not only full representation but special privileges not accorded by any other country. “The Turkish Government ordered the Armenians deported from the districts they menaced. That they did not have railways and other means of transportation was not their fault, and the deportation had to be carried out on foot. That this was not done in the most humane manner possible is undoubtedly a fact, and the Turkish Government has condemned the unnecessary cruelties that occurred; but I feel confident that if America had been put in the hypothetical situation above referred to, it would have stopped that insurrection if it had had to kill every negro in the South, and would not have gone to the tedious and laborious defensive act of deportation, in spite of our extensive means of transportation” (3). The relocation decision taken by the Ottoman Government has to be evaluated calmly yet comprehensively, based on the facts, in terms both of its causes and implementation. Now, let’s have a look at the process leading to the relocation. First of all, up until the relocation, Armenians continued to occupy important posts in the Ottoman bureaucracy. They became senior civil servants, governors, general inspectors, diplomats, ambassadors, and even cabinet members. Being close to the government also made them the most sought partners for European businessmen for their investments in the Ottoman Empire. An overview of the list of Armenians in the service of the Ottoman Empire from 1876 to 1915 reveals that there were twenty-nine civilian generals, twenty-two cabinet members, four senators, five under-secretaries of state, seven ambassadors, eleven consul-generals, thirty- three parliament members, eleven university professors, and numerous directors, governors, deputy governors, and other high ranking civil servants. - 306 - Just to highlight the importance of the positions held, the Foreign Secretary of the State in 1912 was Gabriel Noradounghian, and the Ministers of Finance, Trade, and Postal Services were all Armenians in the years preceding World War I. Even Abdulhamid II, often wrongly depicted as the enemy of the Armenians in Western historiography, favored Armenians and promoted them to the highest positions during his reign. There were 110 high-ranking Armenian officials among his staff. Just to give few examples, Artin Dadian Pasha was one of his Ministers at the Foreign Ministry. Agop Ohannes Kazazyan Efendi was the Minister in charge of the Imperial Mint. Sarkis Bali Balian was his favourite architect who built his palace. Mıgırdiç Sinopyan was the Director of the Department of Statistics. Michael Pasha was his Minister for Public Works. In fact, he entrusted his entire private budget and its management to Armenians. In brief, the widely held view that Armenians were victims of Turkish injustice and that they were harshly treated as second-class citizens within the Ottoman system must be questioned. Firstly because, there was no such concept of ‘minority’ in the Ottoman Empire, in the sense we understand it today. In the Ottoman Empire, if there were first class citizens, they would be the ones in the ruling circles regardless of their ethnic, or religious or linguistic origins. And Armenians would be among them. As a matter of fact, C. Oskanyan noted that “Armenians were the basic part of Turkish daily life because the Turks left all branches of industry to Armenians. Sentimental similarities between the Turks and the Armenians formed a unity based on trust” (4). Indeed, in general, there was no comparison between material position of the Armenians and any ordinary Muslim. They dominated Ottoman trade and commerce as intermediaries of the European merchants. Their traditions and life styles were not any different from the Turks. Helmuth von Moltke, who was in Turkey from 1835 to 1839, named them the “Christian Turks”. He further noted that the Armenians adopted Turkish customs and even the Turkish language, although the Rums preserved their own characteristics. When Moltke stayed as a guest in the house of Mardiraki Sebastiani, a rich Armenian, he also observed that “Armenian women cannot be differentiated from Turkish women, because they wore a dress covering everything except part of their nose and eyes in public”….The Armenian cuisine was practically identical to the Turkish cuisine” (5). Kazım Karabekir Pasha also describes his Armenian neighbours as being almost identical to Turks: dressing, eating, and behaving like Turks (6). What upset the balance among the various subjects of the Ottoman Sultan was the European intervention and European-style nationalism. First of all, European - 307 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Thanks to the privileges granted by the Sultans, Armenians had become very effective in the cultural and intellectual life of the Ottoman Empire. They freely published books, papers and national bibliographies. The Armenian press in particular was very vivid and productive. According to some estimates, 64% of the Armenian newspapers in the world was published within the Ottoman Empire. Moreover, it is believed that Armenians played a principal part in the birth of contemporary Turkish theater and the first modern theater was also brought to Istanbul by the Armenians in 1868. Powers unilaterally declared themselves ‘protectors’ of their religious cohorts in the Empire. The Russians pretended as the protector of the Eastern Orthodox, the French of the Catholics, and the British of the Jews and the Protestants. Through the endeavors of the Great Powers in the first half of the nineteenth century, the Armenian community was compartmentalized. In addition to their geographical dispersion, they were also separated through newly formed religious identities. They became Gregorian, Catholic and Protestant Armenians, who fell under different Great Power influence. Divided by religious difference, they increasingly looked to nationalism as a cohesive force. Moreover, missionary activities further widened the gap between the Armenians and their Muslim neighbors, in that they contributed enormously to the radicalization of the Armenian youth. Increasing number of Armenians immigrated to the United States for education and work, with the help and guidance of the Protestant missionaries. Thus Ottoman Armenians gradually viewed themselves as superior in every sense in comparison to the other religious communities within the Empire, especially against their Muslim rulers. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Why did the Armenians have to be moved To transfer a great mass of people many hundreds of kilometers away from where they live poses many challenges. It is not a project to be undertaken lightly at any time, and it presents particular difficulty during time of war. That is why the Ottoman Government at the time must have had legitimate and just cause for taking the Armenians from the war zone and sending them elsewhere within the Empire. Investigation shows that there were indeed many reasons, complex and interconnected, which made the forced migration necessary. The Armenian community was seen by the enemies of Turkey as a means of destabilizing the state, disrupting the war effort, and even as a military force to be deployed behind the front lines. Starting long before the First World War, Great Powers encouraged amongst this ancient community separatist aspirations which they did not tolerate amongst their own minorities at home. At the conclusion of the Russo-Ottoman War of 1877-1878, the Ottoman Empire signed with Russia the Treaty of San Stefano. In the sixteenth Article the Ottoman Empire “was obliged to introduce reforms to the areas where the Armenians constituted a majority”, despite the fact that in no Ottoman province did the Armenians constitute any sort of majority. In any case, this article introduced official Russian interference into Ottoman domestic affairs and constituted the first step towards bringing about the autonomy of the areas in the East where majority of the Armenians had lived. This article, however, also disturbed Britain and France, though for very different reasons. Britain could see that Russia had chosen Armenian guardianship as a way of gaining access to warm waters through the mechanism of an autonomous Armenia, and this sea access would offer Russia the prospect of becoming master of the India trade route. In order to exert pressure on Russia, Britain, with French support, announced that it would not recognize the San Stefano Treaty and prompted Russia and - 308 - the Ottoman Empire to agree to a new treaty by the same name at a meeting in Berlin in 1878. In this new treaty, Britain succeeded in replacing Article 16 of the San Stefano Treaty with what became Article 61. In its new form, the process of reform implementation would involve not only Russia, but western powers as well, if not as parties, then as having observer status. The Armenian Patriarchate considered that these decisions constituted a gold mine, paving the way for an independent Armenian state. It was, in fact, precisely so. The European states, Britain especially, were beginning to manipulate the Berlin Treaty’s Article 61, using it as a vehicle for intervention against the Ottomans. Furthermore, Britain was putting pressure on the Ottoman Government, through the 1878 reforms, for other plans it was preparing. There is no doubt that the reform plans of England envisaged more or less the creation of an autonomous “Ottoman Armenia”. At the same time, Britain’s “Armenian reform”, which had previously entangled Austria and Germany, later aroused the suspicions of Russia, the chief player in this matter. Russia, which had not taken kindly to Britain’s appropriation of the Armenian Question, consequently withdrew most of its support for the Armenian community in the Ottoman Empire. Undoubtedly, a factor in this decision was Russia’s annexation of new territories in southern Caucasia during Russo-Ottoman War of 1877-1878. After the Treaty of Berlin, Russia did not deem it necessary politically to give the Armenians support and turned its attention to Central Asia. In conformity with this policy shift, Russia had to pursue peaceful relations with the Ottoman Empire. Furthermore, as a result of Britain most prominently taking the lead in exerting pressure on the Ottoman Government, the Ottomans’ eastern Anatolian reforms would have had a negative effect on the neighbouring Russian Armenians. Perhaps as a precaution, the Russian Governor of the Caucasus closed down five hundred Armenian Church schools in 1885. The schools were reopened a short while later, but in 1896 they were again closed and secular schools controlled by the Russian Education Ministry were instituted in their place. The Armenians boycotted these schools, which had been financed through the requisition of a portion of their Church property, and continued on with their Church-based education in secret. For all these reasons, Russia’s relations with the Armenians remained an open question for another ten to fifteen years. Despite the spread of the Armenian - 309 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA A further condition of the Article was that reforms be implemented without delay, according to the needs of the Armenians in the provinces where they were to be found. The Ottoman Government would have to inform signatory states about measures taken toward the realization of these reforms. In addition, these states would supervise the implementation of the measures and reforms introduced. Indeed, it was as if the western powers had calculated that such improvements would bring about nationalist tensions amongst people in these regions, most of whom were not Armenian, and that conflicts might be stimulated between them. For example, Article 61 clearly states that “with the measures to be taken, the Sublime Porte ensures the Armenians’ feeling of peace and security against Circassians and Kurds….” (7) Revolutionary Federation (ARF) (1890) into the Russian territory and declarations of mutual affection, the chill continued. In order to continue to have good relations with the Ottomans, Russia still regarded Armenian militias as “separatists” and “untrustworthy elements”. This situation did not change until the beginning of 1902, when the honeymoon between the Ottoman and Russian empires came to an end because of the Bulgarian secessionism which was supported by Russia. After 1905, with Dashnak now split into two groups, and the subsequent need to address this imbalance if Russia went to war with the Ottoman Empire, Russia again began to move toward giving support to Ottoman Armenians. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Britain, meanwhile, in response to this policy by Russia, and in order to defend the security of its India trade route and to stop Russia or France from seizing its African colonies, Egypt most prominently, continued with its standard aims. It expanded Protestant solidarity by stirring the already active American and English Protestant missionaries in the region into further action. Abusing the Ottoman guarantee of freedom of religion, they opened thousands of schools and other charitable institutions in the Ottoman Empire, thus taking with them even more Armenian children. An American journalist, Clair Price, who came to Turkey in 1922, reveals how the missionaries approached the Armenians: “Due to the existence of the politico-religious community system, American missionary work in Turkey has taken a direction which its founders could hardly have foreseen. Very early in their work, the missionaries discovered that Moslems will not change their faith and, debarred from work among Moslems, devoted themselves to work among the Christian communities, particularly the Gregorian Armenian community. Here they found a ready response, but a response which sprang from motives of a partially political rather than an exclusively religious nature. For the missionaries, in the minds of the Armenians, were foreigners who represented a power even greater than the Sultan himself, and who enjoyed the diplomatic status conferred by the capitulations” (8). Thus, the missionaries who came to Turkey to spread Christianity among the Muslims, ostensibly with only a religious aim, actually constituted a fully political-religious formation active among Armenians. In the end, the missionaries typically acted by joining with the Armenians, who were aiming politically at a Bulgarian- style secession for Ottoman Armenia. Furthermore, whether knowingly or not, the missionaries were steadily diminishing the tolerant Ottoman religious environment in which they were working. Now, let’s look at very briefly how Armenians reacted to the post-Berlin developments in the Near East. In the immeadiate aftermath of the Berlin Treaty, Armenians formed various revolutionary organizations: the Black Cross (1878), the Protectors of the Fatherland (Pashtpan Haireniats) (1881), the Armenian Revolutionary Party (1885), the Hunchakian Revolutionary Party (1887), and the ARF (1890). Various groups were launching intimidating attacks against their own co-religionists in order to coerce them into joining the organizations, and they had begun to carry out massacres of the Muslim populations in order to wreck any chances of Armenian-Turkish - 310 - rapprochement. The Erzurum uprising and the events at Kumkapı, in 1890, as well as the first Sason uprisings in 1894, were the first successful actions carried out toward the achievements of their aims. Following the Van uprising, attacks among the peoples increased. The uprising, because it incited hatred between Turks and Armenians and had become a pretext for Great Powers to put pressure on the Ottomans, further encouraged the terror organizations. The Hunchakian and Dashnak groups did not hesitate to direct this increased public support into further action. One such action was the raid carried out on the Ottoman Bank on August 26, 1896, which was undoubtedly planned with the aim of increasing outside pressure, and it achieved this aim fairly well. In these uprisings around the middle of the 1890s, around 15,000 Armenians lost their lives. However, missionaries and news agencies announced a number as high as 200,000- 300,000, thus kindling western public hatred for the Muslim Turks and sympathy for the Armenians. The Van uprising in particular, which was portrayed as having been a massacre of Armenians, brought about outside intervention and propelled the Armenians fully to the point of revolt. The Hunchakian, in particular, with its slogan of full independence, became especially emboldened. In 1893, the Haik newspaper, published in Armenian in New York, declared the following, which represented the traditional aims of the Hunchakian: “... if it is necessary to save half of our people, we must be prepared to lose the other half ”. Also, on page 288 of the same newspaper, the following is stated: “Experiences have shown that the political reconstruction of the nation through diplomatic action is impossible. Positive and energetic means are needed in order to bring about diplomatic intervention. These means are fire and sword, which call for soldiers and money” (9). The volunteer units which the Hunchakians had formed in order to achieve this aim through armed revolt became active in Caucasus, Europe, USA, as well as in eastern Anatolia. The units were termed “detachment of troops”, and with them the Hunchakians conducted a series of sweeping operations in order to draw the Armenian people to their side. They assassinated some leading Armenian figures in order to draw lines and to give clear message to the Armenian people that they would tolerate no opposition to their cause. An example of such an action is the killing of the Mayor of Van, Kapamaciyan, who had remained faithful to the Ottoman government - 311 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA From 1895 onward, the uprisings spread across a wider area and increased in number. The uprisings in Merzifon, Kayseri, Yozgat and Samsun between 1892 and 1894 were small-scale uprisings aimed at testing out the patience of the Kurds and other Muslims in the region, as well as the reaction of the Ottomans. Foreign intervention in all of these disorders encouraged the Armenians to organize even larger revolts. In 1895, Armenians carried out an uprising in Maras; and there was the Babıali demonstration of September 18, 1895, which was organized by the Hunchaks, supposedly in revenge of killings of Armenians in Sasson. The pardoning of those responsible encouraged and led to the first large, serious Armenian uprising in Van in 1896. This revolt drew the attention of the Great Powers and western public opinion to the Ottoman Armenians and sowed the seeds of mutual hatred between Muslims and Christians. and who had blamed the Armenian organizations for the uprisings; Kapamaciyan was killed on December 10, 1912 by terrorists as a result of his stance. Furthermore, aiming to break the dialogue between Muslims and Armenians, the Detachment groups launched attacks on Armenian villages wearing Muslim attire. It was these uprisings which eventually required the strong solution of forcible population movement, in the context of a state under attack from the greatest powers of the time. Terrorist attacks intensified during period when there was mobilization for war. Russia, which by means of its spies had increased its activities in the area from the beginning of 1913, instigated Armenian disloyalty to the Ottoman State. In particular, Dashnak members who were caught in Trabzon, Van and Erzurum spying for Russia, confessed that their aim had been to create a security problem there. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA As a result of Armenian terrorism and rebellions and Ottoman attempts at suppressing them, and Great Power involvement again, the Armenian question for the Ottoman Empire reached a new level on February 8, 1914. This is the date when the Ottoman Empire was forced to approve the “Reform Plan” under pressure from the Great Powers. This treaty, signed by Grand Vizier and Foreign Minister Prince Said Halim Pasha and the Russian Chargé d’Affaires in Istanbul Constantin Gulkevich, and which is also known as the Yeniköy Treaty, and which was communicated to the Great Powers by means of diplomatic notes, gave the Armenians what in fact amounted to independence. When examining the details of the Reform Plan, it becomes plainly evident that the vilayets in which Armenians were concentrated, namely Bitlis, Diyarbakir, Erzurum, Harput, Sivas, Trabzon and Van, had been effectively removed from Ottoman sovereignty. This is because, according to the treaty’s first paragraph, the administration of these provinces was to be placed under two foreign inspector-generals. These inspectors were to serve for a five-year period, and were to take up judicial and administrative matters, police and gendarme in the relevant regions. At a time of their choosing, military units could be placed under their orders. They would have the authority to remove and punish civil servants, and could bring about an appointment of sorts of ranked bureaucrats. In short, these inspectors had been entrusted with functions that involved high levels of authority in justice, security and general administration of the said regions. Russia had again come to presenting itself internationally as the defender of the Armenians. Furthermore, although Russia may not have been sincere, it began propagandizing that it was planning the establishment of an independent Armenian state. Indeed, Russia was even preparing to establish an army for an independent Armenia. This was proven especially by the large volunteer units established by the Russians, which were comprised of Armenians, four in 1914 and five in 1915. Being made up exclusively of Armenians, it was clear on whose side of the war they stood. At any rate, these units were made up of Ottoman Armenians, some of whom were army deserters and also included noted public figures. The Armenian commander of one of these units was a former member of the Ottoman parliament. A security problem between Turks and Armenians had thus emerged. - 312 - Parallel with this lack of mutual trust, according to all interpretations, those most prominent in the CUP, then in power, were viewing the Treaty as the first step toward Armenian independence and secession from the Ottoman Empire. There was no other support for the agreement, other than from Said Halim Pasha himself and for this reason, its details were not revealed publicly. The Ottoman Government, therefore, considered measures to make it impossible for the treaty to be implemented. This was how the Armenian organizations also chose to recognize the agreement, and demonstrated with their actions that they were preparing to become a “fifth column” in Russian East Anatolia. That was the situation when the First World War broke out and Armenians in the war zones saw this as the historic moment to enter into cooperation with the Russians. That was why Armenians eventually had to be distanced from those sensitive regions (10). - 313 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Endnotes (1) For detailed discussion of this issue see my: The Great War and the Forced Migration of Ottoman Armenians, 19151917. Athol Books, Ireland and England, 2011. (2) Arnold J. Toynbee, Acquaintances, Oxford University Press, New York – Toronto, 1967, s. 242. (3) For full article see Arthur Tremaine Chester, “Angora and The Turks”, New York Times, Current History, February 1923, s.758-764. (4) C. Oskanyan, The Sultan and His People, New-York. 1857. p.353-354. (5) For more information on the daily life of Ottoman Armenians see the Helmuth von Moltke, Türkiye’deki Durum ve Olaylar Üzerine Mektuplar (1835-1839), Trans., Hayrullah Örs, Ank., TTK, 1960, p. 25, 35, 40. See also Nejat Göyünç, “Turkish – Armenian Cultural Relations”, The Armenians in the Late Ottoman Period, ed. Türkkaya Ataöv, Ankara, 2001, pp. 23-42. For more general information see also Nejat Göyünç, Türkler ve Ermeniler, Haz. Kemal Çiçek, Ankara 2005. (6) Kazım Karabekir, Ermeni Dosyası, Emre Yayınları, İstanbul, 1994. (7) For article 61 of the Berlin Treaty see http://archive.thetablet.co.uk/article/20th-july-1878/11/the-treaty-of-berlin (8) Clair Price, “Mustapha Kemal and the Americans”, New York Times, Current History (October, 1922), Vol XII, s. 116125. (9) Haik, 1 October 1893. No 18, p. 280 and 288. Also see: NARA T-815. Roll 7, From Mavroyeni to Ministry of Foreign Affairs. 20 October 1893. (10) Kemal Çiçek, “Relocation of the Ottoman Armenians in 1915: A Reassessment” Review of Armenian Studies, 22, 115134. - 314 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA ERMENİ TEHCİRİ SEBEBİYLE 1915-1916 YILLARINDA YAPILAN YARGILAMALAR Yusuf SARINAY TOBB ETÜ 1877/78 Osmanlı-Rus Savaşı’nın sonunda imzalanan Ayastefanos ve Berlin Antlaşmaları ile büyük devletlerin destek ve himayelerini elde eden Ermeni milliyetçileri, kendilerinden önce bağımsızlık hareketlerine girişen Balkan toplumları gibi aynı yolu izleyerek Doğu Anadolu’da önce özerk daha sonra bağımsız bir Ermenistan kurmak için harekete geçmişlerdir. Bu amaçla ihtilalcı-silahlı terörizmi mücadele metodu olarak seçen örgütler kurarak 1890 yılından I. Dünya Savaşı’na kadar başta Doğu Anadolu olmak üzere, ülkenin birçok bölgesinde çok sayıda isyan çıkarmış ve terör olayı gerçekleştirmişlerdir (1). I. Dünya Savaşı’nın başlaması ve Osmanlı Devleti’nin İtilaf Devletleri’ne karşı Almanya’nın yanında savaşa girmesi, Ermeni milliyetçileri tarafından amaçlarını gerçekleştirmek için büyük bir fırsat olarak görülmüş, Osmanlı devletine karşı Rusya ile işbirliği içine girmişlerdir. Osmanlı Ordusu’nun Sarıkamış’ta Rusya’ya yenilmesi ve arkasından İngiltere ve Fransa’nın Çanakkale’ye saldırmasına paralel olarak, Ermeni komitecileri cephedeki Osmanlı Ordularını arkadan vurmak ve ikmal yollarını kesmek için harekete geçmişler ve silahlı isyanlara başlamışlardır. Nitekim Zeytun, Bitlis, Siirt, Muş ve Erzurum’un ardından Van isyanı patlak vermiş ve şehir Ermeni öncü kuvvetlerinin desteği ile Ruslar tarafından ele geçirilerek binlerce Türk katledilmiştir (2). 1915 yılının bahar aylarında Ermeni komitecileri tarafından çıkarılan bu isyanlar birkaç cephede aynı anda savaşmakta olan Osmanlı devletinin milli güvenliğine yönelik ciddi bir tehdit ortaya çıkarmıştı (3). Bu şartlar altında 24 Nisan 1915 tarihinde Ermeni komiteleri kapatılarak bir kısım liderleri tutuklanmış4 ancak olayların bastırılamaması üzerine 27 Mayıs 1915 - 315 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Giriş tarihinde Sevk ve İskân Kanunu çıkarılarak Ermeniler savaş bölgesinin dışında ülkenin daha güvenli olan güney bölgelerine tehcir edilmişlerdir (5). Tehcir Sırasında Yaşanan Suistimaller ve 1915-1916 Yargılamaları Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Osmanlı hükümeti savaşın olumsuz şartları içinde Ermeni sevk ve iskanını yürütürken kafilelerin güvenliklerinin sağlanması konusunda büyük gayret sarf etmiştir. Başta Meclis-i Vükela’da alınan sevk ve iskân kararı olmak üzere, Dâhiliye Nezareti tarafından taşra yöneticilerine gönderilen talimatlarda; Ermenilerin can ve mal güvenliği üzerinde önemle durulmuş, gerekli tedbirlerin alınması ve Ermenilere kötü muamelede bulunan jandarma ve memurların derhal azledilerek Divan-ı Harplere teslim edilmesi emredilmiştir (6). Ermeni sevkıyatı sırasında Erzurum-Erzincan arasında beş yüz kişilik bir kafilenin Kürtlerin saldırısına uğrayarak katledilmesinin haber alınması üzerine, Dâhiliye Nezareti’nden Erzurum, Elazığ ve Bitlis vilayetlerine 14 Haziran 1915 tarihinde gönderilen bir talimatta; Ermenilerin sevkleri esnasında yollarda muhafaza edilmeleri, hiçbir zaman ahalinin işe karıştırılmaması ve mukateleye (karşılıklı çatışma) meydan verilmeyerek, bu amaçla sevk güzergâhlarında tedbir alınması ve Ermenilere karşı katl ve gaspa cüret edeceklerin şiddetle cezalandırılması emredilmiştir.7 Yine, 26 Haziran 1915 tarihinde Elazığ vilayetine gönderilen talimatta; Ermeni kafilelerine Dersim eşkıyası tarafından saldırıldığı, bu saldırıların önlenmesi ve kafilelerin emniyet içinde sevklerinin sağlanması hususunda derhal tedbir alınması emredilmiştir.8 28 Ağustos 1915 tarihinde Trabzon vilayetine gönderilen talimatta; Ermenilere karşı gasp ve yağmada bulunanların şiddetle cezalandırılması;9 29 Ağustos 1915 tarihinde Ankara vilayetine gönderilen talimatta ise, sevk olunsun olunmasın Ermenilerin her türlü tecavüzden korunmaları ve güvenliğin sağlanamadığı mahallerde sevkıyatın ertelenmesi, Ermenilere herhangi bir saldırı olursa ilgili memurların Divan-ı Harplere verilmesi emredilmiştir.10 Bazı bölgelerde özellikle Halep-Meskene’de gasp için yapılan saldırılarda 2000 Ermeni’nin öldürüldüğü, Diyarbakır’dan Zor’a, Suruç’tan Halep’e sevk edilenlerden de 2000 kişinin soyuldukları haberleri üzerine11 hükümet, olayları önlemek amacıyla daha sıkı tedbirler almaya başlamıştır. Bu konuda; Ermeni sevkıyatının yapıldığı vilayetlere gönderilen talimatlarda; muhafızsız hiçbir kafilenin yola çıkarılmaması, muhafız sayılarının artırılması ve Ermeni kafilelerine saldırıda bulunanların yakalanarak cezalandırılması emredilmiştir. Bu çerçevede; Tokat Jandarma Komutanı hakkında soruşturma açılmış; Aziziye (Pınarbaşı) Kaymakamı Hamid Bey Ermeni sevki sırasında usulsüz hareketlerinden dolayı görevden alınarak Divan-ı Harbe gönderilmiş ve Tenos (Şarkışla) Kaymakamı Cemil Bey azledilerek Divan-ı Harbe sevkedilmiştir.12 Urfa bölgesinde kafilelere refakat eden jandarmalar ihmalleri sebebiyle Divan-ı Harbe sevk edilmişlerdir.13 Urfa’dan Resulayn ve Nusaybin yoluyla sevke tabii tutulan Ermenilere tecavüzlerin önlenmesi amacıyla yol güzergâhı değiştirilmiştir.14 18 Eylül 1915 tarihinde Konya vilayetine gönderilen şifrede; Karaman istasyonunda bir jandarmanın Ermeni göçmenleri kırbaçladığının haber alındığı, böyle davranan jandarma ile bu duruma müsamaha gösterenler hakkında tahkikat yapılması ve şiddetle cezalandırılması emredilmiştir (15). - 316 - Ermenilerin sevk ve iskânı sırasında istenmeyen bazı olayların cereyan etmesi ve bir kısım görevlilerin hükümetin kararlarına aykırı davranışlarda bulunmaları üzerine, hükümet ülke çapında durumu incelemek ve sorumluları cezalandırmak üzere harekete geçmiştir. Bu amaçla Dahiliye Nazırı Talat Paşa’nın 28 Eylül 1915 tarihli tezkiresi üzerine, Meclis-i Vükela 30 Eylül 1915 tarihinde soruşturma komisyonları kurulması kararı almıştır. Bu kararda; Ermenilerin sevk ve iskânı sırasında ahaliden bazıları ile bir kısım memurların suiistimalleri ve kanuna aykırı hareketlerde bulunduğunun anlaşıldığı, bu sebeple bunları yerinde incelemek ve suçlu görünenlerin Divan-ı Harplere sevk etmek amacıyla; Hüdavendigar, Ankara vilayetleri ile İzmit, Karesi, Eskişehir, Karahisar-ı Sahib, Kayseri, Niğde livalarına Temyiz Mahkemesi Reisi Hulusi Bey’in başkanlığında Şuray-ı Devlet azasından Seyyid Haşim ve Jandarma binbaşılarından Galip Beyefendilerden; Adana, Halep ve Suriye vilayetleriyle Maraş, Urfa ve Zor livalarına istinaf Mahkemesi Reisi Asım Bey’in başkanlığında İzmir Jandarma Mıntıka Müfettişi Kaymakam Hüseyin Muhyiddin ve Ankara vilayeti Mülkiye Müfettişi Muhtar Beylerden; Erzurum, Trabzon, Sivas, Mamuretülaziz, Diyarbakır ve Bitlis vilayeti ile Canik livasına Bitlis eski valisi Mahzar Bey’in başkanlığında İstanbul Bidayet Müdde-i Umumisi Nihad ile Jandarma binbaşılarından Ali Naki Beylerden üç heyet oluşturulduğu belirtilmektedir (20). Olayları önleme konusunda çok hassas davranan hükümet, henüz Meclis-i Vükela kararı çıkmadan muhtemel heyet üyelerine hazırlıklı olmaları konusunda önceden bilgi de vermiştir (21). Bu soruşturma heyetlerine verilen talimatta; jandarma, polis, mülki amir ve memurlar hakkında soruşturma yapılması ve yapılacak soruşturma sonucuna göre suçlu bulunan ve görevlerini suiistimal edenlerin Divan-ı Harplere sevk edilmeleri emredilmiştir (22). Osmanlı devletinde “Divan-ı Harbi Örfi Mahkemeleri” olarak bilinen bu mahkemeler; sıkıyönetim ilan edilen bölgelerde devletin iç ve dış güvenliğini ihlal eden bütün suçlar ile isyan, ihtilal, çetecilik faaliyetleri, savaş sırasında hükümetin yayınlamış olduğu her türlü kanun, emir ve talimat hükümlerine aykırı davrananları yargılamıştır(23). Ermenilerin sevk ve iskâna tabii tutulduğu bütün bölgelerde incelemeler yapan bu soruşturma komisyonlarının verdikleri raporlara dayanarak görevini kötüye kullanan birçok görevli azledilmiş; yargılanmak üzere Divan-ı Harplere sevk edilmiştir. Dâhiliye Nezareti’nden Hariciye Nezareti’ne gönderilen 19 Şubat 1916, 12 Mart 1916 - 317 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ayrıca, haksız kazanç elde ettiği konusunda hakkında şikayette bulunulan Elazığ İttihat ve Terakki Müfettişi Nazım Bey hakkında gerekli tahkikat yapılarak Divan-ı Harbe sevkedilmiştir (16). Gürün Ermenilerine vuku bulan saldırıda suistimalleri görülen Elbistan ve Gürün Kaymakamları Divan-ı Harb-i Örfi’ye verilmiştir (17). Besni Kaymakamı Edhem Kadri Bey, Ermenilere ait bazı eşyayı parasız aldığı anlaşıldığından azledilerek Divan-ı Harb-i Örfi’ye sevkedilmiştir (18). Malatya Mutasarrıfı sabıkı Reşit Bey ile Hısn-ı Mansur (Adıyaman) Kaymakamı Mehmet Bey ve Kahta Kaymakamı Hakkı Bey Ermeni sevkiyatı sırasındaki suistimallerinden dolayı görevlerinden alınmış ve yargılanmak üzere Divan-ı Harb-i Örfi’ye sevkedilmişlerdir (19). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA ve 22 Mayıs 1916 tarihli gizli yazıların ekinde yer alan listelere göre Divan-ı Harplerde yargılananların vilayetlere göre dağılımı şu şekildedir (24): Amasya Ankara Bitlis Canik Diyarbakır Eskişehir Halep Hüdavendigar İzmit Kayseri Konya Mamuretülaziz Niğde Sivas Suriye Urfa Genel Toplam :2 : 148 : 29 : 89 : 70 : 29 : 56 : 21 : 28 : 146 : 16 : 249 :8 : 579 : 27 : 170 : 1.673 Divan-ı Harplerde yargılanmak üzere tutuklanan 1673 kişinin içinde asker, polis ve Teşkilat-ı Mahsusa mensubu sayısı 528 kişidir. Bunların arasında binbaşı, yüzbaşı, üsteğmen, teğmen, jandarma bölük komutanı ve polis komiseri gibi rütbeli kişiler de bulunmaktadır. Ayrıca, sıhhiye müdürü, tahsildar, kaymakam, belediye reisi, nahiye müdürü, kâtip, sevk memuru, mal müdürü, tapu memuru, muhtar, telgraf müdürü, nüfus memuru, başkâtip ve Emval-i Metruke Komisyonu reisi gibi 170 kamu görevlisi de yargılanmıştır. Diğer taraftan Ermeni sevkiyatı sırasında gasp ve saldırı olaylarına kalkışan çete mensubu ve halktan da 975 kişi yargılanmak üzere Divan-ı Harplere sevk edilmiştir. Divan-ı Harplere sevk edilen bu kişiler adam öldürme, yaralama, Ermenilerin mallarına zarar verme, çalma, zorla para ve eşya alma, rüşvet, yağma ve yankesicilik, Ermeni kızlarıyla izinsiz evlilik ve vazifeyi suiistimal suçlarından yargılanmışlardır. 1916 yılı ortalarına kadar Divan-ı Harplerde yapılan yargılama listelerinde görünen cezalar ve mahkemelerin safahatı şöyledir: 67 kişi 524 kişi 68 kişi 227 kişi : İdam cezası : Hapis cezası : Kürek, para, kalebent, pranga ve sürgün cezası : Berat ve yargılama reddi - 318 - 109 kişi 4 kişi 674 kişi : Mahkeme devam etmekte ve inceleme aşamasında : Yaşı küçük olduğu için velisine teslim : Hakkında henüz bir işlem yapılmayanlar Ermenileri katl ve eşyalarını gasp etmekle ve özellikle de Diyarbakır’a sevk edilmekte olan Osmanlı Milletvekilleri Krikor Zohrab ve Seringulian Vartkes’i öldüren çete içinde bulunmaktan dolayı suçlanan Sirozlu Çerkez Ahmet ve arkadaşı Dersaadetli Halil Konya’da tutuklanmış, Dahiliye Nezareti tarafından bunların firarına meydan verilmemesi ve Cemal Paşa’dan talep olana kadar Konya’da hapsedilmeleri emredilmiştir (25). Daha sonra Cemal Paşa’ya gönderilen bu kişiler Suriye Divan-ı Harbinde yargılanmışlardır. Yapılan yargılama sonucu Sirozlu Çerkez Ahmet idama mahkum edilmiş ve cezası Şam’da infaz edilmiştir (26). Sirozlu Ahmet’in arkadaşı Halil hakkında ise on yıl kalebendlik cezası verilmişti. Ancak bu cezayı uygun bulmayan Dördüncü Ordu Kumandanı Cemal Paşa dosyayı Divan-ı Harbe iade etmiştir (27). Suriye Divan-ı Harbi’nde tekrar yargılanan Halil de idam cezasına çarptırılmış (28), onun da cezası Şam’da infaz edilmiştir (29). Ayrıca tehcir sırasında bazı Ermenilerin ölümünden sorumlu tutulan Sivas-Şarkışla Jandarma Bölük Kumandanı Yüzbaşı Nuri de Divan-ı Harp tarafından idama mahkum edilmiş ve cezası infaz edilmiştir (30). Divan-ı Harpler tarafından Ermenilere yönelik “gasb-ı emval ve katli nüfus”la suçlanarak idam cezası verilen diğer kişilerin isimleri şunlardır: Deyr’in Abdü’lgayre(?) Karyesi’nden Ali el-Hamd, Hıcce Karyesi’nden Bezkâde bin Ömer ed-Derviş, Rakka’nın Telsemîn Karyesi’nden Hamîd el-Hamd el-Hâlûb, Ali el-Hasan el-İbrahim, Hızır el-Yusuf, Abdullah bin Hamîd el-Hâlûye, Kesra Karyesi’nden Ali el-Halef, Hamd bin Halef eş-Şehrî, Hulv (?) Karyesi’nden Hamûd el-Hamdi, Fâtise Karyesi’nden Hüseyin bin Abdülisa, Telsemîn Karyesi’nden Ni‘me el-Hâc, Habîb el-Esved (31). Ermeni mallarını gasb etmek ve yağmagirlikle suçlanarak yine idam cezası verilen kişiler ise şunlardır: Ödemiş Kazası’nın İhsaniye Karyesi’nden Küçük Ali bin Osman (32), Urfa’nın Şeyhyakup Karyesi’nden İmam el-Berho, Hamd es-Selmo, Ced‘ân el-Hamd, Abdullah el-İsa, Da‘îl el-İsa, İbrahim eş-Şemâde, Kabahaydar Nahiyesi’nin Karapınar Karyesi’nden Mehmed Gülo, Ali bin Ali Dudu, Ahmed bin Abdi, Elves Haso, Ahmed bin Ahmed Abdi, Mehmed Ali bin Ali, Seyito bin İsmail, Mustafa bin Ramo, Bekir bin İsmail (33), Şahin bin Müslim, Derviş bin Müslim, Gazzâl bin Ali Sultan el-Mâni, İbrahim er-Ra‘pûl, Mehmed bin Hamûş, Ömer bin İskender, Şeyho bin Ramazan, Şeyho bin Abdi, Bojo bin Mehmed, Halef bin Abdullah, İbrahim bin Ali, Osman bin Haso, Müslim Kahya bin Molla Eyyüb, Ahmed bin Abdi, Halef bin Derviş, Mehmed Bojo’nun amcası Hamûş, Hamûş’un oğlu Mehmed, Bektuş’un oğlu Puzan, Said bin Ramo, Molla İbrahim oğlu Mehmed, Hallo bin Akdâr, Mahmud bin Bekir, Hüseyin’in oğlu Osman, Alo’nun oğlu İmam, Şeyhgânlı Hami Üso, Hami Seyito, Ahmed Surik, Seyito Yekşo’nun oğlu Ma‘mo, Ayo-yı Bero’nun oğlu Ali, Seyido- 319 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Eldeki belgelere yansımamış olmakla birlikte, yargılaması devam eden veya hakkında henüz bir işlem tesis edilmeyenler arasında da çeşitli cezalara çarptırılanların bulunabileceği değerlendirildiğinde, yukarıdaki tabloda verilenden daha fazla sayıda kişinin cezalandırılmış olduğu anlaşılmaktadır. yı Ma‘mo’nun akrabasından Hasan, Hüseyin bin Abdi34, Boran bin Ahmed Abdi, Boji Ayo, Şeyh Mustafa bin Ali, Seyito bin İbo, Hami bin Hamûş, Elbistan’ın Çiçek Karyesi’nden Efsuslu Hacı (35). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Yukarıda belirtildiği gibi idam cezaları infaz edilen üç kişi hariç, diğerleri firarda olmaları sebebiyle ilk etapta cezaları infaz edilememiştir. Ancak, daha sonra cezalarının infaz edilip edilmediği konusunda elde somut bilgiler bulunmamaktadır. Ermenilerin mallarını çalmak, gasb etmek, kızlarını zorla alıkoymak, kaçırmak ve kötü davranmak suçlarından kürek (36) cezası verilen şahısların isimleri ise şöyledir: Malatya’nın Haraza Mahallesi’nden Çolak Osman oğlu Hacı Bekir (37), Kırşehir’in Mucur Kasabası’ndan Hacı Ali oğlu Abdurrahman, Kırşehir’in Mucur Kasabası’ndan Halil oğlu Berber İbrahim (38), Çubuk Nahiyesi’nin Yukarı Mahallesi’nden Odabaşıoğlu Hamza, Çubuk Nahiyesi’nin Yukarı Mahallesi’nden Kör Ali (39), Çete üyesi Sirozlu İlyas bin Süleyman, Çete üyesi Sirozlu İdris bin Yusuf, Ödemiş Kazası’nın Seyrekli Karyesi’nden Salih bin Mustafa Müslim, Manisa Sancağı’nın Selendi Karyesi’nden İdris bin İbrahim (40), Bâb Jandarma efrâdından Ömer bin Hacı Mehmed Fennûn (?) (41), Kavak Jandarma efrâdından Sekbanoğlu Hasan, Havza jandarmalarından Kâmil bin Sadullah, Aslen Giresunlu olup Çarşamba Kazası Jandarma efrâdından Abdullah oğlu Şükrü, Kavak’ın İdrisli Karyesi’nden İmam Molla Mehmed (42), Urfa’nın Demircik Karyesi’nden Seydi bin Mehmed, Urfa’nın Yusufpaşa Mahallesi’nden İmam bin Molla Eyyüb, Urfa’nın Dergezenli Mahallesi’nden Hamza bin Ahmed, Urfa’da Molla Eyyüb Hanı Odabaşısı Salyan bin Eyyüb (43), Zara Hastahâne hademesinden ve efrâd-ı askeriyeden İzmirli İsmail Çavuş, Zara Hastahâne hademesinden ve efrâd-ı askeriyeden Divriğili Kemal oğlu Mehmed, Zara Hastahâne hademesinden ve efrâd-ı askeriyeden Zaralı Yusuf oğlu Hâfız Mehmed, Zara Hastahâne hademesinden ve efrâd-ı askeriyeden Zaralı Hızır oğlu Hızır, Zara Hastahâne hademesinden ve efrâd-ı askeriyeden Zara’nın Topal[lar] Karyeli Kürd Hasan, Zara Hastahâne hademesinden ve efrâd-ı askeriyeden Zara’nın Göleris Karyeli Şükrü, Seksen Sekizinci Alay’ın İkinci Depo Taburu efrâdından Mülâzım Yusuf Efendi hademesi Mustafa oğlu Mahmud (44), Erbaa Jandarma Üçüncü Bölük efrâdından Hacı Mehmed oğlu Hüseyin Hüsnü (45), Amele Taburu efrâdından İbrahim oğlu Kerim (46), Beypınarı Karyesi’nden Hüseyin oğlu Alihan, Büyükköy’den Manzur oğlu Haydar, Eskiharman’dan Hüseyin İsmail, Büyükköylü Ali oğlu Veli (47), Gemerek nahiyesinden Şaban oğlu Ali, Gemerek nahiyesinden Ahmed Kahya oğlu Hasan Niyazi (48), Hamurkesen Çiftliği’nden Mehmed Oğlu Mehmed, Hamurkesen Çiftliği’nden Hüseyin oğlu Ali (49). Ermeni tehciri sırasında suistimalleri görülerek hapis cezasına çarptırılanların bazılarının isimleri ise şöyledir: Birecik Telgraf Memuru Mahmut Efendi, Urfa jandarma efradından Ali Çavuş, Antepli Ahmet Onbaşı (50), Evkaf Katibi Cemal Efendi, Jandarma Mülazimi İbrahim Efendi (51), Palu Jandarma eri Davutoğlu Recep, Elazığ Jandarma eri Eğinli Mehmet Ali oğlu Ahmed, Keban Jandarma eri Arapkirli Mehmet oğlu Rıza, Elazığlı Yusufoğlu Mevlüd, Hüseyin oğlu İsmail, Ömer oğlu İsmail, Palu kafile sevk memuru Cemalzade Hüseyin oğlu Ali, Elazığ merkez muhafaza bölüğü askeri Osman oğlu Ali (52), Fatsa’da seyyar jandarma çavuşları Tevfik ve Hüseyin (53), Erbaa jandarma eri Hasan oğlu Ahmed, Mustafa oğlu Hüseyin, Mehmed oğlu İbrahim, - 320 - Yozgat jandarma efradından Ali oğlu Hasan, Bekir Hafız oğlu Şükrü, Ali oğlu Şükrü, Hacı İshak oğlu Şevket, Hacı Ömer oğlu Ali, Yusuf oğlu Salih, Debbağ oğlu Durak, Zile jandarma efradından Mustafa oğlu Nuri, Mustafa oğlu Hacı Süleyman, Kalelioğlu Hacı Emin, Hasanoğlu Ahmed, Amasya jandarma efradından Mehmet oğlu Zeynel, Havzalı Hüseyin Çavuş, İsmail oğlu Hasan (54). Divan-ı Harbe sevkedilen ve yargılaması devam eden, ancak yargılama sonuçları eldeki belgelere yansımamış olan bazı asker-sivil kamu görevlileri hakkında isnad edilen suçlar ve isimleri şunlardır: Aziziye Kaymakamı Hamid Bey, Gürün Kaymakamı Şuayb Efendi, Divriği Jandarma Mülazimi Alaaddin Efendi, nüfus memuru Hafız Kemal, Gürün Belediye Reisi Şakir Efendi, Gürün Polis Komiser Muavini Yahya Efendi, Gürün Mal Müdürü Ali Efendi, Gürün Jandarma Bölük Kumandanı Kamil Efendi, Aziziye Belediye ve Emval-i Metruke Komisyonu Reisi Mehmet Faik Efendi, Tenos Merkez Jandarma Karakol Kumandanı Ahmet Çavuş, Yüzbaşı Rıfat Efendi ve maiyeti, Tenos Jandarma Başçavuşu Hüseyin ve çok sayıda jandarma eri vazifeyi suistimal, emval-i metruke gasbı, hırsızlık ve Ermenilere saldırı ve kötü davranmak suçlarından Sivas Divan-ı Harb-i Örfisi’ne yargılanmak üzere tevdi olunmuşlardır (56). Malatya eski Mutasarrıfı Reşid Bey, Adıyaman Kaymakamı Mehmet Bey, Eğin Kaymakamı Tevfik Bey, Samsad Nahiye Müdürü Turhan Efendi, Hasançelebi Nahiye Müdürü Neşet Efendi, Hekimhan Nahiye Müdürü Muhyiddin Efendi, Malatya Polis Komiseri Abdullah Efendi ve 18 polis memuru, Malatya Jandarma Tabur Kumandanı Kolağası Hamdi Efendi, Malatya Merkez Takım Kumandanı Mülazim-ı Sani Tahsin Efendi, Pötürge Jandarma Bölük Kumandanı Mehmet Faik Efendi, Malatya Jandarma Mülazımı Nazmi Efendi, Adıyaman Jandarma Mülazımı Emin Efendi, Malatya Jandarma Bölük Kumandanı Yüzbaşı Şevket Efendi, Araplar Jandarma Bölük Kumandanı Yüzbaşı Edhem Hüsameddin Efendi ve 68 jandarma eri Ermeni sevkiyatı sırasında meydana gelen suistimaller, gasb ve hırsızlık sebebiyle Elazığ Divan-ı Harbine yargılanmak üzere sevk edilmişlerdir (57). Bursa bölgesinde jandarma neferleri Ahmed oğlu İbrahim, Ali oğlu Koca İbrahim, Berber Ali oğlu Mehmed, Polis Komiser Muavini Hacı Tevfik Bey, polis memurları Rüstem Zihni, Ahmed Refik, Hüseyin Hüsnü Beyler ile maliye tahsildarları Abdullah ve Akif Efendiler Ermeni işlerindeki suistimalleri sebebiyle yargılanmışlardır (58). Eskişehir’de Ermeni sevkiyatı sırasında meydana gelen suistimallerden dolayı Mihalıççık Kaymakamı Yuvanaki Efendi, Mihalıççık Kadısı Mehmet Nuri, Mal Müdürü Suat Efendi, Mihalıççık Belediye Reisi Şükrü Efendi ile bazı memur ve jandarma erleri yargılanmışlardır (59). - 321 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Mucur kazası askerlik şubesi reisi Yüzbaşı Kadri, Mülazım Mehmet Efendi, Halil ve Ahmet Çavuş ile 38 asker, halkı Ermeniler aleyhine silahlandırarak mukateleye tahrik ve sevk edilen Ermenilerden 60 kişinin soyulması ve saldırıya uğraması ile ölümlerine sebep olmaktan dolayı Divan-ı Harbe sevkedilmişlerdir (55). Ulukışla Kaymakamı Sabık-ı Rıfat Bey, Ulukaşla Jandarma Bölük Kumandanı Sabık-ı Yüzbaşı Hasan Efendi ve beş jandarma eri Divan-ı Harbe sevkedilmişlerdir (60). İzmit bölgesinde Ermenilere ait emvali gasbla suçlanan Karamürsel Yüzbaşısı Mehmed Cemal, Jandarma Çavuşu Salih, Onbaşı İsmail Divan-ı Harbe sevkedilmişlerdir (61). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Diyarbakır ve Bitlis’te ise Lice Jandarma Bölük Kumandanı Mülazım Hasan Efendi, Lice Tahrirat Katibi Emin Efendi, Telgraf Müdürü Rasim Efendi, Bitlis Jandarma Alay Kumandanı Osman Bey, Bitlis polis memurları Abdulgaffar, Abdulhadi, İsmail, İzzet, Yasin Beyler, Bitlis Sıhhıye Müdürü Baha Bey, Lice jandarma erleri Mustafa, Hüsnü; Lice Belediye Reisi Rüştü Efendi de Divan-ı Harb-i Örfi’de yargılanmak üzere sevkedilmişlerdir (62). Osmanlı hükümetinin kendi inisiyatifi ile gerçekleştirdiği bu yargılamaların dışında, I. Dünya Savaşı sonunda özel olarak kurulan Divan-ı Harp Mahkemeleri de bulunmaktadır. Ayrı bir inceleme konusu olan bu mahkemeler, Mondros Mütarekesi sonucu Osmanlı devletini işgal eden İtilaf devletlerinin baskıları sonucu Hürriyet ve İtilaf hükümetleri tarafından kurulmuştur. Bu mahkemeler, yeni hükümetin işgalcilere yaranma, öncekilerden intikam alma ve siyasi çıkar elde etme endişelerinin bir neticesi olarak, bir dönemi toptan yargılamışlardır. Bu mahkemelerde yargılanacak olan sanıkların çoğu işgal devletlerinin İstanbul’daki temsilcilerinin belirlediği listelere göre tespit edilmiş, Osmanlı hükümeti de bu yönde tutuklama ve yargılama işlemine girişmiştir. Mahkeme heyeti kendi hür iradesiyle değil, işgal kuvvetleri ve siyasi iradenin isteği doğrultusunda hareket etmiştir. Nitekim, Divan-ı Harb-i Örfi Reisi Nemrut Mustafa Paşa, “işgal altında çalışan bir Divan-ı Harb, vicdanından ziyade hisleriyle hareket eder. Bu size yukarıdan gelen emirdir.” diyerek bu gerçeği vurgulamaktadır. Ayrıca bu mahkemelerde bazen sanığa avukat tutmak, duruşmaları açık yapmak gibi temel haklar dahi tanınmamıştır. Mahkeme heyeti hem savcı, hem hakim olmuş, kararlar gizlilik içinde alınmıştır. Damat Ferit Paşa hükümetinin yerine Tevfik Paşa’nın hükümeti kurması üzerine 1 Kasım 1920 tarihinde Divan-ı Harplerde yargılananlara temyiz hakkı tekrar verilmiştir. Bu kararın alınmasından sonra Divan-ı Temyiz-i Askeri heyeti geçmiş dosyaları incelemiş ve birçok usulsüzlükler ortaya çıkmıştır. Mesela Ermeni tehcirinden yargılanan ve 5 Ağustos 1920’de idam edilen Urfa Mutasarrıfı Nusret Bey hakkında önce hapis, sonra idam cezası veren iki ayrı hüküm dosyası inceleme sonucu ortaya çıkarılmıştır. Sonuçta temyiz heyeti Divan-ı Harb-i Örfi’nin 23 Nisan 1920’den sonra vermiş olduğu kararların neredeyse tamamını bozmuş, gerçekleştirilen idam cezaları ile verilen hapis cezalarının haksızlığı ortaya konulmuştur. Böylece mütareke dönemi Divan-ı Harb-i Örfilerinin kararlarını siyasi değerlendirmeler ve baskılar sonucu verdiği anlaşılmıştır (63). Ayrıca, mütareke döneminde savaş ve tehcir suçlusu olarak İngilizler 144 Osmanlı devlet adamını Malta’da yargılamak amacıyla tutuklamışlardır. İngiliz Hükümeti Malta sürgünlerini cezalandırmak amacıyla çaba göstermesine rağmen ,Kraliyet Başsavcılığı bu kişilerin hukuki yollarla cezalandırılamayacağını açıklamış ve yargılama yapılamamıştır (64). - 322 - Sonuç Osmanlı Hükümeti I. Dünya Savaşı’nın olumsuz şartları içinde göç ettirmek zorunda kaldığı Ermeni vatandaşlarının yol emniyeti, can güvenliği, yiyecek ve barınaklarının sağlanması ve geri dönüşlerinde iade edilmek üzere her türlü mal ve mülklerinin muhafaza altına alınması hususlarında gerekli tedbirleri daha sevkiyatın başından itibaren almış ve uygulamaya çalışmıştır. Zaten Osmanlı hükümetinin kendisi de; Ermeniler konusunda ileri sürülen katliam iddialarının araştırılması için I. Dünya Savaşı’nda taraf olmayan İspanya, Hollanda, Danimarka ve İsveç’e Şubat 1919 tarihinde gönderdiği notalarla, ikişer hukukçu gönderilmesini ve soruşturma komisyonu kurulmasını talep etmiştir (65). Ancak bu girişim, İngiltere’nin müdahalesi ile sonuçsuz kalmış, bu ülkeler temsilci göndermeyi reddetmiştir (66). Dolayısıyla, 1919 yılında sorunun uluslararası bir komisyon tarafından soruşturulması engellenmiştir. Osmanlı devletinin bu girişimini, gerçekleştirmiş olduğu sevk ve iskan işlemlerinde kendisine olan özgüvenin önemli bir göstergesi olarak değerlendirmek gerekir. Dipnotlar (1) Geniş bilgi için bkz. Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları C.I. (1878-1895), C.II. (1895-1896), C.III. (1896-1909), C.IV. (1909-1916), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yay. Ankara, 2008-2009. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Genişletilmiş 2-B, Belge Yay. İstanbul, 1987, s.458-531. (2) Geniş bilgi için bkz. BOA. HR. SYS, 2871/1-28; BOA, HR. SYS. 2871/1-125; Guenter Lewy; The Armenian Massacres in Ottoman Turkey, The University of Utah Press, Salt Lake City, 2005, s.102. Hikmet Özdemir ve diğerleri, Ermeniler; Sürgün ve Göç, Türk Tarih Kurumu Yay. Ankara, 2004, S.60. Hasan Oktay, ‘‘Ermeniler ve Van İhtilal Örgütü (18961915)’’ , Ermeni Araştırmaları, Sayı:5 (Bahar 2002), s.84-137; Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri C.I, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Md. Yay, Ankara, 2001, s.1-71. (3) Edward J. Erickson, ‘‘Ermeni Tehciri ve Osmanlı Milli Güvenliği: Askeri Bir Gereklilik mi Yoksa Soykırım İçin Bir Bahane mi?’’ Yeni Türkiye, (Ermeni Meselesi Özel Sayısı) C.IV, Sayı:63 (Eylül-Aralık 2014) s.2798-2803. (4) İstanbul’da 235, taşrada 321 örgüt üyesi tutuklanmış, çok sayıda silah ve cephane yakalanmıştır. Yusuf Sarınay, 24 Nisan 1915’te Ne Oldu? Ermeni Sevk ve İskanı’nın Perde Arkası, İdeal Kültür Yay, İstanbul, 2012, s. 183-200. (5) Kanun metni için bkz. Takvim-i Vekayi, 1 Haziran 1915, No: 2189; Sevk ve İskân Kararnamesi için bkz. BOA, Meclis-i Vükela Mazbatası, No: 198/24. (6) BOA. Meclis-i Vükela Mazbatası, Nr. 198/24; BOA, DH, ŞFR. Nr. 54/9; 54/156, 54/162; 55/292 (7) BOA. DH. ŞFR. Nr. 54/9, 54/10 (8) BOA. DH. ŞFR. Nr. 54/162 (9) BOA. DH. ŞFR. Nr. 55/266 (10) BOA. DH. ŞFR. Nr. 55/290 (11) Yusuf Halaçoğlu, Ermeni Tehciri ve Gerçekler (1914-1918), TTK Yayınları, Ankara, 2001, s. 59–60. (12) BOA. DH. ŞFR. Nr. 57/105; 57/116 (13) BOA. DH. ŞFR. Nr. 57/309 (14) BOA. DH. ŞFR. Nr. 57/277 (15) BOA. DH. ŞFR. Nr. 56/64 - 323 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ermenilerin sevk ve iskanı sırasında, Ermeni vatandaşlarına yönelik suç işleyen, herhangi bir suistimali görülen ve hükümetin talimat ve uygulamalarına aykırı davranan asker ve sivil devlet görevlileri ile çete mensubu halktan kişileri askeri mahkemelerde yargılayarak cezalandırmıştır. Bu yargılamalar ve cezalandırmalar, Ermenilerin can ve mal güvenliklerinin sağlanması konusunda Osmanlı merkezi yönetiminin ne kadar hassas davrandığını, münferit olaylara dahi göz yummadığını göstermektedir. Ermenileri yok etme veya onlara katliam yapma amacında olan bir yönetimin suç işleyen veya ihmali görülen devlet görevlilerini yargılaması, onları görevlerinden uzaklaştırması ve idam dahil çeşitli cezalara çarptırılmaları konularında bu kadar hassas davranması mümkün müdür? Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA (16) BOA. DH. ŞFR. 54/A 348-1 (17) BOA. DH. ŞFR. 57/416-1; BOA. DH. ŞFR. 492/70-1 (18) BOA. DH. ŞFR. 60/61; BOA. DH. ŞFR. 61/165; BOA. DH. ŞFR. 507/105-1; BOA. BEO. 330271-1 (19) BOA. DH. ŞFR. 58/277-1; BOA. DH. ŞFR. 58/278; BOA. DH. ŞFR. 59/146; BOA. DH. ŞFR. 59/235 (20) BOA Meclis-i Vükela Mazbatası Nr. 199/35; Seyyid Haşim Bey’in hastalığı sebebiyle daha sonra yerine Şûrâ-yı Devlet azası İsmail Hakkı Bey tayin edilmiştir. BOA. DH. ŞHR. Nr. 58/38; Talat Paşa’nın Anıları, Yay. Haz. Alpay Kabacalı, İstanbul, 1994, s. 83’te dört heyet oluşturulduğu belirtilmektedir. (21) Bu konuda Ankara Vilayeti Mülkiye Müfettişi Muhtar Bey ile Bitlis Eski Valisi Mahzar Bey’e önceden yazı yazılmıştır. Bkz. BOA. DH. ŞFR. Nr. 56/179; 56/186 (22) BOA. DH. ŞFR. Nr. 56/267 (23) Geniş bilgi için bkz. Osman Köksal, Tarihsel Süreci İçinde Bir Özel Yargı Organı Olarak Divan-ı Harb-i Örfiler (1877– 1922), Ankara Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Ankara, 1996. (24) BOA. HR. SYS. Nr. 2882/29. Gürün bu sayıyı 1397 olarak vermektedir. Gürün, a.g.e., s. 221–222. (25) BOA. DH. ŞFR. Nr. 55 A/177 (26) BOA. DH. ŞFR. Nr.492/107-1; BOA. DH. ŞFR. Nr.493/106-1, BOA. HR. SYS. Nr.2882/29-25 (27) BOA. DH. ŞFR.493/158-1 (28) BOA. HR. SYS. Nr. 2882/29-25 (29) BOA. DH. ŞFR.497/64-1; BOA. DH. ŞFR. 497/95-1 (30) BOA. DH. ŞFR.605/65-3 (31) BOA. HR. SYS, 2882/29_26_4a (32) BOA. HR. SYS, 2882/29_14_1b (33) BOA. HR. SYS, 2882/29_26_3a (34) BOA. HR. SYS, 2882/29_26_3b (35) BOA. HR. SYS, 2882/29_26_4a (36)Kürek cezası, 1857 tarihli ceza kanununun 19-21. maddelerine göre, ağır suçlular için mahkumun ayaklarına demir halkalar vurularak hidemat-ı şakka (Meşekkatli hizmetler-toprak kazma, taş taşıma gibi) da kullanılmak suretiyle infaz olunan ağır ceza yerine kullanılan bir tâbirdir. (37) BOA. HR. SYS, 2882/29_5_3b (38) BOA. HR. SYS, 2882/29_13_4a (39) BOA. HR. SYS, 2882/29_13_4b (40) BOA. HR. SYS, 2882/29_14_1b (41) BOA. HR. SYS, 2882/29_15_1b (42) BOA. HR. SYS, 2882/29_25b (43) BOA. HR. SYS, 2882/29_26_4a (44) BOA. HR. SYS.2882/29_22_1b (45) BOA. HR. SYS.2882/29_22_2a (46) BOA. HR. SYS. 2882/29_22_2b (47) BOA. HR. SYS. 2882/29_22_4a (48) BOA. HR. SYS.2882/29_22_4b (49) BOA. HR. SYS. 2882/29_22_7b (50) BOA. HR.SYS.2882/29_24_1 (51) BOA. HR.SYS.2882/29_29_2 (52) BOA. HR.SYS.2882/29_19_2_8 (53) BOA. HR.SYS.2882/29_31 (54) BOA. HR. SYS.2882/29 (55) BOA. HR. SYS. 2882/29_26_8 (56) BOA. HR. SYS. 2882/29_34_35_36 (57) BOA. HR. SYS,.2882/29_19_2_8 (58) BOA. HR. SYS.2882/29_32_1_2 (59) BOA. HR. SYS.2882/29_6 (60) BOA. HR. SYS.2882/29_12 (61) BOA. HR. SYS.2882/29_30 (62) BOA. HR. SYS.2882/29_8 (63)1919-1920 yılları arasında yapılan bu yargılamalar hakkında geniş bilgi için bkz. Feridun Ata; İşgal İstanbulunda Tehcir Yargılamaları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2005. (64)Geniş bilgi için bkz. Bilal Şimşir, Malta Sürgünleri, Bilgi Yayınevi, 2. baskı, Ankara, 1985; Uluç Gürkan, Malta Yargılaması, Kaynak Yay. İstanbul 2014. (65) BOA. HR. SYS. Nr. 2569/2 (66) Osmanlı Belgelerinde Ermeniler…, s.592-597. - 324 - THE MALTA TRIBUNALS Uluç GÜRKAN The Island of Malta is imprinted in our minds as a story of exile. However, this is untrue. What took place on Malta was a trial. After the First World War, the British arrested 145 Ottoman officials, the majority of them Unionists (members or sympathizers of the Committee of Union and Progress) and sent them to Malta. The objective was “to try and sentence the Turks”(1). A judicial investigation was opened into the Unionists, who were detained on Malta for more than two years, to look into the accusation of “mass killing of Armenians” (2). The investigation was conducted by the British CPS in London. The prosecution’s investigation was based on Articles 230 and 231 of the Treaty of Sèvres on “Armenian massacre” allegations (3). Along with the Ottoman archives transported to London after being seized during the invasion, every document deemed to be in America was examined (4), and proof of the “Armenian massacre” was sought in Egypt, Iraq, and Caucasia. Despite all these efforts, no evidence was found that a British court would consider sufficient proof. Consequently, the British Foreign Ministry asked the prosecution to “initiate political charges” (5) against the Turks on Malta, “if judicial ones cannot be initiated,” but failed to convince the prosecution. The British CPS, in a document dated 29 July 1921, announced without question to the British government that, with the “evidence in hand” none of the Turks on Malta could be prosecuted on the grounds of the Armenian massacre (6). Thus, the British government had to release the Turks being held on Malta (7). - 325 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA The Crime of Genocide and the Reality of Malta Malta refers to a prosecution process during which the “Armenian genocide” (a current term) allegations were investigated. This prosecutorial process on Malta shares an international judicial atmosphere similar to that of the Nuremberg Tribunals, the trial concerning the Holocaust after the Second World War. The Malta investigations were conducted in order to establish a court similar to the “international court” later formed in Nuremberg to put Germans on trial for the Holocaust, if the process had not been halted due to lack of evidence (8). The establishment phase of the international court where the unionists were supposed to be put on trial was also discussed by the League of Nations, the post-First World War predecessor to the United Nations. During its sessions, among the topics that were discussed were the methods to use to establish a court (9) which would carry out such prosecutions and an “Advisory Board” was formed for this purpose (10). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA These preparations were not realized, as the CPS declared that no charges could be filed due to a “lack of evidence” and announced that no penal action could be taken even if charges were filed. The CPS’s decision to dismiss the Armenian massacre accusations for “lack of evidence” corresponds in modern law to a “dismissal.” It goes without saying that the judicial conclusions of the Malta Tribunals completely refute the “Armenian genocide” allegations. According to UN’s 1948 Genocide Convention, in order for an incident to be considered genocide, a court ruling is required. There is no national or international court ruling characterizing the 1915 events as genocide. However, there is a court ruling declaring the opposite, a court ruling saying that no massacre that can be defined as genocide took place. As the prosecution’s inquiry constitutes the first step of a legal procedure, we therefore have in hand a judgment stating that the Armenian genocide does not exist. This judgment is the Malta Tribunals, commonly known to Turks as the “Malta exile,” which the CPS declared dismissed (11). The Malta Tribunals constitute an important chapter in our history. However, it is a chapter that we have forgotten and indeed were made to forget. Remembering these tribunals and embracing their reality will make the Armenian genocide lobby, which at every turn calls on us to “face our history,” face the documented realities of history. British governments seem to have faced this reality. The British tried to use every opportunity to try and sentence every Turk they arrested for the “killing of local Christian people” during the years of WWI years and afterwards. However, as the country that knows best what happened during these days, they clearly state that the events of 1915-1916 cannot be described as genocide. In the late 1990s and early 2000s, when Western parliaments were recognizing Armenian genocide claims, the UK was also asked to do the same. British Spokesperson of Foreign and Commonwealth Affairs Baroness Ramsay of Cartvale rejected such demand in a speech dated 14 April 1999 delivered on behalf of the British government: - 326 - “…in the absence of unequivocal evidence to show that the Ottoman administration took a specific decision to eliminate the Armenians under their control at the time, British governments have not recognised the events of 1915 and 1916 as ‘genocide.’ …we do not believe it is the business of governments today to review events of over 80 years ago with a view to pronouncing on them… These are matters of legal and historical debate” (12). Despite this statement, the Armenian genocide lobby has maintained its pressure on the UK, ultimately resulting in the Armenian genocide allegations being addressed during a Holocaust commemoration ceremony held in London on 27 January 2001. In a press conference held in Ankara on 22 January 2001, Britain’s Beverley Hughes, then parliamentary under-secretary of state in the department of the environment, transport and the regions, stated that only the Holocaust would be addressed during the ceremony (13) and made the following declaration in Istanbul: In a response to a question on this matter, the then Parliamentary UnderSecratery of State at the Foreign and Commonwealth Office Baroness Scotland told the House of Lords on 7 February 2001: “The Government, in line with previous British Governments, have judged the evidence relating to events in eastern Anatolia in 1915-1916 not to be sufficiently unequivocal to persuade us that these events should be categorized as genocide as defined by the 1948 United Nations Convention on Genocide” (15). The UN Convention on Genocide Genocide is an international crime as described in the 1948 United Nations Convention on Genocide (16). The definition of the crime is given in Article 2 of this 19-article convention as follows: “Acts of killing members of the group; causing serious bodily or mental harm to members of the group; deliberately inflicting on the group conditions of life calculated to bring about its physical destruction in whole or in part; imposing measures intended to prevent births within the group; forcibly transferring children of the group to another group” committed “with intent to destroy, in whole or in part, a national, ethnical, racial or religious group.” This definition is binding. Its scope or meaning can neither be expanded upon nor narrowed arbitrarily. Besides the commission of such acts, to be entirely clear, the existence of the material element alone is not sufficient for the crime to occur. In addition to the ma- 327 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA “A while ago, the British government reviewed evidence put forth on the Armenian allegations and examined documents on the events of 1915-1916. The decision is that these events do not correspond to what is defined as genocide by the UN. This is the attitude of the British government, and this will never change” (14). terial element, the moral element has to be present as well. This moral element makes the crime of genocide very special. The moral element of the crime is the intent to “destroy a national, ethnical, racial or religious group.” This is a special intent. “Beyond the intent of killing, the acts have to be committed with the intent to destroy a group” (17). In the literature of law, the special intent called dolus specialis is necessarily sought in genocide accusations. Articles 187, 188 and 189 of the International Court of Justice’s Bosnia ruling explicitly state “a separate notional element must be present” in order to define an act as genocide. This notional element is also present in the International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia’s (ICTY) Kupreskic case as “the need for the presence of intent to destroy, in whole or in part, a group” (18). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Forcing a group to migrate and related deaths are not sufficient for the crime of genocide to occur, according to international courts. For example, in its Krstic ruling, the Yugoslavia War Crimes Appeal Court ruled that the forced migration of women, children and elderly people of Srebenica, although doing so bears a high risk of critical casualties, cannot be considered as genocide but instead an element that should be considered as part of the whole. This view was also confirmed in the Blagojevic decision. According to the UN Convention on Genocide, which defines the crime of genocide and establishes its legal framework, real persons – not legal ones – should also be charged with such crimes. Articles 3 and 4 of the convention on “punishable acts” are related to the individual criminal responsibility for the crime of genocide. Despite this judicial reality, “Armenian genocide” accusations are usually levelled at Turkey and the Turkish people, rather than real persons, thereby gaining a quality of “hate speech” (19). Both the timing and reasons for turning the “genocide” allegations into some sort of hate speech against Turkey are notable. The Armenian genocide allegations gained new momentum in the 1990s, with the collapse of the Soviet system and the end of the Cold War. They gained a new international dimension, incorporated in the “New World Order” shaped around the “Clash of Civilizations” where Samuel Huntington emphasizes religious differences. Thus they have become part of contemporary politics rather than a historical issue (20). Another important element distinguishing the crime of genocide from other crimes is establishing, through competent courts and appropriate proceedings, the commission of the acts and whether the accused real persons had specific intent while committing them. This element is defined in Article 6 on the“trial of persons charged with genocide” as “by a competent tribunal of the state in the territory of which the act was committed” and “an international penal tribunal as may have jurisdiction.” Another reality that we should recall and relate to the “genocide lobby” is that more than 1,000 people accused of harming the Armenians during the deportations - 328 - of 1915 were tried and sentenced by the Ottoman Courts-Martial after the First World War. While the CPS’s investigation on Malta corresponds to the UN Genocide Convention’s “international penal tribunal as may have jurisdiction” criteria, the Ottoman 1915 Courts-Martial fulfill the quality of “a competent tribunal of the state in the territory of which the act was committed” provided for in the UN Genocide Convention. Documents relating to the Ottoman trials of 1915-1916 and Malta trials of 1919-1921 should be revealed and not be forgotten on the dusty shelves of history. These documents have judicial findings that completely refute the “Armenian genocide” allegations (21). Discrediting Malta The Malta proceedings were nothing but a show. The actual goal was an “exchange of captives.” As the liberation movement in Anatolia gained strength, the British gave up on Malta. No charges were filed, and the international court provided for in Sèvres was not established. Sèvres was never entered into force and with the signing of Lausanne, the Malta proceedings were abandoned. The investigations carried out on Malta were not about “genocide.” Therefore the judgment cannot constitute a reference against “genocide” allegations (22). Exchange of captives Allegations suggesting that the Malta Tribunals were not taken seriously by the British, as they rather considered them a “captive exchange project,” are wholly unconvincing. Proceedings conducted over an “Armenian massacre” are documented in the British archives. Despite that, the “genocide” lobby shamelessly falsifies Malta. The Malta Tribunals did not end with an exchange of captives. On the contrary, they ended with a “dismissal” declared by the British CPS, and the exchange of captives issue arose thereafter. The British did not include the Turks on Malta who were deemed “arrested” until the declaration of the “dismissal,” and especially those accused with the “Armenian genocide” in this exchange of captives. - 329 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA The “genocide lobby” realizes that the Malta Tribunals are the beginning of the end for the genocide allegations. This is why the lobby is making great effort to discredit them. The aim is to create the illusion that Malta did not entail actual legal proceedings. They take recourse to a series of historic and legal falsehoods: It is true that an exchange of captives agreement was signed in London on 16 March 1921 between Bekir Sami Bey, the foreign minister of the Grand National Assembly government which led the War of Independence in Anatolia, and the government of Britain. However, not all the Turks held on Malta fall within the scope of this agreement. The scope of the envisaged captive exchange was the release of all British captives by the Turks in exchange for “the return of the Turks who have not harmed or abused Armenians or British captives,” by the British. The British organized the Conference of London with their allies when they were compelled to accept the War of Independence under Mustafa Kemal’s leadership and the government of the Grand National Assembly, after the First İnönü Victory of January 1921. The aim here was to partially soften the Sèvres agreement and convince Ankara to accept it. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA It was after the Conference of London that Bekir Sami Bey signed the captive exchange agreement, but Ankara did not ratify the softened Sèvres or the limited-scope captive exchange agreement signed by Bekir Sami Bey, who then was dismissed from his duty as FM. The detention of Turks on Malta on the grounds of an Armenian massacre ended with the CPS’s declaration of dismissal of “Armenian massacre” allegations due to the absence of evidence on 29 July 1921. Therefore, the release of Turks whose “detention” turned into “political captivity” is documented in the British archives (23). Upon the dismissal declaration by the CPS, British Foreign Minister Lord Curzon sent a memo on 10 August 1921 to Sir Horace Rumbold, Britain’s high commissioner in İstanbul, mentioning “the obligation to make a general agreement” (24). The response of the high commissioner can be summarized as follows: “Since no adequate evidence was found to convince a British Court of Law, all Turks should be included in the exchange of captives to avoid losing more reputation” (25). Thus began the negotiations for exchange which ultimately led to an agreement. The Struggle for Independence Another falsification aimed at discrediting the Malta Tribunals suggests that British attempts to reconcile with the National Struggle movement influenced the CPS’ dismissal. Such falsification does not reject the proceedings which took place on Malta but attempts to discredit them by giving them a political character, which is at odds with historical reality. The CPS declared its dismissal decision regarding the “Armenian massacre” on July 29, 1921, a time when the national liberation movement was weak. The Greek Army had captured Kütahya and Eskişehir on July 17 and 19 respectively which led to the retreat of the national liberation forces to the east of the Sakarya River. The sound of Greek shells targeting Polatlı were heard from Ankara, and there were debates over relocating the Grand National Assembly (Parliament) from Ankara to Kayseri. - 330 - Britain had no initiative for reconciling with Ankara which would affect the CPS. On the contrary, the British government was dreaming of dealing a deadly blow to Ankara (26). The National Independence Movement’s recovery and establishing a balance with the Greek forces took place two months after the CPS’s decision to dismiss. A Non-Established Court Those seeking to discredit the Malta Tribunals argue that no competent international court was established as required by the Treaty of Sèvres and therefore no proceedings took place in line with the UN Convention on Genocide. It is true that no court was established, because there was no need for it. It is not that proceedings weren’t conducted on Malta due to the lack of a court. The proceedings actually started upon completion of the legal investigation, but no charges were filed, which means no “prosecution” before a court was initiated. It is known that if any evidence capable of proof was found, charges would have been filed and a trial would have been carried out by an international court designated by the League of Nations. This is why the establishment of such a court was among the topics discussed by the League of Nations (27). Remission by Lausanne The Malta falsification that the “Armenian genocide” lobby relies on the most is as follows: “Since Sèvres never went into force, with the signing of Lausanne, the Malta proceedings were granted amnesty and closed.” It is true that Ottoman Sultan Vahdettin didn’t sign Sèvres, despite its signature by the Turkish side. However, this does not mean that it didn’t go into force. First of all, the invasion led by the British and allies was in line with Sèvres’ map. Likewise, the justification for the illegal invasion of Istanbul came from Sèvres. Saying that the Malta proceedings were granted amnesty by Lausanne is a time travel trick mocking human intelligence. The Malta proceedings came to an end on July 29, 1921, and Lausanne was signed two years later, on July 24, 1923. At that time, no proceeding existed that could be linked to Malta. The files were closed and archived. The most important agent of this time travel between Lausanne and Malta is renowned British genocide law specialist Geoffrey Robertson. In a report entitled “Was there an Armenian genocide?” presented to the British Parliament in October 2009, Robertson writes that the CPS investigation initiated on Malta after WWI into the - 331 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA The reason is that, by the end of the CPS-led investigation which constituted the first phase of the proceedings, no evidence suggesting “the mass killing” of Armenians and Christian Ottoman citizens was found, which would lead to “filing charges in a court of law.” Thus the dismissal decision and dismissal of the “Armenian massacre” accusations led to the case being closed. “Armenian massacre” “was closed with the establishment of the new Turkish Republic under the leadership of Ataturk, and therefore is of no judicial value” (28). Written by Robertson in exchange for money from the Armenian diaspora, this report aims to make the British Parliament accept the “genocide” allegations. Believing that the failure of British governments and Parliament to make a move in this regard is due to their sensitivity to the Malta Tribunals, the “genocide” lobby attempted to overcome this problem through Robertson’s work (29). Reference to Genocide The last falsification of the “Armenian genocide” lobby targeting Malta suggests, “The Malta proceedings did not include genocide, as at that time such a crime had not yet been defined. Therefore, the CPS decision cannot constitute a judicial reference today as to the nullity of the Armenian genocide claims.” Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Such an allegation is contradictory. If the Malta proceedings are to be declared null and void on the grounds that no such “genocide” definition existed at that time, such an accusation also cannot be done today using the contemporary notion of “genocide,” for the events took place at a time when no such notion existed. It means practicing double standards to reject the Malta Tribunals’ judicial findings today and attempting to apply the contemporary crime of “genocide” to the past. This is the result of a sick political culture. Besides, no matter what theoretical judicial reasons are used to defend it, it is not in line with the realities of life. International Jurisdiction Although pressures to impose the “Armenian genocide” allegations as an “undeniable reality” have been reflected in the court rulings of several foreign countries, they remained ineffective on international judicial authorities such as the International Court of Justice (ICJ), European Court of Justice (ECJ), European Court of Human Rights (ECtHR), and the French Constitutional Council. The ECtHR and the French Constitutional Council ruled that a law forbidding declaration of the “non-existence of the Armenian genocide” and related penalties violate the right to“freedom of expression.” The ECJ ruled that parliamentary decisions recognizing “the Armenian genocide” are of “a political nature and can produce no judicial outcome.” As for the ICJ, it points out that “proceedings initiated by local courts in foreign countries against others are in violation of international law.” It is no coincidence that the decisions of international judicial authorities are in line with Turkey’s position on “genocide.” Such decisions mean that historic and judicial realities do not confirm the “genocide” allegations. ECtHR Decision (30) In its Perinçek-Switzerland decision of December 17, 2013, the ECtHR ruled that the condemnation of Doğu Perinçek by Swiss courts on the grounds of his re- 332 - marks suggesting that “the treatment of Armenians during WWI cannot be interpreted as genocide” violated Article 10 of the European Convention of Human Rights on freedom of expression. The clear meaning of this ruling is that “expressing that the 1915 Armenian deportation is not genocide cannot and will not constitute a basis for condemnation.” According to the ECtHR, declaring that “the Armenian genocide does not exist” falls under the scope of the freedom of expression and cannot be subject to prosecution. This ECtHR decision is a clear shield protecting freedom of expression against the insistence that “the Armenian genocide is an undeniable historical fact,” thus paving the way for free debate. However, it should not be viewed only within the limited context of freedom of expression. Its meaning and importance go beyond that. According to the ECtHR: Not characterizing the 1915 events as genocide “does not encourage hatred against Armenians,” “nor does it humiliate them.” Therefore, saying that “the Armenian genocide does not exist” cannot be an “abuse of the right to debate.” Likewise, the contrary legal action “does not mean protecting Armenians.” There is a “common good in debating” whether the 1915 events are “genocide” or not. Restricting such debate by law is not at a country’s discretion, as this would tend to limit the common good. “Genocide” is a clearly defined crime which can be proven under clear circumstances. International jurisprudence confirms this. The 34th General Interpretation of the UN Human Right Committee states that “legal norms penalizing the expression of opinion on historical matters are not in line with the UN Civil and Political Rights Convention.” The relevant convention states that declarations about past events cannot be prohibited, no matter whether they are judged true or false. The 1915 events against Armenians are both historically and legally different from the Holocaust. No link can be established between the Ottoman Armenians and German Jews. There is ample evidence recognized by competent international courts proving that genocide was committed in Nazi Germany against Jews. Therefore the Jewish genocide is an undisputable historical fact. However, the “Armenian genocide” claims are open to debate, and there is no court ruling on the issue. It cannot be considered the same way as the Holocaust. The Constitutional Council of France On February 27, 2012, the French Constitutional Council rejected the shameful law approved by the French Senate and Chamber of Deputies that criminalized - 333 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA The widespread impression created by the “Armenian genocide” lobby that “there is a general international consensus characterizing the 1915 events as genocide” is not true. There is no such consensus which would mean “ultimate acceptance” of the “genocide” allegations. Out of a total of 190 states, there are only 20 that recognize the “Armenian genocide.” denial of the “Armenian genocide.” In its decision, the council stated that “the law in question violates the ‘freedom of expression and communication’,” and underlined that “the freedoms of thought and expression” are guaranteed by Articles 18 and 19 of the UN Declaration of Human Rights and Article 10 of the European Convention of Human Rights, which both have roots in the 1789 Declaration of Human Rights. Allegations of certain ministers, defending the shameful law on behalf of the government in the French Chamber of Deputies and the Senate, suggesting that “freedom expression can be restricted by the law,” under paragraph two of Article 10 of the European Convention on Human Rights, were rejected in the Constitutional Council’s written opinion. French law on the “Armenian genocide” allegations is by no means in line with conditions paving the way for restrictions on the freedom of expression by virtue of paragraph two of Article 10 of the European Convention on Human Rights. Moreover, the ECtHR, as confirmed by its Perinçek-Switzerland decision, interprets laws restricting freedom of expression as strictly as possible. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA In its decision, the French Constitutional Council also ruled that “Parliament’s request for prosecution for the denial of a crime defined by Parliament itself is unconstitutional.” It says, “No parliament can function as a court relating to a crime defined by itself ” (31). The European Court of Justice (ECJ) In 2003 and 2004, the ECJ characterized recognition of the “Armenian genocide” by the European Parliament as “a political measure with no judicial value.” It also ruled that allegations suggesting that Turkey, with recognition of the “genocide,” cannot be granted candidate status to the EU “have no value in terms of international law.” The decision rejected the plaintiffs’ request for compensation on the grounds that both the “genocide” and “sustained loss” allegations were not proven. Ultimately, the court ruled that court expenses totaling €30,000 be covered by the plaintiffs. The rejection of compensation on such grounds established a precedent for cases involving territory and compensation filed against Turkey. The story of the ECJ case – which we have forgotten, just like the Malta Tribunals, even though it took place recently – is as follows: Based in Marseille, France, the Association Euro-Arménie and two French citizens of Armenian origin filed a case against the EU Council with the ECJ granting Turkey the status of candidate country on December 10-11, 1999 in Helsinki. The plaintiffs claimed that although the 1915 events were not considered “genocide,” “conferring the status of candidacy to Turkey is in violation of EU law,” and that with this decision, the EU’s decision-making body, the EU Council, had caused them harm. The plaintiffs, basing their allegations on a June 18, 1987 EU Parliament decision stipulating that Turkey’s EU membership “depends on its recognition of the - 334 - Armenian genocide,” argued that the EP’s decision is a binding one for the EU and requested “moral compensation.” In a December 17, 2003 decision (docket no. T-346/30), the ECJ’s Court of First Instance rejected the case. Confirming the ruling, the plaintiffs’ subsequent appeal was also rejected in an April 17, 2004 decision (docket no C-18/04P). ECJ decisions are binding for EU countries. For non-EU countries, they serve as precedents. Therefore, countries such as France which approve the “Armenian genocide” allegations are clearly violating EU law.32 The International Court of Justice (ICJ) The ICJ in The Hague – the highest judicial body of the UN, competent to hear war crime cases, including genocide – ruled on January 3, 2012: “Proceedings initiated by local courts against other countries have no judicial value; on the contrary, they are in violation of international law.” This ruling was made in a case that Turkey was not party to. However, it is also of particular concern to Turkey. It is important to the extent that it prevents Armenians from filing cases on the grounds that they incurred damages in 1915. Germany applied to the ICJ on the grounds that cases filed in Italian local courts for “crimes against humanity” during WWII are in violation of the law. Italy stated in its defense that the cases in question began with applications filed by persons whose right to life was denied by the German state during WWII as well as the relatives of persons who were taken to Germany by force and forced to work without being granted the status of prisoners of war. The ICJ found in Germany’s favor, underlining, “In crimes against humanity, the act of a one state cannot be subject to proceedings in a different country” (33). War Crimes Although historical and legal realities and international court rulings favor Turkey, unabated “genocide” pressure is still being applied on the country. Turkey is being asked “to officially apologize” if not “to recognize the Armenian genocide.” Furthermore, there are suggestions that the “genocide” claims might be replaced with arguments stressing “crimes against humanity.” While some believe that the “genocide” will not be accepted by Turkey, others assert that the events of 1915 cannot be exactly defined as “genocide.” Another reason for abandoning the term “genocide” and referring to it as “crimes against humanity” lies in international court decisions characterizing what happened in Bosnia-Herzegovina as “war crimes” instead of “genocide.” - 335 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA The ICJ case that Turkey is compelled to analyze on a legal basis developed as follows: Former Ambassador Pulat Tacar, a prominent Turkish researcher on the genocide issue, has long been drawing attention to this development. “This move to shift the debate over genocide towards crimes against humanity will be the most important issue we will have to deal with in the future,” he says (34). Developments Abroad The September 2011 issue of Middle East Critique showed one leg of efforts to put the “Armenian genocide” allegations into the category of “crimes against humanity.” In an article entitled “Crimes Against Humanity as a Paradigm for International Atrocity Crimes,” Prof. William Schabas, an expert on genocide law, proposes putting the events of 1915 into the “crimes against humanity” category (35). This proposal represents a sharp shift in opinion for Schabas, who in his 2009 book Genocide in International Law: The Crimes of Crimes (Cambridge University Press) included the “Armenian genocide” along with “Jewish, Romani and Rwandan genocides” as the four genocides that the world has witnessed. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Putting aside why he changed his view, could Schabas be right? Could the 1915 events be considered “crimes against humanity” or “war crimes”? To answer this question properly, we are compelled to briefly review documents to see whether the Ottoman government’s decision to deport Armenians was motivated by a “criminal intent.” The deportation decision was taken for “military” and “security” reasons during a period in which successive Armenian riots were taking place, ultimately leading to the invasion of the eastern city of Van. However, although this decision was by no means motivated by criminal intent, several crimes were committed against Armenians during its execution (36). Many Ottoman officials and citizens who perpetrated these crimes were sentenced by Ottoman courts in 1915-1916. The chief crimes included: “killing, injury, damage to the properties of Armenians, theft, seizing money or property by force, bribery, pillage and pickpocketing, marriage with Armenian girls without permission, and abuse of power” (37). These are the crimes perpetrated individually. Among these crimes, “killing” can be associated with crimes against humanity such as murder, mass destruction, exile, torture, or the death penalty based on religious motives. However such an association does not reflect the will of the Ottoman state or government. The act of “killing” does not involve the intent of “mass killing” and is not compatible with the Ottoman Empire’s war plans. Finally, the CPS’s July 29, 1921decision to file no charges, along with the decision not to prosecute the Turkish detainees on Malta due to lack of evidence, makes no reference to the existence of a “war crime against humanity.” On the contrary, the CPS ruled that there was no proof of “Armenian-Christian massacre” accusations that could be associated with these crimes. - 336 - Developments in the Country The Ottoman, British and American archives clearly explain the reality that the 1915 events can neither be characterized as “genocide” nor “war crimes against humanity,” and that they were instead a “war tragedy” involving mutual grievances, as described by renowned historian Prof. Bernard Lewis.38 Despite this fact, certain selfstyled “liberal intellectual” circles in Turkey as well as several “conservative circles” seek to “put the blame on the leaders of the Union and Progress Party and so end the genocide debate.” They argue that the genocide allegations should not be subjected to such ambiguous arguments as “The Turks did it, the Ottomans did it” and instead should focus on the argument that “Union and Progress did it,” adding that Union and Progress did not represent the traditional Ottoman order. This is a trap that no one should fall into, especially conservatives. Likewise, republicans should also avoid a trap “putting the blame on the Ottomans, so therefore the Republic played no part in this.” The fact that the “Armenian genocide” allegations target Turkey’s territory and nation is related to the New World Order’s plans for religious wars between Muslims and Christians. Under this plan, as long as the New World Order does not change, Turkey will always be a target (39). Furthermore, other accusations of “genocide” or allegations of “crimes against humanity” will be brought up. Armenian Weekly, a key US Armenian diaspora media outlet, says, in addition to publishing a related list, that genocide is part of “Turkish culture,” and adds: “(…) as a genocider society, Turkey attacks its imaginary enemies and seeks new targets. Armenians who are still living in Turkey are on the top of this list as the remnants of Turkey’s last unfinished genocide. Of course, Kurds are also on this list as the next victim of Turkey…” (40) What should be done in the face of the lobbing of such “Pontus, Assyrian and even Greek genocide” allegations, along with “Kurdish genocide” allegations? Will Ataturk, İsmet İnönü, Celal Bayar and Fevzi Çakmak be targeted by hiding behind Dersim and “putting the blame on the Unionist mindset of the Republic”? Let us cast off such futile dreams. The “genocide” allegations are completely baseless prejudices. The historical roots of this prejudice, based on a hatred known simply as “Turcophobia,” are quite old. It is impossible to tackle this scourge by making concessions. The only way to do it is to nullify the “genocide allegations” based on historical and legal realities (41). Overcoming Prejudices Deportation was doubtlessly a painful period for Ottoman Armenians. The deportation, planned as “a military precaution” to head off an Armenian uprising against - 337 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA This dream is futile. It is vain to hope to put the blame on the “Unionists” or “Ottoman leaders” rather than “Turks” for the 1915 events and so transform the “genocide” debate into one over “war crimes against humanity.” the Ottoman state with volunteer troops on the battlefield and gangs behind military lines, during the Russian occupation of Eastern Anatolia, created many victims. What happened during this period cannot be considered solely the grief of the Armenians who were harmed. It should be the grief of us all. Pain should be shared and, when required, mourned together. However, in today’s Turkey, efforts to share this pain face two important obstacles (42). The first is the way that the sensitivity shown towards non-Turks and Muslims is not shown towards Muslims, either Turkish or Kurdish. However, the Ottoman state was fighting on many fronts and the “human tragedies” of the war should be considered as a whole, without discrimination based on race or religion. The perception of common grief can only be ensured if both Muslim and non-Muslim Ottoman people share their experiences together. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA The second is the way the emphasis on tragedies somehow outweighs historical and legal realities. While sharing the pain of the victims of the Armenian deportation is a human necessity, this does not excuse ignoring the historical and legal dimensions of the issue, for “genocide” is a legal notion. Characterizing a historical event as genocide is not something done through personal decisions but only through legal ones. In other words, the acceptance of pain endured does not change the scope of historical realities. The prejudices constituting both obstacles should be overcome. Prejudices feed attitudes based on double standards and discrimination. Overcoming prejudices can be achieved through adopting historical and legal realities by abandoning subjective memory patterns that are currently being turned into some sort of fetish of conscience. Historical and legal realities will demonstrate the existence of grey areas in everything, instead of simple black and white. As far as the 1915 Armenian deportation is concerned, this grey area will demonstrate that while the legitimate reasons for the deportation do not “legitimize” the pain endured, on the other hand, neither does this pain eliminate the legitimate reasons for deportation. This is a grey area free of hatred, paving the way for tolerance. Historical and legal realities give us an opportunity to meet on common ground. Endnotes (1) FO 371/4172:Cypher telegram from the Foreign Ministry to Admiral Calthorpe, British High Commissioner at Constantionople, very urgent No. 33, London, 05.02.1919 (2) FO 371.4174.129560: CPS report dated 07.08.1919 enclosed in a letter from British FM to British Chief Prosecutor. No. 1270 of 10.07.1919 (3)Bilal Şimşir, Malta Sürgünleri, (Ankara: Bilgi Yayınevi, 1985-2. edition), pp. 213-214 (Malta Deportees) (4) FO 371/6504/E.8519: Letter from Craigie, British Charge d’Affaires at Washington to Lord Curzon, No. 722 of 13.07.1921 (5) FO 371/6502/E.5845: FM’s letter to His Majesty’s Procurator-General’s Department, 31.05.1921 (6) FO 371/6504/E.8745: From Dept. of H.M. Procurator General to Under Secretary of State, Foreign Office, 29.07.1921 (7) FO 371/6504/E.10662: Telegram from Curzon to Rumbold. Tel. No. 539 0f 27.09.1921 - FO 371/6505/E.10870: Telegram from Rumbold to Curzon.Tel. 639 of 29.09.1921 – FO 371/6505/E.11011: Telegram from Rumbold to Curzon. Tel. No 645 of 04.10.1921 - FO 371/6505: From Plummer to War Ministry, No.4133(A) of 29.10.1921 (8) Uluç Gürkan, Ermeni Sorunu’nun Anlamak, (İstanbul: Destek Yayınları, 2012-2.baskı) p. 83-85 (Understanding the Armenian Question) - 338 - (42) Ermeni Sorunu’nu Anlamak, pp. 9-10 (Understanding the Armenian Question) - 339 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA (9) New York Times, “League invites Wilson to Mediate for Armenians: Root Court Plan modified”, 26.11.1920, p.1, column 5. (10) Uluç Gürkan, Malta Yargılaması, (İstanbul: Kaynak Yayınları, 214) s. 14 (The Malta Tribunals) (11) idem, p. 15 (12)http://www.publications.parliament.uk/pa/ld199899/ldhansrd/vo990414/text/90414-09.htm (13) Milliyet, 23 January 2001 (14) Hürriyet Daily, 25 January 2001 (15)http://www.un.org/documents/ga/docs/55/a551008.pdf (16) Full text in Turkish: http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhaklari/pdf01/33-36.pdf (17) Pulat Tacar, Doğu Perinçek-İsviçre Davası, (İstanbul: Kaynak Yayınları, 2002) p. 99 (Doğu Perinçek-Switzerland Case) (18) idem, p. 99-100 (19) Ermeni Sorunu’nu Anlamak, p. 14 (Understanding the Armenian Question) (20) Idem, p. 45-47 (21) Malta Yargılaması, ss. 20-21 (The Malta Tribunals) (22) Idem, s. 112 (23) Idem, s. 112-114 (24) FO 371/6504/E.8745: Telegram from FM to Rumbold. Tel. No 851 of 08.10. 1921 (25) FO 371/6504/E.10023: From Harrington to Rumbold, 08.24. 1921 (26) Malta Yargılaması, p. 115 (The Malta Tribunals) (27) İdem, p. 116-117 (28) Full text: http://groong.usc.edu/Geoffrey-Robertson-QC-Genocide.pdf (29) Malta Yargılaması, p. 118 (The Malta Tribunals) (30)ECtHR Perinçek-Switzerland decision (Official French and unofficial Turkish): http://www.avim.org.tr/analiz/tr/ AIHM-PERINCEK-ISVICRE-KARARI--RESMI-FRANSIZCA-VE-RESMI-OLMAYAN-TURKCE-METIN-/3066 (31) Malta Yargılaması, pp. 128-130 (The Malta Tribunals) (32) idem, p. 130-131 (33) Idem, p. 131-133 (34) İdem. p. 150 (35)William A. Schabas, “Crimes Against Humanity as a Paradigm for International Atrocity Crimes,” Middle East Critique, (Vol. 20, No. 3, 20.11.2011) p. 253-269. (36) Edward J. Ericson, Ottomans and Armenians, (New York: Palgrave Macmillan, 2013) p. 161-222 (37)Yusuf Sarınay, “Ermeni Tehciri ve Yargılamalar: 1915-1916”, Türk-Ermeni İlişkilerinin Gelişimi ve 1915 Olayları Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 11.23-25. 2005, s. 257-265. (Armenian deportation and proceedings: 1915-1916, Declarations of International Symposium on the Course of Turco-Armenian relations and 1915 events) (38) Le Monde, January 1, 1994; Ermeni Sorunu’nu Anlamak, p. 180 (Understanding the Armenian Question) (39) Malta Yargılaması, p. 153 (The Malta Tribunals) (40) Aram Hamparian, Confronting a Pre-Genocial Turkey, Armenian Weekly, 02.09. 2012 - http://www.armenianweekly. com/2012/02/09/hamparian-confronting-a-pre-genocidal-turkey (41) Malta Yargılaması, p. 153 (The Malta Tribunals) - 340 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA FRANSIZ MANDA İDARESİ ALTINDA SURİYE VE LÜBNAN’DA ERMENİLERİN YENİDEN İSKÂNI 1926-1935 Halil ÖZŞAVLI Fransızların 1921’de Anadolu’da işgal ettikleri yerlerden çekilmesinin ve 1922’de İzmir’in Yunanlılardan kurtarılmasının ardından bu bölgelerde yaşayan Ermenilerin büyük bir çoğunluğu Suriye ve Lübnan’a göç etti. Suriye’ye varanları daha çok kara yoluyla Halep’e gelenler oluştururken, Lübnan’a varanlar ise İskenderun ve Mersin limanlarından kalkan gemilerle gelmişti. Bu göçler neticesinde Suriye ve Lübnan’da büyük bir Ermeni mülteci nüfusu oluştu. Bu nüfusun bir çoğunluğu Halep ve Beyrut’ta oluşturulan mülteci kamplarına iskan edildi. Döneme ait Ermenice gazeteler ve Miletler Cemiyeti Mülteciler Yüksek Komiserliği arşivine ait belgelere göre Suriye ve Lübnan’da 150,000 civarında Ermeni nüfus vardır. Aşağıdaki tabloda 1923 tarihli Hayasdani Goçnak (Ermenistan’ın Çağrısı) adlı Ermenice gazeteye göre Suriye ve Lübnan’daki Ermeni nüfusu şu şekildedir; Tablo 1: I. Dünya Savaşı’ndan Sonra Suriye ve Lübnan’da Ermeni Nüfusu Suriye Halep ve Çevresi Şam 90.000 8000 Lübnan Beyrut 18000 Trablus ve Zığarta 5000 Beyl 3000 Batrus 3000 Zahle ve Çevresindeki Köyler 2000 - 341 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA I. 1921 SONRASI SURİYE VE LÜBNAN’DA ERMENİ NÜFUSU Sue ve Sayda 3000 Cuniyeh 2500 Tağir 1500 Lübnan’ın geri kalan kısımları İskenderun 6000 8000 Genel Toplam 150.000 Kaynak: Hayasdani Goçnak, 23 Haziran 1923 1924 tarihli bir Milletler Cemiyeti belgesi benzer rakamları vermektedir. İlgili belgede Mülteciler Yüksek Komiserliği Ermeni Ulusal Delegasyonu tarafından Avrupa ve Ortadoğu’da 320,000 Ermeni mülteci olduğu konusundan bilgilendirilmekte ve bu mülteci Ermenilere acilen kimlik sertifikası veya pasaport verilmesi talep edilmektedir. İlgili belgede Suriye ve Lübnan’da Ermeni nüfusu ise 150,000 olarak verilmiştir (1). Fransız Manda idaresi’nin Milletler Cemiyeti’ne sunduğu yıllık raporlarda da Suriye ve Lübnan’daki Ermeni mülteci nüfusu hakkında bilgiler mevcuttur. 1924 yılı raporuna göre Suriye ve Lübnan’daki Ermeni mülteci nüfusu şu şekildedir; Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Tablo 2: Fransız Raporlarına Göre 1924 Yılı Suriye ve Lübnan’da Ermeni Mülteci Nüfusu Halep Bölgesi 44,750 Lübnan Bölgesi Şam Bölgesi 33,700 Alevi (Lazkiye) Bölgesi 1,450 Cebel Druz Bölgesi 100 10,000 Toplam 89,000 Kaynak: French Ministere des Afaires Entrangeres, Rapport A la Societe des Nations sur la Situation de la Syria et du Liban, 1924 (2). Mülteci kamplarındaki olumsuz hayat koşullarından ötürü bu dönemde Avrupa ve Amerika’ya yoğun bir Ermeni göçü olmasına rağmen Suriye ve Lübnan’daki Ermeni mülteci nüfusunun 1936 yılına gelindiğinde bile halen 134,000 civarında olduğunu görüyoruz (3). Bunun nedeni Suriye ve Lübnan’daki Ermeni nüfusunun bir yandan Avrupa ve Amerika’ya göç edenler nedeniyle azalırken öte yandan Anadolu’dan yeni göçler nedeniyle tekrar artmasıdır. II. ERMENİ MÜLTECİLERİN SURİYE VE LÜBNAN’DA YENİDEN İSKÂNI 1. Yeniden İskan Projesini Doğuran Nedenler a) Müslüman Yerli Halkın Ermenilere Karşı Olumsuz Tavrı Birçok yabancı kaynakta Suriye ve Lübnan’daki Arapların Ermenileri çok hoş karşıladığı, onları ölümden kurtardığı ve onlara yiyecek ve barınak sağladığı gibi ifa- 342 - deler bulmak mümkündür. Bazı bölgelerde, I. Dünya Savaşı’nın son zamanlarına doğru yukarıdaki ifade gerçek olsa da savaş bittikten sonra ve Fransa, Suriye ve Lübnan toprakları üzerinde manda yönetimi kurduktan sonra durum değişecektir. Esasen hem Lübnan hem Suriye topraklarındaki yerli Müslümanlar ile Hıristiyanların binlerce Ermeni mültecinin yaşadıkları topraklara bir anda dolması konusunda verdikleri tepki tam anlamıyla bir birinin aksi oldu. Hıristiyanlar Ermenilerin gelişinden oldukça hoşnut iken, Müslüman halk Ermenilerden hiç de hoşnut değildi ve bu hoşnutsuzluk giderek her türlü sıkıntının sebebini Ermenilere bağlayan bir nefrete dönüştü. 1921 yılı akabinde gelişen toplu Ermeni göçlerden sonra ise Suriye ve Lübnan’daki Hıristiyanlar ile Müslümanlar, yeni gelen bu Anadolulu ancak Hıristiyan olan göçmenlere karşı farklı tepkiler verdi. Mesela Lübnan’da Hristiyan nüfusun çoğunluğunu oluşturan Marunîler, ülkede Müslüman çoğunluğa karşı Hıristiyan nüfus artmasından oldukça hoşnut oldu. Marunî Patrik Hoayyek ve Hristiyan cemaatinin Eyyub Thabit, Edip Pasha Sa’ad ve Emile Edde (gelecekte Lübnan Cumhur Başkanı) gibi Lübnan’da Hıristiyan nüfusun ileri gelenleri Ermenileri sıcak karşıladı ve Fransız manda yönetimden Ermeni mültecilere daha fazla bütçe ayırmasını talep etti (5). Müslümanlar ise ilk etapta ne yapacaklarını bilemeseler de daha sonra Ermenilerden ve mülteci kamplarından hoşnut olmadıklarını gösterdiler. Çünkü bir anda binlerce işsiz insanın Beyrut’a dolması işçi ücretlerinin yarı yarıya düşmesine neden oldu. Mülteciler gelmeden önce 100 kuruş olan bir işçi yevmiyesi 50 kuruşa düştü. 50 kuruşa çalışan Ermenilerdi. Bu durum yerli işçilerin hoşnut olmadığı bir durumdu (6). İki taraf arasında daha ciddi bir çatışma 1926 yılında yaşandı. Beyrut’taki Ermeni mülteci kamplarının hijyen koşullarını hiçe saydığını ve bu durumun yakında Beyrut’ta bir salgına sebep olacağını düşünen bir Müslüman milletvekili senato toplantılarının birinde Ermenilerin Beyrut’un dışına çıkarılmasını talep eden bir konuşma yaptı. Basın kasıtlı veya kasıtlı olmayarak bu konuşmanın Ermenilerin sınır dışı edilerek, Lübnan’ı terk etmelerinin sağlanması talebini içeren yanlış bir versiyonunu yayınladı. Daha sonra bu haberlerin sahte olduğu ortaya çıksa da Ermeniler arasında oluşan panik hayli büyüktü. Fransız karşıtı Ermeniler, Ermeniler ile Müslümanlar arasında iyi ilişkiler kurulmasını istemeyen Fransızların, bu olayı Müslümanlar ile iyi ilişkiler kurmak için adım atan Ermenileri bundan vaz geçirmek için tasarladığını savundu (7). - 343 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Aslında Müslüman yerliler ile Ermeniler arasında ilk çatışmalar 1919 yılında henüz asıl büyük göç kafileleri Suriye ev Lübnan’a varmadan başlamıştı. Bilindiği üzere I. Dünya Savaşı sırasında bir kısmı Anadolu’dan bir kısmı ise Amerika’dan gelen Ermenilerden müteşekkil bir Ermeni lejyonu oluşturulmuş ve bu lejyon İngiliz General Allenby’ın komutası altında Türklere karşı savaşmıştı. Ateşkes antlaşmasının imzalanmasın ardından bu lejyonerlerin büyük bir çoğunluğu Beyrut’a geldi ve Müslüman evlerinde bulunan Ermeni yetimler ile kadınları kurtarmak için girişimlere başladı. Köy köy gezen bu birlikler bazı yerlerde kurtarma işini Müslüman evlerinin yağmalanması işine dönüştürünce iki taraf arasına çatışmalar yaşandı ve her iki taraftan insanlar öldü (4). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Halk arasındaki Ermeni algısı da siyasette olduğundan pek farklı değildi. Ermeniler işsizliğin ve yoksuzluğun sebebi olarak görülüyordu. Zira 1925 yılında Fransız mandası altındaki Suriye ve Lübnan toprakları altında un fiyatları bir yıl içinde ikiye katlanmış ve işçilerin aldıkları ücretler ise yarı yarıya düşmüştü. Bunun üstüne bir de Fransızlar beraberlerinde getirdikleri Ermenileri kentin ekonomik hayatına dahil etmek ve bir nebze olsun onları yoksulluktan ve sefaletten kurtarabilmek için yol yapımı gibi toplu işlerde onlara öncülük tanıyınca Müslüman nüfusun Ermenilere karşı hoşnutsuzluğu gittikçe arttı (8). Arapça öğrenmek için bir süre Beyrut yakınlarındaki Brumana köyünde kalan İngiliz bürokrat Freya Stark’ın hatıralarında ifade ettiğine göre köylerde tavuk ve hindi hırsızlığı gibi adi suçlar işlendiğinde akla ilk gelen isim Ermeniler oluyordu (9). Stark’ın ne kadar haklı olduğunu bilmek zor olsa da 1923 yılında Beyrut’un mülteci kamplarındaki işsiz Ermenilerin sayısı 10,000’ün üzerindeydi (10). Geçimi genellikle tek bir kişi yani baba tarafından sağlanan ortalama beş kişiden oluşan Ermeni ailesi düşünüldüğünde durumun vahameti daha iyi anlaşılacaktır. Barakasında veya çadırında yiyecek hiçbir şeyi olmayan insanların açlıktan ölmek yerine bu tür yollara başvurması kuvvetle muhtemeldir. Lübnan’da Ermenilerin iştirak ettiği en büyük kriz 1936 yılının Kasım ayında Yasama Meclisi’nde Fransa ile Lübnan arasında imzalanacak olan antlaşmanın görüşmeleri sırasında yaşandı. Bazı provokatörler biri Müslüman öteki Hıristiyan olan iki gazete arasında gelişen bir polemiği fırsat bilip Müslümanları Hıristiyanları karşı kışkırtırken, Ermenileri de her an bir Müslüman saldırısıyla yüz yüze olduklarına dair inandırmaya çalıştı. Sonraki günlerde gelişen Müslüman-Hıristiyan çatışmalarında Ermeniler Hıristiyanların yani Marunilerin ve Rum Ortodoksların yanında yer aldı. Hıristiyanlar tarafından Ermenilerin olaylara dahli ve katkısı göklere çıkartıldı ve Müslüman cephesinde Ermenilere karşı uzun süre boyunca düşmanlık sergilendi (11). 1937 yılının Ocak ayında Müslümanlar ve Ermeniler arasındaki gerginlik hala devam ediyordu. Bazı Müslüman gruplar meseleyi Ermeni kilisesini taşlamaya kadar götürdü. Ermeni Başpiskopos Garoyan, olayları yatıştırmak ve Ermenilerin Müslümanlara karşı olmadığını bildirmek için şehrin Müslüman müftüsünden görüşme talep etti ancak müftü bunu reddetti (12). Ancak bir ay sonra olaylar yatışınca iki taraf arasında istenilen görüşme gerçekleşti ve gerginlik sona erdirildi. Olaylar yatıştıktan sonra gerginlik sırasında evleri ve işyerleri yağma edilenlerin kayıplarını belirlemek için hasar tespit çalışmaları yapıldı. Ermeni gazetelere göre ortaya çıkan 128,000 Suriye lirası tutarındaki hasarın 4/5’i Ermenilerindi (13). Suriye’deki tepkiler de Lübnan’dakinden farklı değildi. Özellikle Halep Ermeni mültecilere karşı eylemlerin en yoğun yaşandığı yer oldu. 1922 yılında Arap milliyetçileri tarafından Fransızlara karşı oluşturulan Kırmızı El isimli bir örgüt Eylül ayında üzerinde örgütün sembolü kırmızı bir el olan bir bildiriyi her tarafa asar. Bildiride sayıları 30,000 olan Ermeni mülteciler ekonomik sıkıntılıların sebebi olarak görülüyor ve Fransızlardan bunların Halep sınırları dışına çıkarılmaları isteniyordu (14). b) Fransız Manda İdaresi’nin Ermenileri Ekonomik Çıkarları Doğrultusunda Kullanmak İstemesi Ermenilerin Fransız Manda İdaresinin ekonomik beklentilerine göre Lübnan topraklarına dağıtılması daha 1921 yılında Kilikya’yı terk ettikleri sırada planlanmıştı. - 344 - Fransız Yüksek Komiserliği Genel Sekreteri Robert De Caix’ın planına göre 1921 yılı sonunda Suriye’ye göç etmek üzere Mersin limanına yığılmış Kilikya Ermenileri geldikleri bölge, mezhepleri, zanaatları ve gitmek istedikleri yere göre sınıflandırılacak ve gemilere öyle bindirilecekti (15). Genel Sekreter bu mültecilerin getireceği ucuz iş gücünden faydalanarak Lübnan’da çeşitli tarım fabrikaları açmayı öneriyordu. Böylece hem yerli Araplara “bakın sizin için fabrikalar açıyoruz” mesajı verilecek hem de bu göçmenlere iş imkânı doğmuş olacaktı. Fransız manda yönetimi ise tarım arazilerini işlemek için ihtiyaç duyduğu iş gücünü çok daha ucuza mal ederek bu işten en karlı olan taraf olacaktı (16). Tablo 3: 21 Ocak 1922 Tarihine Kadar Fransızlar Tarafından Kilikya’dan Suriye Topraklarına Taşınan Ermenilerin Yerleştirildikleri Şehirler: Beyrut 4,562 Cuniyeh 1,700 Zahle 100 Trablus 1,453 Sayda Şam 1,852 Alevi Bölgesi (Lazkiye) 2,266 4,500 Toplam 16,412 Kaynak: Arch. Dip., E. 313. No: 59/60, Fransız Yüksek Komiserliği Genel Sekreteri Robert De Caix’tan Dışişleri Bakanlığına, 21 Ocak 1922. De Caix’ın planına göre 1921 yılı sonunda çoğunlukla Mersin limanından gemilere bindirilen Ermenilerin yukarıdaki tabloda belirtiğimiz bölgelere yerleştirildiler. Ancak ortada bir sorun vardı. Ermeniler Fransızların istediği gibi küçük gruplar halinde Lübnan’ın değişik yerlerine iskan edilmeyi kabul etmediler. Yabancısı oldukları bu yeni coğrafyada büyük bir cemaat olarak bir arada olmayı tercih ettiler. Bu onlara güven duygusu veriyordu. 1925 yılın’da Beyrut’taki büyük kampı ziyaret eden Milletler Cemiyeti temsilcisi G. Carle şunları ifade etmektedir; “ Her hangi bir ekonomik kazancı olmayan bütün Ermeniler, hemşerilerinin oluşturduğu grubun bir üyesi olmayı istiyor. Bu onlara güven duygusu veriyor…”(18). - 345 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Genel Sekreter’in 1 Nisan 1922 tarihli telgrafı Fransızların Ermenileri iskân politikasındaki ekonomik endişeleri daha net ortaya koymaktadır. De Caix’ın belirttiğine göre 1922 yılında İskenderun Sancağı’nda Kilikya’dan göç etmiş 10,000 kadar Ermeni göçmen vardı ve bunlardan iş bulamayan 4,000-5,000 kadarı acilen güneye sevk edilmeliydi. Çiftçilikle uğraşanlardan 2,000 kadarı küçük masraflarla sahipsiz arazilere iskan edilebilirdi. Ayrıca Lazkiye’de 1,500, Trablus’a da 1,500 kadar göçmeni iskan ettirecek kadar tarım arazisi mevcuttu ve atıl durumda olan bu araziler bu göçmenler sayesinde üretime kazandırılabilirdi (17). Böylece hem mültecilere arazi verilmiş olacak hem de atıl durumdaki tarım arazilerinin işlenmesi sağlanarak buralardan ekonomik olarak istifade edilecekti. Mülteciler yeni geldikleri bu topraklarda en azından ilk başlarda yoksulluk hatta açlık çekeceklerini tahmin edebiliyorlardı. Zor günlerde sırtını yaslayabileceği, yardım isteyebileceği akrabalarının, köylülerinin, hemşerilerinin veya kilisenin varlığı bilmek herkesin arzusuydu. Bu nedenle başlangıçta Lübnan’ın ve Suriye’nin değişik yerlerine yerleştirilen Ermenilerin çoğu getirildikleri yerde pek uzun kalmadan en çok Ermeni mültecinin bulunduğu Halep ve Beyrut’a geldiler. Bu arada Anadolu’dan da Suriye ve Lübnan’a Ermeni akını devam ediyordu. Göçler neticesinde Beyrut ve civarındaki kamplarda 35,000 ve Halep kamplarında ise 30,000-40,000 kadar Ermeni nüfusu oluştu (19). 1. Fransızların İlk Girişimleri; Tarım Kolonileri Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 1922 yılından sonra da kamlardaki Ermeni mülteci nüfusu artmaya devam etti. Öyle ki, 1926 yılında Beyrut’taki büyük kampın nüfusu 22,000 olmuştu (20). Hızla artan ve çoğunluğu işsiz olan bu nüfusun bir takım sosyal problemlere sebep olması kaçınılmaz oldu. Kamplardaki sağlıksız koşullar verem, sıtma, tüberküloz gibi salgınlara davetiye çıkardı. Nitekim 1923-1924 yılları arasında ortaya çıkan sıtma salgını yüzünden başta çocuklar olmak üzere birçok Ermeni mülteci hayatını kaybetmişti. 1926 yılında tekrar ortaya çıkan salgın ancak kamptaki 126 baraka ateşe verilerek durdurulabilmişti (21). Bir önceki bölümde ifade ettiğimiz üzere, yerli halkın mültecilere karşı tepkisi büyüyor, mülteciler her türlü adi suçun faili olarak görülüyordu. Öyle ki 1926 yılında Lübnan meclisindeki Müslüman milletvekillerinden biri Ermenilerin Beyrut’un dışına çıkarılmasını talep edecekti (22). Fransızları, Ermenilerin Suriye ve Lübnan’a kalıcı iskanını bir önce sağlamak konusunda endişelendiren bir başka durumda dış göçtü. Mülteciler daha iyi hayat koşulları bulmak ümidiyle başta Fransa olmak üzere Brezilya ve Arjintin gibi kendilerine vize sorunu çıkarmayan ülkelere göç ediyordu ve sayıları hiç de azımsanacak miktarda değildi. Fransız Yüksek Komiserliğinin Milletler Cemiyetine sunduğu 1924 yılı raporuna göre sadece 1924 yıl içinde Lübnan ve Suriye’den başka ülkelere göç edenlerin sayısı 13,500’dü (23). İnsan gücünü kaybetmek Fransızların pek işine gelmiyordu. Yukarıda ifade etmeye çalıştığımız nedenlerden ötürü Fransız Manda Yönetimi hem sosyal hem de siyasi problem olan kamplardan kurtulmak ve Ermenilerin Lübnan’a kalıcı iskanını sağlamak için 1925 yılında Ermeni mültecilerden tarım kolonileri oluşturmayı kararlaştırdı. General Maurice Sarrail Suriye ve Lübnan yüksek komiseri olduğu sırada tasarlanan plana göre Ermeni mültecilerden büyük şehirlerin etrafında tarım kolonileri oluşturulacaktı. Ermeniler bir arada yaşamak istediklerinden onlar için kamplar oluşturularak büyük gruplar halinde bir arada yaşamaları sağlanacaktı. Bu koloniler aynı zamanda genel ekonominin de kalkınmasına yardımcı olabilirdi (24). Ancak bu proje 1926 yılına ertelendi. Fransız Manda İdaresi bu işin tek başına altından kalkamayacağı kadar büyük olduğunu düşündüğünden ya da bu proje için gereken finansmanı tek başına karşılamak istemediğinden Milletler Cemiyeti’ne başvurarak bu projeye destek olmasını istedi. Önce Fransız Yüksek Komiserliği Halk - 346 - Dr. Nansen, Lord Mayor’s Fund, Friends of Armenia, Save the Children Fund, Society of Friends, AGBU gibi Ermeni mülteciler için zaten bölgede aktif olarak bulunan çeşitli yardım kuruluşlarından projeye katkı verecekleri konusunda garanti aldıktan sonra Fransız Yüksek Komiserliğinin teklifini kabul etti (27). Ardından Milletler Cemiyeti’nin 7. Olağan toplantısında Fransız Yüksek Komiserliğinin bu teklifini görüştü ve Uluslararası İş Örgütü’nü bu konuda işbirliği yapmaya davet etti. Ardından içinde Ermeni mültecilere yardımlarda bulunan çeşitli organizasyonların temsilcilerinin de bulunduğu “Müşterek Ermeni Komitesi”ni oluşturuldu. Milletler Cemiyeti Mülteciler Yüksek Komiseri Dr. Nansen bu komitenin başkanı oluyordu. İskan edilecek bölgenin seçimi, arazi alımı, mültecilere ne kadar kredinin ne kadar süreyle verileceği ve benzeri konularla ilgili kararlar Nansen Office ve Fransız Yüksek Komiserliği tarafından birlikte alınacaktı (28). Komitenin amacı çoğunlukla Halep ve Beyrut’taki kamplarda bulunan Ermeni mültecilerin Suriye ve Lübnan’a kalıcı olarak iskanını sağlamak amacıyla onlara iş ve barınak sağlamak olarak belirtiliyordu. Projenin uygulamaya başlanmasının ardından öncelik herhangi bir gelirden yoksun, çalışacak durumda olmayan sadece yardım kuruluşlarının sağladığı yardımlarla geçimini sağlayan ailelere verilecekti. Bu ailelerin oluşturduğu nüfus miktarı Beyrut kamplarında 7,000 ve Halep kamplarında ise 30,000-40,000’di (29). İlk toplantısını Kasım 1926’da yapan Müşterek Komite, başkan yardımcısı Albert Thomas’ın Suriye’ye bir ziyaret gerçekleştirerek bir rapor sunmasını kararlaştırdı. Aralık ayında Suriye ve Lübnan’ı ziyaret eden Thomas, komitenin 1927 yılı Ocak ayındaki toplantısında raporunu sundu. Thomas’ın raporuna göre 1927 yılı itibariyle Fransız mandası altındaki topraklarda 90,000 Ermeni mülteci vardı. Bu mültecilerden Beyrut ve Halep kamplarından bulunan 40,000’i yardıma muhtaçtı. Bunlardan 12,000’i sosyo-ekonomik koşullar ve hijyen açısından tehlikeli durumdaydı. 28,000’i ise sadece günlük işlerde çalışabiliyordu ve endişe verici koşullar altından yaşıyordu (30). Yine aynı rapora göre yeniden iskan edilecek bu 40,000 mültecinin 28,000’i tarım ehli iken 12,000’i esnaf ve zanaatkardı (31). Müşterek Komite’nin oluşturulmasının ardından yeniden iskan projesinde katılımcı olan kuruluşlar ile karar merciinde olan yöneticiler arasında hızlı bir iletişim sağlamak ve Müşterek Komite’nin aldığı kararları uygulamak üzere Beyrut’ta “Mülteci Yeniden İskan Komitesi (Refugee Resettlement Committee)” oluşturuldu. Uluslararası İş Örgütü ve Mülteciler Yüksek Komiserliği temsilcisi M. Burnier, Ermeni - 347 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Sağlığı Bölümü Sekreteri Duguet ve Milletler Cemiyeti Mülteciler Yüksek Komiserliği Başkanı Fridtjof Nansen arasında gerçekleşen görüşmelerde Duguet, Nansen’e Milletler Cemiyeti Yüksek Komiserliğinin Suriye ve Lübnan’daki Ermeni mültecilere kalıcı barınak sağlama projesine katkı sağlayıp sağlamayacağını sordu (25). Nansen’in bu projeye sıcak baktığını öğrendikten sonra bunu Fransız makamlarına bildirdi ve ardından 1926 yılında Fransız Yüksek Komiserliği Milletler Cemiyeti Mülteciler Yüksek Komiserliği’ne resmen başvurarak Yüksek Komiserlikten Suriye ve Lübnan’da 100,000 Ermeni mültecinin yeniden iskanı ve kamplardan kurtarılması projesine katkıda bulunmasını talep etti (26). Hayırserverler Birliği temsilcisi Dr. Bağdasar Melkonyan, Fransız Yüksek Komiserliği İdari Servisler Genel Başkan ve Müfettişi Privat Aubouard, Hijyen ve Toplum Sağlığı Baş Doktoru Gausseret, Beyrut Valisi Ahdab Bey, Near East relief Delegesi Charles W. Fawle, Odoriot ile Raphol Beyrut Komitesinin başlıca üyeleriydi. Beyrut komitesinin, Halep ve İskenderun Sancağı’nda alt komiteleri olacaktı (32). Fransız Yüksek Komiserliği delegesinin başkanlığında olacak olan Beyrut komitesi ile diğer alt komitelerin başlıca görevleri; Müşterek Ermeni Komitesi’nin kararlarını uygulamak, bulundukları bölgelerdeki mültecilerin durumları hakkında bilgi toplamak ve mültecilere en uygun hangi yolla yardımda bulunabileceği hakkında öneriler sunmaktı. Müşterek Komitenin kasasında toplanan para Beyrut merkez komitesinin hesabına aktarılacak ve buradan da diğer alt komitelere dağıtılacaktı (33). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Bu arada iskan projesinin gerçekleşmesi için ihtiyaç duyulan para da toplanmaya başlandı. Fransız Yüksek Komiserliği 31 Aralık 1926 tarih ve 60094 nolu kararla Lübnan devleti bütçesinden 3,000,000 frank tutarındaki bir meblağı komiteye vereceğini bildirdi. Daha sonra Mülteciler Yüksek Komiserliği 3000, İngiliz Ermeni Hayır Kurumları 5000, AGBU 500 pound bağışta bulundu. Başka kuruluş ve fonlardan gelen desteklerle komite işe koyulduğunda kasasında 35,500 pound parası vardı. Ancak projenin tamamlanmasını için en az 120,000 pound’a daha ihtiyaç vardı. Bu bakiyenin gelecek aylarda toplanması umuluyordu (34). Beyrut merkez komitesi Müşterek Komite’nin kendisine gönderdiği parayı alır almaz Ermeni mültecileri tarım arazilerine iskan etmek için işe koyuldu. İlk iskanın Güney Lübnan’da Sayda ve Sur şehirleri arasında bulunan Rasul-Ayn’a yapılması kararlaştırılmıştı. Burnier’in daha önce yaptığı araştırmaya göre burada bazı büyük toprak sahipleri “ortakçı (métayers)” alabileceklerini bildirmişlerdi. Burnier, Rasul-Ayn’nin sahip olduğu geniş topraklar, bol su kaynakları ve buradaki tarım işçisi sayısının ihtiyacı karşılamaktan uzak olması bakımından ortakçılığa uygun olduğunu düşünüyordu. Rasul-Ayn’daki yerli halkın Dürzü isyanı sırasında tarafsız kalan Şii Müslümanlar olması da Rasul-Ayn’nın ilk tarım yerleştirmesi için seçilmesinin bir başka nedeniydi. Beyrut Merkez Komitesinin aldığı karara göre deneme mahiyetinde RasulAyn’a ilkin 20 aile iskan edildi (35) ve 500 ailenin iskanına imkan veren bir arazi de satın alınarak bu ailelerin iskanı için hazırlıklara başlandı (36). Buradaki Mısırlı bir toprak sahibiyle imzalanan antlaşmaya göre Ermeniler kendilerine verilen araziyi işleyecek ve elde ettikleri hasadın % 55’ini alacaklardı. Hasadın geriye kalan % 45’i ise toprak kirası olarak toprak sahibine ait olacaktı. Toprak sahibi ortakçı olarak alacağı ailelere barınak, sebze bahçesi, hayvanlar için yem ve ihtiyaç duyulan tohumun yarısını temin etmekle mükellef iken Beyrut Merkez Komitesi de ailelerin ihtiyaç duyacağı öküzleri, tarım aletlerini ve ihtiyaç duyulan tohumun geriye kalan yarısını temin edecekti (37). Ancak mültecilere yapılan yardımlar borç niteliğindeydi. Müşterek Komite’nin kararına göre kırsal yerleştirmelerde aileler kendilerine verilen borçları beş ya da yedi yılda, şehir yerleştirmelerinde üç yılda yıllık taksitler halinde Beyrut komitesine geri ödeyeceklerdi. Toplanan borçlar yeni ailelerin iskan edilmesinde kullanılacaktı (38). - 348 - Aslında tarımsal iskanlar Rasul-Ayn’daki iskanın başlamasından yaklaşık bir yıl önce yani 1925 yılında Halep’in güneyinde kalan Rakka ve Tell-Abyad (39) şehirlerinin arasında kalan bölgede Balıklı nehrinin kıyısındaki köylere yapılmıştı. Tamamen Milletleri Cemiyeti’nin girişimleriyle başlatılan bu girişimde buraya 60 Ermeni aile yerleştirilmişti (40). Başarısız bu ilk girişimden sonra Müşterek Komite kırsal yerleştirmelerde farklı bir yol izlemeye karar verdi. Ermenilerin hemşeri ve akrabalarıyla birlikte yaşama konusundaki istediği doğrultusunda bundan sonra 15-20 ailenin ortakçı olarak bir yere yerleştirilmesinden vazgeçildi. Hem ortakçılık sistemi nihayette onların toprak sahibi olmalarına imkan vermediği için Ermeni mültecilerce de pek benimsenmemişti. Bunun yerine uygun araziler bulunup sadece Ermenilerden müteşekkil köyler oluşturulmasına karar verildi. Bu yeni sisteminin uygulanması için seçilecek arazi ya da bölge bir seferde en az otuz aileyi iskan edebilecek kadar geniş ve düşük bir nüfus yoğunluğuna sahip olmalıydı. Sonunda bu bölgenin İskenderun Sancağı olmasına karar verildi (43). 2. Şehir ve Kırsal İskanların Başlaması Yeniden iskan projesinin şehirlere merkezlerinde uygulanacak kısmı Thomas’ın raporuna göre yeniden iskanı düşünülen toplam 40,000 mültecinin 12,000’ini oluşturan esnaf ve zanaatkarları kapsıyordu. Rasul-Ayn’daki kırsal yerleştirme girişiminde başarısız olan Beyrut komitesi 1927 yılından itibaren ağırlığını Beyrut ve Halep’in merkezinde yapılacak olan yerleştirmelere verdi. Özellikle Beyrut’taki iskan projesinin bazı açılardan Fransızlar için de aciliyeti vardı. 1925 yılında Dürzü isyanı sonucu Şam’dan gelen yaklaşık 6,000 civarında yeni göçmenin, çoğunlukla dul ve yetimler olmak üzere bir kısmı kamplarda yer olmadığı için tramvay istasyonuna ait büyük hangarlara yerleştirilmişti ve ihtiyaçları Fransız Yüksek Komiserliği tarafından gideriliyordu. Ayrıca 1926 yılında kampta ortaya çıkan salgını durdurmak için ateşe verilen 126 barakada yaşayan aileler de istasyon binalarına yerleştirilmişti (44). Bu aileler için kalıcı bir yerleşim yeri sağlamak Fransız Yüksek Komiserliği için artık bir öncelik halinde gelmişti. Bu açılardan Fransızlar Beyrut’taki iskan projesinin bir an önce başlaması için acele ediyorlardı. Aynı yıl Beyrut Merkez Komitesi Fransız Yüksek Komiserliği’nin projede kullanmak üzere verdiği 3 milyon frank (25 bin sterlin) ile Beyrut Nehri’ne bakan yüksek bir tepe olan Eşrefiye’de biri 14.5 dönüm diğeri 9 dönüm olmak üzere iki arsa satın aldı. Nansen Office’in şehirde inşa edeceği ilk mahalleler için Eşrefiye’yi seçmesinin nedenleri vardı. Eşrefiye nehir seviyesinden yüz metre, nehir ağzından ise dört yüz metre yüksekteydi (45). Bundan ötürü sürekli olarak esen temiz bir havası vardı. - 349 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ancak her iki proje de hayal kırıklığı ile sonuçlandı. Henüz bir yıl bile dolmadan Ermeni aileler kampa geri döndü. Projenin başarıyla sonuçlanmamasına sebep olarak ailelerin sıtma hastalığına yakalanması ve ortakçı sistemine alışık olmadıklarından sonuçta kendilerini toprak sahip yapmayacak bu sistemi istemedikleri gibi nedenler gösterilmektedir (41). Başka bir rapora göre ise farklı köy ve şehirlerden gelen aileler, geçinememiş ve kontratlarını feshetmişlerdi (42). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Muhtemelen kampta sıklıkla görülen sıtma ve benzeri salgınların bir daha tekrarlanmaması için böyle bir seçim yapılmıştı. Ancak beklenilenin aksine havanın aşırı sıcak olduğu ve hiç esmediği günlerde sıtma hastalığına yol açan sivrisinekler orayı da işgal ediyordu. Arazi satın alınır alınmaz yaklaşık 200 mülteci -ki bunlar muhtemelen istasyondaki hangarlarda kalan aileler, dullar ve yetimlerdi- çadırlarda yaşamak üzere buraya taşındı. Aradan iki hafta, yani hastalığa sebep olan mikrobun vücutta yayıldığı kuluçka dönemi geçtikten sonra neredeyse hepsinde sıtma belirtileri görülmeye başlandı. Beyrut’ta görev yapan NER’e bağlı doktorlar bu durumu protesto edip, Beyrut komitesini o bölgenin sıtma yeri olduğunu bile bile mültecileri oraya yerleştirmekle suçladı. Ayrıca halk arasında Beyrut Komitesinin ve Fransız Yüksek Komiserliğinin Ermenilerden kurtulmak için onları hastalık riski olan yerlere bilerek yerleştirildiği şeklinde dedikodular çıktı. Beyrut Komitesi ise mültecilerin henüz kamptan ayrılmadan önce hastalık mikrobunu taşıdığını ve bölgeye yerleştirildikten sonra hastalık belirtilerinin ortaya çıktığını belirterek kendisini savundu (46). NER’in itirazlarına rağmen Beyrut Komitesi Eşrefiye tepesinde iskan projesinden vazgeçmedi. Satın alınan arsalara Pavillion ve Parcel 603 isimleri verildi. Buraya inşa edilecek evlere 2,500 mültecinin yerleştirilmesi planlanıyordu. Büyük olan Pavillion arsasına 20 apartman (bina) inşa edildi. Her binada 8 daire vardı. Bu da buraya 160 ailenin yerleştirilmesi anlamına geliyordu (47). Daireler iki oda, bir mutfak ve tuvaletten oluşmaktaydı. Tamamen betondan inşa edilen binaların dışı güneşin sıcağından daha az etkilenmeleri için beyaza boyandı. Bu yüzden bazı kaynaklarda Pavillion Mahallesi “Beyaz Evler” olarak da geçmektedir. Ayrıca her binanın küçük bir bahçesi de vardı. 1928 yılında Cebeyl’de bir arsa daha satın alındı. Cebeyl ve Parcel 603 mahallelerindeki inşaatlarda Pavillion’daki sistem terk edildi. Pavillion’daki evleri Nansen Office inşa etmiş ve mültecilere uzun vadeli taksitler karşılığında satmıştı. Bir anlamda mülteciler kira öder gibi ev sahibi olmuştu. Nansen Office’in arşivlerinde evlerin aylık kira bedeli hakkında her hangi bir bilgiye rastlamadık ancak 1929 yılında Beyrut’taki kampları ziyaret eden Suzanne Ferriére ilgili raporunda mültecilerin aylık 25 frank kira bedeli ödediğini belirtmektedir (48). Ancak bu sistem daha yüksek maliyetler getirdiği gerekçesiyle terk edildi. Cebeyl ve Parsel 603’teki inşaatlarda mültecilerin kendi evlerini inşa ettiği bir sisteme geçildi. 1930 yılında projeye destek veren taraflardan biri olan Lord Mayor’s Fund adına iskan çalışmalarını incelemek üzere Beyrut’a gelen G. F. Gracey’in belirttiğine göre ilk önce ev inşa etmek isteyen mülteci ile Nansen Office temsilcileri arasında bir kontrat imzalanırdı. Bu ilk kontrata göre Nansen Office başvuranlar üzerine ev inşa etmek istedikleri arsanın bedelinin % 15’ini peşinat olarak verdikten sonra bir yıl kadar beklerlerdi. Bir yıl sonra arsa bedelinin ilk taksidini verdikten sonra Nansen Office kendisiyle ikinci bir kontrat yapar ve kendisine evini inşa etmek üzere demir ve çimento temin ederdi. Mülteciler aldıkları arsalar üzerine evlerini kendileri inşa edecekti. Bu sisteme geçilmesinde mültecilerin Nansen Office’in inşa etmiş olduğu evlerde kiracı gibi olmaktan ziyade kendi evlerini inşa etme istediği ve işçilik masraflarından tasarruf etme gayesi de vardı. Ayrıca bu yöntemle Beyrut komitesindekilerin iş yükü - 350 - de hafiflemiş olacaktı. On yıllık bir süre sonunda taksitlerini bitirenler üzerine evini inşa ettiği arazinin ve evininin tapusunu alabilecekti. Ancak herkes istediği tarzda ev inşa edemezdi. Nansen Office tarafından sağlanan arsalarda mülteciler tarafından inşa edilecek evlerin bazı standartları olması gerekiyordu. Evler en az birkaç odaya sahip olmalı ve çimentodan inşa edilmeliydi (49). Nansen Office’in bu kuralı koymasının sebebi mültecilerin buraya yeni kulübeler inşa etmesinin önüne geçmek olmalı. Zira yeni inşa edilen bazı bölgelerde bazı ailelerin kamptan bir an önce kurtulmak için henüz penceresi ve kapısı olmayan inşaat halindeki evlere taşındığı bilinmekte (50). 1930 yılında Nansen Office, Beyrut Nehri’nin kuzeydoğusunda tenha ve yer yer bataklıklar ve meyve ağaçları ile kaplı bir araziye odaklandı. Burc Hammud diye bilinen bu arazi Burnier’in kurmayı planladığı bir Ermeni şehri için ideal yerdi. Burnier nüfusu 18 bin ile 20 bin arasında olan bir Ermeni şehri kurmak istiyordu. Ayrıca üç bin kadar Ermeni olmayan nüfusu daha buraya iskan edecekti. Şehrin çalışanları Ermeni olan kendi belediyesi olacaktı. Fransız Yüksek Komiserliği de bu projeye onay verdi. Zira bu projenin Fransız Yüksek Komiserliği açısından iki avantajı vardı; bu proje sayesinde hem şehrin merkezindeki kamplar yok edilmiş olacak hem de şehrin hemen yakınında Fransızlara veya onların adaylarına oy verecek yeni bir seçim bölgesi oluşmuş olacaktı (52). Burnier’ın bu projesini Ermeni liderler de benimsedi. Ermenilerin oluşturduğu hemşeri dernekleri de hemşerilerini, Ermenilerin çoğunlukta olduğu yeni bir şehirde görmek arzusu taşıyordu. Kamptaki hemşerileri için Beyrut’ta arazi satın almak için ilk girişimde bulunanlar Amerika’daki dernekler oldu. Bu minval üzere Burc Hammud’u inşa etme işi başlamış oldu. Burc Hammud’a sadece Nansen Office değil mülteciler de bir araya gelip arazi satın aldılar ve ev inşasına başladılar. Bir para havuzu oluşturup para biriktiren Maraş ve Sis’ten gelen mülteciler, Amerika’daki Maraşlı Ermeniler Derneğinin de katkısıyla 800,000 frank toplamayı başardı. Nansen Office de onlara 400,000 frank kadar kredi sağladı. Neticede Burc Hammud’ta 32 dönüm arazi satın alındı ve buraya inşa edilen semte Yeni Maraş anlamına gelen “Nor Maraş” ismi verildi. Birkaç yıl içinde buraya sayıları bir kaç bini bulan Maraş, Zeytun ve Fındıcaklı Ermeni aileler yerleştirildi (53). 1932 yılında Yeni Maraş’ta 450 (54), 1935 yılında ise 800 civarında ev inşa edilmişti ve bu evlerde yaşayan nüfus 4000 civarındaydı. Bu nüfusun üçte ikisi ev sahibi, geriye kalanı kiracıydı. Aynı yıl Nasen Office, Nor Maraş’a 600 evin daha inşası için demir ve çimento dağıtımı yaptı. Halep’teki iskan ise Beyrut’taki iskan işinden farklı yürüyordu. Beyrut’ta Ermeni mültecilerin kaldığı kamplar deniz kenarında olduğu için yeniden iskan işinin - 351 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 1928 yılından itibaren mülteciler Cebeyl ve Parsel 603’te Nansen Office’in sağladığı arsalarda evlerini inşa etmeye başladılar. Bir yıl sonra iki bölgede inşa edilen ve edilmekte olan evlerin toplamı 240 civarındaydı. Bu yerleştirmeler sayesinde 1929 yılında Büyük Kamp’ta 500 baraka imha edilmişti. 1930 yılında 600 baraka daha imha edildi. Böylece proje başladığından beri Büyük Kampta imha edilen toplam baraka sayısı 1100’e yükselmiş oldu (51). Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA başlatılabilmesi için ilk önce şehrin dışında araziler satın alınmak zorunda kalınmıştı. Halep’te kamplar şehrin güneyine düşen açık arazilere inşa edilmişti. Dolayısıyla yeniden iskan projesi için başka bir yerde arazi satın almaya gerek yoktu. Böyle olunca mültecilerin yaşadıkları kamplar kalıcı iskanının yapılacağı yer olarak belirlendi ve kamplardaki barakaları yıkarak burada kalıcı konutlar inşa etme yoluna gidildi. Halep’teki toplam üç kamp (Süleymaniye, Gül Meydan ve Bağdat İstasyonu kampı) önce sağlık ve hijyen açısından daha iyi bir seviyeye getirildi. Daha sonra ise Süleymaniye kampına nazaran daha küçük olan Gülmeydan ve Bağdat İstasyon kamplarındaki barakalar yıkılarak bunların yerine taş malzemeden kalıcı konutlar inşa edilmeye başlandı. Aynı yöntem Şam’daki küçük mülteci kampı içinde uygulandı (55). Evler inşa edilirken kullanılan yöntem de Anadolu’ya has bir yöntemdi. “Bağdadi” adı verilen bu yöntemde ağaç direkler üzerine çakılmış çıtalara veya kamışlara sıva vurularak sıva harcının bu çıtaların arasına girip yüzeye tutunması sağlanır. Dört veya daha fazla temel direk dikildikten sonra arasına duvarlar örülür. Çatısı olmayan tavanı bu direkler ve duvarlar taşır. Tavanın üzerinde çatı olmamasının sebebi yazın buranın hem uyumak için hem de avlu olarak kullanılmasıdır. Bazı aileler ise evin dış duvarlarını ahşap veya kamış hasırlarla kaplar daha sonra üzerini alçı veya çimentoyla sıvarlardı. Bu yöntem evin yazın serin kışın ılık olmasına yardımcı olurdu. İlk katın inşası bittikten sonra ikinci katın inşasına hazırlık olarak taşıyıcı kolonların da betonu dökülürdü. İleride ikinci katı bitirip kiraya vermek herkesin hayaliydi. Çünkü kiradan gelen gelir Nansen Office’den alınan borcun taksitlerini ödemek için kullanılacak böylece ev kendi kendini ödemiş olacaktı (56). Beyrut’ta 1930 yılında inşa edilmeye başlanan tek semt Nor Maraş değildi. Aynı yıl Beyrut’ta, nehrin güneyinde Nor Haçin ve Halil Badavi (57) semtlerinin Eşrefiye’de ise Rumeyl’in inşasına başlandı. Haçin Ermenileri Derneğinin Lübnan şubesi 1920 yılından beri Haçin’den gelen mülteciler için bir semt inşa etmeyi planlıyordu. Ancak bu proje, projeyi başlatacak olan Amerika’daki Haçinlilerin Ermenistan’da Nor Haçin isminde bir semt inşa etmekle uğraştıkları için terk edilmişti. 1930’dan itibaren Amerika’daki birkaç zengin Haçinli Lübnan’daki Nor Haçin (Yeni Haçin) projesi için önemli bağışlarda bulundu. O zaman kamptaki mülteciler oluşturdukları havuzda 1000 Türk lirası biriktirebilmişlerdi. Projeye en büyük bağışı yapan kişi 15000 dolar ile Gosdantin Gertmenyan oldu. Ondan sonra yine Amerika’da yaşayan Harutyun ve Stepan Pilibosyan kardeşler proje için büyük bağışlarda bulundular. Nansen Office de 3000 pound kredi sağlayarak projeye katkıda bulundu. Bu para Yeni Haçin’de oturanlar tarafından birkaç yıl içinde geri ödenecekti. Para toplandıktan sonra 36 dönüm arsa satın alındı ve aynı yıl Nor Haçin semtinin inşasına başlandı (58). 1932 yılında Haçin’de inşa edilen ev sayısı 117 iken 1935 yılında 300’e yükselmişti. Burada oturan kişi sayısı ise 1,500’dü (59). Halep’te ise 32 hemşeri derneği aynı minvalde faaliyetlerde bulunuyordu. Çoğunlukla Amerika’daki hemşerileri tarafından desteklene bu derneklere kampların oluştuğu 1922 yılından 1925 yılına kadar gelen para 58,320.00 dolar civarındaydı. Amerika ve Avrupa’daki Ermenilerden gelen bu para önce kampların fiziksel koşullarını iyileştirilmesi, yardıma muhtaç ailelerin desteklenmesi su kuyuları ve okulların - 352 - açılması için kullanırken yeniden iskan projesinin başlamasından sonra yeni evlerin inşası için kullanılmaya başlandı (60). Ancak 1931 yılında ekonomide yaşanan kriz mültecileri de etkiledi. Şehir merkezindeki inşaat işlerinin yavaşlamasıyla işçilere olan talep azaldı. Bu durum en çok inşaatlarda günlük işçi olarak çalışan mültecileri etkiledi. 1932 yılında durum daha da kötüydü. İşçilerin günlük yevmiyesi 10 franka kadar düştü. 5-6 franka çalışanlar dahi vardı. Aynı durum esnaf ve zanaatkârlar içinde geçerliydi. Müşterilerde para olmadığı için haliyle alış veriş işleri durdu. Olan iş ise genelde veresiye oluyordu. Ancak borçlular borcunu zamanında ödeyemediği için sonuçta bakkal, fırın ve ayakkabı tamirhanesi gibi birçok küçük işletme kapandı (62). Tablo 4: 30 Haziran 1932 Tarihine Kadar Ermeni Mülteciler için Suriye ve Lübnan’da İnşa Edilen Ev ve Bu Evlere Yerleştirilen Aile Miktarı Kentsel yerleşim alanının adı 31 Mart 1931’den önce yerleşen aileler 1 Nisan 1931-30 Yerleşmiş Haziran 1932 arası Ailelerin yerleşen aileler toplamı Mahalle (Semt) Beyrut 1. Pavillons 155 3 158 2. Gebeili 330 20 350 3. Parsel 603 63 — 63 4. Nor-Maraş 400 50 450 5. Trad 131 20 151 6. Giustini 10 11 21 7. Nor Hacin 33 84 117 8. Halil Badavi 33 — 33 9. Badaoui plot—Les pentes — 15 15 10. Assef Khouri — 51 51 Şahsa ait araziler — 9 9 - 353 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ermeniler için oluşturulan yeni semtlerde hemşeri dernekleri mülteciler için yeni evler inşa ederken bayındırlık işleri ise Fransız Yüksek Komiserliği tarafından yapıldı. 1931 yılında Fransız Yüksek Komiserliği tarafında Burc Hammud’aki bataklıklar kurutulmaya başlandı. Sivrisineklerin ana yuvası olan kanallar mazotla temizlendi. İnşa edilen semtlere borular döşenerek genel su şebekesinden su ulaştırıldı. Abone sayısı yeterli sayıya ulaşınca da evlere dağıtımı yapıldı. Aynı yıl Halep’te de yeni inşa edilen mahallelerin kanalizasyon sistemi ve elektrik şebekesi işleri tamamlandı. Aynı şekilde Şam’daki Ermeni bölgesindeki evlere de su dağıtım işleri tamamlandı ve bu evlerde yaşayanların kullanılması için üç adet kuyu Fransız Manda idaresi tarafından açıldı (61). Şam 110 — 110 Halep 800 345 1145 İskenderun 256 — 256 Kırıkhan 60 — 30 2,381 608 2,989 Toplam Kaynak: I., N. A.24. 1932. XIII. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Tablo 4, 1932 tarihine kadar Beyrut’ta yeni semtlerde inşa edilen evleri ve kamplardan çıkarılarak bu evlere taşınan aileleri göstermektedir. Tabloda 1931’de ekonomide yaşanan krizin iskan projesine etkileri görmek mümkündür. Mart 1931’den önce 2,381 aile yeni evlere taşınırken, Nisan 1931’den Haziran 1932 tarihine kadar sadece 608 aile yeni evlere taşınabilmiştir. Taşınan toplam aile miktarı ise 2,989’dir. Bu bilgileri edindiğimiz Milletler Cemiyetine ait ilgili belgede 2,989 rakamının halihazırda yeni evine taşınmış aileleri belirttiği bunun yanında evi bitmiş veya bitmek üzere olan ancak yeni evine henüz taşınmamış ailelerinde olduğu bunların sayısının diğerlerinin %30’u kadar olduğu belirtilmekte ve 2,989 rakamına 897 aile daha eklenmesinin gerektiği belirtilmektedir. Bu durumda 1932 yılı itibariyle yeniden iskan projesi çerçevesinde Suriye ve Lübnan’da yeniden iskan edilen Ermeni aile sayısı 3886’ya tekabül etmektedir (63). Bir Ermeni ailesi ortalama 5 kişiden hesaplandığında bu 19,430 kişinin kamplardan ayrıldığı anlamına gelir. Yukarıdaki tablo Nansen Office’in şehirlere inşa ettiği yeni mahallelere iskan edilen aile miktarını gösterirken Nansen Office’e ait aşağıdaki tablo ise kırsal alana yapılan yerleştirmeleri ifade etmektedir. Daha önce ifade ettiğimiz üzere 1925 yılındaki başarısız tarım kolonileri oluşturma girişimlerinden sonra ziraat ehli Ermeni ailelerden yeni köyler oluşturma fikri gündeme gelmiş ve o zaman Suriye devletinin bir parçası ve olan İskenderun sancağı bu iskanların yapılacağı yer olarak belirlenmişti. Kırsal alana yapılan yerleştirmelerde de 1931’de ekonomide yaşanan krizin iskan projesine etkileri görmek mümkündür. Mart 1931’den önce 292 aile yeni evlere taşınırken, Nisan 1931’den Haziran 1932 tarihine kadar sadece 7 aile yeni evlere taşınabilmiştir. Taşınan toplam aile miktarı ise 299’dur. Yine her bir Ermeni aileyi beş kişiden hesap ettiğimizde 1932 yılına kadar 1495 kişinin kırsal alana yeniden iskan edildiği sonucuna ulaşıyoruz. Tablo 5: Kırsal Alandaki Yerleştirmeler 31 Mart 1931’den önce yerleşen aileler 1 Nisan 1931-30 Haziran 1932 arası yerleşen aileler Yerleşmiş Ailelerin toplamı Hayaşin 78 — 78 Abdal Höyük 57 3 60 Soğuk-Su 40 — 40 Kentsel yerleşim alanının adı Mahalle (Semt) - 354 - Yeni Zeytun 21 — 21 Masiyaf Kırıkhan 41 4 45 35 — 35 Beyseki 20 — 20 Toplam 292 Kaynak: I. N. A. 24. 1932. XIII 7 299 Hem kırsal hem de şehir iskânlarının genel toplamı ise 4,185 aile eder ki, bu da 1932 yılı itibariyle 20,925 kişinin kamplardan çıkartılıp yeni yerleşim terlerine iskan edildiğini gösterir. Bu rakam yeniden iskan projesi ve Nansen Office için başarı olarak görülebilir ancak yeterli değildir. Çünkü 1932 yılı itibariyle hala 3,150 Ermeni aile Halep, Beyrut ve İskenderun kamplarında kalmaya devam etmektedir. Bunların 1,850’si kendi kendine bakabilecek durumda dahi değildir (64). Yerleşim alanının adı Kamplarda Kalan Aile Miktarı Nansen Office’in Yardımına İhtiyaç Duyan Aile Miktarı İskenderun 250 150 Halep 1400 800 Beyrut 1500 900 Toplam 3,150 Kaynak: I. N. A. 24. 1932. XIII. 1,850 Nansen Office tarafından yürütülen proje ekonomideki sıkıntılar yüzünden 1930’dan beri yavaşlama sürecine girmişti. 1931’de AGBU hem Ermeni mültecilerin hem Nansen Office’in yardımına yetişti. O sırada AGBU’nun başına 1930 yılında Boğos Nubar Paşa vefat ettiği için Kalust Gulbenkyan (Caloust Gulbenkian) geçmişti. Gulbenkyan birliğin başına geçtikten sonra Nansen Office’le Suriye ve Lübnan’daki proje konusunda görüşmeleri başlattı. 1931 yılının yaz aylarında Fransız Yüksek Komiseri, Nansen Office temsilcisi ve AGBU arasında gerçekleşen görüşmeler neticesinde AGBU’nun Suriye ve Lübnan’daki projeye katkı sağlaması hususunda antlaşmaya varıldı. Taraflar arasında imzalanan ilk kontrata göre AGBU Nansen Office’e 1500 pound bağışta bulunacak ve bu para Burc Hammud’ta Pareşen (Pareshen) isminde bir semtin inşası için kullanılacaktı. Diğer semtlerde olduğu gibi Pareşen’de oturmak için Office’den kredi alanlar borçlarını sonraki birkaç yıl içinde ödeyecek ve geri ödemelerden elde edilen miktar yeni evlerin inşası için kullanılacaktı. 1931 yılında Nansen Office, Suriye ve Lübnan’da başlattığı Ermeni mültecileri kamplardan çıkarıp onları yeni semtlere yerleştirme projesi çerçevesinde gelecek iki yıl içinde 3000 kadar mülteciyi daha kamplardan yeni semtlere taşımayı planlıyordu ve bu hedefine ulaşmak için 6,000,0000 franka ihtiyaç duyuyordu. Ancak Nansen Office’in elinde sadece Fransız Hükümetinin hibe etmiş olduğu 3,000,000 frank vardı. Finansal eksiğin tamamlanması için Nansen Office AGBU’den altı yıl içinde geri ödenmek üzere 10,000 pound kredi talep etti. Arkadaş ve meslektaşlarının da aynı şeyi yapacağını - 355 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Tablo 6: Kamplarda Kalan Aile Miktarı (1932) düşünen AGBU başkanı Gülbenkyan şahsi olarak proje için 3,250 pound bağışta bulundu. Geriye kalan 6,750 pound için AGBU’nun yürütme kurulundaki diğer üyeler harekete geçti. Karagözyan kardeşler 1,370 pound, Dikran Taylor 685 pound, Vahram Nubar 438 Pound, Noyemi Kapamacıyan 400 pound, Arekel Nubar 400 pound ve Tavit Mısıryan 269 pound bağışta bulundu (65). 1933’te iskan projesine ivme kazandıran talihsiz bir olay oldu. 30 Ocak 1933 günü Büyük Kamptaki bir fırında çıkan yangın beş saat içinde 600 kadar barakayı kül ederek 3000 mülteciyi evsiz bıraktı. Kampın bir kısmı zaten belediye tarafından mülteciler barakaları boşaltınca yıkılmıştı. Bu yangından sonra geriye kalan barakalar da yanmış oldu. Böylece Büyük Kamp artık Beyrut’un siluetinden silinmiş oldu. Mücize eseri yangında can kaybı olmamıştı ama ortada 3000 kadar evsiz mülteci vardı (67). 1934 yılına gelindiğinde Beyrut’un yanı sıra Halep ve Şam’daki yeni Ermeni semtleri artık iyice belirmiş ve dönemine göre modern meskun mahaller haline dönüşmüştü. Kamplarda yaşayan aile miktarı azaldıkça buradaki baraka sayısı da azaldı ve bu kamplar tamamen yeryüzünden silindi. 1934 yılında Beyrut kampında içinde 4000 kişinin yaşadığı 900 baraka varken, Halep kamplarında ise içinde 6500 kişinin yaşadığı 1500 baraka vardı. Ancak Fransız resmi rakamlarına göre kamplarda yaşayan bu ailelerin en az üçte biri eğer isterse başka yere taşınabilecek durumdaydı. Gücü yettiği halde kamptan çıkmayan bu aileler kampta bakkal, fırın veya benzeri küçük işletmeleri olduğu için kamptan ayrılmak istemiyorlardı (68). Suriye ve Lübnan’daki Fransız Manda İdaresi’nin Milletler Cemiyetine sunduğu yıllık raporlardan alınan aşağıdaki iki tablo 1934 yılına kadar yeniden iskan projesi çerçevesinde şehirlerde ve kırsal alanda yapılan iskanlar neticesinde yeni evlerine taşınan Ermenilerin miktarını ve bunun için yapılan harcamaları göstermektedir. Kırıkhan Şam Reyhaniye İskenderun Toplam Yeni Semtlerdeki Kişiler Halep Tablo 7: 1934 Yılına Kadar Şehir Yerleştirmelerinde İskan Edilen Ermeni Miktarı Beyrut Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Ancak yapılan bağışların toplamı ancak 5000 pound’a tekabül ediyordu. 1930’da tüm dünyayı saran ekonomik kriz AGBU’nun yürütme kurulundaki iş adamlarını da etkilemişti. Bu nedenle başkan Gülbenkyan hayal kırıklığına uğramış bir şekilde Nansen Office’se AGBU’nun şimdilik ancak 5000 pound bağışta bulunabileceğini bildirdi. Aralık 1931’de ilgili meblağın ilk taksidi olan 1500 pound Nansen Office’in hesabına aktarıldıktan sonra Beyrut’taki AGBU temsilcisi ile Nansen Office adına Burnier ile Pareşin’in inşası için antlaşmaya varıldı. Antlaşmaya göre arazi alımı Nansen Office’in bütçesi ile yapılacak AGBU ise oraya taşınacak mültecilere evlerini inşa etmeleri için kredi verecekti (66). 21,888 14,200 327 700 221 277 37,613 - 356 - Yeni İnşa Edilen Ev Sayısı 2.010 1,416 67 107 42 54 3,175 Yapılan Masraf Toplamı (Frank) 5,398,700 2,262,480 34,300 404,820 15,500 65,160 8,183,200 İade Edilen Kredi Toplamı (Frank) 1,505,760 699,760 132,440 165,960 - 10,080 2,441,480 Kaynak: Rapport 1934, s.54 Bey-Seki Toplam Yeni Semtlerdeki Kişiler 64 160 644 144 199 37 2,248 Yeni İnşa Edilen Ev Sayısı 17 41 148 35 44 10 295 Yapılan Masraf Toplamı (Frank) 242,520 385,260 1,844,940 92,060 952,440 46,880 3,564,100 İade Edilen Kredi Toplamı (Frank) - - 16,580 - 107,780 - 124,360 Abdal Höyük Yeni Zeytun Soğuksu Masiyaf Kırıkhan Tablo 8: 1934 Yılına Kadar Kırsal Yerleştirmelerde İskan Edilen Ermeni Miktarı Tablolarda görüldüğü üzere 1934 yılı itibariyle şehir yerleştirmeleri çerçevesinde yeni inşa edilen mahallelere taşınan Ermeni miktarı 37,613 iken kırsal alana yapılan iskanlarda bu rakam 2,248’dir. İkisinin toplamı olan 39,861 aynı tarihe kadar iskan edilen Ermeni miktarını vermektedir. Hatırlanacağı üzere yeniden iskan projesi 1925 yılında, kamplarda yaşayan ve ekonomik olarak en kötü durumda olan 40,000 Ermeniye kalıcı konut sağlamak ve kampları yok etmek için başlatılmıştı. 1934 yılında 39,861 rakamına ulaşılmış olması bu projenin neredeyse sonuna gelindiğine işaret etmektedir. Ancak 1934’te hala 800 aile kamplarda yaşamaya devam ediyordu (69). Nansen Office Suriye ve Lübnan’daki iskan projesini 1933 yılında sonlandırmayı planlıyordu ancak hem kampta çıkan yangında 3000 kadar mültecinin evsiz kalması hem de diğer semtlerin inşasında istenilen ilerlemenin kaydedilmemesi sebebiyle Milletler Cemiyeti Mülteciler Yüksek Komiserliği projenin 1935 yılına kadar uzatılmasını kararlaştırdı (70). Ancak 1935 yılına gelindiğinde hala Beyrut kampında 900 baraka’da yaşayan 4000 kişi vardı. Bunların çoğu mülteciler içinde maddi ve sosyal durumu en kötü olan, geçimini dahi sağlayamayan ailelerdi (71). Milletler Cemiyeti’nin 1936 yılı genel raporunda ise projenin başlangıcından 1936 tarihine kadar 30,000’den fazla Ermeni mültecinin kamplardan çıkartılarak yeni semtlere taşındığı ifade edilmiş ancak hala Halep’te 1050 ve Beyrut’ta 642 olmak üzere toplam 1,692 Ermeni ailenin barakalarda yaşadığı belirtilmiştir (72). Bu nedenle Nansen Office 1937 yılının sonuna kadar Beyrut’ta mülteciler için çalışmaya devam etti. 1 Ocak 1938’den itibaren tüm sorumluluk projenin en başından beri bu işe katkı sağlayan AGBU’ya devredildi. Ayrıca Swiss Friends of the Armenians - 357 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Kaynak: Rapport 1934, s.54. Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA adlı misyoner kuruluş da ABGU ile Beyrut’ta Ermeni mülteciler için yardımlarını devam ettirdi. Bu misyoner kuruluşa bağlı Jacob Kunzler Burc Hammud’a satın aldığı bir arazi üzerine dul kadınlar ve çocukları için 14 orta büyüklükte ev, bekar mülteciler içinse 60 küçük ev inşa etti. Kaynaklarda “Pioneer House” diye geçen bu evler aslında üç penceresi ve kapısı olan odalardı. Tuvalet dışardaydı ve birkaç oda bir tuvaleti paylaşıyordu. 1938 yılı itibariyle Swiss Friends of the Armenians’ın Beyrut’ta Ermeni mülteciler için inşa ettiği ev sayısı 400 kadardı (73). 1935 yılında Beyrut Belediyesi Karantina kampındaki son barakalar olan Amanos ve Yozgat gruplarına ait barakaların Eylül ayında yıkılıcağını bildirdi ve burada kalan ailelere kampı terk etmeleri için 1 Eylül’e kadar süre tanıdı. Belediye kampları barakalardan temizleyip araziyi sahiplerine vermeyi planlıyordu (74). Belediyenin bu istediğine uyan yaklaşık üç yüz aile barakaları kendileri imha etti ve Nansen Office ile AGBU’nun yardımıyla aldıkları arsalar üzerine kendi elleriyle inşa ettikleri yeni evlerine geçtiler. Geriye kalan ailelerin çoğu Amanos, Yozgat ve Maslakh (Kesimevi) kamplarından yaşayan ailelerdi. Hayrenik Amsakir’in 1935 yılı Aralık sayısında çıkan habere göre hala Karantina kampındaki Yozgat kampında 316, Amanos kampında 395 ve Maslakh’ta 93 baraka vardı. Belediye bu baraka sahiplerine 1 Eylül’e kadar süre tanımıştı ancak Eylül aynın sonuna gelinceye kadar barakalardan ayrılan pek olmadı. Bunun üzerine belediye yeni bir karar alarak 1 Ekimde tüm barakaların yıkılacağını ilan etti. Bu gelişmeler üzerine kamplarda kalan baraka sahiplerinden yaklaşık dört yüzü bir araya gelip topladıkları 700,000 frank ile Burc Hammud’da bir arsa satın aldılar ve satın aldıkları arsanın dökümanlarını belediyeye sunarak biraz daha süre istediler. Nansen Office temsilcisi Burnier’de mülteciler lehine arabulucuk yapınca ailelerin bu çabasını gören Beyrut Belediyesi barakaların yıkım işini erteleyerek mültecilere biraz daha zaman verdi. Ancak satın alınan arsada payı olmayanların yani ev inşa etmek için her hangi bir çaba göstermeyenlerin barakalarının yıkılacağı bildirildi (75). Aynı yıl Kasım ayında Amanos kampındaki 100 baraka yıkılmak istendi, ancak bu ailelerin gidecek hiçbir yeri yoktu. Barakaların yıkılması demek tamamen açıkta kalacakları anlamına geliyordu. Bu kez devreye 1934’te Lübnan parlamentosuna Ermeniler adına milletvekili seçilen Vahram Leylekyan girdi. Leylekyan’ın çabaları sayesinde bu barakaların yıkılması 1936 yılının baharına ertelendi (76). Fransız Manda İdaresinin Milletler Cemiyeti’ne sunduğu 1936 yılı raporuna göre ise aynı yıl yeniden iskan projesi sone ermek üzereydi. Beyrut’taki kampta hala 390 baraka vardı ve bu barakalarda yaklaşık olarak 500 aile yaşamaktaydı. 1937 yılında 250 barakanın yıkılması planlanmakta ve böylece geriye sadece durumu en kötü olan ailelerin yaşadığı 250 civarında baraka kalacaktı. Halep’teki kamplarda ise yine en fakir ailelerin yaşadığı 203 baraka kalmıştı. Nansen Office 1937 yılında 175,000 franklık bir ödeneği kamplardaki bu son barakaların yıkılması ve kampların tamamen ortadan kaldırılması için bu barakalarda yaşayan ailelere kredi olarak verecekti (77). Kırıkhan, Reyhaniye ve İskenderun’daki yeni Ermeni semtleri ise gayet iyi gelişmiş ve Nansen Office tarafından aynı bölgeye yapılan kırsal iskanlardaki aileler ise geçimleri kendileri sağlayacak seviye gelmişti (78). - 358 - Ancak Fransız idarecilerin 1937 yılı için öngördükleri gelişmeler gerçekleşmedi. Aynı yıl Beyrut kampında durumu iyi sayılabilecek 151, fakir durumdaki 222 ve kendi kendini geçindiremeyecek 154 aile vardı. Bu ailelerin de kamplardan çıkartılıp inşa edilen yeni Ermeni semtlerine taşınması için AGBU çalışmaktaydı. Halep’te de benzer durum yaşanıyordu. Hala kamplarda yaşayan ve çok fakir durumda olan birçok aile vardı (79). Aşağıdaki tablolar 1938 yılına kadar yeniden iskan projesi çerçevesinde yeni semtlerde inşa edilen ev sayısını ve bu evlerde oturan Ermenilerin miktarını göstermektedir. Nansen Office’in Beyrut temsilcisi Burnier tarafından Beyrut İngiliz konsolosuna verilen bu tabloya göre 1938 yılına kadar Beyrut’a 2,100 ev inşa edilmiş ve 13,333 kişi bu evlerde yaşamaktadır. Halep’te ise 3,184 ev inşa edilmiş ve 20,863 kişi halen bu evlerde yaşamaktadır. Şam, Kırıkhan, Reyhaniye ve İskenderun için toplam ev ve kişi sayısı ilgili tablolarda görülebilmektedir. Tablo 9: 1938 Yılına Kadar Nansen Office Tarafından İnşa Edilen Evler ve Bu Evlere Taşınan Ermeniler Semt-Mahalle Evlerin sayısı Evi kendisine ait olanlar Oturduğu evde kiracı olanlar Toplam oturan sayısı BEYRUT Hacin 161 724 1,028 1,752 Halil-Badavi 14 56 - 56 Nor Maraş 502 2,476 1,275 3,751 Cıbeyl 337 1,580 451 2,031 Parsel 603 53 237 55 292 Les Pentes 18 84 29 113 Diğer Yerler 30 121 32 153 Güllabaşen 131 447 142 589 Trad 206 955 347 1,302 Nor Sis 54 239 36 275 Pareşin 68 341 158 499 Nor Adana 77 374 131 505 Noraşin 129 534 63 597 Sin-el Fil 34 151 12 168 - 359 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Daha önce ifade ettiğimiz üzere 1938 yılından itibaren yeniden iskan işi tamamen AGBU ve diğer bazı hayır kuruluşlarına devredildi. Çünkü bu tarihten sonra Nansen Office’in verdiği kredileri geri almaktan başka bir işi kalmamıştı. Hala kamplarda kalan aileler vardı ancak bunlar maddi ekonomik olarak çok kötü bir seviyede oldukları için Nansen Office’den kredi alsalar dahi yeni semtlerdeki bir eve taşınacak durumda değillerdi bu yüzden Nansen Office artık projeden çekilmiş sadece verdiği kredileri geri almaya çalışıyordu. Kamplardaki en fakir aileler ise çeşitli yardım kuruluşlarının onlara yardım elini uzatmasını bekliyordu. Tomarza 38 164 27 191 Yozgat 88 357 7 364 Pavillons 160 640 60 700 Beyrut Toplam 2,100 9,480 3,854 13,333 Semt-Mahalle Evlerin sayısı Evi kendisine ait olanlar Oturduğu evde kiracı olanlar Toplam oturan sayısı Sektör 1 460 2300 2100 4400 Sektör 2 200 1016 850 1865 Sektör 3 177 897 565 1452 Sektör 4 366 1842 1370 3212 Tavit 484 2433 - 2433 Bostan Paşa 232 1166 - 1155 Şeyh Maksud 200 1037 - 1037 Çıracıyan 308 1538 - 1538 Cebbabe 207 1043 - 1043 Obedci 48 245 - 243 Sabai 165 821 - 821 Gurulli 215 1053 - 1055 Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA HALEP Brimo 22 103 - 103 Miyasser 100 506 - 506 Halep Toplam 3184 16000 4885 20863 Semt-Mahalle Evlerin sayısı Evi kendisine ait olanlar Oturduğu evde kiracı olanlar Toplam oturan sayısı ŞAM 109 641 165 804 İSKENDERUN 64 295 34 329 REHANİYE 54 243 37 280 KIRIKHAN 67 341 48 389 GENEL TOPLAM 5,575 26,996 9,020 36,016 Kaynak: FO 371/21915, No: E1528/1528/89. Sonuç olarak 1938 yılına kadar, Anadolu’dan Suriye ve Lübnan’a göç eden Ermenilerin mülteci kamplardan kurtarılması için başlatılan projede toplamda 5,575 ev inşa edilmiş ve 36,016 kişi bu evlere yerleştirilmiş oldu (80). 1925 yılında başlatılan projenin 40,000 Ermeni’nin yeni inşa edilecek semtlere taşınmasının hedeflendiği hatırlanırsa bu projenin neredeyse tamamlandığı söylenebilir. Ancak 1938 yılında bile hala Beyrut’taki Karantina kampında yaşayan 520 aile vardı ve bunların 350’si yeni semtlerdeki evlerinin inşasına başlamıştı. Dolayısıyla bu 350 ailenin daha bir kadar sonra Beyrut kampındna taşınacağı ve 350 barakanın daha imha edileceği anlamına geliyordu. Halep’teki kamplarda ise baraka nerdeyse hiç kalmamış ve tüm bara- 360 - kalar yerini çimentodan yeni evlere bırakmıştı (81). 1938’da Nansen Office Suriye ve Lübnan’daki faaliyetlerini durdurup bürolarını kapattığı için geriye kalan az sayıdaki aileler de AGBU’nun yardımıyla sonraki birkaç yıl içinde kamplardan çıkartılarak kendileri için inşa edilmiş olan yeni evlere taşındılar ve yeniden iskan projesi tamamen sonlandırılmış oldu. Sonuç Ermenilerden ekonomik ve siyasi olarak istifade etmeyi planlayan Fransa da bu göçleri teşvik etti. Çünkü Fransa I. Dünya Savaşı’nda ölen nüfus nedeniyle Suriye ve Lübnan’da atıl durumda kalan tarım arazilerini işletmek ve Arap milliyetçiliğine karşı bir müttefik olarak kullanmak üzere Ermenilerden faydalanmak istiyordu. Bu göçler neticesinde Fransız Mandası altındaki Suriye ve Lübnan’da birkaç yıl içinde yüz elli bin kadar bir Ermeni nüfusu oluştu. Bu nüfusun ortalama seksen bini alelacele oluşturulan kamplarda perişan bir hayat sürmeye başladı. Kısa bir süre sonra hijyenden yoksun bu kamplar salgın hastalık yuvası haline geldi. Bunun üstüne aç kalmamak için Ermenilerin çok düşük ücretler karşılığında çalışması ve yerli halkın kazancına darbe vurması eklenince yerli halk Ermenilerin kaldığı kampların yok edilmesi, Ermeni mültecilerinse yaşadıkları şehirlerden çıkarılmasını istedi. Öyle ki, bir dönem Ermeniler ve Müslümanlar arasında çatışmalar yaşandı. Bu olumsuz gelişmeler karşısında Fransız Manda Yönetimi Fridjof Nansen başkanlığındaki Milletler Cemiyeti Mülteciler Yüksek Komiserliği’nin de desteğini alarak Ermeni mültecileri Suriye ve Lübnan’a yeniden iskanı projesini başlattı. 19254’te başlayıp 1938’de sona eren proje neticesinde Beyrut, Halep, Şam ve İskenderun Sancağı’nda Ermeniler için yeni mahalleler inşa edildi kırk bin Ermeni bu yeni semtlere taşındı. Böylece hem Fransız idarecilerin başını ağrıtan bir sorun haline mülteci kampları ortadan kalkmış oldu hem de Ermenilere yeni ve modern konutlar inşa edilmiş oldu. Böylece Fransızlar Arap milliyetçiliğine karşı Ermenilerin desteği bir kez daha garantilemiş oldu. Nitekim 1936’da Suiye’de Arap milliyetçiler manda idaresine sormak ve tam bağımsızlık için Fransızlara karşı isyan ettiği zaman bu isyanı bastırmada Fransızların en büyük yardımcısı Ermeniler oldu. Kaynakça Arşiv Belgeleri Fransız Dışişleri Bakanlığı Arşivi Archives Diplomatiques France Ministère des Affaires Étrangères. Série E, Levant, 1918-1940-Syrie-Liban - 361 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA Fransızların 1921’de Anadolu’da işgal ettikleri yerlerden çekilmesinden sonra bu bölgelerde yaşayan Ermeniler Suriye’ye göç etti. Ermenilerin bu göçlerinin ardında yatan birincil neden Ermenilerin Türk idaresi altındaki Anadolu’da yaşamaktansa Fransız idaresindeki Suriye’de yaşamayı tercih etmeleriydi. 1922’de İzmir’in Yunan işgalinden sonra da burada yaşayan bazı Ermeniler burada kalmayıp Suriye’ye göç etti. Daha sonra bu ilk gidenlerin Suriye’de elde ettiği imkanların cazibesine kapılan Doğu Anadolu bölgesinden bazı Ermeniler de Suriye’ye göç etmeye başladı. E.313. No: 1616/1; E.313. No: 276/6; E.313. No: 2064, Amerika Arşivleri National Archives and Research Administraion of the United States of America (NARA) General Recrods of the State Record Group 84 : 800/3049 Records of the Department of the State Relating to the Internal Affairs of Asia 1910-1929, 890d.48/6; 890d.48/75; - 239 - 890d.48/77 Records of the Department of the State Relating to the Internal Affairs of Syria 1930-1944, Roll No. 5: 890D.4016 ARMENIANS/11 5011/- Records of the Department of the State Relating to the Internal Affairs of Armenia 1910-1929-860J. NARA, RG 84: Records of Foreign Service Posts of the Deparment of State, U.S. Consulate, Beirut, The Lebanon, Confidental Files 20 Şubat 1931 Birleşmiş Milletler Cenevre Arşivi League of Nations Archives of Nansen Office for Refugees (L.N) C. 699. M. 264. 1926. IV; C.237.1924 IV; A. 22. 1935. XIII; A.33. 1928. XIII; Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA A.48. 1927. XIII; A.44. 1926. XIII; A.90. 1927. IV; A.24. 1932. XIII; A.13. 1933. XIII; A.12. 1934. XIII A.23. 1936. XIII; İngiliz Arşivleri Foreign Office (FO) FO 371/4000/A. No. 59; FO 371/21915, No: E1528/1528/89; Ermenice Gazete ve Dergiler Hayasdani Goçnak: Sayı 8, Şubat 1923; 23 Haziran 1923 Hayrenik Amsakir Sayı 10, Ağustos 1935 Sayı 2, Aralık 1935. Sayı 3, Ocak 1936. Sayı 3, Ocak 1937. Sayı 4, Şubat 1937. Avedik: Sayı 10, Ekim 1936 Sayı 11, Kasım 1936 Yayınlanmış Belgeler French Ministère des Afaires Èntrangères, Rapport Á la Sociètè des Nations sur la Situation de la Syrie et du Liban 1922-1938, Paris¸ 1924. Kaynak Eserler Alamuddin, Ida, Papa Kunzler and The Armenians, Heinemann Publishing, London, 1970. Boğosyan, H. B., Hacıni Inthanur Badmutyunı yev Şırçagats Kazan-Dağı Hay Küğerı (Ermenice: Hacin Genel Tarihi ve Kozan Dağı Etrafındaki Ermeni Köyleri), Bozart Press, Lon Angeles, 1942. - 362 - Kalusdyan, H., Maraş gam Kermanig, Goçnak Dbaran (Ermenice: Maraş veya Kermanig, Goçnag Yayınevi), New York, 1934 Kévonian, Dzovinar Réfugies et diplomatie humanitaire, Publications de la Sorbonne, Paris, 2004. - 240 - MacCallium Elizabeth, The Nationalist Crusade in Syria, The Academy Press, New York, 1928. Jalabert Louis, Syrie et Liban, Réussite Française? (Fransızca: Suriye ve Lübnan, Fransız Başarısı?), Librairie Polon, Paris, 1934 Rondot Pierre, Les Institutions Politiques du Grand Liban (Fransızca: Büyük Lübnan’daki Siyasal Kurumlar), Institute D’etudes de l’Orient Contemporian, Paris, 1947, Paris. The Armenian General Benevolent Union, vol. I, 1906-1940, Ed., Raymond H. Kevorkian- Vahé Taschian, AGBU Central Board, 2006. Varjabedyan Sisag Hagop, Hayerı Lipanani Meç (Ermenice: Lübnan Ermenileri), Hamaskaine W. Sethian Press, c. 1-5, Beyrut, 1982. Tachjian Vahe, L’éstablissement définitif des réfugiés Arméniens au Liban dans les années 1920 et 1930, Armenians of Lebanon, From Past Princesses and Refugees to Present-Day Community, Edit., Aida Boudjikanian, Haigazian University and Armenian Heritage Press, Beirut, 2009. Makaleler Duguet Medecin Principal, La Situation des Refugies au Liban et en Syrie, Revue Internationale de la Croix-Rouge, Mayıs 1927, cilt 9, no:101. Ferriére, Suzanne Voyage en Syrie, Revue Internatiole de la Croix-Rouge, Ocak 1930, cilt 12, say., Dipnotlar (1) L.N. C. 237. 1924. XIII. (2) French Ministère des Afaires Èntrangères, Rapport Á la Sociètè des Nations sur la Situation de la Syrie et du Liban 1922-1938, Paris¸ 1924Bu raporlar Fransız Manda İdaresi’nin Milletler Cemiyeti’ne sunduğu, 1922’de başlayıp 1938’e kadar devam eden yıllık raporlardır. Bundan sonra Rapport diye zikredilecektir. (3) L.N. A. 23. 1936. XIII. (4) FO 371/4000/A No. 59, Beyrut İngiliz Büyükelçisi Sir E. L. Spears’dan dış işleri bakanı Rt. Hon.Anthony Eden’e, Lübnan Ermenileri Raporu, 29 Haziran 1944. (5) Pierre Rondot, Les Institutions Politiques du Grand Liban (Fransızca: Büyük Lübnan’daki Siyasal Kurumlar), Institute D’etudes de l’Orient Contemporian, Paris, 1947, Paris, S., 37-38. (6) Poidebard, a.g.m., s., 17. (7) FO 371/4000/A No. 59, aynı bege. (8) Elizabeth MacCallium, The Nationalist Crusade in Syria, The Academy Press, New York, 1928, s., 82- 83. (9) Stark, Freya Letters From Syria, Wyman & Sons, Ltd., London, 1942, s., 52. (10) Hayasdani Goçnak, 24 Şubat 1923, say., 8, s., 248. (11) FO 371/4000/A No. 59, aynı belge. (12)Hayrenik Amsakir, Ocak 1937, cilt 15, no: 3, s., 171. Hayrenik Boston’da yayınlanan Ermenice aylık bir dergidir. “Hayrenik” Ermenice Anavatan anlamına gelir. “Amsakir” ise Aylık demektir. (13) Hayrenik Amsakir, Şubat 1937, cilt 15, no: 4, s., 163. Ayrıca bkz: Avedik, Ekim-Kasım 1936, say., 10-11, s., 207. Avedik’ göre olaylar sırasında 35 Ermeni dükkanı yağmalanmış ve Ermenilerin uğradığı zarar 50,000 Suriye lirası (1 milyon frank) tutarındaydı. (14) NARA, RG 84, 800/3049, Halep Amerikan Konsolosu J. Jackson’dan Beyrut Amerikan Konsolosu Paul Knabenshue’ya, 29 Eylül 1922. (15) Arch. Dip., E.313. No: 2064, Fransız Yüksek Komiserliği Beyrut Sekreteri Robert De Caix’tan Dışişleri Bakanlığına, 15 Aralık 1921. (16) Arch. Dip., E.313. No: 1616/N1, Fransız Yüksek Komiserliği Beyrut Sekreteri Robert De Caix’tan Dışişleri Bakanlığına, 13 Aralık 1921. (17)Arch. Dip., E.313. No: 276/6, Fransız Yüksek Komiserliği Genel Sekreteri Robert De Caix’tan General Gouraud’a 1 Nisan 1922. (18) L.N. C699. M.264. 1926. IV (19)L.N. A.44. 1926. XIII. İlgili belgede Beyrut ve civarındaki kamplarındaki Ermeni nüfusu 7,000 Ermeni aile olarak zikredilmiştir. Ancak Milletler Cemiyetine ait birçok belgede bir Ermeni aile ortalama 5 kişi hesap edildiğinden bizde 7,000 rakamını 5 ile çarpıp 35,000 rakamını elde ettik. (20) Rapport, 1926, s., 190-194. - 363 - Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA 133 Uluslararası Konferans: Ermeni Sorunu / SANALLIK ve GERÇEKLİK 22 - 23 Mayıs 2015 ANKARA (21)Duguet Medecin Principal, La Situation des Refugies au Liban et en Syrie, Revue Internationale de la Croix-Rouge, Mayıs 1927, cilt 9, no:101, s., 311.- 241 (22) FO 371/4000/A No. 59. (23)Rapport 1924, s., 52. Lübnan’dan 6,400, Cebel Druze’den 200, Halep’ten 3,200, Şam’dan 2100, Lazkiye bölgesinden 1,600. (24) Kévonian, Dzovinar Réfugies et diplomatie humanitaire, Publications de la Sorbonne, Paris, 2004, s., 510-512. (25) NARA, …1910-1929, Roll No:14, 890d.48/75, NER Dış İlişkiler Sourumlusu Laird W. Archer’den Dışişleri Bakanlığı Ortadoğu Masası Başkanı G. Howland Shaw’a, 25 Temmuz 1927. (26) L.N. A.48. 1927. XIII, 1927 yılı 8. olağan toplantı raporu. (27) L.N. A.22. 1935. XIII. (28) NARA, …1910-1929, Roll No:14, 890d.48/75, NER Dış İlişkiler Sourumlusu Laird W. Archer’den Dışişleri Bakanlığı Ortadoğu Masası Başkanı G. Howland Shaw’a, 25 Temmuz 1927. (29) L.N. A.44. 1926. XIII. (30) L.N. A.90. 1927. IV, Duguet, a.g.m., s., 308-310. (31) L.N. A.33. 1928. XIII. (32) L.N. A.48. 1927. XIII, Vahe Tachjian, L’éstablissement définitif des réfugiés Arméniens au Liban dans les années 1920 et 1930, içinde Armenians of Lebanon, From Past Princesses and Refugees to Present-Day Community, Edit., Aida Boudjikanian, Haigazian University and Armenian Heritage Press, Beirut, 2009, s., 66-67. (33) Rapport 1926, s., 100. (34) L.N. A.48. 1927. XIII. (35) Başka bir kaynağa göre 47 kişi. Bkz: NARA, …1910-1929, Roll No:14, 890d.48/77, NER Dış İlişkiler Sourumlusu Laird W. Archer’den Dışişleri Bakanlığı Ortadoğu Masası Başkanı G. Howland Shaw’a, 7 Eylül 1927, Bölge’de NER’e bağlı olarak
