Full Text - The Journal of Academic Social Science
advertisement
_____________________________________________________________________________________ Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 424-444 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date 11.05.2017 Yayınlanma Tarihi / The Publication Date 15.06.2017 Arş. Gör. Dr. Kazım SARIÇOBAN Kilis 7 Aralık Üniversitesi, MYO, Dış Ticaret Bölümü [email protected] Prof. Dr. Levent KÖSEKAHYAOĞLU Süleyman Demirel Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü [email protected] TİCARET SONRASI VERİLERLE REKABET GÜCÜNÜN ÖLÇÜLMESİNDE KULLANILAN İNDEKSLER ÜZERİNE BİR LİTERATÜR TARAMASI* Öz Bu çalışmanın amacı, ticaret sonrası verilere dayalı rekabet gücünün ölçülmesinde kullanılan indeksleri bir araya toplayarak bu konuda bir literatür oluşturmaktır. Çalışmada ihracat rekabet gücünün yanı sıra mevcut ticari durumun belirlenmesi için kullanılan endüstri içi ticaret, ihracat ve ithalat yoğunlaşma oranı ve ihracat benzerliği gibi ölçüm yöntemlerine de yer verilmiştir. Çalışmanın yöntemi, bu konudaki ulusal ve uluslararası çalışmaların birincil kaynaklarının taranmasıdır. Ticaret sonrası verileri kullanarak rekabet gücünü ölçmeye yönelik ilk girişimi Liesner (1958) yapmış ve bunun için bir indeks geliştirmiştir. Daha sonra bu indeksi Bela Balassa (1965) çeşitli indekslerle geliştirmiştir. Balassa’nın indeksleri ithalata yeterince yer vermediği ve çifte hesap hatasına (double counting) düştüğü için, Thomas L. Vollrath (1991) tarafından eleştirilmiş ve kendisi de Balassa’nın indeksini geliştirmiştir. Bu çalışma, Prof. Dr. Levent KÖSEKAHYAOĞLU danışmanlığında, Kazım SARIÇOBAN tarafından 07.10.2016 tarihinde tamamlanan, “Ülkelerin İhracat Rekabet Güçlerinin Belirlenmesi: Türkiye ve G-20 Ülkelerinin Karşılaştırmalı Analizi” başlıklı doktora tezinden türetilmiştir. * Ticaret Sonrası Verilerle Rekabet Gücünün Ölçülmesinde Kullanılan İndeksler Üzerine Bir Literatür Taraması Bu çalışmada ticaret sonrası ihracat ve ithalat verilerine dayalı ölçümlerde kullanılan farklı indekslere yer verilmiştir. Anahtar kelimeler: Rekabet gücü, ihracat, ithalat, Balassa İndeksi, Vollrath İndeksi. A LITERATURE REVIEW ON THE INDICES USED FOR MEASURING COMPETITIVENESS WITH POST-TRADE DATA Abstract This study aims at establishing a literature review on the indices used for measuring competitiveness with post-trade data by gathering different indices. Scope of our study includes the measurement methods used for assessing export competitiveness as well as the other methods used for measuring intra-industry trade, export and import concentration ratio and export similarity. Our approach is based on the methodology of scanning the primary resources of national and international studies. First attempt on measuring competitiveness with post-trade data was made by Liesner (1958) and he developed an indice for this purpose. Afterwards, Bela Balassa (1965) improved this indice using different indexes. As Balassa’s approach ignores imports and falls into error of double counting, Thomas L. Vollrath (1991) criticises Balassa’s indices and develops his indices. This study examines the different indices used for measuring competitiveness with post-trade exports and imports. Keywords: Competitiveness, export, import, Balassa Index, Vollrath Index. 1. GİRİŞ Dünya ekonomisinde özellikle 1980’den sonra küreselleşme ile birlikte ülkeler arası sınırlar önemini yitirirken, dünya ticaretindeki aktörlerin sayısı da giderek artmıştır. Bu süreçte az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler, ekonomik atılım politikalarını hızla hayata geçirerek üretimlerini ve ürün çeşitliliğini arttırma çabasına girmişlerdir. Eskiye nazaran bu yeni dönemde artık daha çok ekonomik aktör, daha çok ürün ve daha çok rakip söz konusudur. Günümüzde ise teknolojik ilerlemelerle beraber mal ve sermaye hareketleri küresel anlamda daha da hız kazanmış ve bu durum ülkeler ve firmalar için yeni fırsatlar ve tehditleri de beraberinde getirmiştir. Kuşkusuz, böyle bir ortamda, ülkelerin ya da firmaların başarısı, küreselleşme sonucu ortaya çıkan fırsatları ne ölçüde değerlendirebildiklerine ve söz konusu tehditleri de ne ölçüde bertaraf edebildiklerine bağlıdır. Bu nedenle, ülkelerin ya da firmaların uluslararası piyasalarda söz sahibi olabilmeleri ve dünya ihracatından pay alabilmeleri, iç ve dış piyasalarda rekabet gücü elde edebilmelerine bağlı hale gelmiştir. Ancak rekabet gücü denildiğinde daha çok makroekonomik (büyüme, kişi başına gelir, toplam ihracat vb.) göstergelerle bir karşılaştırma yapılmakta, mikro boyutta yani sektörel düzeyde karşılaştırmaların göz ardı edildiği görülmektedir. Hâlbuki bir ülkenin ya da bir firmanın uluslararası düzeyde üretim yeteneğinin ve üretim kapasitesinin düzenli olarak artması, büyük oranda sektörel ya da endüstriyel rekabet gücüne bağlıdır. Bu nedenle, bir ülkenin makro hedeflere (gelir ve istihdam düzeyini arttırmak, yaşam kalitesini artırmak vb.) ulaşabilmesi, mikro düzeyde uyguladığı/ uygulayacağı politikalara bağlıdır. Başka bir deyişle, mikro boyutta bir rekabet gücü analizi yapmak, yani ülkelerin The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 424-444 425 Ticaret Sonrası Verilerle Rekabet Gücünün Ölçülmesinde Kullanılan İndeksler Üzerine Bir Literatür Taraması küresel düzeyde sektörel rekabet güçlerini (avantajlı/dezavantajlı sektörlerini) belirlemek, zamanında ve doğru politikaların uygulanmasında büyük önem arz etmektedir. Bu nedenlerden dolayı çalışmada, ülkelerin sektörel ve ürün grupları bazında rekabet güçlerini belirlemeye yönelik analiz tekniklerine yer verilmiştir. Kuşkusuz literatürde daha birçok yönteme rastlamak mümkündür. Ancak burada sıklıkla kullanılan indekslerin bir araya getirilmesi amaçlanmıştır. Rekabet gücünün ölçülmesinde en yaygın kullanılan yöntem, Bela Balassa’nın 1965’te geliştirdiği Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler (RCA1) yaklaşımıdır. Hem Balassa hem sonrasında Vollrath RCA üzerine birçok indeks geliştirmişlerdir. Çalışmada ayrıca endüstri içi ticaret indeksi, ihracat benzerlik indeksi ve ticaret yoğunlaşma oranı gibi indekslere de yer verilmiştir. 2. TİCARET SONRASI VERİLERLE REKABET GÜCÜNÜN ÖLÇÜLMESİNDE KULLANILAN İNDEKSLER Literatürde ticaret sonrası veriler üzerinden rekabet gücünü ölçmeye yönelik birçok indeks mevcuttur. Bunlardan en çok bilineni ve literatürde sıklıkla kullanılanı RCA yöntemidir. Temelde ‘uzmanlaşma’ düşüncesine dayanmakta olan RCA yaklaşımı, tıpkı bir bireyin bir işte uzmanlaşması gibi ülkelerin de belli mal ve hizmetin üretiminde uzmanlaşabileceğini belirtmektedir. Firma, endüstri ve ülkelerin rekabet güçleri farklı yöntemler kullanılarak ölçülmekte ve söz konusu ölçümlerde genel olarak sayısal veriler kullanılmaktadır. Bu amaçla rekabet gücünü ölçmek için çeşitli indeksler geliştirilmiştir. Bunlardan ilk olarak literatürde en yaygın kullanılan karşılaştırmalı üstünlük yaklaşımına, daha sonra ise diğer rekabet gücü indekslerine sırasıyla yer verilmiştir. 2.1. Balassa’nın Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlük (RCA) İndeksleri İhracat verilerini kullanarak rekabet gücünü ölçmeye yönelik ilk çalışmayı Liesner (1958) yapmış ve bunun için bir indeks geliştirmiştir. Liesner indeksi (L-RCA) de diyebileceğimiz bu indeks, bir ülkenin bir üründeki toplam ihracatının o ürünü ihraç eden diğer ülkelerin toplam ihracatına oranı olarak hesaplanmaktadır (Utkulu ve Seymen, 2004:7-8). RCA1 = Xij / Xnj (1) Burada ‘X’ ihracatı, ‘i’ bir ülkeyi, ‘j’ sektör ya da ürün grubunu, ‘n’ ise ülke gruplarını göstermektedir. Bela Balassa ise, Liesner’in bu indeksini aşağıdaki şekilde geliştirmiştir (Balassa, 1965:99-123): X ktj / X t j RCA2 = w X kt / X tw (2) Burada ‘j’ ülkeyi, ‘t’ dönemi, ‘k’ ürün grubunu/sektörü ve ‘w’ dünya/ülke gruplarını gösterir. Büyük kesrin pay kısmı j ülkesinin t dönemindeki toplam k malı ihracatının, j ülkesinin toplam ihracatı içindeki payını göstermektedir. Aynı şekilde büyük kesrin payda kısmı dünyanın t dönemindeki k malı ihracatının, dünya toplam ihracatı içindeki payını göstermektedir. Eğer RCA2 değeri ‘1’den büyük ise, ülke o sektörde/ürün grubunda uzmanlaşmıştır ya da bir başka deyişle rekabet gücüne sahiptir; RCA2 değeri ‘1’den küçük ise ülke o sektörde/ürün gru- The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 424-444 426 Ticaret Sonrası Verilerle Rekabet Gücünün Ölçülmesinde Kullanılan İndeksler Üzerine Bir Literatür Taraması bunda rekabet gücü yoktur, yani rekabet dezavantajına sahiptir (Bojnec ve Fertő, 2006:584; Khatibi, 2008:4; Nesterenko, 2006:6). Balassa indeksi, bir ülkenin herhangi bir mal ya da sektördeki toplam ihracatındaki payının, söz konusu mal ya da sektördeki dünyanın (ya da ülke grubunun) toplam ihracatındaki payına oranını ifade etmektedir. Başka bir deyişle Balassa indeksi; bir ülkenin bir mal ya da sektördeki yurt içi uzmanlaşmasını (RCA2 kesrinin payı), dünyanın (ya da ülke grubunun) uzmanlaşması (RCA2 kesrinin paydası) ile karşılaştırmaktadır (Mykhnenko, 2005:27). Balassa indeksi ile karşılaştırmalı üstünlükleri belirleyen ya da etkileyen unsurlar değil, bir ülkenin belli bir mal ya da sektörde karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olup olmadığı ortaya konulmaya çalışılmaktadır (Beningo, 2005:6). Balassa’nın geliştirdiği bu formülün, Liesner’in formülünü daha işlevsel bir hale getirdiği söylenebilir. Bunun nedeni Liesner, ülkenin herhangi bir sektör ya da ürün grubundaki ihracatını, başka ülke ya da ülke grupları ihracatı ile doğrudan karşılaştırırken; Balassa ise, ülkenin bir ürün grubu ya da sektördeki uzmanlaşmasını, başka bir ülke grubu ya da dünya uzmanlaşmasıyla karşılaştırmaktadır. Yani formülde, RCA2 indeksinin büyük kesir çizgisine göre payı, bir malın (ya da sektörün) ihracatının, o ülkenin toplam ihracattaki payını göstermekte iken; paydası ise söz konusu malın (ya da sektörün) dünya ihracatının dünya toplam ihracatındaki payını göstermektedir. Balassa İndeksi aynı sonucu vermek üzere aşağıdaki şekilde de hesaplanabilir (Mahmood, 2000:9): X ktj / X ktw RCA3 = X t j / X tw (3) Hem RCA2 hem de RCA3’ün alacağı değerler şu şekilde yorumlanabilir (Ian, 2007:1105): RCA > 1 ise; ‘j’ ülkesinin ‘t’ dönemindeki ‘k’ malı (sektörü) ihracat payı, ‘t’ döneminde toplam dünya ihracat payından büyüktür. Bunun anlamı, söz konusu ülke, ‘k’ malının (sektörünün) ihracatında uzmanlaşmıştır ve rekabet gücüne sahiptir. RCA < 1 ise; ‘j’ ülkesinin ‘t’ dönemi ‘k’ malı (sektörü) ihracat payı, ‘t’ döneminde toplam dünya ihracat payından küçüktür. Bu durumda, söz konusu ülke, ‘k’ malının (sektörünün) ihracatında uzmanlaşma gösterememiştir ve rekabet dezavantajına sahiptir. RCA = 1 ise; ‘j’ ülkesinin ‘t’ dönemi ‘k’ malı (sektörü) ihracat payı, ‘t’ dönemi toplam dünya ihracat payına eşittir. Bunun anlamı, söz konusu ülkenin ‘k’ malındaki (sektöründeki) uzmanlaşma seviyesinin, dünyanın uzmanlaşma seviyesi ile aynı olduğudur. Balassa İndeksi logaritmik olarak da gösterilebilmektedir (lnRCA). İndeksi yorumlama kolaylığı sağlaması açısından logaritmik form kullanılmaktadır. İndeksin basit logaritmik formu, indeksin orijinal halini simetrik yapmaktadır (Petri, 1988:50; Lee, 1995:1197; Movshuk, 2001:78; Faustino, 2008:7; Akhtar, 2009:128; Cutrini, 2005:14). lnRCA2,3 = ln 1 X ktj / X t j X ktw / X tw Revealed Comparative Advantage. The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 424-444 (4) 427 Ticaret Sonrası Verilerle Rekabet Gücünün Ölçülmesinde Kullanılan İndeksler Üzerine Bir Literatür Taraması lnRCA2,3 > 0 Pozitif değerler, ülkenin ‘k’ malı (sektörü) ihracatında uzmanlaştığını, yüksek ticaret performansı elde ettiğini ve ihracat rekabet gücüne sahip olduğunu gösterir. lnRCA2,3 < 0 Negatif değerler ise, ülkenin ‘k’ malında (sektöründe) uzmanlaşma gösteremediğini, söz konusu malda düşük ticaret performansına ve rekabet dezavantajına sahip olduğunu gösterir. lnRCA2,3 = 0 Ülkenin ‘k’ malında (sektöründe) uzmanlaşma düzeyi dünya uzmanlaşması ile aynıdır. Balassa İndeksi, özellikle ülke büyüklüğünün önemli olduğu durumlarda ithalatı dâhil etmemesi (Şimşek ve Sadat, 2009:139) ve yüksek ihracat kalemlerinin söz konusu olduğu durumlarda da çifte hesaplama hatasına düşmesi (Vollrath, 1991) nedeniyle yanıltıcı sonuçlar verebileceği için eleştirilmiştir. 2.2. Thomas L. Vollrath’ın RCA İndeksleri Balassa İndeksini sadece ihracatı hesaba kattığı için eleştiren Vollrath (1991), Balassa’nın RCA’sındaki eksiklikleri tespit etmiş ve bu indekse alternatif bir takım yeni indeksler geliştirmiştir. Bu bağlamda Vollrath, Balassa İndeksinin aksine, incelenen sektöre ait ihracat verilerini toplam ihracattan çıkararak, ülkenin verilerinin iki defa hesaplanmasını (double counting) önlemiştir (Lederman vd. 2008:252). Vollrath’ın 1991’de yayımladığı makalesinde “RCA’nın En Son Ölçümleri” başlığı altında, ihracat rekabet gücünün belirlenmesine yönelik üç farklı ölçüm yaptığı görülmektedir. Bunlardan ilki, ihracat kadar ithalatı da kapsayan Nispi Ticaret Avantajı İndeksidir (RTA). Nispi Ticaret Avantajı İndeksi, Nispi İhracat Avantajı İndeksi (RXA) ve Nispi İthalat Avantajı İndeksinin (RMA) farkından oluşmaktadır. İkinci ölçüm, Nispi İhracat Avantajı İndeksinin basit logaritmik (lnRXA) şeklidir ve Balassa İndeksinin (lnRCA2,3) yorumuyla aynıdır. Üçüncü ölçüm ise, açıklanmış rekabet gücüdür (RC) (Vollrath, 1991:275; Fertô ve Hubbard, 2001:3-4). Bu tanımlamalara ayrıntılı ve formüle edilmiş şekilde aşağıda yer almaktadır. RTA indeksini elde edebilmek için önce sırasıyla RXA ve RMA indekslerinin elde edilişi gösterilmiştir. 2.2.1. Nispi İhracat Avantajı İndeksi (RXA2) Vollrath’ın Nispi İhracat Avantajı İndeksi (RXA), Balassa indeksinden farklı olarak ülkenin ve malın (sektörün) çifte hesabını (double counting) önlemektedir. İndeks, bir ülkenin belli bir mal ya da sektör ihracatının yurt içi uzmanlaşmasının, aynı mal ya da sektör ihracatının dünya uzmanlaşmasına oranı olarak tanımlanabilir. İndeksi aşağıdaki gibi gösterebiliriz (Fronberg ve Hartmann, 1997:7). X ktj / X jkt RXA = j X kt / X ktj Xjkt Xj-k,t X-jk,t X-j-k,t 2 (5) → ‘j’ ülkesinin ‘t’ döneminde ‘k’ malı (ya da sektörü) ihracatını, → ‘j’ ülkesinin ‘t’ döneminde ‘k’ malı (ya da sektörü) hariç toplam ihracatını, → ‘t’ döneminde ‘Xjkt’ hariç ‘k’ malı (ya da sektörü) toplam dünya ihracatını, → ‘t’ döneminde ‘X-jk,t’ ve ‘Xj-k,t’ hariç dünya toplam ihracatını göstermektedir. Relative Export Advantage. The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 424-444 428 Ticaret Sonrası Verilerle Rekabet Gücünün Ölçülmesinde Kullanılan İndeksler Üzerine Bir Literatür Taraması RXA>1 ise, ‘j’ ülkesindeki ‘k’ malı (sektörü) ihracatının payı, ‘j’ ülkesi dışındaki ülkelerin (ya da dünyanın) toplamının ‘k’ malı (sektörü) ihracatı payından büyüktür. Bu durum, ‘k’ malında (sektöründe) ‘j’ ülkesinin ihracat rekabet gücünün olduğunu gösterir. RXA<1 ise, ‘j’ ülkesindeki ‘k’ malı (sektörü) ihracatının payı, ‘j’ ülkesi dışındaki diğer ülkelerin (ya da dünyanın) toplamının ‘k’ malı (sektörü) ihracatı payından küçüktür. Bu durum, söz konusu malda (sektörde) ülkenin rekabet dezavantajına sahip olduğunu ifade eder. RXA=1 ise, ‘j’ ülkesindeki ‘k’ malı (sektörü) ihracatının payı, ‘j’ ülkesi dışındaki ülkelerin (ya da dünyanın) toplamının ‘k’ malı (sektörü) ihracatı payına eşittir. Bu durumda ihracat rekabet gücünde bir denge söz konusudur. 2.2.2. Nispi İthalat Avantajı İndeksi (RMA3) Nispi İthalat Avantajı İndeksi, RXA ile çok benzerdir. Tek farkı ihracat (X) yerine ithalatın (M) alınmasıdır. Bu bağlamda RMA, ülkenin ithal ettiği mal grupları bazında dünya karşısında sağladığı avantaj ve dezavantaj durumunu gösterir. Formül aşağıdaki gibidir (Fronberg ve Hartmann, 1997:8; Erkan, 2009:13): RMAjkt M ktj / M jkt = j M kt / M ktj (6) Burada; Mjkt → ‘j’ ülkesinin ‘t’ dönemindeki ‘k’ malı (sektörü) ithalatını, Mj-kt → ‘j’ ülkesinin ‘t’ dönemindeki ‘k’ malı (sektörü) haricindeki toplam ithalatını, M-jkt → ‘t’ döneminde ‘Xjk,t’ hariç, dünya ‘k’ malı (sektörü) toplam ithalatını, M-j-kt → ‘t’ döneminde ‘X-jk,t’ ve ‘Xj-k,t’ haricinde, dünyanın toplam ithalatını göstermektedir. 429 İndeks değeri; RMAjkt > 1 ise, ‘j’ ülkesindeki ‘k’ malı (sektörü) ithalatının payı, ‘j’ dışındaki ülkelerin toplamının ‘k’ malı (sektörü) ithalatı payından büyüktür. Bu durumda, ülke söz konusu malda (sektörde) karşılaştırmalı dezavantaja sahiptir. RMAjkt < 1 ise, ‘j’ ülkesindeki ‘k’ malı (sektörü) ithalatının payı, ‘j’ ülkesi dışındaki ülkelerin toplamının ‘k’ malı (sektörü) ithalatı payından küçüktür. Bu durum, mevcut malda (sektörde) karşılaştırmalı üstünlüğü ifade eder. RMAjkt = 1 ise, ‘j’ ülkesindeki k malı (sektörü) ithalatının payı, ‘j’ ülkesi dışındaki ülkelerin toplamının ‘k’ malı (sektörü) ithalatı payına eşittir. Söz konusu durum, k malı ithalatının rekabet avantajında denge olduğunu gösterir. 2.2.3. Nispi Ticaret Avantajı İndeksi (RTA4) Buraya kadar RTA’yı elde etmek için gerekli olan RXA ve RMA’yı açıkladık. Şimdi artık RTA indeksini hesaplayabiliriz. Bu bağlamda RTA indeksi, Nispi İhracat Avantajı İndeksi (RXA) ile Nispi İthalat Avantajı İndeksi (RMA) arasındaki farka eşit olacaktır (Vollrath, 1991:275, Fertô ve Hubbard, 2001:3-4, Utkulu ve İmer, 2008:30-31). RTAjk,t = RXAjk,t – RMAjk,t 3 4 Relative Import Advantage. Relative Trade Advantage. The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 424-444 (7) Ticaret Sonrası Verilerle Rekabet Gücünün Ölçülmesinde Kullanılan İndeksler Üzerine Bir Literatür Taraması X ktj / X jkt M ktj / M jkt RTAjkt = j j - j j X kt / X kt M kt / M kt (8) Burada; RTAjkt > 0 ise, ülke ‘k’ malında (sektöründe) rekabet avantajına sahiptir, RTAjkt < 0 ise, ülken ‘k’ malında (sektöründe) rekabet dezavantajına sahiptir diyebiliriz. 2.2.4. Açıklanmış Rekabet Gücü İndeksi (RC5) RC indeksi, RXA ve RMA indekslerinin logaritmik formlarının farkından oluşmaktadır (Vollrath, 1991). Buna göre RC’nin pozitif değerleri karşılaştırmalı rekabet avantajını gösterirken, negatif değerler karşılaştırmalı dezavantajı ifade etmektedir. RCjk,t = lnRXAjk,t – lnRMAjk,t RCjkt X ktj / X jkt = ln j j - ln X kt / X kt (9) M ktj / M jkt j j M kt / M kt (10) Vollrath (1991)’a göre RC İndeksi, arz ve talep dengesini daha iyi yansıttığı için lnRXA’ya ve RTA’ya göre daha tercih edilebilir bir ölçümdür. Bununla birlikte; ithalat politikasının neden olacağı bozulmalarda RC ve RTA’ya kıyasla, RCA ve lnRXA’nın kullanılmasının daha uygun olacağını söylemektedir. Aynı zamanda Vollrath (1991), politika yapma aşamasında çeşitli alternatiflerin de uygulanabileceğini vurgulamaktadır. 2.3. Net İhracat İndeksi (NEI6) Net İhracat İndeksi, belirli bir sektör için net ihracatın, ihracat ve ithalat toplamına bölünmesi ile hesaplanır (Balassa ve Noland, 1989b:9). NEI indeksi, ülkenin kendi toplam ticareti üzerinde, dünyanın geri kalanı ile olan ticari hareketlerinin bir değerlendirmesini yapar (Mikic ve Gilbert, 2009:38). Bu yönü dikkate alındığında NEI indeksinin daha çok endüstri içi ticareti ölçtüğünü ve ülkenin sadece kendi ticari performansını belirlemek amacıyla kullanılabileceğini söylemek mümkündür. NEI indeksi aşağıdaki gibi gösterilir (Donges ve Riedel, 1976:20; Balassa ve Noland, 1989a:175): NEIjkt = X ktj M ktj X ktj M ktj (11) Formülde ‘X’ ihracatı, ‘M’ ithalatı, ‘j’ ülkeyi, ‘k’ mal grubunu (ya da sektörü) ve ‘t’ ise dönemi simgelemektedir. NEI indeksi, ‘-1’ ile ‘+1’ arasında değerler alır. Negatif değerler, söz konusu malda (ya da sektörde) ithalatın daha önemli olduğunu ve ülkenin o malda (ya da sektörde) rekabet dezavantajına sahip olduğunu; pozitif değerler ise ihracatın daha önemli olduğunu ve ülkenin o malda (ya da sektörde) ortalamadan daha rekabetçi olduğunu gösterir. Eğer indeks sonuçları; NEIjkt = -1 ise, bu sonuç tam ithalatı ifade eder ki bu durumda en yüksek karşılaştırmalı dezavantaj söz konusudur. 5 6 Revealed Competitiveness. Net Export Index. The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 424-444 430 Ticaret Sonrası Verilerle Rekabet Gücünün Ölçülmesinde Kullanılan İndeksler Üzerine Bir Literatür Taraması NEIjkt = 1 ise, bu sonuç tam ihracatı ifade eder ve bu durumda en yüksek karşılaştırmalı üstünlük söz konusudur. NEIjkt = 0 ise, bu durum dengeli bir ticaretin olduğunu ve maksimum endüstri-içi ticaretin söz konusu olduğunu ifade eder. İndeks, ihracat düzeyi üzerinde korumacı politikaların muhtemel etkilerinden dolayı eleştirilse de bir ülkenin kendi ticari performansı hakkında önemli bilgiler sunması bakımından önemlidir (Vixathep, 2011:6). 2.4. İhracat-İthalat Oranı İndeksi Balassa’nın ortaya koyduğu ihracat-ithalat oranı indeksi, ülkenin belli bir mal grubunun dış ticaretine ilişkin ekonomik performansını, rekabet gücünü ve özellikle de uzmanlaşma düzeyini göstermektedir. Balassa, ülkeler arasında fırsat maliyetlerinin farklı olmasından dolayı ülkelerin üretimde ve dış ticarette uzmanlaşacağını düşünmektedir (Balassa, 1977:327). İndeks, bir ülkenin ihraç ettiği mallardaki uzmanlaşma seviyesine ilişkin bilgi sunmaktadır. Bir malın ihracatının, ülkenin toplam ihracatı içindeki payının, söz konusu malın ithalatının ülkenin toplam ithalattaki payına oranı şeklinde formüle edilmektedir (Altay ve Gürpınar, 2008:266; Erkan, 2013:96): X ktj / X t j RCA4 = M ktj / M t j (12) 431 Burada; Xjk,t → ‘j’ ülkesinin ‘t’ dönemindeki ‘k’ malı (ya da sektörü) ihracatının toplamını, Xjt → ‘j’ ülkesinin ‘t’ dönemindeki toplam ihracatını, Mjkt → ‘j’ ülkesinin ‘t’ dönemindeki ‘k’ malı (ya da sektörü) toplam ithalatını, Mjt → ‘j’ ülkesinin ‘t’ dönemindeki toplam ithalatını göstermektedir. İndeks sonuçları yorumlandığında; RCA4 >1 → ise ‘j’ ülkesinin, ‘k’ malında (sektöründe) uzmanlaşmaya gittiği ve bu malın ihracatında rekabet avantajına sahip olduğu; RCA4 <1 → ise ‘j’ ülkesinin, ‘k’ malında (sektöründe) karşılaştırmalı dezavantaja sahip olduğu, yani ilgili sektörün ihracat performansının düşük olduğu anlaşılmalıdır. Bu bağlamda, bir ülkenin herhangi bir mal ya da ürün grubu için hesaplanan ihracat-ithalat oranı indeksi ne kadar büyükse (küçükse), o ülkenin o mal ya da ürün grubundaki ticaret performansının da o kadar büyük (küçük) olacağı söylenebilir (Kösekahyaoğlu ve Özdamar, 2005:89). İhracat-ithalat oranı indeksi, logaritmik şekilde de hesaplanabilir: X ktj / X t j lnRCA4 = ln M ktj / M t j (13) İndeksin pozitif değerler alması rekabet avantajını, negatif değerler alması da rekabet dezavantajını ifade etmektedir. İndeksin alacağı değerlere göre yorumu aşağıdaki gibi de yapılabilir (Kafalı vd. 2006:6; Yalçınkaya vd. 2014:52): The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 424-444 Ticaret Sonrası Verilerle Rekabet Gücünün Ölçülmesinde Kullanılan İndeksler Üzerine Bir Literatür Taraması lnRCA4 > 0,50 Malın ya da sektörün rekabet gücü yüksektir. lnRCA4 < -0,50 Malın ya da sektörün rekabet gücü düşüktür. 0,50 > lnRCA4 > -0,50 gösterir. Malın ya da sektörün rekabet gücünün marjinal sınırda olduğunu 2.5. Karşılaştırmalı İhracat Performansı İndeksi (CEP7) Donges vd. (1982) tarafından geliştirilen indeks, bir ülkenin rakip ülkeler karşısındaki sektörel rekabet gücünü ölçmek için kullanılmaktadır. İthalatı içeren RCA indeksleri, gerçek ihracat ve ithalat verilerine dayanarak hesaplanır ve ithalat üzerindeki politik kararlar, özellikle tarife ve kotalar, sonuçların sapmasına neden olabilir. Buna karşın ihracat teşvikleri ise genellikle daha az öneme sahiptir ve bu yüzden ihracat verileri hesaplamaya daha uygundur. Bu bakımdan CEP indeksi, ülkenin sadece kısmi ihracat payları üzerinden rekabet gücünü ölçmeye çalışmaktadır (Donges vd. 1982:83). CEP indeksi aşağıdaki gibi formüle edilebilir: CEPjrk = X kj / X rk X t j / X tr (14) Burada; CEPjrk ‘j’ ülkesinin ‘r’ rakip ülke(ler) (ya da dünya) karşısında, ‘k’ mal grubundaki karşılaştırmalı ihracat performansı indeksini, Xjk ‘j’ ülkesinin ‘k’ mal grubu (ya da sektörü) ihracatını, Xkr Rakip ülkelerin ‘k’ mal grubu (ya da sektörü) ihracatını, ∑Xjt ‘j’ ülkesinin toplam ihracatını, ∑Xrt Rakip ülkelerin toplam ihracatını göstermektedir. İndeks değeri ‘1’den büyük ise, ülke o mal grubunun ihracatında karşılaştırmalı bir üstünlüğe sahiptir. İndeksin ‘1’den küçük değerler alması durumunda ise, ülke o mal grubunun ihracatında karşılaştırmalı dezavantaja sahiptir (Donges vd. 1982:83-84; Bobirca ve Miclaus, 2007:265). 2.6. Ayarlanmış RCA İndeksi (adjRCA8) Yerli paranın aşırı değerlenmesinin ve ticaret engellerinin etkilerini ortadan kaldırmak için ayarlanmış açıklanmış karşılaştırmalı üstünlük katsayısı (adjRCA) kullanılabilir (Jovičić vd. 2001:17). İndeks aşağıdaki şekilde hesaplanır: adjRCAjkt = 7 8 cX ktj M ktj cX ktj M ktj Comparative Export Performance. Adjusted RCA. The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 424-444 (15) 432 Ticaret Sonrası Verilerle Rekabet Gücünün Ölçülmesinde Kullanılan İndeksler Üzerine Bir Literatür Taraması Burada, c katsayısı, ticari dengeyi sağlamak için hesaplanan tüm mal grupları ihracatının çarpım katsayısıdır ve ihracatın ithalatı karşılama derecesine bağlı olarak, farklı yıllarda farklı değerler alır. İndeksin pozitif değer alması karşılaştırmalı üstünlüğü, negatif değer alması ise karşılaştırmalı dezavantajı ifade eder (Jovičić vd. 2001:17). 2.7. Simetrik RCA İndeksi (RSCA9) Laursen (2015)’e göre, özellikle ekonometrik analizlerde simetrik RCA kullanılması daha uygundur. Çünkü herhangi bir sektörün ihracatının değeri ‘0’ olduğunda asimetrik problem ortaya çıkmaktadır. Bu indeks RCA’nın logaritmik formuna benzer özelliklere sahiptir. Fakat klasik RCA’nın logaritmik uygulaması, ihracatın ‘0’ olduğu durumda tanımlanamamaktadır. Buna karşın simetrik indeks, herhangi bir sektörün ihracatının ‘0’ olduğu durumda da kullanılabilmektedir (Laursen, 2015:105; Sanidas ve Shin, 2010:16). Daha önce de incelediğimiz gibi klasik RCA indeksi, ‘0’ ile ‘1’ arasında ise rekabet dezavantajını dolayısıyla uzmanlaşmanın olmadığını, ‘1’den büyük değerlerde ise rekabet üstünlüğü ve uzmanlaşmanın olduğunu ifade etmektedir. İstatistiksel analizlerde ayarlanmamış RCA’nın kullanımı, ‘1’in altındaki değerlere göre ‘1’in üstündeki değerlerin daha fazla ağırlığının olması anlamına gelir. Bu durum analizlerdeki tahminleri kaçınılmaz olarak bozmaktadır. Bu nedenle Laursen, RCA indeksini simetrik yapmak için aşağıdaki formülü önermiştir (Laursen, 2015:101-104): RSCA = RCA 1 RCA 1 (16) RSCA indeksi, ‘-1’ ile ‘+1’ arasında değerler alır. İndeks, uluslararası uzmanlaşmanın ve nispi açıklanmış karşılaştırmalı üstünlüklerin bir göstergesidir. Bu bağlamda pozitif değerler uzmanlaşmayı dolayısıyla açıklanmış karşılaştırmalı üstünlüğü ve rekabet gücünü, negatif değerler ise uzmanlaşmanın olmadığını ve açıklanmış karşılaştırmalı dezavantajı ifade etmektedir (Esmaeili, 2014:212; Prasad, 2004:12; Shohibul Ma, 2013:138). İndeks, Hariolf Grupp (1994) tarafından teknolojik uzmanlaşma bağlamında uzmanlaşmanın ve rekabet gücünün ölçülebilmesi amacıyla aşağıdaki şekilde formüle edilmiştir10 (Grupp, 1994:187): RCA 2 1 RSCA = 100 2 RCA 1 (17) İndeks ‘-100’ ile ‘+100’ arasında değerler almakta ve pozitif değerler teknolojik uzmanlaşmayı dolayısıyla rekabet gücünü, negatif değerler ise uzmanlaşmanın olmadığını göstermektedir. 2.8. Michaely İndeksi (MI) İndeks ilk olarak Michael Michaely (1962/67) tarafından geliştirilmiştir. Michaely indeksi, RCA indeksinin bir alternatifidir. Aynı şekilde bir ekonomideki, karşılaştırmalı üstünlüğe sahip sektörleri belirlemek için kullanılır. İndeks, j ülkesinin toplam ihracatı içindeki k malı ihracatı 9 Symmetric Revealed Comparative Advantage. Grupp (1994), kendi formülünde RSCA yerine RPA (Revealed Patent Advantage), RCA yerine de RTA (Revealed Technological Advantage) kullanmıştır. 10 The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 424-444 433 Ticaret Sonrası Verilerle Rekabet Gücünün Ölçülmesinde Kullanılan İndeksler Üzerine Bir Literatür Taraması oranından, j ülkesinin toplam ithalatı içindeki k malı ithalatı oranının çıkarılmasıyla elde edilir (Mikic ve Gilbert, 2009:76). MIjk X kj = X kj M kj M kj (18) İndeks, ‘-1’ ile ‘+1’ arasında değerler alır. Pozitif değerler ülkenin o mal grubunda uzmanlaştığını ve karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olduğunu, negatif değerler ise uzmanlaşmanın olmadığını dolayısıyla karşılaştırmalı dezavantaja sahip olduğunu göstermektedir (Kokko vd. 2007:208; Wongpit, 2013:28). Michaely bu indeks ile temelde, ülkenin ihracat ve ithalat mal bileşimlerini daha az benzer kılmak ve indeks değerini genişletmek için fazla sektörlü ülkeleri değerlendirmeye almış ve benzeşmeme (dissimilarity) durumunu incelemiştir. Mükemmel benzerlik durumunda indeks ‘0’ değerini almaktadır. Fakat birçok araştırmacıya göre, indeksin temel katkısı, sektör düzeyinde uzmanlaşma düzeyini ölçmesidir (Laursen, 1998:6). 2.9. Ticaret Yoğunlaşma İndeksi (TII11) İndeks, iki ülke arasındaki ticaretin, dünya ticaretindeki önemi temelinde, beklenenden daha çok ya da daha az bir ticari ilişki içinde olup olmadığını belirlemek için kullanılır (Chandran, 2010:2). İndekste T, ticareti göstermek üzere aşağıdaki şekilde formüle edilir (De Castro, 2012:213): TII = t T jm t T jw t Tmw / t Tw (19) Burada; t T jm T jwt t mw T Twt t zamanında ‘j’ ülkesinin ‘m’ ülkesine ihracat ve ithalatının toplamını, t zamanında ‘j’ ülkesinin dünyaya ihracatının ve dünyadan ithalatının toplamını, t zamanında ‘m’ ülkesinin dünyaya ihracat ve ithalatının toplamını, t zamanında dünya ihracat ve ithalat toplamını göstermektedir. İndeks ‘0’ ile ‘∞’ arasında değerler alır. İndeks değerinin ‘0’ olması ‘j’ ve ‘m’ ülkesinin karşılıklı ticareti olmadığı anlamına gelir. İndeks değerinin ‘1’den büyük olması ‘j’ ülkesinin, ‘m’ ülkesi ile dünya ortalamasının üzerinde bir ticarette bulunduğunu dolayısıyla yoğun bir ticaret ilişkisi içinde olduğunu gösterir. İndeks değerinin ‘1’den küçük olduğu durumunda ise, ticaret ilişkisinin dünya ortalamasına göre yoğunluk içermediği anlaşılmalıdır (De Castro, 2012:213; Chandran, 2011:2; Edmonds ve Li, 2010:6; Kim, 2012:64-65). 2.10. Ticaret Dengesine Katkıyı Ölçen RCA Katsayısı (CTBRCA12) RCA, ülkenin diğer ülkelerle ticaretinin, ticaret dengesine katkısını belirleyen CTB (Contribution to the Trade Balance) indeksiyle de ölçülebilir. CTB indeksi, belirli bir mal grubunun top11 Trade intensive index. The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 424-444 434 Ticaret Sonrası Verilerle Rekabet Gücünün Ölçülmesinde Kullanılan İndeksler Üzerine Bir Literatür Taraması lam ticaret içindeki katkısını ölçerek, ülkenin gerçek ticaret dengesini gösterir. Rekabet gücünü ölçmeye yönelik alternatif bir yaklaşım olan CTB indeksi aşağıdaki gibi hesaplanabilir (Economic Commission of Europe, 2002:142): X j M ktj X t j M t j X ktj M ktj CTBRCAjkt = ktj j j j j j Xt Mt Xt Mt Xt Mt 1000 (20) Burada; ‘j’ ülkeyi, ‘k’ mal grubunu (ya da sektörü), ‘t’ zamanı, ‘X’ ihracatı ve ‘m’ ithalatı göstermektedir. Her mal grubu, ağırlığına göre toplam ticaret dengesine katkı yapmaktadır. CTBRCAjkt > 0 ise ‘k’ malı ticaretinin, ticaret dengesine katkısı pozitif ve ülke ‘k’ malında (sektöründe) açıklanmış karşılaştırmalı üstünlüğe sahiptir. CTBRCAjkt < 0 ise ‘k’ malı ticaretinin, ticaret dengesine katkısı negatif ve ülke ‘k’ malında (sektöründe) açıklanmış karşılaştırmalı dezavantaja sahiptir. İndeks tüm mal grupları için hesaplandığında, CTB indeksleri toplamı sıfıra eşit olur. Böyle bir sonuç toplamsal olduğu için kullanışlı olmayabilir. Bunun yerine gerekli miktarda mal grubunu ya da sektörü dikkate alan bir karşılaştırma daha kullanışlıdır (Sujová ve Hlaváčková, 2015:295296; Pietriková vd. 2014:287; Wittich, 2005:14). 2.11. Endüstri-İçi Ticaret (Grubel-Lyold) İndeksi (GLI) Endüstri-içi ticaret (intra-industry trade) kavramsal olarak, üretimi ve tüketimi birbirinin yakın ikamesi olan ürünlerin eşanlı olarak ihraç ve ithal edilmesidir (Erkan, 2009:29). Endüstri-içi ticareti ölçmek için açık ara en çok kullanılan indeks Grubel-Lyold indeksidir (GLI) (Brülhart, 2002:5). İndeks, endüstri-içi ticaretteki uzmanlaşma seviyesini göstermesi bakımından önemlidir. GLI indeksi endüstri-içi ticareti bir yıl için ölçer ve bu statik bir ölçümdür (Yurttançıkmaz, 2013:8). Her bir mal grubu için GLI indeksi aşağıdaki formül kullanılarak hesaplanabilir (Buturac ve Rajh, 2006:2-3): X kj M kj GLIk = 1 X kj M kj j 100 (21) Burada; X kj M j k ‘j’ ülkesinin ‘k’ malı toplam ihracatını, ‘j’ ülkesinin ‘k’ malı toplam ithalatını göstermektedir. GLI indeksi ‘0’ ile ‘100’ arasında değerler alır. İndeks ‘100’e yaklaştıkça daha çok endüstri içi ticaret yapıldığını gösterir. Yani k malının ihracat ve ithalatının birbirine yakın olduğunu, dolayısıyla çift yönlü dış ticareti gösterir. Bu durum ülkenin dünya ile bütünleşmesinin kısmi bir göstergesi olabilir, çünkü söz konusu sektörde hem yüksek miktarda ihracat hem de yüksek miktarda ithalat söz konusudur. 12 Contribution to the Trade Balance RCA. The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 424-444 435 Ticaret Sonrası Verilerle Rekabet Gücünün Ölçülmesinde Kullanılan İndeksler Üzerine Bir Literatür Taraması İndeksin ‘0’a yaklaşması, endüstri-içi ticaretin düşmekte olduğunu, bunun yerine daha çok endüstriler arası ticaretin (inter-industry trade) söz konusu olduğunu göstermektedir. Böyle bir durumda, yani indeksin ‘0’ ya da ‘0’a yakın olması, söz konusu malın sadece ihracatının ya da ithalatının yapıldığını gösterir (Nauwelaerts ve Beveren, 2005:7-8; Kaitila, 1999:21-22;7-8). Rekabet gücü açısından GLI’yı yorumlamak gerekirse; herhangi bir ürün ya da sektör için yüksek GLI indeksi, söz konusu ürün ya da sektörde ülkenin karşılaştırmalı üstünlüğünün olmadığı, düşük GLI indeksi ise ülkenin o ürün ya da sektörde karşılaştırmalı üstünlüğe ve dolayısıyla da rekabet gücüne sahip olduğu anlamına gelir (Utkulu ve İmer, 2008:9). 2.12. Gini-Hirschmann (Ticaret Yoğunlaşma) İndeksi (GHI) Gini-Hirschmann İndeksi, bir ülkenin ihracatındaki sektörel yoğunlaşmayı ölçmekte yani ülkenin ihracatta yoğunlaştığı sektörlerin yoğunlaşma derecesini göstermektedir (Hirschmann, 1945:98; Tegene, 1990:55). İndeks, sadece ihraç pazarlarının sayısını değil, söz konusu ihracatın pazar dağılımının dengeli olup olmadığını da göstermektedir. Bu nedenle, bir ülkenin ihraç ettiği mal sayısı ne kadar fazla ise ve ihracat bu mallar arasında ne kadar dengeli (veya eşit) dağılıyorsa indeks o kadar düşük değer almaktadır (Seymen vd. 2009:12). Söz konusu indeks ihracat ve ithalat yoğunlaşma indeksi şeklinde aşağıdaki gibi gösterilebilir: 2.12.1. İhracat Yoğunlaşma İndeksi İhracat Yoğunlaşma İndeksi, bir ülkenin ihracatındaki ürün (veya ülke) dağılımının hangi oranda olduğunu göstermektedir (Hirschmann, 1945:98). İndeks, herhangi bir yıldaki ihracata konu olan her bir mal grubunun, toplam ihracat içindeki paylarının kareleri toplamının karekökü alındıktan sonra 100 ile çarpımı sonucu elde edilmektedir. Bu bağlamda bir ülkenin tek tek mallar için elde ettiği ihracat yoğunlaşma indeksi, söz konusu ülkenin ihraç ettiği malların sayısına ve miktarına bağlı olarak değişmektedir (Çil Yavuz, 2000:4). İhracat yoğunlaşma indeksi aşağıdaki gibi formüle edilebilir (Mikic ve Gilbert, 2009:68): X Ctx = 100 kt k 1 X t n Burada; Ctx Xkt Xt 2 (22) ‘t’ dönemindeki ihracat yoğunlaşma indeksini, ‘t’ döneminde ‘k’ malı ihracatını, ‘t’ dönemindeki toplam ihracatı göstermektedir. İndeksin yorumu, ithalat yoğunlaşma indeksi ile birlikte aşağıda verilmiştir. 2.12.2. İthalat Yoğunlaşma İndeksi İthalat Yoğunlaşma İndeksi, bir ülkenin ithalatındaki ürün (veya ülke) dağılımının hangi oranda olduğunu göstermektedir (Hirschmann, 1945:98). İndeks, herhangi bir yıldaki ithalata konu her bir mal grubunun, toplam ithalat içindeki paylarının kareleri toplamının karekökü alınarak, 100 ile çarpımı sonucu elde edilmektedir. Bu nedenle bir ülkenin tek tek mallar için elde ettiği ithalat yoğunlaşma indeksi, söz konusu ülkenin ithal ettiği malların sayısına ve miktarına bağlı olarak değişmektedir (Çil Yavuz, 2000:4). The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 424-444 436 Ticaret Sonrası Verilerle Rekabet Gücünün Ölçülmesinde Kullanılan İndeksler Üzerine Bir Literatür Taraması M Ctm = 100 kt k 1 M t n Burada; Ctm Mkt Mt 2 (23) ‘t’ dönemindeki ithalat yoğunlaşma indeksini, ‘t’ döneminde ‘k’ malı ithalatını, ‘t’ dönemindeki toplam ithalat değerini göstermektedir. İndeks ‘0’ ile ‘100’ arasında değerler alır. Yüksek değerler ihracatın (ithalatın) sadece birkaç sektörde yoğunlaştığını, düşük değerler ise ihracatın (ithalatın) daha çeşitli sektörlerde yoğunlaştığını gösterir. İhracat için yüksek yoğunlaşma katsayıları, az sayıda ürün grubunun ihraç edilmesi nedeniyle, ülkenin ekonomik şoklara karşı kırılgan bir yapıya sahip olduğu anlamına gelir. Öte yandan indeks, ihracat çeşidinin zaman içinde genişletilmesi için alternatif bir gösterge olarak da değerlendirilmektedir (Mikic ve Gilbert, 2009:68). Bununla birlikte ihracat ve ithalat yoğunlaşma indeksi, bir ülkenin hem yıllar itibariyle ihracat ve ithalatındaki yoğunlaşma derecesini gözlemlemek için hem de belli bir dönemde ülkeler düzeyinde bir ihracat ve ithalat yoğunlaşma indeksi karşılaştırması yapmak için kullanılabilmektedir (Çil Yavuz, 2000:4-5). 2.13. Herfindahl-Hirschman İndeksi (HHI) HHI indeksi, yoğunlaşmanın istatistiksel bir ölçümüdür ve bu bağlamda indeks gelir (ya da zenginlik), firmanın çıktı yoğunlaşması, ihracat yoğunlaşması gibi birçok değişkeni ölçmek için kullanılabilmektedir (Rhoades, 1993:188). Bu yönüyle indeks, özellikle 1980’den itibaren yaygın olarak kullanılan bir yoğunlaşma belirleme yöntemi haline gelmiştir (Durukan ve Hamurcu, 2009:178). İndeks en basit haliyle ihraç edilen malların, toplam ihracat içindeki paylarının karelerinin toplamından oluşmaktadır. İndeks aşağıdaki gibi gösterilebilir (Ferranti vd. 2002:47): k X k / n HHI = k X k n 2 (24) Formülde; ‘n’ toplam mal grubunu (ürün sayısını), ‘k’ ise belirli bir mal grubunu göstermektedir. İndeks ‘0’ ile ‘1’ arasında değerler alır ve ‘0’a yakın değerler yoğunlaşmanın az olduğunu (çeşitlendirmenin çok olduğunu), ‘1’e yakın değerler ise yoğunlaşmanın yüksek olduğunu (çeşitlendirmenin az olduğunu) ifade eder. İndeks değerinin ‘1’e eşit olduğu durumda ise ülkenin tüm ihracat gelirinin tek bir ürün tarafından karşılanması söz konusudur (Meilak, 2008:38; WITS, 2013:24). 2.14. İhracat Benzerlik İndeksi (ESI13) Finger ve Kreinin (1979) tarafından geliştirilen İhracat Benzerlik İndeksi, çeşitli ülke ya da ülke grupları arasında ihracat kalemlerinin benzerliğini ölçmek için kullanılmaktadır. Ayrıca indeks ile iki ülke veya ülke grubu arasındaki ihracat benzerliğinin zaman içindeki seyri de izlenebilmektedir. İndeks, toplam ihracatın miktarından etkilenmemekte, sadece ihracat kalemlerini karşılaştırmaktadır (Finger ve Kreinin, 1979:905-906). Bu yönüyle indeks, ihracatın mal gruplarına göre oransal dağılımının benzerliğini göstermesi ve küçük bir ülkenin ihracat yapısının büyük bir ülke ya da ülke grubu ile kıyaslanabilmesine olanak sağlaması açısından önem taşımaktadır (Akgüngör vd. 2001:27). 13 Export Similarity Index. The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 424-444 437 Ticaret Sonrası Verilerle Rekabet Gücünün Ölçülmesinde Kullanılan İndeksler Üzerine Bir Literatür Taraması Daha çok ihracat benzerliği olan ülkelerin dünya piyasalarında rakip olma ihtimalleri daha yüksektir. Bunun yanında yüksek bir benzerlik indeksi, endüstriler arası ticarette (inter-industry trade) sınırlı bir ticari potansiyel olduğunu göstermesi bakımından da ayrıca önemlidir (Mikic ve Gilbert, 2009:82). ESI indeksi, ‘j’ ve ‘m’ gibi iki ülke için aşağıdaki gibi formüle edilebilir (Erkan, 2012:106-107): ESI = min X jw , X mw 100 k k (25) Burada; Xk jw ‘j’ ülkesinin ‘k’ malı toplam ihracatının, ‘j’ ülkesinin toplam ihracatı içindeki payını, Xk mw ‘m’ ülkesinin ‘k’ malı toplam ihracatının, ‘m’ ülkesinin toplam ihracatı içindeki payını göstermektedir. ESI indeksi ‘0’ ile ‘100’ arasında değerler alır. İndeks değeri ‘0’ ise iki ülkenin ihracat kalemleri farklıdır yani ihracat benzerlikleri yoktur. Dolayısıyla iki ülke rekabet halinde değildir. İndeks değeri ‘100’ ise mükemmel bir ihracat benzerliği söz konusudur. Bu durumda her iki ülkenin ihracat kalemleri birbiriyle aynıdır ve bu iki ülke tam bir rekabet içindedir (Finger ve Kreinin, 1979:906; Mikic ve Gilbert, 2009:82; Peters, 2008:25; Schoot, 2004:15). İhracat benzerlik indeksinin zaman içinde artması yani 100’e yaklaşması, ülkelerin hem ihracat yapısı bakımından birbirlerine daha benzer hale geldiklerini, hem de ihracatta rakip ülke konumuna düştüklerini göstermektedir. İndeksin değer olarak düşmesi yani sıfıra yaklaşması da ülkelerin ihracat yapısının giderek birbirlerinden farklı bir duruma geldiğini gösterir (Akgüngör vd. 2001:27). 3. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Ülkelerin, sektörlerin ya da firmaların iç ve dış piyasalardaki rekabet güçlerinin belirlenmesi ve bu yönlü ticaret politikalarının uygulanması, bu birimlerin -hali hazırda veya gelecekte- hem ekonomik hem de politik anlamda uluslararası alanda söz sahibi olabilmelerinde ve küresel rekabet ortamında ayakta kalabilmelerinde önem arz etmektedir. Ticaret sonrası verilerle yapılan bu analizlerle ülkeler, sektörler ya da firmalar rekabet avantajına/dezavantajına sahip oldukları sektörleri/ürün gruplarını belirleyebilmekte, avantajlı konumda olduklarını ön plana çıkararak ve bu sektörleri uzun dönemli rekabet, ihracat ya da sanayi politikaları ile destekleyerek, bu ürün gruplarındaki ihracatlarını ve rekabet güçlerini arttırabilmektedirler. Bu şekilde sektörel ya da ürün bazında rekabet gücünün belirlenmesi ve bu yönlü etkin ticaret politikalarının uygulanması, ülkelerin küresel rekabet ortamında dış ticaretten daha çok pay alabilmelerine ve uluslararası piyasalarda söz sahibi olabilmelerine olanak sağlayabilmektedir. Bu nedenle çalışmada, ticaret sonrası verilerle rekabet gücünün ölçümünde yaygın olarak kullanılan çeşitli indekslere yer verilmiştir. Bu amaç doğrultusunda, literatürde sıklıkla kullanılan yöntemin Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler (RCA) yaklaşımı olduğu görülmüştür. İlk olarak Bela Balassa (1965) tarafından ortaya konulan bu yöntem, bazı eklemeler ve düzenlemelerle Thomas L. Vollrath (1991) tarafından geliştirilmiştir. Balassa’nın özellikle ithalatı yeterince yönteminde kullanmayışı ve hesaplamada bir malı iki kere kullanması eleştirilmiş, Vollrath (1991) da bu noktada çifte hesap hatasını gideren formülünü geliştirerek RCA yöntemini daha kullanılabilir bir hale getirmiştir. The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 424-444 438 Ticaret Sonrası Verilerle Rekabet Gücünün Ölçülmesinde Kullanılan İndeksler Üzerine Bir Literatür Taraması Bununla birlikte çalışmada; iki ülke arasındaki ticaretin dünya ortalamasına göre yoğunluğunu ölçen Ticaret Yoğunlaşma İndeksine (TII), üretimi ve tüketimi birbirinin yakın ikamesi olan ürünlerin eşanlı olarak ihraç ve ithal edildiği durumda mevcut oranı gösteren Endüstri-İçi Ticaret (Grubel-Lyold) İndeksine (GLI), bir ülkenin rakip ülkeler karşısındaki sektörel rekabet gücünü ölçmek için kullanılan Karşılaştırmalı İhracat Performansı İndeksine (CEP) ve çeşitli ülke ya da ülke grupları arasında ihracat kalemlerinin benzerliğini ölçmek için kullanılan İhracat Benzerlik İndeksine (ESI) yer verilmiştir. KAYNAKLAR Akgüngör, S., Barbaros, F. V. ve Kumral, N. (2001). “Türkiye’de Sebze ve Meyve İşleme Sanayiinin Avrupa Birliği Piyasasında Sürdürülebilir Rekabet Gücü Açısından Değerlendirilmesi”. T.C. Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı- Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü. Yayın No:51. Ankara. Akhtar, W., Sharif, M. And Shah, H. (2009). “Competitiveness of Pakistani Fruits in the World Market”. The Labore Journal of Economics. 14(2):125-133. Altay, B. ve Gürpınar, K. (2008). “Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler ve Bazı Rekabet Gücü Endeksler: Türk Mobilya Sektörü Üzerine Bir Uygulama”. Afyon Kocatepe Üniversitesi, İ.İ.B.F. Dergisi. 10(1):257-274. Balassa, B. (1965). “Trade Liberalization and Revealed Comparative Advantage”. The Manchester School of Economic and Social Studies. 33(2):99-123. Balassa, B. (1977). “Revealed Comparative Advantage Revisited: An Analysis of Relative Export Shares of the Industrial Countries, 1953-1971”. The Manchester School. 45(4):327-344. Balassa, B. and Noland, M. (1989a). “‘The Changing Comparative Advantage of Japan and the United States”. Journal of the Japanese and International Economies. 3(2):174-188. Balassa, B. and Noland, M. (1989b). “‘Revealed’ Comparative Advantage in Japan and the United States”. Journal of International Economic Integration. 4(2):8-22. Beningo, S. (2005). “Trade and Transportation Between the United States and China and Between the United States and India”. 2006 Conference of the Society of Government Economists. 27 October 2005. Washington. Bobirca, A. and Miclaus, P. G. (2007). “A Multilevel Comparative Assessment Approach to International Services Trade Competitiveness: The Case of Romania and Bulgaria” International Journal of Human and Social Sciences. 2(5):263-268. Bojnec, Š. and Fertő, I. (2006). “Does Comparative Advantages in Agri-Food Trade Matter for Multifunctional Rural Development: The Case of Hungary and Slovenia”. Journal of Central European Agriculture. 7(3):583-586. Brulhart, M. (2002). “Marginal Intra-Industry Trade: Towards a Measure of Non-Disruptive Trade Expansion”. Frontiers of Research on Intra-Industry Trade. Basingstoke. Palgrave-Macmillan. pp:1-26. The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 424-444 439 Ticaret Sonrası Verilerle Rekabet Gücünün Ölçülmesinde Kullanılan İndeksler Üzerine Bir Literatür Taraması Buturac, G. and Rajh, E. (2006). “Vertical Specialization and Intra-Industry Trade: The Case of Croatia”. Ekonomska Istraživanja. 19(1):1-8. Chandran, S. (2011). “Trade Complementarity and Similarity Between India and ASEAN Countries in the Context of the RTA” Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=1763299, (ET:05.09.2015). Cutrini, E. (2005). “The Balassa Index Meets the Theil Index: A Decomposition Methodology for Logation Studies”. European Regional Science Association (ERSA). Conference Papers: 2005/8- ersa05p123. pp:1-23. Çil Yavuz, N. (2000). “Türkiye’nin Dış Ticaretinin Mallar ve Ülkeler Açısından Konsantrasyon Analizi (1975-1998)”. Çimento İşveren Dergisi. 14(5):3-12. De Castro, T. (2012). “Trade cooperation indicators: Development of BRIC Bilateral Trade Flows”. International Review of Business Research Papers. 8(1):211-223. Donges, J. B. and Riedel, J. (1976). “The Expansion of Manufactured Exports in Developing Countries: An Empirical Assessment of Supply and Demand Issues”. Kieler Arbeitspapiere, Kiel Working Papers No:49. June 1976. Donges, J. B., Krieger-Boden, C., Langhammer, R. J., Schatz, K.-W. and Thoroe, C. S. (1982). “The Second Enlargement of The European Community: Adjustment Requirements and Challenges for Policy Reform”. Kieler Studien No:171. Kiel. Durukan, T. ve Hamurcu, Ç. (2009). “Mobil İletişimde Pazar Yoğunlaşması ‘Türkiye ile Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan Karşılaştırması”. Karadeniz Araştırmaları. 6(22):75-86. Economic Commission of Europe, (2002). “Economic Survey of Europe”. United Nations Publication. Sales No. E.02.II.E.7. Geneva. Edmonds, C. & Li, Y. (2010). “A New Perspective on China Trade Growth: Application of A New Index of Bilateral Trade Intensity”. (No. 201025). http://core.ac.uk/download/ pdf/6510950.pdf, (ET:05.09.2015). Erkan, B. (2009). “Ülkelerin İhracat Performanslarının Belirlenmesinde Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlüklerinin Kullanılması: Yükselen Ekonomiler Örneği”. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Manisa. Erkan, B. (2012). “BRIC Ülkeleri ve Türkiye’nin İhracat Uzmanlaşma ve Rekabet Düzeylerinin Karşılaştırmalı Analizi”. Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi. 8(1):101-131. Erkan, B. (2013). “Türkiye’nin Tekstil ve Hazır Giyim Sektörü İhracatında Uluslararası Rekabet Gücünün Belirlenmesi”. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 13(1):93109. Esmaeili, (2014). “Revealed Comparative Advantage and Measurement of International Competitiveness for Dates”. Journal of International Food & Agribusiness Marketing 26: 209-217. Faustino, H. (2008). “Intra-Industry Trade and Revealed Comparative Advantage: An InvertedU Relationship”. School of Economics and Management. Technical University of Lisbon, Department of Economics. Working Paper 03/2008/DE/SOCIUS. pp:1-13. The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 424-444 440 Ticaret Sonrası Verilerle Rekabet Gücünün Ölçülmesinde Kullanılan İndeksler Üzerine Bir Literatür Taraması Ferranti, D. D., Perry, G. E., Lederman, D. and Maloney, W. F. (2002). “From Naturel Resources to the Knowledge Economy: Trade and Job Quality”. Washington, D.C., World Bank Latin American and Caribbean Studies. 2001046929. Fertô, I. & Hubbard, L. J. (2001). “Regional Comparative Advantage and Competitiveness in Hungarian Agri-Food Sectors”. 77th EAAE Seminar. NJF Seminar No. 325. August 1718, 2001. Helsinki. Finger, T. M. & Kreinin, M. E. (1979). “A Measure of ‘Export Similarity’ and its Possible Uses”. The Economic Journal. 89(356):905-912. Fronberg, K. & Hartmann, M. (1997). “Comparing Measures of Competitiveness”. Institute of Agricultural Development in Central and Eastern Europe. Discussion Paper No:2. Grupp, H. (1994). “The Measurement of Technical Performance of Innovations by Technometrics and Its Impact on Established Technology Indicators”. Research Policy. 23(2):175193. Hirschmann, A. (1945). “National Power and the Structure of Foreign Trade”. University of California Press Berkeley and Los Angeles, California. http://www.ucpress.edu/ op.php?isbn=9780520040823, (ET:09.09.2015). Ian, C. (2007). “A New Resource Curse? Impacts of China’s Boom on Comparative Advantage and Resource Dependence in Southeast Asia”. World Development. 35(7). July 2007. pp:1099-1119. Jovičić, M., Zdravković, M. and Mitrović, R. D. (2001). “Federal Republic Yugoslavia: Trade Potentials and Comparative Advantages”. The wiiw Balkan Observatory. Working Papers:10. December-2001. pp:1-40. Kafalı, M. A., Dündar, S. O., Eşiyok, B. A. ve Karaca, M. E. (2006). “İmalat Sanayii Ürünlerinin Dış Ticaretteki Rekabet Gücüne Göre Değerlendirilmesi (1995-2004 Dönemi)”. Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Müdürlüğü. GA-0606-07. Ağustos 2006. Ankara. Kaitila, V. (1999). “Trade and revealed comparative advantage: Hungary, the Czech Republic, and the European Union”. Bank of Finland Institute for Economies in Transition (BOFIT). Discussion Papers 1999.No:8. pp:1-59. Khatibi, A. (2008). “Kazakhstan’s Revealed Comparative Advantage Vis-À-Vis the EU-27”. European Centre for International Political Economy (ECIPE). Working Paper, No: 03/2008. pp:1-12. Kim, S. J. (2012). “South Korea’s Trade Intensity with ASEAN Countries and its Changes Over Time”. International Review of Business Research Papers. 8(4):63-79. Kokko, A., Mathä, T. & Tingvall, P. G. (2007). “Regional Integration and Trade Diversion in Europe”. Integration and Trade (26). January- June 2007. pp:205-246. Kösekahyaoğlu, L. ve Özdamar, G. (2005). “Türkiye, Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya ve Estonya’nın Sektörel Rekabet Gücü ve Dış Ticaret Yapısı Üzerine Karşılaştırmalı Bir Analiz”. Sosyo Ekonomi 2005-2/050204. s:73-102. The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 424-444 441 Ticaret Sonrası Verilerle Rekabet Gücünün Ölçülmesinde Kullanılan İndeksler Üzerine Bir Literatür Taraması Laursen, K. (1998). “Revealed Comparative Advantage and the Alternatives as Measures of International Specialization”. Danish Research Unit for Industrial Dynamics. DRUID Working Paper No:98-30:1-24. Laursen, K. (2015). “Revealed Comparative Advantage and the Alternatives as Measures of International Specialization”. Eurasian Business and Economics Society. Eurasian Bus Rev 2015(5):99-115. Lederman, D., Olarreaga, M. and Rubiano, E. (2008). “Trade Specialization in Latin America: The Impact of China and India”. Review of World Economics. 144(2):248-271. Lee, J. (1995). “Comparative Advantage in Manufacturing as a Determinant of Industrialization: The Korean Case”. World Development. 23(7). pp:1195-1214. Mahmood, A. (2000). “Export Specialization and Competitiveness of the Malaysian Manufacturing: Trends, Challenges and Prospects”. Conference on International Trade Education and Research. Managing Globalizations for Prosperity. 26-27 October. Melbourne. pp:1-30. Meilak, C. (2008). “Measuring Export Concentration: The Implications for Small States”. Bank of Valletta Review. No:37. Spring 2008. pp:35-48. Mikic, M. & Gilbert, J. (2009). “Trade Statistics in Policymaker: A Handbook of Commonly Used Trade Indices and Indicators”. Economic and Social Commission for Asia and the Pacific (ESCAP). United Nations Publication Sales No: E.10II.F.7. Revised Edition. Thailand. Movshuk, O. (2001). "International Trade, Technology and Changing Comparative Advantage: A Comparative Study of Transition Economies (1988-1998)". The International Centre for the Study of East Asian Development. Kitakyushu. Working Paper Series: 2001-07. pp:1-27. Mykhnenko, V. (2005). “What Type of Capitalism in Eastern Europe? Institutional Structures, Revealed Comparative Advantages and Performance of Poland and Ukraine”. Centre for Public Policy for Regions (CPPR) Discussion Paper. No:6. September-2005. pp:143. Nauwelaerts, Y. & Van Beveren, I. (2005). “Sectoral Concentration of FDI in OECD Countries”, In International Conference on International Trade and Logistics, Corporate Strategies and the Global Economy. Le Havre, France. 28-29 September 2005, France. pp:1-18. Nesterenko, O. (2006). “Competitiveness of Ukrainian Products”. Master of Arts in Economics. National University “Kyiv-Mohyla Academy” Economics Education and Research Consortium Master’s Program in Economics. pp:1-49. Peters, E. D. (2008). “The Impact of China’s Global Economic Expansion on Latin America”. Economic & Social Research Council (ESRC). Working Paper, No:4:1-55. Petri, P. A. (1988). “Korea’s Export Niche: Origins and Prospects”. World Development. 16(1). pp:47-63. The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 424-444 442 Ticaret Sonrası Verilerle Rekabet Gücünün Ölçülmesinde Kullanılan İndeksler Üzerine Bir Literatür Taraması Pietriková, M., Matejková, E. & Qineti, A. (2014). “The Development of Competitiveness of a Selected Agrifood Commodity in V4 Countries”. http://spu.fem.uniag. sk/fem/mvd2014/proceedings/articles/Pietrikova.pdf, (ET:06.09.2015). Prasad, R. N. (2004). “Fiji’s Export Competitiveness: A Comparison With Selected Small Island Developing States”. Economic Department Reserve Bank of Fiji. Working Paper 2004/06. pp:1-40. Rhoades, S. A. (1993). “The Herfindahl-Hirschman Index”. The Fed. Res. Bull., (79), 188. Schoot, P. K. (2004). “The Relative Similarity of China’s Exports to the United States vis a vis other U.S. Trading Partners”. Unpublished manuscript. July-2004. pp:15. Seymen, D., Bilici, Ö. ve Şanlısoy, S. (2009). “Türk Dış Ticaretinin Yönü, Dış Ticaret Politikası Perspektifinden Bir Değerlendirme”. Anadolu International Conference in Economics. June 17-19. Eskişehir. s:1-17. Shohibul Ma, A. (2013). “Revealed Comparative Advantage Measure: ASEAN-China Trade Flows”. Journal of Economics and Sustainable Development. 4(7):136-145. Sujová, A. & Hlaváčková, P. (2015). “Sectoral Analysis of Competitiveness of Wood Processing Industry in the Czech Republic”. Acta Universitatis Agriculturae et Silviculturae Mendelianae Brunensis, 63(1):293-302. Şimşek, N. ve Sadat, S. A. (2009). “Eco Pazarında Türkiye: 1997-2005 Dönemi Rekabet Gücü Analizi”. Sosyoekonomi. 2009-2. 090208. s:135-157. Tegene, A. (1990). “Commodity Concentration and Export Earnings Instability: The Evidence from African Countries”. The American Economist. 34(2):55-59. Utkulu, U. and Seymen, D. (2004). “Revealed Comparative Advantage and Competitiveness: Evidence for Turkey vis-à-vis the EU/15” In European Trade Study Group 6th Annual Conference. ETSG. September 2004. pp:1-26. Utkulu, U. ve İmer. H. (2008). "Türk Tekstil ve Konfeksiyon Sektörünün Avrupa Birliği Tekstil ve Konfeksiyon Sektörü Karşısındaki Rekabet Gücünün Alt Sektörler Düzeyinde Ölçülmesi (1994-2005)". Rekabet Dergisi. Sayı:36. Ekim-Kasım-Aralık-2008. s:3-43. Vixathep, S. (2011). “Trade Liberalization and Comparative Advantage Dynamics in Lao PDR”. Lao Trade Research Digest. Vol:2. June 2011. Vollrath, T. L. (1991). “A Theoretical Evaluation of Alternative Trade Intensity Measures of Revealed Comparative Advantage”. Weltwirtschaftliches Archiv. Bd. 127. H. 2 (1991). pp:265-280. Wits, (2013). “Online Trade Outcomes Indicators: User’s Manuel”. World Integrated Trade Solution (WITS). The World Bank. Ver:1.0, September 2013. Wittich, V. G. (2005). “Some Aspects of Recent Trade Developments in South-East Europe”. United Nations Economic Commission for Europe (UNECE). Discussion Paper Series No: 2005.6. December 2005. pp:1-20. Wongpit, P. (2013). “Analysis of Trade Performance, Trade Costs and Impacts of FDI and Trade Facilitation on Manufacturing Trade of Thailand”. Kobe University Repository: The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 424-444 443 Ticaret Sonrası Verilerle Rekabet Gücünün Ölçülmesinde Kullanılan İndeksler Üzerine Bir Literatür Taraması Thesis, (ET:03.09.2015). http://www.lib.kobe-u.ac.jp/repository/thesis2/d1/D1006020.pdf Yalçınkaya, M. H., Çılbant, C., Erataş, F. ve Hartoğlu, D. (2014). “Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler Ekseninde Rekabet Gücünün Analizi: Türk-Çin Dış Ticareti Üzerine Bir Uygulama”. Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi. Sayı:24, s:41-57. Yurttançıkmaz, Z. Ç. (2013). “Türkiye’nin AB Pazarında Endüstri-İçi Ticaret Açısından Avantajlı Olduğu Ürünlerin Belirlenmesi”. Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi. 14(1):1-22. 444 The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 424-444
