MUSTAF!l KEMAL

.\
.
.
.
·'
S.Ü . . Fen~Edeblyat Fakültesi Edebiyat Dergisi .t 9 97,. Sayı 11
· BiRINCl . DÜNYA . .HARBiNDE: VA.N -BlTLis~ MUŞ HATTININ ·.
ÖNEMi VE 16.. KOLORDU KOMUTANI MUSTAF!l KEMAL
PAŞA
.
.
~
· .· Dr. Hüseyin Koca CJ
. ·. Blnn_d DOnya Harbi Doğu Cephesinde Ağn, Malazgirt, Bitlis, Van, Sil~.
Dlyarbakir, Musul istikameti ve bu· ı.sttkametl içine alan koridor güneyi Mı.tsul .
cJvaıında Rus ve İnglllz ·ordulannı~ blrleşmelerl, lrak'.tald Türk Ordusunun
mukavemetl~ln kırılması ve her iki emperyalist deviet ordulanôin birlikte
,hare.k et eqebllmelerl açısından önem arz çdlyordu.
f6. · Kolordu ·,bölgestnln cografl durumuna baktiğ,mızda tnmtıkanm .
. gO.r ieylnde
.Doğu .içtoros sıra dağlannın
Van gölünün
gQi1eylncİen lraiı
hudut . dağlarına (~gros) doğru u~ndığını görUrüz(1 ). Van gölünün
·. · · · güneyinde kalan dağlann etrafı ise pek sarp olup tekerleksii vasıtalarla dahi
.
.
·zorlukla aşılablliniyordu.
'
.
· · Bu koridorun öneniU bir geçidi otaı:ı Bit.lis · boğazı; kuzey-güney
istikametinde
geçit ' veren:
doğu ve
batı y~lan .açlm~ya v~. rahat
harekete. .
.
.
..
.
.
müsait olmayan dar bJr vadidir. ·oaha gOneydekl DJcle nehri ve kollan Jse
yazın ve kışm . ordulann harekatına engel
·oiabllmektedlr. Bitlis boğazından
güneye akan İteşan Çayı Vc\d.l sl Bitlis Boğazını güneye açar. Daha batıdaki .
G~rzan ve· Batman çayl~ıi ku1.eylerindeld ~ağlarda vadi ~çnazlar v.e .harekat .
unsurlanna·yaz. mevsiminde er'geJ teşkll etmezler.
.
.
.
Seydişehir tı~ Emnlyet ~OdQrO
.
.
1} . ·Sel ışık Selahatttn, "BUyok Harpte Kafkas Hareket Mıntıka.stl'da 2.0rdunun 1332 · ( 1916)
Yaz ve Sonbahar .Muharebeleri~. Askeri Mecıınıa, 1 . HazJraıı 1944. sayı 62, s.6 . ·
·
343
Diyarbakır'dan doğuya d~ğru Dicle . vadileri b,oyunCil devam
dalgalı'- geniş ve zlraate elverlşll - arazı ile . Elazığ, ·Malatya, Urfa,
eden
Siverek
bölgeleri _ise askeri . birliklere iaşe-erzak (yiyecek-içecek) temini açısından
- öne_m arzetm·e kteydller. Çünkü daha kuzeydeki Doğubeyazıt, Eleşkirt, ..
. ·Maiazglrt, Hınıs, GümgOrp, Muş :Ovası vb. araziler Rus ' işgali altında
bıdunuyordu(2).
.
Haziran 191 S'e gellndlğ)nde Ruslar, Bitlis .boğazından geçip Musul'a
sarkarak hem ·6. Ordunun gerilerini tehdit etmeyi hem. de 3.0rdumuzun sağ ·
cenahını.. ·(yönünü) da tehlikeye sokmayı. planlıyorlardİ. Bu plana karşı
alınacak
,önemli tedbir Bitlis ve
boğazını sağlam
tutarak
düşmanın
öncellkle
ele geçirmeye çalıştığı Van~BltUs-Muş ve ·Çapakçur (Bingöİ) hattını titizlikle ·
.savünmaktı . ·su sayede düşma·nm. Dicle · vadisine ve Musul'a ·sarkması
. .. .. .
.
.
. .
.
~,
.
..
önlenebilirdi. Çünkü qüşman· kuwetıerlnin bu planı gerçekleştirmesi halinde
3.· ve 6. orduların arasına ·girerek her lkl orduyu da kolayça mağlup
~ebillrlerdl.
Maalesef 3.0rdu
.ko~utanlığı Rusl~r!ın
3.0rdu aleyhine
hazırladığı
.
.
.
.
yukandakl .bu bOyOk darbeyi yeterince kavrayamamış ·ve ·Ruslar'ın bu.
cephelere kuwet.11 güç se~k
edeceğini tahmin edememişti. Oysa.bunu!) ıçİn
Bitlis .. gru.pmanmı IX. Koıo·rdu ile takviye edip · Rus ileri harekatını geri ..
püskürtmek ve Ennenl isyanını bastırarak Van gölü civarından gOneye
..Jmpeyl · sağlayan geçitlere haki~ -ol~ak gerekiyordu. Bu. arada
Ruslar'ın ·
planınİn diğer önemll bir paiçası da Ka:radeıiJz'den Tebrlz'e·kadar 600 knı.llk . ·
. bölgeyi kontrol . altına almak; öncelikle bölgede yer yer kümeler halinde
yaşayan Ermeni ve Nasturi halkinı isyan ettirmek · sUfetiyle karşı t.arafın
. kowetleıinf bölerel< istenilen hedefe kolayca ulaşmaktı. Ruslann bu planını .
. sezınıeyen
ıı8 ıiner tedbir ~çsından ·seyyar Jandarma tabut1arımızc1ak1 Enn~nı
efradınİ. kaldırmayı .akıl edebilmişlerdi. . tnnenl efradı ise hep b)~likte. Rus
kuwet1erine ~atıktı(3); Oysa· Ruslar ·Ermeol· koruyuculuğu bahanesiyle bütün .
. Ermenlstan dedikleri yerleri tabJI "Ermenisiz. Ennenlstan" olmak Ozere
. kendilerJ~e . almayı
.
. 2>.
3)
dtl'şOnOyor_
imadlye. lardı. Zate~ Sazanof .bu .maksatla
.
A.g.rn .. s.6, 1.
Çakmak Fevzi; •eaynk Harpte Şark Cephesi Hareketleri"· 1935'te Akademide verilen
Konferanslar, Gen.Kur.Matba.Ank. ı 936.s.2.7. ·
344
., •x-
• · >n
• • • - ~,
,..,.a-·~..,-.
~
v,;,.,,
:ıı
,:~·, ·
.
.
Cizre. Diyarbakır, . Samsat, Maraş sancağı ve Adana')n Mersin Jiınai1ı dahli·.
'\
.
.
•.
almak.istiyordu.
.
_Diğer
<dahn>·a· kadar Ana_do1u · k~zey
İngİlter~· _v e
. .
taraftan Rus
.
.
Başveklll
•
.
Stunner ise
.
.
I
Kaı,<aslardan
.
.
Sinop ·
0
sahmnı. .baştan başa ıstıyo rdu. su· arada ·
Boğazı.ara (Çanakkale-Jsta~bul) hücur:n ederke~ Rusya .·
telaşa kapılıyor, lstanbul'un da bir an önce ·aJıv~rllmesinl arzuluyordu(4). Bu
çok m~kşatlı · hayallerini gerçekJeştl~meyl amaçlayan Rusİar 1. Kanuıitewel
cz9·.K~un) . i 914'te; Rumlye'd~n Şemdlrıan (ŞemdlnİI). bölgesine, 30 Kasırn
1914'te ·selmas Ozerinden Başkaİe ve Kotur'd.an Van istikametine Oç koldan.
Fr~nsa
taarruza geçtiler. Bu esnada yerel mmsıerden oluşturulacak vfırka için aşir~t
efradı~dan ancak 500 . kişi toplanabllmlştl. ÇOnk·o· daha önce Kotur'un
güneyindeki Hanlk'te ~slar'la yapılan. muharebede Van aşiret alaylannm
emsalleri gibi ciddi muharebeye Si~şmed1k1eİi lddlası · lle Van Jan~anna Firkası
. mağlup .edilerek geri çekJlmlş, bu oJ~y üzerine mevcut aşiret efradımiı atlan .
alınarak
piyade
.
.
taburlarına
taksim c;dlllrken
23 .Kasım.1914'te ·lağvedilmişti( s.>· ·
··
.
Aşiret
Süvari . Kolordusu da
. . Kanaatlmlz.c e .. bu davra.nış sonrasında meydana gelebiJecek
. oJumsuzlukJann neler
oJ~blleceği dOşünülmedco ,hayata geçirilen hatal~rdan
, sadece biriydi. ÇOnkU
b~ı
istisnai ·olaylar, ;hariç tutulacak
olursa· ·.oölged~
yaşayan "fOrkJer·KOrtJer . hOkOmete bağlı, memleke.t savunrriasinda canını
feda edebilen topluluklardı ve bu~lar oJuşturdukJan çetelerle ~füşmana ~gır
kayıplar verdlıiyorlardı(6 ). · ·
Nitekim 18--19 Kası!Yl 191 S'te Van gölü kuzeyinde, 26 Kasım'da Erciş
mintıkasmda
kalabalık
mllls Kürt çeteleriyle: uzun süre Rus kuvvetleri
.
.
. .
.
çarpışmak zorunda kaldı. Van gölü güneyinde
de
Rus
ve Etmeni kuwetleıine
.
.
.
.
.. karşı büyük muk~vemet gösterildi. Ancak havalar soğuduğundan Kürtler .. ·
yüksek yaylalarda.n inmeye başladılar. Bölgede aylarca devam. eden bu .
çarpışmalardan son.ra Yakup Cemli yerine R~dlye, MOfrezeslne Ali Bey
atandf ve · sene · sonuna kadar çarpışmalar devam .etti. Suna benzer
· çarpışmalar
Hınıs cıvannda
da. ya.şandı. Ruslar .9 Şubat t916'ya ltadar
.
.
Hınıs'takJ
gönoııo.
mms
Kort çetelerinin . gerı pOskürtüh:nesıne
uğraştıiar.
.
.
.
.
_A . g .m., s.183:. SAZANOF: Rus Dışlşlerl Bakanı
S) · . A.g.m., s.42-43. ·
6) · Selış~k, a.g.m., s.tS.-19.
4)
--..,.·,ec·T : - = ~
Kuvvet)erJnl toplayan .. NAZARBE.KOF Oümgüm'On Kuzeydoğusundaki
kuvvetler1mlze hücum etti.
/
Emıenl
çeteleriyle de
lşblrllğl
yap~ Ruslar. fazla
uğraşmadan · işgallerine devam ettiJe'r(7). RusJar, BltUs .ye Van bölgesfnde
eskiden beri deneylmJI Ennenl ~telerfnden istifade ile buralan elegeçJröUer(S).
van·ı · Ennenllerln de·
ayaklanmasıyla
koİayca işgal
•
•
>
•
~
eden ve bölgede yelpaze
•
glbl : ~çılinayr planlayan iV.Rus Kolordusu bu defa .Bitlis ve Muş'ta isyan·
eden
Ermenller'e
el. uzatarak
onlarla birlikte 3.
arkasında
kalan ·. .
,.
.
.
. Ordumuzun.·
.
. .
bölgeleri almayı ·pıanlarlatdı. NltekJm ,Ruslar en .bijyük başanl~nndan birini .
E·n n·e ni ç~telerle . lşblrHği yaptıkları Van bölgesinde elde ettiler. Bu arada·
hadJselerin
meydana. geleblleceğini
.
1
sezen.ve gelişmeleri yakından takip eden ·
.
.
•
'
· Van. Valisi .Cevdet Bey, daha Mart 1915 başlarında · Van'da E.nnenilerln ·.
aya~anmak O~ere olduklannı Birinci Kuvve-i Seferiye Komutanı HaJII Bey'e
(x1)
ve Başkomutanlığa blldimılştlr. ·
Nitekim Nlsaiı'ın 1S'lnde Van dışında,
Şıtak'ta, 18'indc
.
.. 17'slnde
.
'
Bltlis'te
.
.
.
E.rqıenller ayaklandılar. Şıtak'ta
memur.ve jandannalar öldürtildü. 7
. Nisan 1331 (20 Nisan 1915)'de Van:m Jçinde büyük Ennerıl ayakJanması
. . başladı. Karakollara ve· Türkevlerlne de ~ldİran . Ennenil,e r banka ve devl~t
datrelertni yak.tıiar, bölgedeki müslümanlan katlettiler,
şehrini talan .ettll~r.
lşt~. bO fel:a ketten ~onra
·van
Ermeni tehcir.i ne . (x2) karar vertldL Ermeni
· ayaklanmasını .destekleyen Ruslar . ı 6 Mayıs_ l915'te Van'r işgal ettiler · ·
peşinden de Malazglrt'e . saldırdılar(9)~ Van;daki Ermeni ay~kl~nmasını
7) . Çakmak, a.g .m., s.140-141.
8)
BAVUR, Yusuf Hikmet; Tlrk .inkılabı Tarthl, C.Ill,Ks.3·, s.2 vd.
x1) · Yarbay Halli Bey: Başkomutan V~III ve Harbiye Nazı n . Enver Bey'ln öz amcası. Birinci
Kuvve-1 Seferiye komutanı . Yarbay Halll komutasındaki Birinci Kuwe, l Seferlye'nln
fstanbul'dan . Musul'a sevkinde Musul-Revandlz-Rumlye-Dllman y9lu Qzerlnden Van'ın
. doğusundan Azerbaycan'a yQrOyöşO y~rlne, Olyarb«kır Ozerlnden (Dlyarbakır·Sllvan· .
Zlyaret,Blttıs Boğazı) Bitlis ve Van . taraflarına sevk olunarak Van · isyanı . silratle
bastırılablllrdl.. .s:206 diyen AII Ihsan Sabls "Hesap ve tahmininde aldanmak,. beşerin
daimi ·kusurlarındandır . Ancak ·iyi bir kontrol bu kusurları düzelteblllr .. ." açıklamasını .
. ~etlriyor. Bkz: liaıp Hatır~nra~ c.2, Ank.1951._ s.204, 206 vd.•
x2) . Ruslar, Erm~nl koruyu cufoğu bahanesiyle Ermenlstan dedikleri yerlerl "Ermenisiz
· Ennenlstan" sloganı lie kendilerine almayı dOşOnOyorlardı . Dük Nlkcla işgal ettiği Aras ve
Fırat'ın verimi! ovalarına Kazaklar'ı yerleştlrmeyl tasarlamıştı . Geniş bilgi · için bkz:Yusuf
Hikmet Bayur Tirit inkılabı Tulhl, c.m, ıc.s. m, s.68--71. ·
.
.
· Bu sayede Ruslar - Doğu ve Güneydoğu Anadolu'nun ,işgalinde bölgedeki Ermenileri isyan
etttrerek bir yandan buraları kolayca lşgalediyor, diğer taraftan da Tarkler'ln yaptığı Ermeni
... ~iri saY:eslnde "Ermenisiz Ermenlstan· proJelerlnl gerçekleştirmeye başlamış oluyorlardı.
9) · Bayur, a.g.e., s.2~3, Çakmak, a.g.m,· s.98.
/
346
AntranJk ve Erzuruftl mebu~u Pastınn·aclyan 5_0 00 klşJllk. Ermen!_ mms çeteleri
. ile gerçekleştirdi. \lan'ı işgalle yetinmeyen Ruslar da Ermeniler gibi lkl. gon·
sonra
şehri .~alan ederek yakıp yıktılar{10).
.
Planlannm Van
· ·
..
.
.
bölOmCınO gerçekleştiren
.
'
20.Şubat.1916 'da 9 1/2 tabur, 8 top, .ı
·
.
Rus ve Ermeni kuvvetler)
.
.
Kazak Süvari
Alayı (6000 kişi) ile
Bitlis üz~~ne yilrtldUJer.· ıs · Şubat 1916'da· ABBASYEF
·oç
koldan BttUs'e
taarı:uz etti ise de 300 ldş~llk zayiat verdtryl~rek geriye pOs~tOrtüldü. Bltlis'te
All · B~y _ komutasında toplanan 3000 klşlllk kuwetlmlz (l-Ial~m paniğe
~ilarak ~cele- şehri terk etmesine rağmen) aşiret alaylan ve yerel g~noıı,o
yardımı ıı~ düşma~ saldırılanna karşı azJmle, başanlı bl~ direı:ıiş
gösterdiler. Anc~ ~uslar ı Mart 1916'da -tekrar: saldırıya geçtiler ve 1il ·
Mart'ta gece baskını·
bOtiln yönİerden şehre saldırdilar. Rusİarla birJlkte
hareket . eden ve ,b.u~u fırsat bilen E.rmeni ç~telerı . ise . ş_ehrlh
. güneydoğusundakl
blr kulenln yanından gele~k . SJ1rt yol~niı
kestiler.
'
..
.
. '- İşgalin
. .·
mlUslerin de
ne
0
· bertaraf edlleme~C$1_üxerine _zor. durumda .,kalan, c;özOİen kuvvetlerimiz .
Mutld yönOıjden geri çeldlm~k ·zo~nda k~dılar. 8u yönden kac;rrl.°ayı başaran
'
.
'
.
.
.
stvll halk ancak canını kurtarabildi, diğerleri hep· şehit edildi. · · ·
·
1
•
•
Mart
1916'da Ruslar'ca
tamamen
·.
.
işgal
. . olu~ıdu.
.
Oy~
. . 1330 ·.
(1914)'da Bltlls'tc seferberlik llar(edtldlğlnde aslterllk· şubeslne koşan 40.000 ..
.
. BltUs 2
· klşlllk. 1O.K~lord~ askerini: teşkil eden Bitlis
çocuğund~n . hiçbirisi
geriye
·d~medlği gibi şl~dl geride bıraktıklan da ya şehit ediliyor veya mahşeri bir ·.
y~yette yoJla~a
B1tlls11İer'1n. bu mahşeri-perişan
.vaziyetine
. .
. düşüyorlardı.
.
.
..
.
.
. yol
boyunca
şahit
olan Çanakkale
fırkası (Komutanları
Müstafa Kemal
Paşa
·henü~' . Bölgeye·
ulaşmadığı .halde) · ise
kötü .şartlarda devam eçten
.
'
.
.
. yolcull:fğuna. son
güneyindeki Dellklit~Ş
' ry1evkiinde ·
. verdiği .· Bitlis'in
. .
.
mevz~lerlne ~erleşmeye çalışıyordu( 1 ı ).
:_- .
ÇANAK.KALE SAV~ŞlA.lll ·. KAHRAMANİ MUSTAFA KlMAL
. nıY
(PAŞA) nlı~ts
cı:i'uıslNoı
·. · ·
Mart 19i6 başında Ruslar'ın · Bltils'I işgali üzerine. miltedebblr· (ileriyi
göre~) bir komutanın bu cepheye·taylni· çlOşCniOldO. ·Önce
.
.• '
'
io Mart
. 19·16'da
· 10) · Kuran, Ahm~·t,edevi,' ln.kdap Tarlhl111t& ve ·)in Tlı!'kler, İst.1945, s.590-591.
11) AYDJN,'Sıtkt; lltlls . T.ııdhl, .. lst.1967, s.35-36.
. .
347
I
. Edime'dekl .16. Kolordu · Komutanlığına
başkomutanlıktan
verilen emirle
.
.
.
, •
Çanakkale savaşlan kahramanı Albay Mustafa Kemal Bey (ATATÜRK) ataodı.
Sonra p.eşinden hemen verHeri bi r em~rle ·16. .Kolordu komutaı;ıı ·Mustafa ·
He bir~ikte Diyarbakır'a gönderildi..Yolda general!Jğe terfi
Kemal Bey k~rargahı
· eden l>aşa
2 7 Matt'ta Diyar.bak.ıra geld.1( 12). Bu
.
arada. Başkomutanlığın 19
Mart' 1916 .tarihll bir emri ile 2.0rdunun Diyarbakır ve daha doğusundan
itibaren işgal altında huıunan- yerlerin
geri .ahrimasi ·ıçitı Ruslar'ın yan ve ·
geriler1ne taarruz edllmeslnl, rnemieketln düşmandan temlzl~rimesl istendi.
Ord_
u. komutanı Ahmet İzzet Paşa bu emir Ozerine: "2.0rdu Dlyarbai<Jr'dan
itibaren ·Bitlis Çayı'nın kanştığı yere kadar Dicle Nehri üzerinde toplanmalı
(.;.)~· harekat · esnasında is~
korumalı .. ."
sağ yanını
Van ve . Beyazıt i~tikametlerJnde
mü.talaasmda btilundu{13).
Mustafa Kemal Paşa' nın 16. l<.<:'lordu birliklerini teftJş ve cephenin
.
.
durumunu tetkl.k etmek üzere 5 Haziran 1332 '1916) tarihinde Sllvan'dan
••
'
hareketle 8 · Haziran 1332(1916)'de kaymakam . Nur!
1
Bey'bı
(x) emrindeki
8.Fırk.a (Tümen). Karargahına intikalle gerekli bllgllerl aldığı .ve denetlemelerde
buh.mduğu
llk gOnün gecesi Ruslar Anduk Dağlarinın ~uzeylnde ·bulunan
blrllkl~ıimlze karşı taarruza· geçtUer~ Durumu yakından takip eden Paşa, yeni
binbaşılığa
terfi eden . Şemsettlr:ı B(?y'J bu cephede ·görevlendirdi. Yapılan
.
.
.
..
karşı ta(\rruz1a Rus saldın1an durdurulmasına rağmen bu .kez .ciaha güçlü bir
.
.
.
'
kuvvetle saldınlannı arttırmalan iizerine meydana gelen çatışmalarda 8.Alay
Komutam
ve bir kısım' subayımız da şehit ~üştO. Düşmanın giderek gücünü
artı~dığı bu a·nı saldınlar nedeni ile c~phede kuvvet arttınmına gidilemedi,
· ancak cephede daha fazla zayiat v~rmek istemeyen Paşa, tekrar kısa sürede
toparlanabilmek
için bu mevzideki
kuvvetleri asıl. müdafaa. hattı'
gerisine .
'
.
,
.
. zayiatsız çekti . ve yeni bir savunma hcı.ttı oluşturdu. Bu am~Hyeyi bizzat
kendJsl dl\rbünle yüksek bir tepeden takip ettl(14).
HazJran 1916'da 16. Kolordunun cephedeki dun~mu şöyle. idi: .
·1 2) . BELEN Fahfüllrlnd · cıhan H~rblnde Tlrk H&ıbl, Ank..1964, c.lll, s.71, aı;ınc.:i
Dlnya H•rblnde Tlrk HarbJ, c.lI, Ks.2, Kafkas Cephesr. 2.0rdu Harekatı. · ı 91619.18, Gen . Kur.'Basımevi, Ank.1978, s.,9.
13) Selı~k,
s.3.
x)
Kütahya Mebusu Nuri Conker
· 14) . TEZER. ŞükrQ; Atatlrlt'İhİ Hatıra Defteri, Ank.1989, s.42, 46.
a.,.e.,
348 ·
1
•
· Van .~üııey Müfrezesi: Hizan'dan . Karas~'ya çekilen düşmanı takip
etmekte,
5.T{imen: .Kademe. ~deme Bltlls'e doğru ilerlemekte,
Haa Musa gönOIIUleri M~ki'de,
. Sason Gönilllüler!
Ji9yut'ta. olup, Mahbuhan'da bir seyyar j~ndarma ,
blr1lğl bulunuyordu ..
· .8 . TOmen Kararg~~ı ş.ı.n Köyünd~ •. 23 ve 17. Alayları Kozma Dağı
bölgesinde, 23. Alaydan bir tabur KC:)rtlk Dağı güneyinde konuşJanıyordµ .._
Evvelce . Kulp'ta ,bulunan
ve tümen
jhtlyadı oİan 24. Alay ise. Şin Bölgesine
.
.
'
;
· hareket ederken, Kolordu Karargahı da Sllvan'a intikal etmişti. .
Düşmanın
ceph~ekl .durumu ise: ·
Van Gün~y Müfrezesi karşısında: 119. Slblrya Enneni Taburu, iki
sü_vaıi böJUğU, 2 maklnaıi · t.Ufek.
. ·s .TOmen karşısında·: Rus Jklrid Kafkas Avo Tümeninin 7. ve 8.
alaytar:ı, 6.alaydan 2 ·tabur, b)r ·E.nnenl taburu, topı'am olarak 11 .taburluk
piyade, 2Z to·p . Bir ·Ermeni taburu ve bu kuvvetin ·-., tab~ru He . bir- iki
. b'ataryası ·.cephedekl kuvvetlerimiz ile sıcak te!TI~ta, gerisi ihtiyatta idi. .
. .
Mutki
.
.
.
Çevresinde: 119. D.rojen taburu, ÜÇ süvari .bölOğO. Mahbuhan ·
dvannda varlığı şOphell görülen iki t~ur; : ·
2.Katk~ Ava .Tümeni Karargahı Bltlls'te: .
· ··
.66.TOrnen
Karargahı · Muş'ta.
.·
4. Kolordu
8.TOmen karşısında ise Rus 2.Kafkas Aycı tümeninin
6 ..
.
.
alayından
lkl tabur,. 5. piyade alayı 2 tabur ve .5.p~yade alayı b.uıunuyordu.
Tesbit edilebilen . iki taraf kuvvetlerinden.. başka Ruslar, b.izlm
kuwetlenmlze dahli ,1~.000 dvannda yer~l . gönOHO mllls KOrt kuvvetimiz
olduğunu tahmin ediyorlardı.
Çanakkale savunmasındaki başarılı savaşlarla· Dünya gündemine gelen
.
.
. Mustafa Kemal .Paşa, 16. .~olordı:ı Komutanı o_larak bu cepheye gelir gelmez ·
'
düşm,an' kuwetlerl ani saldırılara ·geçmişler, .. ancak . bunda başarılı
349
·ı
· olamamışlardı~ Kolordu Karargahı ile birlikte. SHvan'a geldiği günden beri cephe
ve cephe gerisinde her tOrlO savaş hazirlıkJannı· t~amlamaya çalışan Paşa,
· .öncelilde işgal altında buluan Bitlis, van· ve Muş'un geri alınması için b·ü yük
bir ehemmiyet ve· llgl ile kafasında tasar.ladıldanm flllJyata
geçirme.açışından
işin daha fazla · uzatılmasını Jst~miyordu. Bu maksatla son hazır1ıklannı
•
I
'
•
kontroldan geçirdi VC: Kolordusuna dahil 5. ve 8 . Tümen · komutanlarına 1/2
Ağustos.
1332(1916) gecesi düşmana taarruz emri verd.l . .
3 . ~ğus.tos 191'6'da 16.· Kolordunun 5.ve
a~
Tümen· kuvvetleri
hücuma geçtJler. o·üşmanın üstün kuvvetle tutulan ve sağlam tahkim edilen
mevzilerine · yapılan taarruzlar şiddetli boğuşmalarla 2-4 Ağustos 1916
tarihleri aralıksiz devam etti(15).
.
.
5.Tüırten 2.Ağustos'ta· Bitlis'in . güneyindeki Rus mevzlllenn·e taarruza .
başladı. 3 Ağustos 1916 günO geceyansından s~nra
.
14.
alayın
birliği
bJr
Haydaranlı
bir taburu
ve 600 mevcutlu
.
bataıya
alayın 2 taburu Jle .
.
Hasenanlı aşiret
erler,
.
.
·.ve dört maklnali tüfekle takviyeli olarak Savur Kalesi
.
ve.
f3.
doğusundan düşmanın sol kanadİna· taarruze geçtiler.
· 15.
15)
Alayın iki
taburu, lkl top ve
Şeyry
Hazret Gönüllüleriyle* birHkte
Birinci · Dlnya Harbinde Tlrk Harbi, s.93-~4·, TEZER. a:g.e., s.51., BELEN, a.g.e. ; ·
s.80.
* · ŞEYH HAZRET GÖNÜLLÜLERİ
Şeyh Hauet: Şeyh Muhammed Zly auddln. Norşln (Bltlls-GUroymak llçesl)'ll Nakşibendi.
hallfeleılnden olup Birinci Dünya Savaşında ôsmanlı Rı.ıs Harbine gönOIIO olarak iştirak .
etti. Savaş sOresınce cephede bulundu. Bitlis cephesinde dilşmanla çarpışırken kolu
koptu.· t 6. Kolor.d u Komutanı Mustafa Kcrnal Paşa Bltlls'e geldiğinde hastahanede
·yatmakta olan Şeyh Hazret'! de ziyaret etti. Cqrrihurlyet kurulduktan sonra Atatürk Şeyh
Haıret'e kol takardı . Bitlis A.P. Mllletveklll Nurettin Mutlu, Güroymak Belediye Başkanı
Has.eyin M~t1u Şeyh Hauet'ln torunlarındandır. ·
·
··
.
Hlzan'lı ·Seyyit Sıbgatullah Gavus'la. meşhur Zat'ın oğlu Şeyh. Celaleddln'ln emir fermanı ile
Gavus'a .mensup hallfelerln Rus c:epheslnd~ savaşa kablrn,aları istendi. Gerek Şeyh
. Celaleddln'den, gerekse Norşln,'ll Şeyh Muham~ed Zlyauddln (Şeyh Haz.ret)'den l ~ t
alan bölgedeki şeyhlet, seyitler savaşa mOrldlert, ~!ret refsl, ağa - ve. aşiret mensupları ile
~~~~~~
.
.
.
.
.
Garzan (Zokl~Yanarsu)'lı Şeyh Mahmut (DoğumuNefatı · 1364/1945); ANAP 20.Dönem
·
Siirt MJlletvel<IİI Nlzamettın Sevg11l'nln dedesi.
HazJn Hı .'rıln oğullanndan Şeyh Şerafettın (1878-1958, Şeyh Muhammed Kazım'ın
bawı) şeyh· Muhammed Kaz.ım 9 yaşında iken Bitlis cephesine gitti, bir sOre cephede
kaldı, babası ·Şeyh Şerafettın'ln bir Rus askerini at östünde öldürdüğüne tanık oldu. Mllll
Tabur Komutanlığı payesi
Bitlis cephesinde gönOIIU _savaştı. MUII Tabor Komutanlığı ·
P\1.Yeslnl Şeyh Şerafettln adına S Şubat · 1331 (1915) tarihinde. l}aşhan - Van Cenup
Müfreze Kuina.'l<ianı Ali Beye ya,zıtan telgraftan anlıyoruz. fotokopisi arşlv1mde olan bu
. telgraf ve diğer belgelerin aslı Sllrfte ikamet eden Şeyh Muhammed Kazım (K.s)'ın ·evindeki
Şeyh
ile·
·. ;
. · 350
,1
hareketle
..
Şeyh·
~e . Kamboç'tan kuzeye Nabat ·ıstlkametıne. .
. ·ömer m~vkllnden
.
dOşman mevzllerinı .ele geçlnnek üzere gece yansında h~rekete geçtiler: ·
Tüı,:ı.en karargahı ise. Plrana'daydı. · 6. Ağustos'ta
·Nazarbekof komutasındaki .
.
Rüs . blrUklerl 'd<;>ğrudan doğtuya şehri müdafaa eden B1t1ls'in·· güneylndekJ
mevzH~ çeld~le,r. ·
8. Tümen ise 4 Ağustos'ta Şın mevziini .zaptederek Şın :·Suyu .
Kuzeyl'ne geçti. Şiddetli çarpışmalarla devam,. eden taarruzlar neticesi
•
1
•
•
düşman geriye pOskQıjülerek Ko.zr;na mevzu · düşmandan geriye alındı. 16..
Kolordu cephelerindeki. başanlannın
devamını
arz~layan 2.0rdu Komutanı
.
·.
.
.
.
.
.
kOttıphan!!(te bulunmaktad,r. Şeyh Saadettin (Şeyh Şerafettln'.ın· ağabeyi)·. Yine aslen
Mekke'II olan. ve Şeyh Şerafettın ile birlikte iki yıl Rus cephesinde kalan mllls komutanı ..
lbrahlm Mekevl vb. lstam alimleri yanında onlarla birlikte Ruslar'a karşı savaşan aşiret reisi
ve ağalardan ise:
·
·
·
PENCENAAA Aşlrett Reisi, Blşare Ağa (1871 - 1914), aşiretinden 2.0QO kişi ile birlikte t9t4
yılında Rus.cephesine glttı. ·.rran'ın Hoy ilçe.si, tstikan Nahıyesı yakınlarında ·Rı.İslar'a karşı
· savaşırken şehit oldu. Blşare Çeto'nun ölOrnO ile aşiret reisi olan Osman Ağa, kısa süre·
·eemıı . Çeto (Cemli Çeto lçln Bkı: Atati1rk, nutuk,:Vestk~ar, Vesika No:50}. . .
BABOSI Aşireti Reisi ·ısmalle Davut {Cumhurlyet'lrİ ilanından sonra fsmalle . Davut
Atatork'On onbeş gon özel mıs~rl oldu, 1914 yılından itibaren yedi sene cephede kaldı.
Baykan-Atabağ (Comanl) Beldesinde ondört dvarında f{Oylerl var.)
·
·
. MALA ŞEREF, Aşlr~tt Reisi; Mata Aliye Yunus Ağa (Yunusglllt•ilri Atı, aşiret Batman-Kozluk
ve 'köyl~lnde yaşıyor), Emine Ahmet Ağa, Şırnak Ta~ . Aşlreti .RelSl Tatar Ağa (DYP Şırnak
: 20.Dönem Mllletvekllf Mehmet Tat.ar'ın bQyOkdedesl), Hacı Musa Bey (Mutki Aşireti Reisi,
· · B~ttls .Cephe51nd.e kl H.ıcı Musa 90noııaıe.rl Müfrezesi,' Komutanı), Sıpkl Aşireti , Reisi.
AbdOlmedt Ağa ve diğerleri . Yukanda Omeklertnı sundu~umuz. Şeyh ve aşiret relslerl ..
ceph~ gerisinde de · askerlere ve .doıman istilasından kaçan muhadffere erza:, ve
t>arındımia yardımında da bul.u ndular. Çoğu cepheJerde şehit olan, ·geriye dönmeyen,
saY,ları'lse· b\JgOn.e kadar tesblt edilemeyen on~lnl~ce Şeyh Hazret GOnQllOsO bölgedeki .
· yaşlılann sohbetterlnde kaldı sadece.
ANLATANLARi
. 1- ·Haç:, · Nasr1 lşcan; -Mahmut oğlu, · 1324(1908) doğumlu, Siirt-Evren Mahallesinde ·
mukim.
·
·
·
· . 2- Hasan Deli: Emin .oğlu, 132.3(1907) doğumlu, Sllrt-Tuzkuyusu köyünde mukim. 61
yıllık k~y mu,-ıta.rı.
·
·
·
~ Ahmet ~nay:.lbrahlm oğlu, 1913 . doğumlu, Poran ·aşiretinden Baykan-Yeşllçevre köyU
n<itüsuna kayıttı~ Veysel Karanı TQrbeşl · (Ziyaret) "Duagu·ıarından. .
·
4- HQsnQ YOksekbağ: Baykan-Atabağ (Comanl} 8~4esı, Babosl Aşireti .sakinlerinden,
Mustafa .oğlu; 101 yqlaniıda, Rus Harbi. başladığında: 13-1~ yaşlannda olduğunu belirtti .
. Çanakkale Fırkasi_. ve Mustafa Kemal. Paşayı aşt'retterlnl!'l yaşadığı ve 1.3.Alayın ~arargah :
·merkezJ olan. Koh {I'Qtenocak) kOyQnde · gormaş ,. aşiret reisi lsmalle Davut (tsmall .oğ!u ·
· Davut}'un . akrabası .
·
· S- Şeyh Muhammed Kazım: Şeyh Şerafettln oğlu, 1906. doğumlu , 9 r~ıncla iken Birinci
Dünya Harbinde Bltlls cephesinde bulunn,ıuş. Sllrt-Fersaf (Dereyamaç) köyO n~suna kayıttı,.
babası ve amcaları ile blrllkte 1927-1928'd~ Konya'da sOrgorıde kalmış ; Halen Sllrt'te m_ukım. · •
Oğlu RP mJUetveklll. Geniş B!lgt lçln Bkz.:Muh~mmed Kazım Aydın, Deryadan Damlalar,
fst.1996, s.ıt vd. Şeyh Muhammed Kaıırn 17. 12. 1996 tar1hlnde vefat etti • . ·
·
·
351
.
.
'
Ahmet İzzet .paşa -16. Kolordu Komutan·ı Mustafa Kemal Paşa'ya BJ.tlls ve ·
Muş
cephelerlndekf ·taarruze d~vam•.edllm~lnl,. 8.
TOme~ın ·
ke~disini .
tehlikeye atmamak şartıyla Muş'un geriye alınmasını emretti(.16). Bu arada
16; Kolordu~ 5.TOmen birliklerini~ taarruzlarına karşı koyan · Ru:s kuwetlerl
..
Nazarbe~of emrindeki. bir Ermeni ve bir Rus droJen taburu, ·bir
.
.
sOV"ri ·alayı. 18 t9p He Muş'tan gelen iki Kazak süvari alayı olduğu tesbit
komutanı
edildi. Bu muhare~elerdekl
düşman kayıpla~
500 ctvannd~ asker. birçok silah
ve malzeme idi.
.
.
.
Aynı günlerde Hizan ·dvanndaki birlikleri ile taarruza geçen .dOşman o
. c~vardakJ üç köye baskın yaparak 50 kişiyi öldürmOş, birkaç. kadın _ve
hayvanlara yük1edlklerl erzakı ahp . ·g ötürürl~rken Van · Güney Müfrezesi
tinsurlarımiz ve yöredekilerin . de yardımı ile ateş altına alındıklarında
. götürmeye çalıştıklarını bırakarak kac;mışlardır(17).·
.
.
Muş
·
.
.
cepheslndekJ S~TOmenlmlz 8 Ağustos· 1916 tarihi sabahı Muş'u
.
..
.
.
.
.
,
(
istirdat etti-geri aldı. Bu tümenimiz karşısında Rus kuvvetleri perişan edllerek
.
'
Mura~ Suyu kuzeyine atıldılar ve çok sayıda esir, .ganlm~t vb. zayiat verdll~r.
. TOmen
zayıf
unsurlan ile Rus kuvvetlerini Murat ·suyu'n~ : kadar takip etti ,
. takibini suyun kuzeyinde d_evam ettlnneyerek kesti.
· . Muş't~ ._kuvvetlerinin - p·erlşan olduğunu. gören Nazarbekof,'
Ağustos.' ta·
9
~havo. :Bôğazı'nda kısa bir artcı · muharebesinden son_ra Van
Gölü k\Jzey .kenanndakJ Kam:1uç mevkJİne kadar ·geniş bir çekilme harekatı · ·
acele B1t1ls'1. boşalttı. Önce Van GöJO kıyısındaki Tatvan'ı,
· yaptı(18). Ve .alel_
_g~rı çekJlme· harekatını yakinen
takip eden 5.Tümen unsurlan bir.taraftan Bitlis'i geri alırken diğer taraftan lse
.bu~u ta~ben de Kan:nuç'a çekllmi~tL Rus
zayıf
unsurlan ile Kannuç'a doğru düşmanı takJp etti( 19) de~Hmekte ise de
vb.
Selahaddin · Sehşık, General
· Fahri Bel.en, Mareşal Fev~i
Çakmak
_gibi
.
.
.
kıyı:netlerin hat~raJarındakJ olayların anfatımında zaman zaman çellşkil.ere
düşüldüğü gOrtHmekt~dlr; Oysa arşlvleıimlzde {Bilhassa ATASt'de) Yakın
Tarlhın:ıızı obı'ektlf ·. şekilde aydınlatacak ; binlerce belgeden istifade
16) · Blrlnd DGny• Harbi, s.138, Belen, • ,g,e., s . 80, Selışık, • , ı,e,, s.14~15. ·
111 ·' A,ı.~ .• s:ti.6, t1s.
. 18) . B~l~, ~•.•., s.80. ..
19)
Selışık,
·
a.,.e., s .15.
352
'·
1·· .
aynı hadi5:el~rl yakından takip et~ğlnl ve ~aşadığını
· edilememektedir. NltekJm
tahmJn ettiğimiz 16. Kolordu Komutam Mustafa Kemal Paşa'nm Yedeksµbay
Yaveri - ŞükrQ .Tezer _ise; "Atatür:k'ün
Hatıra Defteri" adlı ·eserinde Bitlls'in ge·rı .
aİınışında·düşman unsurlan ile ciddi ~uharebele~den bahisle: "Karargahı Bitlis .
bulunan
S·. fırka
(fOmen)'ya bağlı kuvvetlerin konuşlandmldığı
· .. .·o eresl içinde
.
.
.
.
.bütün _mevıller boyunca başlayan taarruz harekatı, taarruzun · başı:adığı .
ve
. : 3,gün Bltlls;ln ger!. alın.ışı ile nok~alandı .
Ruslar'm gösterdigl ~üçlü .
mukavemete rağme.n düşmanın peşi bırakılmadı ve iki gün sonra da Van·
··. GölO. kıyısındaki Tatvan. . Kasabası
da alındı
(Tezer; s.51) derken bu çe11şkHerln.
.
.
mutlaka . glderl~mesl için tarih araştırmacılarımızın . arşiv b·eıgelerine
"
ulaşmalann~n zaruretini ortaya koymaktadır. Bu kısa tesbltten sonra tekrar .
.
.
cephedekJ d~rum~ ·dönüyoruz.
5. Fırka {Tümen) bu başanlanndan sonra 14. Alay ve makinah
.
.
•
.
f
•
•
•
·•
tü~k
•
b~IOğO ile bir çabuk ateşli dağ bataryası MorkJşhar:ı'da. Tün1en Kararg~hı
. Sıhhiye · Bölüğü S1t1ls'te,
. konuşlandırıldı.
Seyyar Hastaha~e ise Destuml'de ol~cak şeklide
·<:;,
.·
8.Fı~ftOmen)'ya ~ağlı birliklerimiz: ise Buyrukaltı mevkli~g~n hareketle
taarruza geçtller(20);
.
.
.Her iki . cephe Ozerlnd.e cereyan eden başarılı savaşıa·r sonunda Bitlis
ve Muş böylece tamamen geri alınmış oldu ve dOşmari b~ ·cephede bir hay11
atıİdı. Bu başan şüphesiz ·16. Kolordu Komutanı Mustafa ·~emal Paşa',nın
isabetli .kararlan~ azl111 :ve gayretleri sayesinde gerçekleşti ve ·paşa'nın Doğu
geri
'
.
.
cephesindeki
16.
Kolordu
Kom\Jtanlığına
·geldlğl
dört
·ay
~onra·
kazandığı
bu
. .
.
.
. .
. . .
zaferle Bitlis ve Muş. Van'ın bir bölümü düşm.an lşg_alinden ku~nldı(21 ).
.
'
l
.
12 Ağustos 19 t 6'da düşmanın Ahlat. bölgesJne ·çeklldlğlnl yakmen
tak_lp eden . Paşa
bölgesinin
Van
yan
Gölü _gilney
ve müfrezesinin
Tatvan'ın Tuğ
güney müfrezesi komutanına,
keşif. ve güvenliğinin sağlanmasını
~öyO civanndan .aynlniamasını .e~re~I. Bu esnada Muş ve Bitlis cepheleri
arasında öne'1}11 bir görev üstlenen . Mutki müfrezesi · ıse Bitlis-Muş yolunu
kuzey ve kuzeydoğu teh~lkelerine kat'Şı emniyette bulundum1ak için Nemru~
20)
Birinci
oaı:ıya
HarJ:>I, ·s.174.
2}) TEZER. a.g.e., s ;s1~s2,
... · ·..
ıırtncl
Dlnya Harbi, . s·.1s.
·.
353
.
·GölO ile Erciş Hattı kuzeyine sürülecek ·ve SasQn ~üfrezesl ile irtibatta
bulun.acak, .az· bir ~uvvetle Bitlis· yönünü .k orumak için ise ~hava Boğazı
dvannda güvenli tahkimatlar yapmaya devam edecekti.
Uzun süredir düşman tara(Jndan a·z bir kuwetle işgal altında
buh.ıncİuruJan . Van'ın geri alınması · husus~nda 9
E.ylOI
1916'da
·Başkomutanhk'ça yenlleneo emirle Eruh, Pervari ve Şırnak ilçeleri He
mOlhakatınçtan 5.000 kJşiJik gönüllü milis aşiret kuvvetinin .toplanıp on güne
. kadar cepheye gönderilmesi ·Bitlis Vallllğl'nce 16. Kolordu'ya blldlrild.i. ·Aynca
bu .kuvvetten azami faydalanılması lç~n .sevk . ve idarede yetenekli bir
komutanın bunlann başina verilmesi, . en seri . şekilde teşkilatlanmanın
sağlanması, bl.rllklerl~ top ve makinalı . tüfek yaninda birkaç dağ topçusunun
da bunlara katılması' için uygun görüş biJdlrllmesi. ·Kolordu'dan ·istendi. Bu ·
·emir aka~Jnde .ordunun 5.Tümene verdiği diğer bir emirle hazırlanan
mOfre~elerln hemen Van Cep.hesl'ne sevki lstend(ve Van Güney MOfrezesı . . ·
. Komutanlığı'.na. Yarb~y. Ösman'ı görevlendiren Mustafa Kemal Paşa sürekli
beslemeye
c;alıştığı
Van cephesİndekJ
.de·
.
.
. kuwetlere Nizamiye Kuvvetlerinin
.
katılımı ile blrllklerlnln takviyesini sağladı. Bu arada . cephe.;mevzllerdekJ
takJp edebilmek için Bltlls'e hareket .edeceğini orduya ·
. bildirdi. Taarruz için tüm hazırhklann. blldirtlmesl hakkında alınan cevapla
düşmanı Kafkas. BlrllklerJ iJe iran ··.Birlikleri arasındakJ bağlantıyı sağlamak
durumu
yakından
amacıyl~ kuvvetli birlikler ayırmasına zorlayacak olan bu · taarruzun bir an
evvel yapılmasının . uyg~n ol~cağı ~rriredl]dl. ·Bu emir üzerine aynı günün .
. sabahı . 16: Kolordu Karargahı Drahlnt (Gen·ç) yoluyla. tekrar
snvan'a
hareket
· eftl(22). MutkJ ve ·Sason g~çltlerinl .'M ilis Müfrez~lerin (600 mevcutl~ Hacı
Musa Bey gönüllüleri) korumaya devam
ettiği
yeni taarruz hazırlığında,
. Osman Bey Müfrezesi Murat Suyu (Buş-Bulanık ·bölgesi) güneyini.
koruyordu. E.~rtnde Bir Baclrge Hudut taburlan ve 300 mevcutlu 3.lhtly~t ·
livası dahil 1.s oo kişi vardı.
. .25 EyJOI 1~16 tarihinde
Van Harekat müfre~esl Komutanhğı'na
Kunnay
.
.
Binbaşı Şemsettin
Bey atandı ve emrinde Bitlis :Vilayetinden .3300,
. . Diyarbakır ve Van vilayetlerinden 1700 olmak üzere toplam 5.<X;)O gönmIO
aşiret eri vardı. Buna llavet~n Mainaş'lı Reşit kom~tasmda 200 aşiret
22)
A.g.e., s.114, Z26, 227, TEZE~· a,ı,e,,. s.St~S2. ·
354
süvarısıt İki· piyade bölOğUt dört maklnah tüfekt bir süvari' takımı, dört toplu
1
•
da bu .
adl at_ışlr d~ bataryası.· lkl telgraf mUfrezesı . ve 100 ~ekkareU-kol
birliğe katılnuştı(23).
Cephe durumunu titizlikle takip eden 16. Kolordu . Komutanı · Mustafa
K~maı Paşa
Kolordu
Karargahından- ayn.larak
Ziyaret· (Veysel Karani)-BitHs .
Boğazı üzerinden 27 Teştlnlewel .'1332(9 · Kasım ,9ı6rd.e Bltİls'e. hareket
etti. zı1aret'l g~çerken Bitlis ~~phesine gitmekte·oıan: .150.kJşlllk Şeyh H~ret
GönCtllüler'ine rastladı .. Gönüllüler Paşa'dan .bilhassa yiyeçel< · sıkm~ısı .
~ektiklerıni. kertdİleıfo.e yardıma olunmasını istedller.. Bunlara gerekll_ yafdımi ·
yapan Paşa, aç seftİ b_lrçok .göçmen ve ,hatta insan ölüsO ve kemiklerine .
rastladıkJan yolculuğa .d evamla
.
BltHs'e geldi.
.
.
.
11 Kasıın 1916 tarihinde cephedeki 15.
12 .Kasım
tarihinde ise
14.
.
. 1'916
.
.
.
Alay biriilderini,
blrlİk)erinl. denet1edJ. BMfkJere
karlı-kış şartlannda . manevralar Y,aptırdı . Bu esnada. 14. Alay komııtam
Alay
Kaymaka~ (Yarbay) Ali -Bey (Çetlnkaya), 5.Fırka {Tümen) komutanı ise AH
Fuat
Bey (Cebesoy) : ldl(24).
Manevralarla beraber 14. . ve ..15~ alayların
mevzl1erlndekLv.azİyetıeı:ını _ de den_etleyen Paşa. 13 Kasım ·1 916 tarihinde
gece saat. 00.15
sıralannda
mevzUlerden Bltlls'e dönerke'n
aynı ·ş~rtlarda
..
.
.
.
. cepheye gelmekte olan .300 klşlllk gönOllü ml11se r~t~adı. ·. Bunlar. da · aç .
'
olduklanm ve . özellikle · yiyecek sıkıntısı çektlkl~rlnl Paşa'ya ilettiler.
GörOldOğO O~re. bölgede bli taraftan açlık, . sefalet ve· hast~hktan yol1ard.a
ölmek üzere, hatta· bazilan ölen göçmenlerle, mezkur şartlara .rağmen
\ .
.
.
..
.
düşmanla savaşa glnnek için aç susuz cepheye koşan n:ıllis Kürt gönüllülea·.
Bir aritlpar~tez: Hayatın artık yaşanılmaz hale. geldiği ~u harp alanlan
kışın bir yand.an soğuk ve kariı kış; diğer taraftan erzak, cephane ve ~ayat
için. elzem o1an ~alzeme sıkmtısi ve b.u nlann O'stOne · Ostlük amansız
korkunç bir afet tifüs... .
.
ve
.
. . işte bu .şartİarda kışın, birkaç def" ikmal efradı aiındığı halde dördOncü
· av~· firl<ası Şubat-ayı~da mevzlİl~ıinden dönerken efradın · 1/3'i ancak g~ıiye
dönebilmiş,'
2/3'1 l~e· telef · olmuş; llkbah~rda· .· işe.
şlddetllll . artır~
23) · llıtnd Dlnya Haıt>l, s. 232, ÇAKMAK, a.9.e., s. 141 . .
l4) TEZE.R. a.g.e., s.69:
·
355
·~
tifüs, ·
~
·.
· karşıdaki
30.()()()
Rus ordusunun
100.000.'ni kınp geçJrtrken, bizim . 2.orqumuz· da
klşlllk zayiat verdi•. işte bu ifadesi, izahı
blle gü.ç
şartlarcfa
ÇanakkaJe
Savunmasında olduğu gibi adeta Jnsanlan çekip, alıp götüren bir hortumun
etki .aJariına gönüHO, seve seve girip şehit . olmaya koşan bu ·n~H... Cam
. .
..
.
pahasına da olsa "Mahna sahip çıkabilmek"
**
.
..
şuuruna sahip .olan bu
.
nesil ...
Ve bugünlere yeterince aktaramadığımız tarih şuuru.. . . · . .
·Bu._.antlparantezden
. .
sonra
tekrar Muştafa Kemal. Paşa'ya dönüyoruz. .
1·6 Kasım'd~ Bltlls Hastahane~Jnl denetleyen Paşa, yarahlararasmda bulunan .
ve bir . kolunu kaybeden · Şeyh Hazr~t·ı ziyaret ederek "geçmiş olsun"
. dl1eklerlnde bulundu. Aynı gün tarihi Şerefiye Camli'nl de
gezen Paşa,
Catnil
KOIJly~J'nde Enne·nı isyanında kesJJrnlş 10- 15· .dvannda · müslOman kadın
başına,
birtakım · hayvan
leşi ve kemiklere . ra·stladı . ve
OzüntOsün_~
~izleyemedi. Ş~hlr içinde öksOz çocuklara da tesadüf eden Paşa, . bunlardan
Oç 8ks0zü uzun süre kendi himayesine .aldı. 18 Kasım 1916 günO saat .
1O.OO'da· Sultan İkinci Abdül~amlfin Bitlis Kızılfl')esclt .. Mahalles.lnde
yaptırmış olduğu "El Şeyhuttanl el Halidl
.
Muham~ed El Na~ibend-i
.
'
.
· .KOfrev~·nın tOrbcslnl ziyaret ettJ. . .Ayrıı gon . öğleden - sonra Mutki gönüllü
•.*•
MJUsler. komutanı Hacı Musa Bey'Jn
. gönOJİülerln
(xl) kendisine maaş bağlanması,
yakınlannın . Garza~'a . yerleştirilmesi·
hususunçjaki . dJlek.Jerinl .
dinledi. Haa Musa'nın kendisine 50 llra·vere~k maaş. bağlanmasını emretti.
19t6'da Bitlfs'tcm hareketle
Veysel
Karanı
{Ziyaret) yakınındaki
Koh
.
.
.
.
(Tiltenocak) köyilndeki 23. A1ay Karargahını teftiş etmek üzere geldi.
22
Kasım
s
. ·. · 1 Aralık 1916 tarihinde 2.0rdu ·Komutanı Ahmet' İzzet Paşa'nın izinli ·
olarak lstahbul'a. gitmesi üzerine .ı;Ordu Vekaleti. 16.kolordu · Komutanı
Mustafa l(.emal
Paşa·'ya
verUd1(25). .
1916/1917 Kış ayl~nnd.a düşmanla zaman
-zaman ~t1şmalar. oldu. ~
Kasım'qa Van.Gö~O'nün gOneylndekJ Vastan geri alınabildi. Jk.J tarafın da açlık
ve hastalıktan s'avaşac:ak mecali kalmamıştı. Bu yü7.den cephede durgunluk
başladı. 1917 Mart'mda Rusya'da .Jç. ayaklanma . başgösterdiğinden Doğu
•* .
.
·
. .. .
Bkz: NeJat GOyOnç;
· · Es~I ÔğreUm Oyesı.
. ;
At.uırk
·
.
..
.
. ..
***' Hacı Mt& Bey,
. ·Sultan
. 11.AbdOlhamld.döneminde
. . . Şrun'da Jandarma Binbaşı
.
imiş, ayrılmış.
ıs)
~ZER.
a,ı,e~,
.
'
.
ve Mtlll .J\1Guciefe, Konya,·.1987, s. t vd. Selçuk Unlversltesl
·
.
·
· · · ·
s. 71,71,'77. Blrtncl
Dlnya Harbi,
s .2.42.
.
.
356
,
I
·Cephesl;ndekl
durgunluk
uzun sOre devam
etti.
.
.
. . .
.
2.0rdu komutanı Ahmet ·izzet Paşa'nın -izinden döiıQşô ile. Mustafa
· Kemal .P.~ a Z.~Ordu · Komutaniığı · Vekaletini qcvrettt Ve Şuba~ 1917'de
· Arabistan Yarımadaşındakl Medine
Ceptıeslnd.
e bulunan
Hicaz. Kuwe-ı
.
. .
.
'
Sefenycsl Komutanlığına atandi.
.. ·
Başlannda komutanİan Mustafa Kemal Paşa olmak üzere van:..aıdıs-.
Muş
ve Çapakçur (Bingöl)' hattında iki yıldan fazla direnişte bulunan 1.6..·
Kolordu blrllkJerh yıllard~ beri hedeflerinden bİrl Bağd.at' a inmek olan,·v~ .bu
niyetle Doğu Anadolu'yu işgal eden Rusları bu hattan, Bltlls Del!klltaş
mev]:{llnden gQneye g~çl~edller.
Dol~yısıyla
Ruslar ve
lngllizler
Bagdat'ta .
buluşamadılar.
'
.:
357
'.
1 .