Ekonomide Hızlı Büyüme ve Balon Hızla Şişmeye

KÜRESEL VE BÖLGESEL ÇALIŞMALAR
DÜNYA EKONOMİSİ-FİNAL ÖDEVİ
Ekonomide Hızlı Büyüme ve Balon
Hızla Şişmeye Başlayan Balon ve Zincirleme Krizler
Dünya ekonomisinin 1990’ ların ikinci yarısındaki gelişiminin dönüm
noktası ABD, Japonya ve Almanya arasında oluşturulan ve sonradan “ Ters
Plaza Anlaşması” olarak adlandırılacak olan anlaşmadır. Bu anlaşmanın etkileri
kısa zamanda kendini gösterdi ve doların değerini arttıran güçler, hızla yükselen
hisse senedi fiyatlarıyla şirket karları arasındaki uçurum ile tüketim artışlarına
neden oldu. Bu durum 1997-1998’ e gelindiğinde önce Doğu Asya sonra
Japonya ve en sonunda ABD’ yi de kapsayacak olan uluslararası krizi de
tetikledi.
1996 ve 1997 yıllarında imalat sanayi yeniden canlanmaya başlamıştı.
İmalat sanayi üretimi yılda %3,5 gibi oldukça yüksek bir oranda büyüdü. Bu
dönemde emek maliyet artış ortalaması -%1,5 olmasına rağmen doların on yıl
süren değer kaybı tersine döndü ve kar hadlerinin uzun süreli yükselişi sona
erdi. Maliyetlerini aşağıda tutmakta olan sanayiciler 1986-1995 arasında %60
arttırabildikleri kar hadlerinin 1996 ve 1997 de aynı kaldığını gördüler. İmalat
dışı sektörde maliyetler, imalat sanayi sektörüne göre daha hızlı artmasına
rağmen uluslararası rekabete maruz kalmadıklarından fiyatlarını daha çabuk
yükseltebilme avantajından yararlanarak kar hadlerinde ciddi artış
sağlayabiliyorlardı.
1995’ te Japon Merkez Bankasının iskonto oranında indirime gitmesi yenin
değerini düşürdü, bu durum ihracatın canlanmasını sağlasa da aşırı düşük faiz
oranları likiditenin önemli bir kısmının Japonya dışına çıkmasına neden oldu.
ABD’ li yatırımcılar Japonya’ da ucuz yen ile borçlanıp bunu dolara çevirdikten Hizmete Ozel
1 sonra elde ettikleri fonu dünyanın başka bölgelerinde yatırım yapmak için
kullandılar. Elde edilen kazancın büyük bir bölümü de ABD borsasına
dönüyordu. ABD ‘ de borçlanma maliyetleri düşerken dolar hızla yükseliyordu.
1997 Ağustos- Eylül aylarında Doğu Asya ülkelerinin hükümetleri
bölgedeki kriz derinleşirken ellerindeki ABD Hazine kağıtlarını büyük ölçüde
satmaya başladılar. Bu durum ABD hisse senedi fiyatlarında hızlı bir düşüşe
neden oldu. Merkez Bankası ise piyasalara güven verme çabası içerisine girerek
faiz oranlarını arttırmayı planladığını açıkladı ve hisse senedi fiyatları yeniden
alevlendi.
1990 -1993 yılları arasında şirketler hem hisse alımına hem de borçlanmaya
geniş ölçüde son vermişlerdi.1994’ ten itibaren şirket satın almaları ve
birleşmeleri başladı bunu gerçekleştirebilmek için şirketler büyük ölçekli
borçlanmaya başladılar. Ancak şirketlerin sadece kendi hisselerini geri almak
için yaptıkları alımlar hızla artış gösterdi. Mali sektör dışı şirketler borçlanma
olanaklarını kendi şirket hisselerini geri almak kadar başka şirketlerin hisselerini
de almak için kullanıyorlardı bu durum hisse senedi fiyatlarını arttırırken
Merkez Bankası bu şirketlerin kredi olanaklarını kolaylaştıran tutumunu
sürdürmeye devam ediyordu.
ABD hisse fiyatları balonunun 1995 ‘ teki genişlemesi ekonomiyi kısa
sürede büyütüyordu. Hane halkının mali sektör dışı şirketlere hisse satışları ve
bu şirketlerin söz konusu alımları borçlarla yapmaları sonucu oluşan sermaye
kazançları yoluyla hane halkı satın ama gücü önemli ölçüde artmıştı. Bir taraftan
borçlanılırken diğer tarafta tasarrufları eritme çabası tüketim harcamalarını daha
da arttırmıştı. Hane halkı bu dönemde piyasaya güvenerek daha az tasarruf
sağlayarak tüketimlerini arttırmışlardı. Ortaya çıkan tüketim talep artışı imalat
sektöründe karlılığa ve ihracatta artışa neden olan güçlü bir ekonomiye
gelişmeye katkı sağlamıştır. Bu dönemde yatırım artışları da büyümüştü.
Hizmete Ozel
2 ABD 1990’ ların başında öteki gelişmiş kapitalist ekonomileri de
daralmadan kurtarmıştı.1997’ nin sonlarında ABD ekonomik canlanmasının ilk
ve temel kaynağı hızla kurumaya başlamıştı. ADB hisse senetlerinin artışına
katkıda bulunan dolar ve bu nedenle ortaya çıkan servet etkisi yatırımları ve
tüketimleri arttırmıştı. Bu artış imalat sanayinin karlılığını ve genişlemesini
engellemişti. Bu yüzden ABD Asya ‘ da ortaya çıkan ve uluslararası bir nitelik
kazanan krize karşı korunmasız kalmıştı.
Zincirleme Krizler
Japon ekonomisi 1995’ in ilk yarısında “yenin” ani yükselişiyle daralmaya
geri dönmüştü. Ters Plaza Anlaşmasından sonra yen zaten hedeflendiği gibi
ciddi oranda düştü. Düşen yen ihracatın artmasına neden oldu. Bu durum kar
hadleri ve yatırımların artmasını sağladı. Alman ekonomisi de Japon ekonomisi
gibi değer kaybeden para biriminin getirdiği avantaj ile benzer bir grafik izledi.
Bu döneme gelişmiş kapitalist ekonomilerin tümü ADB nin dünya üzerinde
yatarmış olduğu büyük canlanma ve düşen para birimleri nedeniyle elde ettikleri
avantajla 90 lar boyunca sergiledikleri en iyi performanstı. Fakat bu süreç hep
böyle devam etmedi ve dolar karşısında zayıflayan yen bir süre Japonya’ yı
ileriye taşısa da artık Doğu Asya ‘ nın hızla gelişen ekonomilerinin felaketi oldu.
Yenin 1985-1995 arasındaki istikrarlı yükselişi ekonominin gelişmesine
katkıda bulunmuştur. 1995-1997 arasında hızla düşünce ekonomi durma
noktasına geldi. Değeri artan dolar yüzünden hisse senedi, emlak ve inşaat
piyasalarında balonlar oluştu. Oluşan bu balonların sürdürülebilir olmadığı
anlaşıldığında uluslararası ekonomik krizin içine çoktan düşülmüş. Japon
ekonomisinin düşük teknoloji kullanan üretimi Doğu Asya’ ya kaydırması
Japonya’ nın yatırımlarını ihracatını ve banka kredilerini 1990 lar boyunca
görkemli bir artış ile sonuçlanmıştı.1995 teki ters plaza anlaşmasının etkileri ile
daralmadan kaçamadı ve felakete sürüklendi. Japonya en iyi pazarı olan Doğu
Asya’ yı kaybederek tekrar daralmaya girdi.
Hizmete Ozel
3 ABD ekonomisi 1998 de çöken Doğu Asya pazarı ve ihracatı ile karşı
karşıya kalmıştı. Bu durum ABD ‘nin savaş sonrası dönemin en ciddi krizi ile
yüz yüze gelmesine neden olmuştur.
Doğu Asya’da genişlemeden krize:
Doğu Asya 1985-95 arasındaki on yıllık dönemde bölgenin bir bütün olarak
başardığı ekonomik sıçrama sonrasında yerini ciddi ekonomik krizlere
bırakacaktı. Japon imalat sanayicilerinin değeri hızla artan yene karşı tepkileri
üretimi sadece aynı vasıf için daha düşük ücret ödendiğinden değil aynı
zamanda yen yükselirken dolara bağlı para birimleri düştüğü için Doğu Asya’ya
kaydırmak oldu. 91-95 arası Doğu Asya’ya yapılan yatırımlar üç kat artmıştı.
Bölgeye o dönemde çok fazla miktarda kısa vadeli sermaye akımı
gerçekleşti. 1990 ların başında ABD merkez bankasının ekonomik daralma ile
baş etmek üzere kısa vadeli faiz oranlarında indirim yapması dünya ölçeğinde
nakit bolluğunu hızla arttırdı. ABD ekonomisinden sağlanan paranın göreli
olarak çok küçük bir kısmı yatırımlar için talep edilirken büyük bir kısmı ABD
hisse senetlerine ve Doğu Asya’ ya doğru serbestçe akmıştı.
1995 Nisanında yen dolar karşısında % 60 değer kaybetti. Meksikadaki
ekonomik kriz sonrasında ise pezo kuru dolar karşında % 57 değer kaybetmişti.
Fiyatları aşağıya çeken güçler karlılık üzerinde baskı uyguluyorlardı. Doğu
Asya’ da kısa bir süre sonra her bir yabancı borç veren ötekilerin paralarını
çekme ihtimalini dikkate alarak mümkün olan en kısa zamanda kaçmanın
yollarını aradılar. Asyalı borçluların yurtdışından aldıkları kredileri değeri
yitirilmiş olan ulusal paraları ile ödemek zorunda olmaları durumu daha da kötü
hale getirdi. Bu noktada IMF devreye girmişti. Kriz 1998 yazında az gelişmiş
ülkeler de sıçradı. Rusya ülke borcundan dolayı” temerrüde” düşmüştü.
Kısa bir süre sonra Brezilya da aynı sorunları yaşamaya başladı. Tehdit
sadece Japon ekonomisini etkilemiyor ABD ekonomisini de hedef alıyordu.
Hizmete Ozel
4 1998 başında Asya Krizi patladığında ABD üreticilerinin ihraç pazarı olan
Doğu Asya mallarının işgaline uğradılar. Doğu Asya ülkelerinin paralarının
değeri hızla düştüğü için ürünler daha da ucuzlamıştı.1998 de ABD
genişlemesinin esas motoru olan ihracat durma noktasına gelmişti. Kar hadleri
de sürekli düşüşte olan ADB yeniden 80’lerin koşullarına geri dönmüştü.
Değerlenen dolar hisse senedi fiyat artışlarını alevlendirmiş “Balonun” yarattığı
servet etkisi ABD ekonomisini ileri doğru kamçılamaktaydı.
Derya Özhan Uğuroğlu Hizmete Ozel
5