dergı ı
advertisement
ARAŞTIRMALARI • • DERGI I İSPANYA EGİTİM SİSTEMİ VE DİN EGiTiMİNİN SİSTEM İÇİNDEKi YERİ Dr. Banu GÜRER. SYSTEM OF EDUCATION IN SPAIN AND SITlfATION OF RELIGIOllS EDUCATION IN THE SYSTEI\1 ABSTRACT Sysıem of educaıion in a country and situation of religious education in the system is related to political and social stnıctures of the country. Political and social structures are generated by historical and actual conditions of the country. Spain attracts attention as a country that mentioned generating becomes fact in dilemma between tradition and ınoderııization. From !his point, in this article, as member of European Union, system of education in Spain and situation of religious education in the system is examined in co ntext of relation between state and religion with social developments. Key Words: System of education, religious education. relation between state and religion, religious pluralisnı. curriculunı ofreligion courses. ÖZET Bir ülkenin eğitim sistemi ve sistem içerisinde din eğitiminin konumu o ülkenin siyasi ve sosyal yapısıyla yakın alakalıdır. Siyasi ve sosyal yapı ise hem o ülkenin tarihi tecrübeleri hem de günün şartları ile şekillenmektedir. İspanya bu şekillennıenin zaman zaman gelenek ve modernile ikileminde yaşandığı ülkelerden l:ıiri olarak dikkati çekınektedir. Bu noktadan hareketle makalede, Avnıpa Birliği ülkesi olarak İspanya'nın eğitim sistemi, bu sistem içerisinde din eğitiminin yeri, geçmişten günümüze İspanya'da din devlet ilişkisi ile sosyal gelişmeler bağlaınında ele alınmaktadır. Anahtar Kelimeler: dersleri ınüfredatı. Eğitim sistemi, din eğitimi, din - devlet ilişkisi, dini Marmara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Din Eğitimi Anabilim Dalı. çoğulculuk, din İSPANYA EGiTiM SİSTEMİ VE DiN EGiTiMiNiN SİSTEM İÇİNDEKi YERİ 57 GİRİŞ: Avrupa Birliği'ne giriş süreci sebebiyle birlik içinde yer alan ülkelerle uyum sağlanabilmesinin imkanlarını araştırmak çerçevesinde çeşitli Avrupa ülkelerinin eğitim sistemlerine dair son zamanlarda pek çok araştırmanın yapıldığı dikkati çekmektedir. Bu araştırmaların pek çoğunun Türk Eğitim Sistemi ile mukayeseli olarak ele alınması da bahsettiğimiz uyum arayışının bir neticesi olarak göze çarpmaktadır. Söz konusu süreç genel olarak eğitim sistemimizi etkilediği gibi özelde din eğitimine bakış açımızda da bir takım değişimlere sebep olmaktadır. Öyle ki din eğitiminin eğitim programımız içerisinde zorunlu olarak verilip verilmemesi, müfredatının içeriği gibi meseleler köklü değişimleri hedef alacak biçimde tartışı lmaktadır. Bahsi geçen tartışmalar dahilinde din eğitimi meselesine geniş bir perspektiften bakabilmeye katkı sağlamak amacıyla Avrupa Birliği üye ülkelerinden İspanya'nın eğitim sistemi içerisinde din eğitimine verdiği yeri incelemek makalemizin ana temasını teşkil etmektedir. Neden İspanya? Tarihi itibariyle İspanya din ve devlet ilişkisinin iç içe olduğu ülkelerden biridir. İspanya'nın nüfusunun büyük çoğunluğu Hıristiyan Katalik'tir ve din denince ilk anlaşılan Katolikliktir. Bu gerçeğin ve din ve devlet arasındaki tarihi ilişkinin bir sonucu olarak sosyal ve siyasi hayatta Katolik kilisesinin büyük etkisinin olduğu görülmektedir. Dolayısıyla eğitim de kilisenin tesir ve kontrolü altında uzun yıllar devam etmiştir. Ancak söz konusu tesir ve kontrolün tarih boyunca siyasi otorite ve kilise arasında çatışmalara yol açtığı da dikkati çekmektedir. İspanya eğitim sistemi içinde din eğitiminin konumu da bahsi geçen çatışmalardan büyük ölçüde etkilenmiş görünmektedir. Şüphesiz bir ülkenin eğitim sisteminin şekillenmesinde tek bir etkenden bahsetmek miimkün değildir. Bu konuda etkin rol oynayan pek çok faktör bulunmaktadır. Bu faktörler, çağın da şartları ile, her dönem farklı bir etki gösterebilmektedir. Bu sebeple İspanya'da eğitimi sadece din ve devlet ilişkisinin şekillendirdiği söylenemese de bu iki müessesenin en azından temeldeki etkisi, din eğitimini değerlendirmede önemli bir gerçek olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye'de de zaman zaman benzer taıtışmaların yapıldığı göz önüne medeniyetler ittifakı gibi bir projeye eş başkanlık yapmak üzere bir araya gelen bu iki ülke arasında din eğitimine bakış açısından benzerl~k- alındığında, DiN EGİTİMİ ARAŞTIRMALARI DERGiSi 58 lerin ve farklılıkların bulunup bulunmadığı sorusu, makaleyi kaleme almahareket noktamız olmuştur. mızda Diğer taraftan diğer Avrupa ülkelerine kıyasla İslamiyet ve Yahudilik ile gerek devlet idaresi gerekse toplum hayatı anlamında farklı bir geçmişe sahip olması açısından da İspanya dikkatimizi çeken bir ülke olagelmiştir. Zira bu geçmiş farklı kültürlerle beraber yaşama tecrübesi anlamına gelmekte, buna bağlı olarak özellikle din eğitimi sahasının güncel taıiışma konularından çokkültürlülük ve dini çoğulculuk bağlamında İspanya incelenmeye değer bir devlet olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak şüphesiz bu çalışma bahsettiğimiz hususları anlamada sadece ilk olabilecektir. Zira değindiğimiz noktaları anlayabilmek daha çaplı bir araştırınayı gerekli kılmaktadır ki bizim yapacağımız sadece bugün itibariyle genel bir çerçeve oluşturmaya çalışmak ve daha sonra bu alanla ilgili yapmayı istediğimiz araştırmalara bir zemin hazırlamaktır. Dolayısıyla makalemizin ana konusu günümüz İspanya'sının eğitim sistemi içerisinde din eğitiminin yerini ortaya koymaktır. adım İspanya Eğitim Sistemi: İspanya eğitim sistemi içerisinde din eğitimini ele almadan önce eğitim sisteminin genel özelliklerine kısaca değinmek, din eğitiminin sistem içerisindeki konumunu anlamak açısından faydalı olacaktır. Tarihi ve Politik Seyrin Eğitime Yansımaları: Bugünkü İspanya'nın temellerinin Endiilüs Emevi Devleti'nin tedricen yıkılmasına (reconquista, yeniden fethetme) yani 1492 yılına dayandığını söyleyebiliriz. Bu tarihten itibaren dini temsilen kilise ve devletin, dine dayalı bir milliyet tesis etmek ve devletin temelini bu unsura oturtmak amacıyla iç içe bir yapı oluşturduğu dikkati çekmektedir. İspanya'nın 15. yüzyıldan sonra denizaşırı bir imparatorluğa dönüşme­ siyle birlikte ülkede dini birliğin daha da fazla önem kazandığı, Katalik olmayı kabul etmeyenlerin sürüldUkleri veya takibe uğradıkları görülmektedir. Dolayısıyla 20. yüzyılın yaklaşık ilk yarısına kadar İspanya'da kilisenin ağırlığının gerek siyasi gerek sosyal yapıda yoğun olarak hissedildiği, zaman zaman kilise ile devletin çatışma sürecine girdiği ve bir tarafta Kilise'nin korunmasına diğer taraftan ona karşı geliştirilen husumete yönelik politikala- İSPANYA EdiTİM SİSTEMİ VE DiN EdiTİMİNİN SİSTEM İÇİNDEKi YERİ ra dayanan siyasi bir yapı hakim olmuştur. 59 1 Siyasi hayattaki gelişmeler eğitim sistemini de etkilemiştir. Nitekim siyasi gelişmel(;!re paralel biçimde 18. yüzyıldan günümüze kadar İspanya eğitim sisteminin geçirdiği evreler genel olarak üç kategoride ele alınmakta­ dır: liberal, otoriter ve demokratik eğitim sistemleri. Liberal sistem, Cadiz Anayası'na (1812) dayanan, 19. yüzyılda güçlendirilen ve etkisi 20. yüzyıla kadar süren bir evredir. Liberal sistem, çok genel bir ifadeyle, Kilise'nin tekelinde bulunan eğitim sisteminin, bahsi geçen tekelden kurtarılması yeni ulus devlet gereklerine uyacak bir yapıya dönüştü­ rülmesi amacıyla buıjuvazinin önderliğinde yapılan değişimin niteliğine verilen isimdir. Bu değişim bir taraftan öğretim özgürlüğünü ve eğitimin sekülerleşmesini hedefleyen, diğer taraftan Katolikliği devletin resmi dini kabul etmek suretiyle kilisenin de hertaraf edilmemesini öngören sistemi içermektedir. Bu sistem İspanya'da yaşanan 1936'daki iç savaşa kadar etkin olmuştur. 2 Otoriter eğitim sistemi, İspanya iç savaşının ardından kilise ile devlet iktidar mücadelesini kilisenin kazanması ve 1940'lar süresince eğitim üzerinde kurduğu tekeli ifade etmektedir. 1950'lerde ekonomide liberalizm doğrultusunda başlayan değişim, devletin eğitim üzerinde daha etkin olmasını da beraberinde getirmiştir. 3 arasında yaşanan SO'Ierde başlayan, 60'larda hız kazanan değişim süreci 70'lere gelindi- ğinde İspanya'da toplumun her alanında köklü değişimierin gerçekleştiril­ mesine yol açmıştır. Özellikle 1982'de göreve gelen Sosyalist Parti döne- minde 1986'da Avrupa Birliği'ne girilmesi ile birlikte eğitim alanında da özgürlüğün ve özerkliğin sağlanması yönünde değişimler yapılmıştır. Demokratik eğitim sisteminin bu değişimler üzerine inşa edildiği görülmektedir. Dolayısıyla eğitimde gerçekleştirilen yenilenme sebebiyle bugünkü 4 eğitim sistemi demokratik eğitim sistemi olarak nitelendirilmektedir. 2 Genel değerlendirme için bkz. Gunther Dietz."lnvisibilizing or Ethnicizing Religious Diversity?". Re/igion and Education in Europe, Eds. Robert Jacksoıı, Siebreıı Miedeıııa, Wolfram Weisse, Münster: Waxmaıın, 2007 ss. 104-107; Javier Martinez-Torr6n, "İs­ paııya", Avrupa Birliği Ülkelerinde Din- Devlet ilişkisi. Ed. Ali Köse- Talip Küçükcaıı. İstanbul: İSAM, 2008, ss. I 75- I 78. Antonia Ruiz Esturla, '•Spain,', Education in Single Europe, Ed. Colin Brock, London: RoutledgeFalmer. 1999. s. 321-322. Esturla, s. 322. Esturla, s. 322. DiN EGİTİMi ARAŞTIRMALARI DERGiSi 60 Demografik Özellikler: Nüfus yoğunluğu ve nüfusun yaş ortalaması, bir devletin eğitim sistemine tesir eden en temel unsurlardan biridir. Bu açıdan İspanya'nın demografik özelliklerine kısaca bakacak olursak, İspanya Ulusal İstatistik Enstitüsü'nün 1 Ocak 2006 nüfus sayımına dair verdiği bilgiye göre İspanya'nın toplam nüfusu 4:4.)95.:28(i'dır. Aynı nüfus sayımı bilgilerine göre İspanya'da nüfusun %50.92'sini kadınlar oluşturmaktadır. Nüfusun %26'ı 24 yaşın altında­ du· ve bu oranın da %48.70'i kadınlardan oluşmaktadır.' !· Nüfusun cinsiyete göre yoğunluğu İspanya eğitim sistemi içerisinde önemli bir etkiye sahiptir. Zira İspanya eğitim sisteminde okulların cinsiyete göre ayrılması, çok yakın bir tarihe kadar geçerli olan bir uygulamadır. l970'lere kadar bu uygulama kanuni ve siyasi olarak desteklenıniş, 70'ten itibaren karma okullara izin verilmiş ve 80'de bu uygulama yerleşmiştir. 2 Cinsiyet ayırtınma dayalı okul sisteminin müfredatı, öğretmen eğitimini ve okul yapılanmasını ciddi biçimde etkilediği düşünüldüğünde, söz konusu uygulamanın İspanya eğitim sistemini anlamada göz ardı edilmemesi gerektiği açıkça ortaya çıkınaktadır. 3 İspanya nüfusunun önemli ve ilgi çekici özelliklerinden biri de 19812006 arasındaki dönem içerisinde İspanyol nüfusunda azalma görülmesidir. Buna mukabil göçmen sayısı büyük oranda artmış ve nüfus sayısındaki artışı büyük orandan göçmenler tetiklemeyebaşlamışlardır. 4 Göçmen nüfusundaki artış İspanya'nın genelde eğitim özelde ise din eğitimi politikalarını da ciddi biçimde etkilemektedir. Zira son yıllarda göçlerin hız kazanması ile birlikte göçmen nüfusunun İspanya halkı içindeki oranının artması, bu göçlerle gelen farklı diniere mensup insanların dini çoğulculuk bağlamında dikkate alınmasını da beraberinde getirmiştir. Nitekim, daha sonra ele alacağımız üzere, farklı dinlerin temsilcileri ile devlet arasında yapılan ve farklı diniere ait din derslerinin de eğitim sistemi içerisinde yer almasını sağlayan anlaşmaların özellikle 90'larda gerçekleştirilme­ si dikkat çekicidir. Bir diğer demografik veri olarak eğitim-öğretim gören öğrenci sayısı, 2006-2007 eğitim öğretim yılı için 8.473.158'dir. Buna göre İspanya'da nüfusun %67'i 30 yaşın altında ve farklı biçimlerde eğitim-öğretim görmek1 Eurydice (2007). 2 Celia Valiente~ "An Overvie\V of Research on Gender in Spanish Society', . Gender and 3 .ı Saciety. Vol. 16. No. 6. (Dec .• 2002). s. 771. Değerleııdinne için bkz. Valieııte, s. 771-772 . Eurydice (2007-8}. İSPANYA EGiTiM SİSTEMİ VE DiN EdiTİMİNİN SİSTEM İÇİNDEKi YERİ 61 Bahsedilen rakamlar dikkate alınırsa İspanya'nın eğitim - öğretim bir genç nüfusa sahip olduğu görülmektedir. Dolayısıyla eğitim meselesinin devletin öncelikli konularından biri olduğunu söyleyebiliriz.2 Nitekim hükümetlerin temel politikalarından birinin eğitim olduğunu ve dolayısıyla ~u alana dair görüşlerinin farklılığının politikalarındaki farklılığı da yansıttığı dikkati çekmektedir. Söz konusu farklılık hükümet değişimleri neticesinde eğitim konusunda, özellikle din eğitimi konusunda çeşitli tartış­ maları da beraberinde getirmektedir. tedir. 1 açısından yoğun Eğitim Sisteminin Hukuki Yapılanması: İspanya'nın bugünkü hukuki sistemi temel olarak 1978 Anayasası'na dayanmaktadır. Bu Anayasa'ya göre İspanya'nın siyasi rejimi güçler ayrılı­ 'ğına dayalı parlamenter monarşidir. Siyasi rejimden hareketle İspanya eğitim sistemine hukuki açıdan bakıl~ 1978 Anayasası'nın 27. maddesi uyarınca vatandaşların eğitim hakiarım temin ve eğitim sistemini organize etmenin devletin yükümlülüğü altında olduğu göriilmektedir. 3 Eğitim her vatandaşın hakkıdır ve bu hak gereği her vatandaş okul seçme özgürlüğüne, parasız, zorunlu eğitim ve isteğe bağlı din eğitimi alma haklarına, gerek bireyler gerekse tüzel kişilikler ·anayasaya aykırı olmamak kaydıyla eğitim kurumu açabilme imkanına sahiptirler. 4 dığında İspanya eğitim sistemi genel olarak merkezi bir yapılanma göstermekle birlikte bilhassa özerk bölgelere, devletin öngördüğü temel ilkelerin korun- ması şartıyla, bir takım yetkilerin verildiği dikkati çekmektedir. 5 Buna göre merkezi hükümet genel manada eğitimin kontrolünü elinde bulundurmakla beraber, özellikle 1978'den itibaren eğitimle alakah sorumlulukların birço6 ğunun özerk bölgelerdeki hükümetlere dağıtıldığı görülınektedir. 2 4 6 Eurydice (2007). 1995 yılı verilerine göre ispanya'da orta öğretimi tamanılama oranı %28. yükseköğretimi tanıanılama oranı ise %16'dır ki bahsi geçen rakanılar eğitimin öncelikli meselelerden biri olmasını haklı çıkarır nıahiyettedir. Bkz. Günver Yıldıran'ın konuşması. Avrupa Birliği ve Eğitim. Haz. Ayşe Çakır İlhan. Ankara 2003. Ankara Üni. Eğt. Blın. Fak. Yay. Yay. No: 192. s. 82. Martinez-Torr6n, s. 197. Eurydice (2007-8).: Martinez-Torr6ıı, s. 197. hıtp:fivaYinı.ıncb.ı:wv .ındc:r!!.ill'r! l67!imkx3-colak.hlm ( 1O. 1 1.2008) Eurydice (2007-8). 1978'de kabul edilen Anayasa ·ya göre özerk bölgeler tanı özerk ve yarı özerk bölgeler olamk ikiye ayrılmaktadır. Tanı özerk bölgeler Endiilüs, Kanarya Adaları. Kataloııya. Valencia. Navara, Bask Bölgesi ve Galiçya'dan: yarı özerk bölgeler DİN EÖiTiMi ARAŞTIRMALARI DERGiSi 62 Özerk bölge yapılanması ispanya eğitim sistemi içerisinde eğitim yönetiminin belirlenınesi açısından önemiL ve etkili bir unsurdur. Zira özerk bölgeler yerel dillerinin öğretiminde özel haklara sahip oldukları gibi, merkezi yönetimin yetkilerinden bir kısmı özerk bölgelere ve belediyelere aktarılmış, eğitim ve öğretim programlarını oluşturmada ve hizmet gerçekleştirmede özerk bölgeler belediyelerle birlikte daha bağımsız hale gelmiş­ lerdir.'· Eğitim sisteminin daha verimli hale gelebilmesi amacıyla sistemi amaç ve politika yönünden şekillendiı-rneye yönelik pek çok yasanın çıkarıldığı görülmektedir. Eğitim sistemindeki değişim sürecini aıtaya koyabilmek açısından bu yasalara kısaca temas etmek faydalı olacaktır. 1970 Eğitim ve Finansmanı Genel Yasası (LGE), her ne kadar uygulamada bazı maddeler durdurulsa veya tekrar düzeniense de, İspanya eğitim sisteminin temel yasal düzenlemesi olarak kabul edilınektedir. 2 Bu yasa eğitim sisteminin sekülerleşmesine yönelik temel düzenlemeleri içerınekte, geleneksel kurumları düzenleyerek ilköğretimin yaş sınırını altı yaştan on dört yaşa kadar genişleterek zorunlu hale getirınektedir. 3 1980'de gerçekleştirilen Eğitim Kurumlarının Statülerinin Düzenlenmeprensiplerini, eğitim kurumlarının organizasyonunu, öğrenci haklarını ve yükümlülüklerini düzenleyen ilk köklü adım olarak dikkati çekmektedir. 4 si Yasası eğitim 1983 Üniversite reformu, İspanya eğitim sistemi içerisinde yerel yönetimler yükseköğretimin örgütlenmesinde etkili hale getirilmesi, personel alımları hususunda yükseköğretim birimlerinin yetki sahibi olması ve üniversitelerin eğitim güçlerini yani yönetim, bütçe ve akademik düzenlemelerini devlet, özerk bölgeler ve üniversitelerin kendileri arasında dağıtması 5 bakımından dikkati çeken bir düzenlemedir. 1985'de çıkarılan Eğitim Hakları Yasası (LODE) eğitim demik özgürlüğü ve toplumun eğitime katılımını sağlamak haklarını, amacıyla akatüm Amgon. Balear Adaları. Kantabria. Kastilya. Cevta. Melilla, Extrenıadure. La Rioja. Murcia ve Madrid'den oluşmaktadır. Ali Erden, "İspanya Eğitim Sistemi". Karşı/aşorma­ /ı Eğitim Sistemleri. Ed. Ali Balcı, Ankara: Pegeın Akademi Yayıncılık, 2007, s. 270. Erden. s. 270. 2 Jose Luis Garcia Garrido. ~~Education in the Spain of Autonoınous Regions". Comparative Education. Vol. 19, No. 2. Special Number (7): Educalian and the Diversity of Cultures. ( 1983 ). s. 161-162. Esturla. s. 322. Eurydice (2007-08). Erden, s. 271; Eurydice (2007-08). İSPANYA EÖİTİM SİSTEMİ VE DiN EÖİTİMİNİN SİSTEM İÇİNDEKi YERİ 63 İspanyol vatandaşlarının temel ücretsiz eğitim almalarını teminat altına almaktadır. 1 1990 Eğ!tim Sistemi Genel Düzen Yasası (LOG SE), İspanya eğitim sisteminin genel yapısını ve örgütlenmesini düzenlemek amacıyla çıkarılmıştır ve üniversiteler haricindeki tüm özel ve genel eğitimin yapısmı ve teşkilat­ lanmasmı düzenlemektedir. Bu yasa ile zorunlu eğitim yaşı 14'den 16'ya çıkarılmıştır. Yasanın ana hedefi fırsat eşitliğini her bölge için geçerli kıl­ mak, öğrencilerin kişisel gelişimlerine, demokratik değerlere katılımlarına, nlesleki, sosyal ve kültürel gelişimlerine katkıda bulunmak, kültürel çeşitlili­ ği, barışı, işbirliği ve dil saygısını geliştirmektedir. Bu yasa öğrencilerin ortak bir zeminde eğitim alınalarmı özerk toplulukların eğitim yetkilerini geniş olarak kullanmalarını da garanti altına almayı hedeflemektedir. Özel eğitim, meslek içi eğitim ve danışmanlık ile eğitim sisteminin değerlendiril­ mesi konuları da yasanm kapsaını dahilinde ele almınaktadır. 2 I 995 yılında çıkarılan Eğitim Kurumlarının Yönetimi, Değerlendirilme­ si ve Katılım Yasası (LOPEG)'in temel amacı ise eğitim kuruınlarmm LODE'ye uygunluğunu ve farklı eğitim topluluklarının eğitim kurumlarının organizasyon ve yönetimine katılımlarını sağlaınaktır. 3 2001 'de çıkarılan Üniversiteler Yasası, üniversitelerin rolünü bilimsel, teknik ve kültürel bilgiyi tartışmak, geliştirmek ve aktarmak olarak belirlemektedir. Bu doğrultuda üniversitelerde kaliteyi ve özerkfiği sağlamayı hedef alarak üniversite sistemini düzenleınektedir ..ı 2002 Eğitim Kalitesi Yasası (LOCE) ise beş ana esas madde etrafında kalitesinin yükseltilmesini amaçlamaktadır ki bu beş esas; kişi­ sel ihtiyaç ve çabaların itici gücü, öğrenci değerlendirme süreçlerinin yoğun­ luğu, eşit fırsatlarla sistemin kuvvetlendirilmesi, öğretmenierin çalışmaları­ nın takdiri ve güdülenmesi ile eğitim kurumlarına daha fazla özerklik verilınesi şeklinde belirlenınektedir. 5 Ancak bu yasansın önemli bir bölümü uygulamaya geçirilememiştir. eğitimin 2006 Eğitim Yasası (LOE), LOGSE, LOPEG ve LOCE'yi yürürlükten mevcut karmaşık yasal durumu daha basitleştirıneye yönelik bir düzenlemedir. Dolayısıyla günümüz itibariyle üniversite öncesi eğitimi kaldırarak 2 Eurydice (2007-08). Eurydice (2007-08). Eurydice (2007-08). Eurydice (2007-08). Eurydice (2007-08). DiN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI DERGiSi 64 düzenleyen temel yasa durumundadır. ı 2007 Üniversiteler Yasası ise üniversitelerin özerkliğini ve işlevsellikle­ rinin değerlendirilmesini sağlamaya yönelik bir düzenlemedir. 2 Netice itibariyle 70'lerden itibaren gerek dünyadaki gerekse ülkedeki sosyal ve siyasal gelişmelere paralel olarak İspanya eğitim sisteminin ihtiyaçları karşılamaya yöıielik biçimde birçok hukuki düzenleme gerçekleşti­ rilmiştir. Söz konusu düzenlernelerin demokratikleşme süreci ile birlikte hız kazandığı ve bu süreç doğrultusunda gerçekleştirildiği konuyla ilgili dikkati çeken bir husustur. Bu bağlamda 1986 yılında Avrupa Birliği'ne girilmesinin de bahsi geçen düzenlemelerde etkili olduğunu göz ardı etmemek gerekir. İspanya Eğitim Sisteminin Genel Özellikleri ve Basamakları: İspanya eğitim sistemi okul öncesi eğitim, zorunlu eğitim, meslek eği­ timi ve yüksek öğretim olmak üzere dört bölümde ele alınabilir. Okul öncesi eğitim zorunlu olmamakla birlikte resmi okul öncesi kuücretsiz olarak verilmektedir. 0-3 yaş ve 3-6 yaş olmak üzere iki evreye ayrılmaktadır. Eğitim ve öğretim programı, söz konusu iki evrenin gelişim nitelikleri göz önüne alınarak ve üç ana evreye göre belirlenmiştir: bireysel kimlik, fiziksel ve sosyal çevrenin keşfedilmesi ve iletişim. 3 Buna göre birinci evre hareket gelişimi, beden kontrolü, iletişim ve dilde başlan­ gıç, kişisel kimliği tanıma, sosyal ilişki ve etkinin başlangıç unsurlarına yoğunlaşınaktadır. İkinci evre ise çocuğa dili kullanınayı öğretmeye, yaşadı­ ğı çevrenin sosyal ve fiziksel özelliklerini tanıtmaya, olumlu ve dengeli bir yapı kurarak bireysel bağımsızlığını kazanınasına yönelik davranışları karumlarında zandırmaya ağırlık vermektedir.~ 1990' da gerçekleştirilen eğitim reformu öncesi zorunlu eğitim 6-14 ve üç: evreye ayrılıyordu: yaşlar arasını kapsamaktaydı Ciclo initial; 6-8 yaş arasıdır ve ilk iki yıldır; Cici o media; 8-1 1 yaş arasını ve 3,4,5. yılları kapsar. Ciclo superior; 11-14 yaş arasını ve 6,7,8. yılları kapsamaktadır. 5 ~ Eurydice (2007-08). Eurydice (2007-08). Esturla, s. 332. "İspanya Eğilim Sistemi", Tıtrk1:ve ve Avrupa BMiği Ülkelerinin Eğilim Sis/emleri, MEB Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü, Ankara: MEB, 2006, s.l30. Esturla, s. 327. İSPANYA EGiTiM SİSTEMİ VE DiN EdiTİMİNİN SİSTEM İÇİNDEKi YERİ Ancak reformdan sonra zorunlu ile eğitimin yaş sınırının 65 I 6 yükseltilmesi sınıflandırma şu şekilde belirlenmiştir: İlköğretim: 6-12 yaş (eşit aralıklı üç kademeden oluşmaktadır: 6-8, 8-1 O ve 10-12 yaş) I. Kademe ortaöğretim: 12-16 yaş (iki kademelidir: 12-14 ve 14-16 yaş) Zorunlu eğitimden sonra zorunlu olmamakla birlikte öğrencileri ileri veya yüksek eğitime ya da mesleki eğitime hazırlayan iki kademelİ bir diğer ortaöğretim programı gelmektedir: ll.Kademe genel ortaöğretim: 16-18 yaş. Orta düzey mesleki eğitim: 16-1 8 yaş. 1 İlköğretim müfi·edatı genel olarak kültürel, sosyal ve fiziksel çevre bilgisi, güzel sanatlar, beden eğitimi, ispanyolca ve özerk bölgenin dili, 8 yaşından itibaren konulan yabancı dil ve matematik alanlarından oluşmakta­ dır. Kırsal kesimlerde her zaman sağlanamasa da her okul müzik, beden eğitimi ve modern dillere dair öğretmen bulundurmak durumundadır. 2 İspanya eğitim sisteminde zorunlu ortaöğretim iki kaderneye ayrılmak­ tadır: 12-14 ve I4-16 yaşlar. İlkokulu bitirdikten sonra devam edilen bu okulların amacı, istihdama ve ortaöğretim sonrası devam edilebilen eğitim Bu sebeple bu dönem içerisinde alınan temel meslek öğretimi, istihdam alanlarına dair bilinçlendirmeyi ve mesleki çeşitliliğe yönelik temel bilgi ve becerileri kazandırmayı hedeflemektedir. 3 Zorunlu olarak görülen dersler arasında doğa bilimleri, sosyal bilimler, tarih ve coğrafYa, yabancı diller, ispanyolca ve özerk bölgenin dili, matematik, bilgi teknolojisi, sanat eğitimi, beden eğitimi ve müzik yer almaktadır. 4 sürecine hazırlamaktır. Zorunlu ortaöğretimden sonra gelen II. Kademe genel ortaöğretim yani Bakalorya (Bachillerato) akademik bir öğretimi yani iiniversiteye veya yüksek ileri eğitime hazırlamaya yönelik bir programı içermektedir. Bu doğrultuda program öğrencilerin genel eğitimlerini tamamlamalarına, özel alan bilgisine ve öğrenci tarafından seçilen programa dair seçmeli ders1ere Eurydice (2007-08); "İspanya Eğitim Sistemi", Türkiye ve Avrupa Birliği Ülkelerinin Sistemleri, s. 130-131. Refomıdan önceki müfredat resmi birinci diL matematik, sanat, fiziksel eğitim, sosyal bilimler, doğa bilimleri ve din veya ahlak (aileler ikisinden birini seçebilınektedir) ve 6. yılda konulan yabancı dil derslerinden oluşmaktadır. Esturla, s. 327, 333; Eurydice (2007-08). "İspanya Eğitim Sistemi", Türkiye ve Avrupa Birliği Ülkelerinin Eğilim Sistemleri, s. 130. Esturla, s. 333 ; Erden, s. 287. Eğitim DiN EGiTiMi ARAŞTIRMALARI DERGiSi 66 yönelik olarak üç alanda geliştirilmiştir. Ortaöğretim II. Kadernede yer alan öğrenim alanları ve bölümleri şu şe­ 1 kilde sıralanabilir : Alanlar Bölümler Güzel Sanatlar Biçimsel Sanatlar Uygulamalı Güzel Sanatlar Dizayn Fen ve Sağlık Bilimleri Fen ve Mühendislik Bilimleri Sağlık Felsefe ve Sosyal Bilimler Bilimleri Felsefi Bilimler Sosyal Bilimler I (Tarih-Coğrafya) Sosyal Bilimler 2 (İşletme-Ekonomi) Teknik Fen- Mühendislik Bilimleri Sanayi Teknolojileri Tüm programlar için geçerli olan zorunlu dersler ise şunlardır: İspanyol dili ve edebiyatı ile özerk bölgenin dili ve edebiyatı, bir tane yabancı dil, tarih, felsefe ve beden eğitimi. Dil dersleri iki yıl boyunca, felsefe ve beden eğitimi ilk yıl, tarih ise ikinci yıl alınmaktadır ve bu esnada öğrenciler özel alan bilgisine dair seçmeli 4 veya 5 ders alabilmektedir. 2 2 Erden. s. 283. Esturla, s. 334; "İspanya Eğitim Sistemi", Türkiye ve Avrupa Birliği Ülkelerinin Eğitim Sistemleri, s. 131 - 132. Reformdan önce ise müfredatta bilimler, tarih, coğrafYa, İspan- İSPANYA EGiTiM SİSTEMİ VE DiN EGiTiMİNİN SİSTEM İÇİNDEKi YERİ 67 Mesleki eğitim zorunlu orta öğretim de ve Bakaloı-ya' da verilen temel meslek öğretimine binaen orta (Formacion ProfesionaJ especifıca- FP!) ve ileri düzey (Formacion ProfesionaJ de grado medio/de grado superior FP2) olmak üzere-iki kaderneye ayrılan uzmanlık meslek eğitimini kapsamaktadır. Her iki kademe de meslek becerisine yönelik teorik ve uygulamalı öğretimi içeren meslek alanlarına ayrılmaktadır.' Gerek ilköğretim gerekse ortaöğretimin temel problemleri arasında metot ve mateı-yal eksikliklerinin ön plana çıkması, söz konusu eksiklikleri gidermeye yönelik adımların hızlanmasını da beraberinde getirmiştir. 2 İspanya'da yüksek öğretim denilince ilk akla gelen şüphesiz üniversitelerdir. İspanya üniversitelerinin kültürel altyapısına bakıldığında ortaçağ döneminde Hıristiyan, İslam ve Yahu di kültürlerinin etkisini taşıdıkları •görülmektedir. 16. yüzyıldan yaklaşık 19. yüzyıla kadar ise Protestan reformuna karşı Katolik cevabm hakim olduğu ortodoks bir doktrinin etkisi altında, bir duraklama ve düşüş doğrultusunda varlıklarını devam ettirmiş­ lerdir.3 19. yüzyılın ortalarına doğru Fransa'dan esinlenilen, merkezileşmeye dayalı yeni bir sistem getirilmiş ve bu sistem yaklaşık 1970'lere kadar devam etmiştir. 4 İspanya'da bugünkü üniversite eğitimi büyük oranda 1983 yüksek öğre­ tim reformu ile şekillenmiştir. Bu reform ile Franco döneminde gerek maddi gerekse program bazında merkezi hükümet tarafından kontrol ve idare edilen üniversitelerin, hem daha özerk bir yapıya kavuşmalarına hem de programlarının yenilenmesine yönelik düzenlemeler yapılmıştır. 5 İspanya'da yüksek öğretim, üniversiteler, yüksek okullar ve UNED (Ulusal Uzaktan Öğrenme Üniversitesi) gibi kurum ve programlarla gerçekyolca ve İspanyol edebiyatı (özerk bölgeler kendi dillerini ispanyolca ile değiştirebilınek­ teydi). yabancı diller. matematik. müzik, sanat, Latince, beden eğitimi, felsefe ve din veya ahlak dersleri yer alınal-.1aydı. Esturla, s. 329-330. "İspanya Eğitim Sistemi", Türkiye ve Avrupa Birliği Ülkelerinin Eğitim Sistemleri, s. 132-ı33. 4 The Encyclopedia of Education, Spain, Vol. 8, New York: The Macınillan Co.&The Free Press, ı 971, s. 34 I. James B. McKenna. ·'University Reform in Spain: New Structures for Atıtonamy and Accountability", Comparative Education Review, Vol. 29, No. 4. (Nov., ı 985) s. 46 ı. McKenna s. 461. Nitekim Franco döneminde hükümet tarafından üniversitelerin totaliter ve anti-liberal bir yapı taşımaları görevi üzerinde durulsa da üniversitelerin anti-otoriter bir eğilim taşıdıkla­ rı ve reformtın da bu doğrultuda gerçekleştiği görülmektedir. Bkz. McKenna, s. 462 464: Esturla, s. 337. Ayrıca bilhassa özel üniversitelerin söz konusu reformdan önce yoğun olarak "dini bir yapı" taşımaları da üniversite politikaları çerçevesinde değişimi istenilen bir diğer husus olarak dikkati çekmektedir. The Encyclopedia of Education, s. 34 ı. DiN EGiTiMi ARAŞTIRMALARI DERGiSi 68 leştirilmektedir. Üniversiteye giriş sınavından geçerli not alan ve doğrudan başvurduğu tedirler. üniversiteye kabul edilen bireyler üniversite eğitimi alabilmek- 1 Söz konusu düzenlemeler neticesinde fakültelerde üç, yüksek teknik kolejlerde 2-3 yıl süren ve en az iki devre eğitim verilmektedir. İlk iki devre tamamlandığında fakülteler Licenciado, teknik kolejler de Arquitecto veya Ingeniero adı verilen yeterlilikler vermektedir. Gerek fakültelerde gerekse yüksek teknik kolejlerde üçüncü iki yıllık devreyi bitiren ve doktora tezini hazırlayan öğrenciler doktora yeterliliği almaya hak kazanmaktadırlar. 2 Diplomado Arquitecto (teknik mimarlık) veya Ingeniero Tecnico (teknik mühendislik) yeterliliklerinin almdığı tek devrelik ve üç yıl süren programlar üniversite okullarında verilmektedir. Üniversite kolejleri ise bir devrelik üniversite programları vermektedirler. Devreyi· tamamlayan öğren­ ciler kolejin bağlı olduğu üniversite fakültelerinin ikinci devresine devam ederler. Ayrıca tüm üniversite kurumları için geçerli olmak üzere kazanılmış meslek bilgisine yönelik ve uzmanlık yeterliliğini sağlamak amacıyla mezuniyet sonrası programlar da verilmektedir. 3 Konservatuar eğitimi, askeri eğitim ve ileri meslek eğitimi yükseköğre­ tim kapsamında olmakla birlikte üniversite eğitimi olarak sayılmamaktadır. 4 İspanya Eğitim Sistemi İçerisinde Din Eğitimi: Pek çok Avrupa ülkesinde ve ülkemizde olduğu gibi İspanya eğitim sis- yeri meselesi, din ve devlet ilişkileri bağlarnından din eğitiminin konumunun belirlenmesinde siyasi gelişmelerin önemli bir yeri bulunmaktadır. Bu sebeple İspanya' da din eğitimi meselesini hukuki -siyasi boyutu ve okullardaki eğitim olmak üzere iki ana açıdan ele almak istiyoruz. teminde din eğitiminin ayrı tartışılmaktadır. Dolayısıyla Hukuki ve Siyasi Açıdan Din Eğitiminin Yeri: Bir ülkede din eğitiminin hukuki ve siyasi açıdan yeri ele alındığında hiç şüphesiz ilk olarak o ülkede din ve devletin ilişkisi incelenmektedir. Zira bu ilişki din eğitiminin nasıl olması gerektiğini belirleyen en temel etkenler"İspanya Eğitim Sistemi", Türkiye ve Avııtpa Birliği Olkelerinin Eğitim Sistemleri, s. 2 134. A.g.e., s. 134. A.g.e., s. 134. Eurydice (2007-08). İSPANYA EÖİTİM SİSTEMİ VE DiN EGiTiMİNİN SİSTEM İÇİNDEKi YERİ 69 den biridir. Daha önce belirttiğimiz üzere İspanya'da din ve devlet ilişkisinin kökleri 15. yüzyıla kadar dayanmaktadır. Zira 1492 yılında reconquista (yeniden fethetme) hareketinin sona ermesinin akabinde kilise - devlet işbirliği ile bölgede, dil, .ırk, din ve ideoloji birliğine dayanan Avrupalı ilk ulus-devletin oluşturulmasına yönelik adım da atılmıştır.' Bu yönüyle bakıldığı zaman İspanya'nın model olma özelliği taşıdığı görülmektedir. Katalik kilisesinin evrensellik iddiasının da bir yansıması olarak2 bahsi geçen ilişki o derece iç içe ve kuvvetlidir ki, sosyal yapının şekillenmesinde de etkin rol oynamıştır. Buna göre devletin uyguladığı ancak kilisenin belirlediği ve kontrol ettiği bir takım statülerin toplumsal farklılaşmaların temel kaynağı olduğu görülmektedir. Farklılaşmaların kriterini ise kilise ve devlet tarafından ortaya konan etnik - dini çerçeve oluşturmaktadır. Bu çerçeve, dışlanmanın, sapkın inançların, doğru ile yanlış anlayışların kısaca "biz" ve "öteki" arasındaki farkın temelini oluşturmuş, dolayısıyla bu farkın belirlenmesinde dinden "ulusal Katoliklik" belirleyici unsur olarak rol oynamış­ tır.3 Tanıma uymayan etnik ve dini azınlıklar ayrı ayrı isimlendirilmişlerdir. 4 Bu anlamda Kataliklik İspanya için sadece bir din olmayıp etnik kimliğin belirleyici bir özelliğidir. Neticede Katalik Kilisesi yaklaşık beş yüz yıl İspanya'da gerek siyasi gerekse sosyal hayata ve dolayısıyla eğitime hakim olmuştur. Ülkede kilise karşıtı siyasi anlayışların güç kazandığı ve Fransız liberalizminin etkilerinin hissedildiği dönemler yaşanmasına rağmen 20. yüzyılda da durum pek fazla değişmemiştir. 5 Bahsettiğimiz tablo içerisinde resmi din olarak kabul edilen Katalikliğin Dietz, s. 105. Ulus devlet olma sürecini evrensel olarak örgütlenen Katolik Kilisesine devletlerin kazandığı bir özerklik olarak değerlendiren yorumlar da dikkate alınırsa ispanya'nın önıekliği daha da anlam kazanmaktadır. Zira özellikle siyasi modenıleşmeyi ·'ulusu ve ulusal aidiyeti dinin ve dinsel aidiyetin üzerine çıkar"an bir süreç olarak kabul ettiğinizde İspanya'da "modenıleşnıe" sürecinin diğer Avnıpa ülkelerine nazaran neden daha yakın bir tarih dayandığı anlaşılmaktadır. Ömer Çaha, Modern Dünyada Din ve Devlet, İstanbul: Timaş Yayınları, 2008, s. 26. Genel değerlendinne için bkz. Ömer Faruk Hanııan. "Katolik Kilisesi ve Teokrasi''. DinDevlet İlişkileri Senıpozyumu, İstanbul: Beyan Yayınları, 1996, ss. 57-71. Dietz. s. 105. Katolik idare altında yaşayan Müslümanlar "Morisco" (ve Müdeccen). İspanyol Museviler "Sefaradlar (Sefardies)". İspanyol Romalılar ise "Gitano" olarak isimlendirilmişlerdir. Dietz, s. 105; Henry Charles Lea, İspanya Müslümanları, (Terc. Abdullah Davudoğlu), istanbul: İnkılap Yayınları. 2006, s. 14. Martinez-Torron. s. 176. karşı 70 DiN EGİTİMİ ARAŞTIRMALARI DERGiSi ve Katalik Kilisesinin devlet tarafından korunması ve bir anlamda kontrol edilmesi, dine ve özellikle Katalik Kil_isesine karşı çıkan tarafların oluşması­ na ve iç savaşa kadar giden gerginliklerin yaşanmasına da zemin hazırlamış­ tır. Öyle ki, l 931 Cumhuriyet Anayasası ile Kilisenin haklarının kısıtlanma­ sına yönelik atılan adımlar ve kilise karşıtlığının kazandığı güç, ülkenin dini açıdan ikiye bölünmesine ve General Franco'nun 36 yıllık diktatörlüğü ile sonuçlanacak iç savaşa ( 1936-1 939) yol açmıştır. 1 Franco döneminde "gerçek İspanyol" kimliğini "yeniden" tesis etmeye yönelik siyaset ve bu doğrultuda uygulanan dini politika Katalik Kilisesinin gücünün aıiması ve özellikle eğitimde daha etkin rol aynaması sonucunu da beraberinde getirmiştir. 2 Zira Katalik inancının devlet dini olarak ilan edilmesi, Katalik eğitimin devlet tarafından finanse edilmesine ve dolayısıyla Kilisenin eğitim alanındaki gücünün artarak devamını sağlamıştır. Bu bakımdan Franco dönemi eğitime yapısal bir değişim getirmek yerine sınıf ayırımının derinleşmesi, program ve disiplinler üzerinde ideolojik bir baskı­ nın kurulması bakımından hayli eleştirilen bir dönemdir. 4 Franco döneminin sonu ile birlikte İspanya'da modernleşme sürecinin de başladığı görülmektedir. Belirtmek gerekir ki İspanya'da modernleşme sürecinin en ilgi çeken yönlerinden biri bu sürecin çok hızlı bir biçimde gerçekleşmesidir. Süreç sonucunda İspanya'da fiilen bir devlet kilisesinin varlığından söz edilemese de Katalik Kilisesi'nin gerek kültürel gerekse rakamsal çokluğuna dayanan bir önceliği hala mevcuttur. 5 Dolayısıyla Katolik Kilisesi resmi anlamda önceki dönemlere nazaran sahip olduğu devlet gücünü kaybetmekle birlikte diğer diniere oranla, bilhassa eğitim alanında, etkinliğini devam ettirmektedir ki bu durum din eğitimi açısından da geçerlidir. İspanya'da din eğitiminin günümüzdeki hukuki çerçevesi temel olarak Martinez-Torrôn. s. 176. Dietz bahsi geçen kimliği kunııaya yönelik tek tip devlet ve kilise politikasına karşı devleti tehdit eden üç karşı akım ·ve unsurdan balısetmektedir: Sol siyasi kanat. Marksistler ve Masonic Yahudiler. Dietz, s. 106. ivan C. İban. "Katolik Ülkelerde Kilise Devlet". Din-Devlet ve Türkiye'de Din Hizmetlerinin Yeniden Yapilanması Uluslararası Senıpozyumu, İstanbul: Cem Vakti, 1996, s. 64. Julio Carabaiia'nııı değerlendinııesine göre eğitimdeki "Katoliklik (Catolicism)" zonııılu din eğitimi ve kilisenin eğitimdeki hakimiyeti, eğitimin milliyetçi özelliği. pedagojİk ve ahlaki gericiliği ve açık bir elitist yaklaşım. dönemin en belirgin eğitim politikasıdır. Julio Carabaıia. "Coıııprelıensive Educational RefoiTils in Spain: Past and Present". European Joumal of Education, Vol. 23, No. 3. (1988), s. 213. Ayrıca bkz. New Catlıolic Eııcyclopedia. Vol. 13. USA: The Catholic University of America. 1967. s. 513. Grace Davie, Modem Avnıpa'da Din, İstanbul: Küre Yayınları, 2005, s. 22. İSPANYA EdiTiM SİSTEMİ VE DiN EdiTİMİNİN SİSTEM İÇİNDEKi YERİ 1978 Anayasası'na dayanmaktadır. 71 Siyasi rejim itibariyle din ile devlet arasında "uyuşum"u esas kabul eden 1 İspanya'da bu Anayasa ile birlikte demokratikleşme sürecinin başladığı ve özellikle din özgürlüğünün sağlan­ yönelik önemli bir adımın atıldığı kabul edilen bir gerçektir. Zira 1978 Anayasası, din özgürlüğünü korumanın devletin başlıca görevleri arasında yer ·aldığını vurgulayarak, tüm vatandaşların din ve inanç özgürlüğü açısından yasalar karşısında eşit ve devletin dini konularda tarafsız olduğunu ancak bu ilke çerçevesinde kilise veya dini gruplarla işbirliği yapacağını belirtmektedir. 2 Söz konusu anayasa ile birlikte dini özgürlük meselesinin daha seküler bir yaklaşımla ele alınmaya başlandığı ve çoğulcu bir anlayışın zeminin kurulduğu görülmektedir. masına Bahsettiğimiz açılıma mukabil aynı Anayasa 'nın 16/3 numaralı maddesi ise yukarıda ifade edilen Katalik Kilisesi'nin önceliğini, ister sosyolojik ve • tarihi sebeplerden ister başka etkenlerden olsun\ vurgular biçimde devletin dini gruplarla olan ilişkisini şu şekilde tayin etmektedir: "Devlet yetkilileri İspanyol toplumunun dini inançlarını dikkate alacaklar, Katalik Kilisesi ve diğer dini cemaatlerle uygun ilişkiler kuracaklardır." Nitekim Anayasa'nın yürürlüğe girmesinden çok kısa bir süre sonra, 3 Ocak 1979 tarihinde, İspan­ yol Devleti ve Vatikan arasında yargı, eğitim, kültür ve ekonomi alanlarını kapsayan dört anlaşma imzalanmış (Concordat) ve böylece maddede bahsi geçen işbirliğine yönelik ilk adım Katalik kilisesi ile atılmıştır. 4 1980'de çıkarılan Din Özgürlüğü Yasası ile Katalik kilisesi ile yapılan benzerinin diğer dini gruplarla yapılmasına da imkan tanınmış ancak yasanın yedinci maddesinde bu anlaşmaların yapılabilmesi için dini cemaatlerin sahip olmaları gereken iki kriter de tespit edilmiştir. Bu kriterlerin birincisi anlaşma yapılacak cemaatin Dini Gruplar Tescil Dairesi'ne kaydolması, ikincisi ise coğrafi ve sayısal açıdan İspanya'da kökleri olan ve tanınan bir dini cemaat olmasıdır. 5 Bu yasa uyarınca İspanya Devleti ile anlaşma yapabilen dini cemaat federasyonları Protestanlar, Yahudiler ve anlaşmanın İban. s. 62. Martinez-Torr6n. s. 181: J. Martinez-Torr6n. ·'School and Religion in Spain", Journal of C!ıurclı and Sta/e, (2005) (lıttp:!!lindartiı.:lcs.coııı!phırticles/ıni lıb32·H/is I 4 7iai n 1 ') 174158/print?tag=artBodv:.: ili 'den alınmıştır) (03.1 1.2008). Anayasa'nın Katalik Kilisesi'nden aynca bahsetmesini. Anayasa'nın eşitlik prensibinin ihlali olarak değil. İspanyol geleneğinin dikkate alınması, muhafazakar dini kesimin politik gelişmelere tepki göstennesini engelleme şeklinde değerlendirenler mevcuttur. Martinez-Ton·6n. ''İspanya", Av111pa Birliği O/kefe rinde Din- Dev/el ilişkisi. s. 181. Martinez-ToıT6n. s. 187. Martinez-Torr6n, s. 188. DiN EÖiTiMi ARAŞTIRMALARI DERGiSi 72 Müslümanlardır. 1OKasım 1992'de her üç federasyonlayapılan anlaşma tek bir yasa ile kabul edilerek yürürlüğe girmiştir ve bu federasyonların eğitim ve fınansınan ihtiyaçlarının nasıl karŞılanacağı düzenlenmiştir. 1 Kısacası İspanya'da hukuki olarak 1978'den itibaren dini cemaatlere fa- aliyet gösterebilmelerine yönelik haklar tanınmış ve bu haklar devlet tarafın­ dan güvence altına alınmış bulunmaktadır. Ancak hukuki olarak sağlanan açıiıri1a i·ağinen uygulamada, özellikle din dersleri açısından, sorunlar görülebilmektedir. Okullarda Din Eğitimi: İspanya eğitim sistemi içerisinde din eğitiminin durumu okullara göre değişiklik göstermektedir. Bu bağlamda İspanya eğitim sistemi içerisinde okulların yönetim bakımından iki şekilde yapılandmidığından bahsetmek gerekir1 : Devlet Okulları (Escuelas Publicas): Devlet veya özerk bölgelerde bölge hükümeti tarafından işletilen ve herhangi bir dini eğilime sahip eliımayan okullardır. Ancak ınüfredatlarında din dersi bulunmaktadır. Özel Okullar (Escuelas Concertadas Escue!as Privadas): Özel okullar kendi içinde ikiye ayrılmaktadır. İlki escuelas concertadas yani çoğunlukla kilise kurumları, cemaat veya toplulukları tarafından sahip olunan ve işleti­ len ancak neredeyse tamaınmın devlet veya özerk bölgelerce devralındığı okullardır. Diğeri ise escuelas privadas yani tamamıyla özel olan, gerekli hukuki şaıtları sağlayan özel teşebbüs veya tüzel kişiliklerin sahip olduğu ve işlettiği, alternatif pedagojik eğitim verebilen, çift Iisan lı, dini veya seküler eğilimli olabilen okullardır. Din ve devlet arasında kabul edilen "uyuşum" ilkesi doğrultusunda İs­ panya'da konfesyonal (confessional) din öğretimi gerçekleştirilmektedir. Buna göre din öğretimi dini cemaatler tarafmdan düzenlenmekte ve kontrol edilmekte, din dersi öğretmenlerinin mesleki eğitimleri ve görev için seçimleri, ınüfredatın belirlenmesi ve ders araç-gereçlerinin onaylanması bu cemaatler tarafmdan gerçekleştirilmektedir. 3 İspanya'da özerk bölgelerin kendi kültürel yapı ve ihtiyaçları doğrultu- Dietz, s. 114- 115: Martinez-Tornin, s. 188. Die ız. s. 118: Martinez-Torr6n. s. 198. Jean-Paul Willainıe. "Difterent Models tor Religion and Education in Europe". Re/igion and Educatimı in Europe. Eds. Robert Jackson. Siebren Miedenıa. Wolfranı Weisse, Münster: Waxmann, 2007, s. 60. İSPANYA EGiTiM SİSTEMİ VE DİN EdiTİMİNİN SİSTEM İÇİNDEKi YERİ 73 sunda eğitim programları ve politikaları belirleyebilmeleri, din eğitiminin durumu açısından da önemli bir husustur. Zira devletin anayasada belirlenen ilkelerine aykırı olmamak şartıyla din eğitiminin program ve müfredatları bölgelere göre değişebilmektedir. Söz konusu farklılıkta, program ve müfredatın hazırlanmasında ve belirlenmesinde, hangi dinin eğitimi verilecekse o din yetkililefine verilen düzenleme hakkmın da payı bulunmaktadır. 1 Katolik Din Dersi: İspanya eğitim sistemi içerisinde din eğitimi ele alınacağı zaman karşı­ mıza ilk çıkan din dersi Katalik din dersleridir. Çünkü, daha önce ifade ettiğimiz önceliğine binaen, İspanya'da özel okulların çoğunluğu Katalik eğilimli olduğu gibi devlet okullarmda verilen din dersleri de çoğunlukla Katalik öğretiyi içermektedir. İspanya eğitim sisteminde Katalik din dersleri okul öncesi dönem, ilköğretim, zorunlu ortaöğretim ve ll. kademe seviyelerinde verilmektedir. ortaöğretim yani Bakalorya Vatikan ile yapılan 1979 anlaşması gereği üniversite öncesi tüm eğitim ve öğretmen yetiştiren yüksek okul ve fakültelerde, diğer derslerle aynı oranda olmak üzere Katalik din dersine yer verilmesi öngörlilmüştür. Buna göre mitfredatta Katalik din dersi ilköğretimden Bakalorya dönemine kadar her bir eğitim-öğretim dönemi için 105 saat (haftada I ,5 saat) olarak yer almaktadır. Ders seçmeli olmakla birlikte bütün devlet okulları bu dersi öğrencilere sunmak zorundadır. 2 kurumlarında Katalik din derslerini verecek öğretmenler Kilise tarafından ve genellikle bölge piskoposunca atanmakta, dersin içeriğinin belirlenmesi ve kitapların onaylanması da bu piskopos tarafından gerçekleştirilmektedir. Bir yıl için yapılan atamalar her sene yenilenmekte, piskopos tarafmdan yetersiz görülen öğretmenierin görev süresi uzatılinamaktadır. Söz konusu yeterlilik çerçevesinde aranan kriterler arasında öğretmenierin Katalik öğretisine ve ahiakma uygun yaşamaları ve bu doğrultuda özel hayatiarına dikkat etmeleri de yer almaktadır. Öğretmenler papaz olabildikleri gibi olmayabilirler ve bayan din dersi öğretmenleri de görev yapmaktadır. Öğretmenler tam zamanlı çalışmak zorunda değildirler ve gerekli diplamaları varsa diğer derslere de girebilmek- 2 Alcx Seglers Gomez-Quintero, "Religious Education in the Spanish School System", Journal ofC/ıurch and State. (2004) (lıtırı:iifimliırıick~.coıııip/articlcstıııi lıb.i24o.l!is 3 .:J(ıfai ıı291 ~460l/prini'?tae.=artl3olh:c !!ll ·den alınmıştır) (03. 1 1.2008): Garrido. s. 165. Eurydice (2007-08); Dietz, s. 119. DiN EÖiTiMi ARAŞTIRMALARI DERGiSi 72 Müslümaniard ır. 1O Kasım 1992 'de her üç federasyon la yapılan anlaşma tek bir yasa ile kabul edilerek yürürlüğe girmiştir ve bu federasyonların eğitim ve fınansman ihtiyaçlarınlll nasıl karşıİanacağı düzenlenmiştir. 1 Kısacası İspanya'da hukuki olarak 1978'den itibaren dini cemaatlere faaliyet gösterebilmelerine yönelik haklar tanmmış ve bu haklar devlet tarafmdan güvence altma almmış bulunmaktadır. Ancak hukuki olarak sağlanan açilıiria rağmen Uygulamada, özellikle din dersleri açısından, sorunlar görülebilmektedir. Okullaı·da Din Eğitimi: İspanya eğitim sistemi içerisinde din eğitiminin durumu okullara göre değişiklik göstermektedir. Bu bağlamda İspanya eğitim sistemi içerisinde okullarm yönetim bakımmdan iki şekilde yapılandmidığından bahsetmek gerekir2 : Devlet Okulları (Escuelas Publicas): Devlet veya özerk bölgelerde bölge hükümeti tarafmdan işletilen ve herhangi bir dini eğilime sahip olamayan okullardır. Ancak müfredatlarında din dersi bulunmaktadır. Özel Okullar (Escuelas Concertadas- Escıtelas Privadas): Özel okullar kendi içinde ikiye ayrılmaktadır. İlki escuelas concertadas yani çoğunlukla kilise kurumları, cemaat veya toplululçları tarafından sahip olunan ve işleti­ len ancak neredeyse tamamının devlet veya özerk bölgelerce devralındığı okullardır. Diğeri ise escuelas privadas yani tamamıyla özel olan, gerekli hukuki şaıtları sağlayan özel teşebbüs veya tüzel kişiliklerin sahip olduğu ve işlettiği, alternatif pedagojik eğitim verebilen, çift lisanlı, dini veya seküler eğilimli olabilen okullardır. Din ve devlet arasında kabul edilen "uyuşum" ilkesi doğrultusunda İs­ panya'da konfesyonal (confessional) din öğretimi gerçekleştirilmektedir. Buna göre din öğretimi dini cemaatler tarafmdan düzenlenmekte ve kontrol edilmekte, din dersi öğretmenlerinin mesleki eğitimleri ve görev için seçimleri, müfredatın belirlenmesi ve ders araç-gereçlerinin onaylanması bu cemaatler tarafından gerçekleştirilmektedir. 3 İspanya'da özerk bölgelerin kendi kültürel yapı ve ihtiyaçları doğrultu- Dietz, s. 114- 115: Martinez-Torr6n, s. 188. Dietz. s. 1 18: Martinez-Torr6n. s. 198. Jean-Paul Willainıe, "Different Models for Religion and Education in Europe". Religion and Edııcation in Europe. Eds. Robert Jackson. Siebren Miedenıa. WolfTanı Weisse, Münster: Waxmann, 2007, s. 60. İSPANYA EGiTiM SİSTEMİ VE DiN EGiTiMİNİN SİSTEM İÇİNDEKi YERi 73 sunda eğitim programları ve politikaları belirleyebilmeleri, din eğitiminin durumu açısından da önemli bir husustur. Zira devletin anayasada belirlenen ilkelerine aykırı olmamak şartıyla din eğitiminin program ve müfredatları bölgelere göre değişebilmektedir. Söz konusu farklılıkta, program ve müfredatın hazırlanmasında ve belirlenmesinde, hangi dinin eğitimi verilecekse o din yetkiiiiei-ine verilen düzenleme hakkının da payı bulunmaktadır.' Katolik Din Dersi: İspanya eğitim sistemi içerisinde din eğitimi ele alınacağı zaman karşı­ mıza ilk çıkan din dersi Katolik din dersleridir. Çünkü, daha önce ifade ettiğimiz önceliğine binaen,- İspanya'da özel okulların çoğunluğu Katolik eğilimli olduğu gibi devlet okullarında verilen din dersleri de çoğunlukla Katolik öğretiyi içermektedir. İspanya eğitim sisteminde Katolik din dersleri okul öncesi dönem, ilköğretim, zorunlu oıtaöğretim ve II. kademe seviyelerinde verilmektedir. ortaöğretim yani Bakaloıya Vatikan ile yapılan 1979 anlaşması gereği üniversite öncesi tüm eğitim ve öğretmen yetiştiren yüksek okul ve fakültelerde, diğer derslerle aynı oranda olmak üzere Katolik din dersine yer verilmesi öngörülmüştür. Buna göre müfredatta Katolik din dersi ilköğretimden Bakaloıya dönemine kadar her bir eğitim-öğretim dönemi için ı 05 saat (haftada ı ,5 saat) olarak yer almaktadır. Ders seçmeli olmakla birlikte bütün devlet okulları bu dersi öğrencilere sunmak zorundadır. 2 kurumlarında Katolik din derslerini verecek öğretmenler Kilise tarafından ve genellikle bölge piskoposunca atanmakta, dersin içeriğinin belirlenmesi ve kitapların onaylanması da bu piskopos tarafından gerçekleştirilmektedir. Bir yıl için yapılan atamalar her sene yenilenmekte, piskopos tarafından yetersiz görülen öğretmenierin görev süresi uzatılinamaktadır. Söz konusu yeterlilik çerçevesinde aranan kriterler arasında öğretmenierin Katalik öğretisine ve ahlakına uygun yaşamaları ve bu doğrultuda özel hayatiarına dikkat etmeleri de yer almaktadır. Öğretmenler papaz olabildikleri gibi olmayabilirler ve bayan din dersi öğretmenleri de görev yapmaktadır. Öğretmenler tam zamanlı çalışmak zorunda değildirler ve gerekli diplamaları varsa diğer derslere de girebilmekAlcx Seglers Goınez-Quintero, "Religious Education in the Spanish School System", Journal ofC!ıurch and State. (2004) (httn:i!iimlarıick~.coıııip/arıicksinıi lıb3.2441is 3 46/ai n2912460 1/prini?ta!!.=ı.ırtBod\ :c clL ·den alınmıştır) (03.11.2008): Garrido. s. 165. 2 Eurydice (2007-08); Dietz, s. 119. DiN EGiTİMi ARAŞTIRMALARI DERGiSi 74 tedirler. Maaşları devlet tarafından olmaları mümkün değildir. karşılanan bu öğretmenierin okul müdürü 1 Katalik din dersi devlet, kilise ve bazı sivil toplum örgütleri arasında en problemli meselelerden biri olarak dikkati çekmektedir. Zira din dersi öğ­ retmenlerinin yasal statüsü ve Katalik din dersinin diğer temel derslerle aynı düzeyde olması, dersin mahiyetinin doktrin veya mezhep bazında ele alınıp alınmaması, çoğunluğu dini eğilimli olan özel okullara ayrılan fon miktarı ve dersin okul dışında, kilise veya diğer dini merkezlerde ele alınıp alınmaması gibi konularda bu kurumlar arasında fikir ayrılıkları söz konusu olmaktadır. 2 Taıtışmalara ve Katalik din eğitimi ile ilgili düzenlemelere mukabil dersin öğrenciler tarafından seçim oranında düşüş yaşandığı gözlenmektedir. Buna g-öre dersin en yoğun olarak seçildiği ilköğretİrnde bahsi geçen oran %81 'den %75'e, oıtaöğretimde ise %53'e gerilemiştir. 3 Toplumun geneli açısından bakıldığında ise 90 yılı itibariyle İspanya'da kiliseye devam sıklı­ ğının %40' ın altında seyrettiği, dini inanışların kapsamının da Tanrı inancı (%81 ), ruh (%60), ölümden sonra hayat (%42), cennet (%50), şeytan (%28), cehennem (%27), günah (%57), ölülerin dirilmesi (%33) gibi konularda genel olarak %50'nin altında olduğu görülmektedir. 4 Buna göre 1981 ile 1990 yılları arasında yapılan araştırmaların (Avrupa Değerler Çalışmaları) ortaya koydukları verilerde dini uygulamalarda diğer ülkelere göre daha hızlı bir düşüş, rahiplik ınesleğine yönelişte de belirgin bir azalma dikkati çekmektedir.5 Farldı Dinler ve Din Dersleri: Katalik Kilisesi'nin önceliğinin ve etkisinin yanı sıra İspanya tarihi tecri.ibesi itibariyle farklı diniere mensup toplumların bir arada yaşadığı topluın­ sal bir yapıya sahiptir. Nüfusunun büyük çoğunluğu Katalik olan İspanya'da farklı dini topluluklar arasında Protestanlar, Mi.islümanlar, Yahudiler, Yehova Şahitleri ve Mormanlar yer almaktadır. 6 2 6 Martinez-Torrön. s. 199: Dietz, ss. 120-122. Gomez-Quintero. Dietz, s. 121. Davie. s. 27. Davie. s. 36. Maıtinez-Torrön ispanya'da yapılan nüfus sayımları esnasında vatandaşiara hangi dine mensup oldukları sorulmadığı için dini ceıııaatlere mensup kişilerin sayısı hakkında net bir rakanı veıınenin iıııkansızlığıııa işaret etmekte ancak tahmini rakamlar veııı1ektedir. Buna göre nüfiısun %80 Katolik'tir. Müslümanların 1 milyon civarında olduğu (Dan-Paul Jozsa İspanya'da Müslümanlarm sayısıııı %2.4 olarak ifade etmektedir) iddia edilmekte İSPANYA EGiTiM SiSTEMi VE DiN EdiTİMİNİN SİSTEM İÇİNDEKi YERİ 75 Özellikle göçlerle birlikte toplumsal yapıda· daha belirgin hale gelmeye başlayan dini farklılıklar, İspanya'da 1978'lere kadar din dersi bağlamında sadece Katolik din dersinin anlaşılması geleneğinin değişimine yol açmıştır. Daha önce temas edildiği üzere 1978 Anayasası ile din özgürlüğünUn garanti altına alınması da diğer dinlerin yasal statülerinin değişimine ve dolayısıyla konumuz açİsından din eğitimi haklarını kullanabilmelerine imkan tanımış­ tır. Diğer din mensuplarının din eğitimi alabilmeleri Vatikan'la yapılan 1979 Eğitim ve Kültürel işler Anlaşması ile teorik olarak mümkün hale gelmekle birlikte, asıl düzenleme 1990 Eğitim Sistemi Genel Düzen Yasası ile gerçekleşmiştir. Bu yasa ile daha önce de ifade ettiğimiz gibi devlet ile anlaşma yapan dini cemaatler din dersleri alabilme hakkını elde edeceklerçlir. 1992' de Protestan, Yahudi ve İslam federasyonları ile imzalanan işbirliği anlaşmalarının I O. Maddesi devlet okullarında ve kamu fonları ile desteklenen okullarda talebe binaen bu üç dini gruba dair din öğretimini teminat altına almaktadır. Dolayısıyla öğrenci veya ailelerin talebine bağlı olarak bu üç d ine ait din dersleri, eğer sınıf açmak üzere yeterli öğrenci bulunabilirseki bu rakam en az 1O öğrencidir - verilecektir. Bu derslerin ve kitapların içeriği ise devlet tarafından tanınan ilgili dini otoritelerce düzenlenecektir. 1996'da Protestan ve İslam federasyonları ile imzalanan anlaşma uyarınca en az 1O kişilik sınıflar oluşturulması halinde bu derslere giren öğretmenierin maaşı devlet tarafından ödenecektir. ı Genel kam söz konusu sistemden en çok Protestan federasyonunun tatmin olduğu ve istifade edebildiği şeklindedir. Zira 2004'den bu yana 90 din dersi öğretmeni yaklaşık 6000 öğrenciye Protestan din eğitimi vermektedir. Yine kendi din dersi öğretmenini yetiştirmek üzere kurumsal sistemini kuran ve okul müfredatını standaı1 haline getirerek uygulamaya koyan da Protestan federasyonudur. Yahudi federasyonu son dönemde, imzalanan anlaşma uyarınca devlet tarafından verilecek finansal desteği Yahudi din derslerinin verilebilmesine yönelik olarak talep etmektedir. Ancak bu talep dersin devlet okullarında değil, sinagoglarda verilmesi doğrultusundadır. 2 2 ancak bu rakam abartılı görülmektedir. Protestan Federasyonu'nun verdiği bilgiye göre ülkede l milyon civarında Protestan, Yahudi Federasyonu'nun verdiği bilgiye göre ise 30.000 Yahudi. 10.000 civarında Yehova Şahidi ve 40.000 dolayında Monııon vardır. Martinez-Torr6n, "İspanya", Avntpa Birliği Ülkelerinde Din - Devlet ilişkisi. s. 192; Dan-Paul Jozsa. ·'Islam and Educatioıı in Europe", Religion and Educalian in Europe. Eds. Robert Jackson. Siebreıı Miedenıa. Wolfranı Weisse, Münster: Waxnıanıı. 2007 Martiııez-Ton-6ıı. s. 201. Bkz. Dietz, s. 122- 123. DiN EGiTiMi ARAŞTIRMALARI DERGiSi 76 İslam din derslerinin verilmesi ise daha problemli bir mesele halini al- mıştır. Zira dersleri verecek öğretmenlerin niteliğinde İslam federasyonları­ nın' aralarında anlaşamamaları, kimi zaman sınıf açmak için yeterli öğrenci­ nin bulunmaması veya çok fazla öğrencinin bulunması, ulusal ve bölgesel düzeyde bazı okul idarecilerinin İslam din derslerine karşı çıkmaları gibi sebeplerle, Müslümanların yoğun olduğu Endülüs bölgesindeki bazı şehir­ lerde ve Kuzey Afrika sahilindeki Ceuta ve Melilla gibi özerk İspanyol şehirleri haricinde, neredeyse uygulamaya geçirilememiştir. Ancak Eylül 2005'den bu yana İslam din dersleri Andalusia, Madrid ve Catalonia'da ailelerin isteğine bağlı olarak ve l996'da kabul edilen müfredat uygulanarak devlet okullarında ilköğretim seviyesinde verilmektedir. Ayrıca gerek İspan­ ya'da gerekse diğer bazı ülkelerde yaşanan terör olaylarının da etkisiyle radikal İslam 'a man i olmak maksadıyla halkevleri veya kültür merkezleri gibi halka açık yerlerde de benzeri programlara yer verilmektedir. 2 Çoğulcu yaklaşımın da etkisiyle 2002 Eğitim Kalitesi Yasası hem din olgusuna hem de mensup olunan dinin inanç ve uygulama alanlarının öğre­ tilmesine yönelik bir yeniliği hedefleyerek din eğitiminde yeni bir açılımı amaçlamıştır. Öngörülen uygulamaya göre öğrenciler "Toplum, Kültür ve Din" adı altında din olgusuna yönelik dersi veya bağlı oldukları inanç sistemine dayalı dersi seçme konusunda tercih hakkına sahip olacaklardı. Din olgusuna dair dersin müfredatı devlet tarafından diğeri ise ilgili cemaat tarafından belirlenecek, maaşları devlet tarafından ödenmek üzere ilk dersin öğretmenleri devlet, diğer dersin öğretmenleri ise ilgili cemaatin otoriteleri tarafından tayin edilecekti. Ancak bu uygulamanın gerçekleştirilemediği ve tekil sisteme geri dönüldüğü görülmektedir. Bunun üzerine 2006 yılında çıkarılan Eğitim Yasası ile okul müfredatına "Vatandaşlık Eğitimi" adıyla seküler karakterli yeni bir zorunlu ders konulmuştur. Dini çevrelerin, başta Katalik hiyerarşi olmak üzere, aile, evlilik ve dini görecelik gibi konularda dini öğretilere aykırı prensipler telkin edebileceği sebebiyle karşı çıktığı bu ders de gerekli düzenlemeler yapılamadığı için uygulamaya konulamamış­ tır. 3 İspaııya"da İsiam'ı yasal olarak temsil eden iki federasyon UCIDE ve FEERI"dir. 1992 anlaşmasını devletle imzalayan ve bir üst kuruluş olan İspanya İslam Komisyonu'nu (Comisiıin lslamica de Espana) oluşturan bu iki federasyondur. 1992 Anlaşması devlet okullarında ve kamu fonları ile desteklenen okullarda İslam din öğretimini öğrencilere seçme olanağı verilmesini zorunlu kılmakla birlikte, "okulun fikirlerine aykırı olmaması" şeklinde daha ziyade Katalik okulları için geçerli bir şart da koymuştur. Dolayısıyla kimi okullar tarafından bu derslerin okul müfredatıııda yer almasına karşı çıkılabilıııektedir. Bkz. Martinez-Torrıiıı. s. 20 ı: Dietz. ss. 123 - ı 26. Goınez-Quiııteru: Martiııez-Torr6n, s. 202. İSPANYA EGiTiM SİSTEMİ VE DiN EGiTiMİNİN SiSTEM İÇİNDEKi YERİ 77 Müfredatlar: İspanya'da verilen din eğitimi derslerinin müfredatları daha önce temas ettiğimiz üzere ilgili dini cemaatin yetkilileri tarafından hazırlanmaktadır. Dolayısıyla birbirlerinden farklı yönleri bulunmaktadır. Bu bağlamda örnek kabilinden İslam din dersi müfredatı ile Katalik din dersi müfredatına kısaca göz atmak, verilen din derslerinin amaç ve içeriklerini anlama bakımından fayda) ı olacaktır.' Okul Öncesi Dönem Müfredatı: Katalik din dersi ile İslam din dersi müfredatı arasındaki ilk farklılık ha:cırlandıkları seviyede ortaya çıkmaktadır. Buna göre İslam din dersi müfredatı ilköğretim, zorunlu ortaöğretim ve Bakalorya olmak üzere üç seviyede, Katalik din dersi ise okul öncesi dönem de dahil olmak üzere diğer dönemlerle birlikte döıt seviyede hazırlanmıştır. Zira 2006'da çıkarılan Eğitim Yasası (LOE) ile Katalik kilisesine okul öncesi dönemde de din dersi verebilme imkanı tanınmıştır. 3 ila 6 yaş dönemi çocukların Katalik din eğitimi dersi müfredatının genel hedefi, çocukların kimlik ve bağımsız kişiliklerinin gelişimi, fiziksel ve sosyal çevrelerini keşfı ve iletişim 2 süreçlerine katkıda bulunmaktır. Bu doğrultuda Katalik öğretinin, prensiplerin, sembol ve değerlerin aktarılması amaçlanmaktadır. Ayrıca çocukların, Katalik değerlere bağlı ve kendilerini büyük bir ailenin parçası olarak hissetmeleri, bu değerlerin önemini anlamaları da hedefler arasında önemle vurgulanmaktadır. Bahsi geçen hedefler doğrultusunda müfredatın konuları Yaratıcı olarak ve insanla ilişkisi, Tanrı'nın bir hediyesi olarak insan vücudu ve sağlı­ ğın önemi, ışık, tuz, yağ ve su gibi dini semboller, İncil'den Hz. İsa'ya ve Hz. Meryem'e dair pasajlar, dini bayramlar, Hıristiyanlığın yaşandığı yer olarak aile, dini kavramlar, resimler ve mimari yapılar ile aile ve okul çevreTanrı Katolik din dersi müfredatı. 3 Temmuz 2007'de resmi gazetede yayınlanan müfredat programından, İslam din dersinin müfredatı ise 1996'da belirlenen müfredat programın­ 2 dan alınmıştır. Mütredatlara ulaşmanıda bana yardımcı olan Mezquita de Granada yetkili· lerinden Abdulmumin Bey' e ve Abdulhasib Castineira'a müteşekkir olduğumu belirtmek isterim. Miifredat programları için bkz. Boletin Ofıcial del Estado (BOE): http://www.boe.es ( 13.02.2009) Eğitim sisteminin basamakları ele alınırken okul öncesi dönemin çocukların gelişine paralel olarak bireysel kişilik, fiziksel ve sosyal çevrenin keşfı ve iletişim şeklinde üç ana evreye göre belirlendiğine temas etmiştik. Din eğitimi müfredatının da aynı evreleri dikkate aldığı görülmektedir. DiN EÖiTiMi ARAŞTIRMALARI DERGiSi 78 sinde yerine getirilmesi gereken davranışlar şeklinde belirlenmiştir. Tanrı ve verdiği hediyelerin, bağİşlayıcılığının anlaşılması, ailevi, sosyal ve fiziksel çevreyle ilgili Katolik öğretilerin ve değerlerin (daha ziyade hikayeler yoluyla ele alınmaktadır), hem Hz. İsa'nın hem de Hıristiyanların annesi olarak Hz. Meıyem'in öneminin idrak edilmesi, Hz. İsa'nın şahsında kutsal eşya ve şahıslara saygı duyulması gibi tutum ve davranışların dersten beklenen kazammlardır. Netice itibariyle okul öncesi dönem Katolik din dersi müfredatı konulabireysel ve sosyal kimliğin geliştiği bu dönemde çocuğun kendini anlamlandırırken Tanrı ile bağını kurmasını ve dini kimliğini bir aile bilinci doğrultusunda içselleştirmesini hedeflediği görülmektedir. Bu esnada özellikle Tanrı'dan bir hediye olarak kabul edilen bedenin temizliği gibi sağlığa yönelik temel alışkanlıkların kazanılması da dersin kapsammda yer alan rmın amaçlardandır. İlköğretim Müfredatı: İlköğretim, hem Katolik hem de İslam din dersinin eğitim sistemi içinde yer aldığı ilk seviyedir. Bu bakımdan Katolik ve İslam din derslerinin ilköğ­ retim müfredatlarına mukayeseli olarak temas etmek yerinde olacaktır. İlköğretim milfredatma geçmeden önce belirtmek gerekir ki hem Katolik hem de İslam din dersinin ilköğretim, zorunlu ortaöğretim ve bakalorya müfredatları için, her bir seviyeye ait hedefler belirlenmiştir. Katolik din dersi için belirlenen hedefleri genel olarak; öğrencilerin dini kavramsal ve yapısal olarak tarihi süreci ile birlikte anlamaları ve farklı din anlayışlarmı idrak etmeleri, büyük dinlerin "insan" yaklaşımları hakkında bilgi sahibi olmaları, Hıristiyanlığın temel niteliklerinin öğrenilmesi (Tanrı, Hz. İsa ve testis inancı, Hz. Meıyem, dini semboller ve bayramlar, kilise ve kurtuluş gibi), Hıristiyanlığı diğer dinlerden ayıran özelliklerinin anlaşılması, değer sisteminin analiz edilmesi ve içselleştirilmesi şeklinde ifade edebiliriz. İslam din derslerine dair belirlenen temel hedefler ise genel olarak, İs­ lam dini ile ilgili kavram ve değerlerin (Allah inancı, yaratılışın değeri, sünnet, Müslüman olmanın anlamı, yardımlaşma, adalet, iyi, cömertlik gibi) ve bu kavramlarm sosyal hayat içindeki olumlu işlevlerinin (özellikle bir arada yaşayabilme sürecine katkısı bakımından) öğrenciler tarafından anlaşılınasını ve içselleştirilmesini sağlamaya yöneliktir. Bu doğrultuda İslam dininin temel prensipler_inden başlayarak değerler sistemine doğru giden bir müfredat hazırlandığı görülmektedir. Konuların hem bireysel gelişim hem de sosyalleşme sürecini göz önüne alarak İslam dininin temel değerlerine dair İSPANYA EGiTiM SİSTEMİ VE DiN EdiTİMİNİN SİSTEM İÇİNDEKi YERİ tutum kazandırmayı amaçladığı 79 da dikkati çekmektedir. Ka to lik Din Dersi İlköğretim Müfredatı: Katalik .din ders i ilköğretim müfredatı üç seviye olarak hazırlanmıştır. Her seviyenin sonunda ise konulara dair öğretmenierin dikkate alacağı değerlendirme kriterleri belirlenmiştir. 1 . İlköğretim birinci seviye Katalik din dersi konuları arasında insan ve dünyanın yaratılışı, insanın görevi, İncil'in yapısı ve anlamı, insanın Tanrı'ya cevabı olarak resim ve tapınaklar, Hıristiyan geleneği açısından Tan- rı'nın İsrail halkını kurtarması, gerçeğin ve iyinin kaynağı olarak Tanrı, Hz. İsa'nın ölümü, yeniden dirilişi ve kutsal ruh, Hz. İsa'nın insanların kurtuluşu için gönderilmesi ve hayatından çıkarılacak temel dersler, dini bayramlar ve dini semboller (ışık, su, ateş, yağ, müzik, jestler gibi) yer almaktadır. Öğren­ cilerin dua, ibadet ve sebat gibi pratikleri öğrenmeleri, İncil'den şefkat ve babalıkla ilgili bazı pasajları, Hz. İsa'nın temel öğretilerini anlamaları, Hıristiyanlıkla ilgili semboller ve bayramiara dair bilgi sahibi olmaları ise dersten beklenen kazanımlardır. Öğretmenin değerlendirmeyi bu kazanımlar doğrultusunda yapması istenmektedir. İkinci seviyede İncil'de Tanrı'nın dünyayı ve hayatı yaratmasına dair esaslar ve dünyanın kökenine dair bazı ilkçağ öyküleri, Yahudilik, Hıristi­ yanlık ve İslamiyet'te insanın kurtuluşu, Tanrı'nın bağışlayıcılığı ve Hz. İsa'nın mucizeleri, Mesih ve Kurtarıcı olarak Hz. İsa, kilisenin doğuşu, Kutsal Ruh ve kilise mensubiyeti, kilisenin annesi olarak Hz. Meryem, Hz. İsa'nın bedeni olarak kilise, kilisenin kaynağı olarak ekmek ve şarap ayini, Tanrı'nın sonsuzluğu, tek Tanrılı dinlerin sanat eserleri ile mukayese gibi konular ele alınmaktadır. İlköğretim üçüncü seviye konuları dinin yapısı ekseninde yoğunlaşmak­ tadır. Bu bağlamda hem Hıristiyanlığın hem de farklı dinlerin (Yahudilik, İslam, Budizm, Hinduizm) Tanrı- insan ve kurtuluş kavramiarına bakışları, antik çağlarda din (Mezopotamya, Mısır, Yunan, Roma dönemleri) Hıristi­ yanlıkta Hz. İsa ve kurtuluş kavramı, Tanrı'nın halkı olarak kilise, Papa, piskoposlar, papazlar, günümüz dünyasında kilise ve diğer dinler, evrensel Kriterler ve dersten beklenen kazanımlar genel olarak konuların aniaşılıp aniaşılmaması ve konu ile ilgili değerlerin elde edilmesi doğrultusunda belidendiği için ayrıca temas edilmesi konunun gereksiz yere uzamasma sebep olacaktır. Bu nedenle hem Katolik hem de İslam din dersleri için örnek kabilinden sadece ilköğretim müfredatında ve bazı bölümlerde kısaca değinilecektir. Zorunlu ortaöğretim ve bakalorya müfredatlarında, konu başlıklarına paralel oldukları için, bahsedilmeyecektir. DiN EGiTiMi ARAŞTIRMALARI DERGiSi 80 olarak ve piskoposluk bölgesine ait kilise, İncil'de ve Havariler'in işlerinde Hz. Meryem'in müjdeli varlığı, dini bayramlar, Hıristiyan kültürün tezahürIeri, Tanrı'nın adaletli bir yeryüzü hazırlaması gibi konular işlenmektedir. Öğretmenlerden bu konuların kavranıp kavranmadığına dair değerlendirme yapmaları istenmektedir. İslam Din Dersi İlköğretim Müfredatı: İlköğretim İslam din dersi müfredatının da üç seviyeye ayrıldığı görül- mektedir. Ancak Katalik din dersi müfredatından farklı olarak her bir seviye için belirlenen konularm da üç kısma ayrıldığı dikkati çekmektedir. Buna göre birinci kısım Allah ile ilgili bilgileri, ikinci kısım Kur'an üçüncü kısım ise Peygamber ile ilgili bilgileri içermektedir. Programda kavram, uygulama ve değerlendirme kriterleri de her bölüm için ayrı ayrı belirlenmiştir. Kavramlar olarak sınıflandırılan kısım konu bu başlıklar üzerinden ele alacağız. başlıklarını içerdiği için müfredatı İlköğretim birinci seviye için hazırlanan İslam din dersi müfredatmın birinci bölümünün kavramsal içeriğini "Allah" kavramı oluşturmaktadır. Allah'ın varlığı ve birliği, Allah'ın yaratıcılığı, sıfatları ve yüceltilmeye layık oluşu kavramsal içerikte ele alınan konulardır. Bölümün uygulama kısmı, Allah sevgisini O'na karşı ve diğer yaratılanlara, yakıniara karşı iyi ve doğru davranışlar sergilemek, O'nun büyüklüğünü kendinde ve etrafında idrak etmek, dünyanın yaratılışına dair şarkılar öğrenmek ve Allah' ın emirlerini yerine getirmek şeklinde belirlenmiştir. Beklenen tutumlar ise Allah sevgisinin ifade edilmesi, Allah'a tapmak ve emirlerini yerine getirmek olarak ifade edilmektedir. İkinci bölümün konusu ise "vahiy" olarak belirlenmiştir. Vahiy kapsamında kutsal kitap olarak Kur'an, İslam dini esasları, İslam'da söz ve eylem, Allah'ın insana bahşettikleri, iman ile Allah'ın insana verdiği ödüller, İs­ lam'da Allah ve fakirler, anne- baba ve çocuklar arasındaki sevgi, İslam'da ailenin görevleri, büyüklere saygı ve ilgi göstermek, ailenin fonksiyonu olarak yardımlaşma konuları ele alınmaktadır. Konularla ilgili yapılan aktiviteler olarak ise, Kur'an'dan bazı kısımları öğrenmek, ezberlemek ve okumak, abdesti ibadete hazırlık olarak idrak etmek, aile ile iyi ilişkiler geliştir­ mek, aile ile ilgili seçme şarkılar öğrenmek, hadislerden aileyle ilgili sonuçlar çıkarmak yer almaktadır. Kazanılması beklenen tutumlar ise Kur'an'ın kutsallığının idraki, İslam' ın sosyal hayatta barışa sağladığı katkının değerini anlama, Müslüman ahlakını ve değerlerini muhafaza etmek, büyüklere saygı, aile içinde işbirliği, kardeşlere ilgi büyüklere saygı göstermek, Müslüman ahlakını ve değerlerini pratiğe dökmek gibi maddeler olarak sıralanmıştır. İSPANYA EGiTiM SİSTEMİ VE DiN EGiTiMİNİN SİSTEM İÇİNDEKi YERİ 81 Üçüncü bölümün konusu ise "Peygamber"dir. Hz. Muhammed'in hayatı, O'nun hayatından ahlak eğitimi açısından çıkarılan prensipler ve duaları, konunun içinde işlenen temel başlıklardır. Bu bağlamda Hz. Muhammed'in ve sahabenin-İslam'ın yayılmasındaki rollerinin anlaşılması ve değerlendi­ rilmesi, hadi~lerin çalışılması ve İ}1celenmesi ve Hz. Muhammed'in hayatını anlayabilmek için farklı kaynaklara dair bilgi toplamak, yapılacak uygulamalar olarak tespit edilmiştir. Öğrenilen hadislerin uygulamaya geçirilmesi, Hz. Peygamber'e saygı gösterilmesi, O'nun ve sahabenin hayatlarının örnek alınması ise bu bölümün sonunda hedeflenen tutumlar arasındadır. İlköğretim ikinci seviye mürredatı da aynı bölüm başlıklarını içerınekte­ dir. İlk seviyeye nazaran biraz daha özel bilgilere yer verildiği görülmektedir. Mesela Allah'a dair bilgilerle ilgili olan bölümde İslam dininin inanç e,sasları (melekler, kutsal kitaplar gibi), inancın temelleri, Allah - insan evren arasındaki ilişki gibi konular ele alınmaktadır. Vahiy ile ilgili olan bölümde ise Kur'an dilinin kuralları, Kur'ani dil, namazlar ve saatleri, namaz kılınması yasak olan saatler, ailede sevgi, düzen ve dayanışma, Kur' an ve diğer kutsal kitaplar, anne-babaya saygı, ebeveyn ve çocukları gibi konular işlenmektedir. Peygamber'e dair olan üçüncü bölümde Hz. Muhammed'in İslam'a daveti, bazı önemli hadis ve duaları, su ve temizliğin önemine dair farklı tipteki öğretileri ve "Hüzün Yılı'nın şaıtları ve Hz. Peygamber'in hareketlerine tesiri konularına temas edilmektedir. Üçüncü seviye de aynı bölüm başlıklarına ayrılmıştır. Allah 'a dair bilgi ile ilgili böliimde, imanın unsurları olarak söz, eylem, iş, zan, ilahi görevler, Allah'a saygı ile insan olmanın sorumlulukları, birey ile Allah arasındaki direk ilişki olarak dua, kıyamet günü ve inancın bir unsuru olarak kader, Kur'an'da yer alan peygamberler ve insanlık tarihindeki önemleri gibi konulara ele alınmaktadır. Bu konularla alakah olarak Kur'an'da ayetler okuma, İslam inancının temellerinin, insan hayatı için önemli değerlerinin ve ayıncı özelliklerinin anlaşılması beklenmektedir. İkinci bölüm de yine "vahiy" başlığını taşımaktadır. Bu başlık altında Kur'an metnine dair bilgi ve derinleşme, İslam'ın rükünlerine dair bilgi, İslam'ın bazı fetihleri ve önemi, anne babanın ailedeki rolü, İslam'da eşitlik, Cami ve toplumun ilerlemesi için İslam'ın öne sürdüğü değerler gibi konular işlenmektedir. Bu bağlamda bazı zor kavramlar öğretilmekte, konularla ilgili ve önemli Kur'an ayetleri okutulmakta ve farklı dualar ezberletilmekte, arkadaşlar arasında bayram tebriği ve ziyaretler gerçekleştirilmekte­ dir. Üçüncü bölüm olan "Peygamber (S.A.V.)" başlığı altında ise güzel ha- DiN EGiTiMi ARAŞTIRMALARI DERGiSi 82 reket örneği olarak Hz. Peygamber'in (S.A.V.) bazı alışkanlıkları, duaları ve hadisleri, Hicret'in neden ve sonuçları, peygamberliğin bitişinin anlam ve önemi, sünnet ve onun korunması konuları ele alınmaktadır. Bu bağlamda bazı hadisler ve Hz. Peygamber'den dualar öğretilmekte, davranışları incelenmektedir. Hz. Peygamber'in model olarak içselleştirilmesi hedeflenmektedir. Katalik ve İslam din dersi ilköğretim müfredatlarına dair kısa bir değer­ yapacak olursak; genel olarak baktığımızda, Katalik din dersinin insan ve din kavramından hareketle dinin temel kavramlarını ele aldığını, bu kavramlardan Hıristiyanlığm anlaşılınasma ve uygulama boyutuna doğru bir seyir takip ettiğini görmekteyiz. Bunun yanında seviye yükseldikçe din kavramına tarihi ve sosyolojik bir gerçeklik olarak ağırlık verilmektedir. Bu esnada farklı diniere de temas edilmesi, dini çoğulculuk kavramınm ilköğre­ timden itibaren dikkate alındığını göstermektedir. Ayrıca bu yaklaşımla Hıristiyan kimliğini, diğer dinlerle farkmı ortaya koyarak anlamlandırınanm da söz konusu olduğu dikkati çekınektedir. lendiııne İslam din dersine ait ilköğretim müfredatının ise İslam' ın temel kaynaklarından hareketle şekiilendirildiği ve Katalik din dersi müfredatma göre kendi içinde daha belirgin bir konu sınıflamasına tabi tutulduğu görülmektedir. Temel kaynaklardan yola çıkarak Allah - insan ve evren ilişkisi kurulmaya ve din tanıtilmaya çalışılmaktadır. Dinin sosyal boyutunun "vahiy" başlığı altında daha ağırlıklı biçimde ele alınması, öğrencilerin sosyalleşme süreçlerinin göz önünde bulundurulması bakımmdan dikkat çekicidir. Diğer taraftan ''peygamber" başlığı altında ideal insan modeli ortaya koyulmaya çalışılmaktadır. Seviye aıitıkça dini uygulamalara dair bilgilerin de daha belirgin başlıklar halinde ele alınınakta olduğunu görmekteyiz. Bu açıdan her iki müfredatta oıtak nokta bulunmaktadır. Ancak İslam din dersleri bu seviyede Katalik din derslerinde olduğu gibi çoğulcu bir yaklaşım taşıma­ maktadır. Zorunlu Ortaöğretim Müfredatı: Daha önce İspanya eğitimi sisteminde orta öğretimin zorunlu ve bakalorya olmak üzere iki kademeli olduğuna temas etıniştik. Bu kademe ınüfre­ dat programlarında da dikkate alınmaktadır. Katolik Din DersiZorunlu Ortaöğretim Müfredatı: Zorunlu ortaöğretiıne ait Katalik din dersi dört seviyeye ayrılmıştır: Birinci seviyede genel olarak ilkel insan, ölüm ve ötesi, buna bağlı ola- İSPANYA EGiTiM SİSTEMİ VE DiN EdiTİMİNİN SİSTEM İÇİNDEKi YERİ 83 rak cenaze ve kutsal törenierin nedenleri, insan ve Tanrı ile alakalı mitler (Mezopotamya, Mısır, Yunan ve Roma'da), Hinduizm'deki çok tanrıcılık, hayatın kutsallığı ve Tanrı'da varoluş, Yaratıcı Tanrı Baba ve merhameti, Hıristiyan kavramı, Tanrı'nın yarattığı insanda beden ve ruh birliği, Tanrı'nın çocuğu olarak insan, günah sonucunda Tanrı'dan kopuş ve bu durumun Hz. İsa'da düzelmesi, hüzün ve ölüm, Hz. İsa'da görünen Tanrı, yeniden diriliş ve sonsuz hayat, Hz. İsa'ya dair Eski Ahit'ten bazı pasajlar (Tanrı'nın oğlu, Mesih, Efendi), Tanrı'nın egemenliği ve kilise, kişiliğin haysiyefi ve kilisenin bu konuya verdiği öncelik, sevgi ahlakı, cinsiyetİn anlamı ve temel neticesi, evlilik töreni ve ahlakı, ailenin eğitim sorumlulukları, boşan­ ma ve problemleri, Hıristiyanlıkta eylemin ahlakiliği ve bunun Budizm (mutluluğun anlamı) ve İslam'daki (işin ahlak değeri) ahlak önerileri ile ilişkisi, inanan ömeği olarak Bakire Meıyem gibi konular ele alınmaktadır. İkinci seviyede ise, bir fenomen olarak din ve din dili, antropolojik ger- çeklik olarak dini tecrübe ("aşkın"ın anlamı), günah ve insanm Tanrı'dan kopuşu, Tanrı ile insan arasında arabulucu olarak Hz. İsa, Hz. isa' nın insanın kökenini, şaıtlarını ve nasıl Tanrı'nın oğlu olduğuna dair kaderini ortaya çıkarması, ilk Hıristiyan topluluklarda vücut bulma, ölüm ve yeniden diriliş inancının ortaya koyulması, Hz. İsa'nın gizeminde Hz. Meryem'in bulunması, Tanrı- Hz. İsa- Kutsal Ruh'un ve evrensel kurtuluşun varlık yeri olarak kilise, inanç, inancın aktanını ve azizler, vaftiz töreni ve anlamı, Tanrı ile iıtibat kurma bağlamında geçmişten günümüze ibadet, Tanrı'nın vaat ettiği yeni cennet ve yeni bir yeıyüzü açısmdan sevgi medeniyeti gibi konuların ele almdığı görülmektedir. Üçüncü seviyede ise Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslam açısından "insan" kavramı, tedricen vahiy gönderilen bir din olarak Yahudilik, vahyin kaynakları olarak yazı, gelenek ve öğretmenlik, İncil yorumlarının temel öğeleri (Eski ve Yeni Ahit), üçleme doktrini, Hz. İsa'nın hayatına dair kaynaklar (Yahudiler, Romalılar ve Hıristiyanlar) ve İncillerin tarihselliği, kilisenin misyonu, Hz. İsa ve havarileri, Hıristiyanların Hz. İsa'nın şahsına cevabı olarak inanç, bireyin ahlak boyutunun kökenleri, güncel ahlaki problemler (ötenazi, küıtaj, genlerin değişimi, hap ve alkol bağımlılığı gibi), ilk kiliseler, ilk Hıristiyan sanatı, tek Tanrılı dinlerin İspanya tarihinin ve kültürünün şekillenmesindeki etkileri, adalet ve sonsuz hayat, Hz. Meryem - ümidin gerçekleşmesi gibi konular işlenmektedir. Dördüncü seviye ise genel olarak kilisenin gizemi ve birleştiriciliği, Roma İmparatorluğu'nda paganizmin son bulması ve Hıristiyanlığın yayıl­ ması, antik Hıristiyan kültürü, Avrupa'nın İncilleşmesi, Hz. Muhammed (İslami Mesihlik ve ikonlara karşı olma), III. Toledo Konsül'ü, Müslüman İspanya'da Hıristiyan dini, Vizigot ve Roma bazilikaları (mimari, heykelci- DiN EGiTiMi ARAŞTIRMALARI DERGiSi 84 lik ve boyama sanatları), milenyumun başında Doğu'nun bölünmesi, Gotik katedral (mimari, heykelcilik ve vitray sanatları), Rönesans ve Barok dönemi boyunca Hıristiyanlık ve Hıristiyan sanatı, çağdaş dünyada Kilise (inanç akıl çatışması, sosyal problemlere dair endişeler, din ve bilim, biiyük Hıristi­ yan eğitimciler, misyonerliğin yayılması ve kilisenin "dördüncü dünya"da varlığı gibi konular açısından ele alınmaktadır}, Hıristiyan sanatında çağdaş ifadeler, kilisenin modernite ve yenilenme ile karşılaşması (bu bağlamda· devletin totaliter yaklaşımı ve ahlaki çöküntü, gelenek ve modernite açısın­ dan Yahudilik ve İslam gibi konular ele alınmaktadır) milenyumdaki ikinci değişim olarak dinin iletişim ve fıkirlerin yaratılmasındaki etkisi gibi konular işlenmektedir. İslam Din DersiZorunlu Ortaöğretim Müfredatı: Zorunlu oıiaöğretime dair İslam din dersleri iki seviyeye ayrılmıştır. Her seviye de kendi içinde iki bölüme ayrılmaktadır. Birinci seviyenin ilk bölümü "İslam'a ve Prensiplerine Dair Bilgiler" Bu başlık altında önceki seneden kalan Kur'an okuma kurallarını, tefeciliğin İslam'daki tanımını, yerini ve dünya ekonomisindeki yıkıcı etkilerini anlamak, Allah'ın sıfatları ve bu sıfatiarını merhametinden ötürü yaratışma yansıtması, insanın Allah'a bağımlı olmasının anlamı, önemi ve sonuçları bakımından bağımlı ol ina ile kazanım (iktisab) arasında var olan ilişki, bu ilişkinin sonuçları, Bedir Savaşı ve savaşın öğüt alma açısın­ dan tarihteki yeri, meleklerin savaştaki rolleri, Allah 'ın inananlara verdiği mükafat ve günahkarları bekleyen ceza, Ahzab savaşı (Ahzab suresindeki savaş) ve taratların rolleri, Cuma namazı, kuralları ve faydaları, mübarek Kur'an 'la birlikte önceki kutsal kitaplara dair kesin bir fikir oluşturmak (insanın kutsal mesajı kabul etmesinin önemini anlamak) gibi konular ele başlığını taşımaktadır. alınmaktadır. İkinci bölüm başlığı ise "İslam Etik ve Ahlakı"dır. Bu başlık altında Hicret'in sebepleri, Medine'de şekillenen İslam toplumu ve toplumun diğer diniere olan hoşgörüsü, İslam'ın ilk dönemlerindeki önemli kişilerin biyografileri ve örnek olarak izlenmeleri gibi konular işlenmektedir. İkinci seviyenin ilk bölüm başlığı da "İslam 'a ve Prensiplerine Dair Bilgiler" şeklinde belirlenmiştir. Bu başlık altında bazı ayetler, özlü sözler, Hz. Peygamber (S.A.V.)'in sözlerinin genel amaçları, İslam hukukunun ilk kaynağı olarak Kur'an, tarih boyunca Allah'ın ödüllendirdiği veya cezalandırdığ! işlerden ömekler, Allah 'ın düzenine uygun davrananlardan ve nimetlerine şükredenlerden hoşnut! uğu, Hz. Peygamber' in göğe yükselme mucizesi (İsra ve Miraç), Allah'a dua etme anları ve biçimleri, İslam'da kadının İSPANYA EGiTiM SİSTEMİ VE DiN EGiTiMİNİN SİSTEM İÇİNDEKi YERİ 85 görevleri ve kadının İslam vahyinden önce ve sonraki durumunun karşılaştı­ rılması, büyük günahlar ve bunlara düşmeyi önleme, ilk dönemde İslam'a direnmenin ve küçük düşmelerinin tarihi: Mekke'ye giriş, Huıneyn ve Tebük savaşları, Allah'ın son peygamberi Hz. Muhammed'in daimiliği ve evrenselliği gibi konular işlenmektedir. İkinci bölüınün başlığı, ilk seviyede olduğu gibi, "İslam Kültürü, Etik ve Ahlakı" adını taşımaktadır. Bu başlık altında Müslüman'ın dininin inançlı insanı örnek bir hayata taşıma kapasitesi, genel hatlarıyla İslam' ın sosyal sistemi, İslam' da ailenin kurulmasının temel unsurları ve sağlıklı toplumun ilk çekirdeği olarak aile kurumu, ailevi ihtilafların çözülmesi için İslam doktrininin uygulanması, toplumun kurulmasında çalışmanın önemi, halklar ve insanlar arasında eşitliği garanti altına almak üzere İslam' ı tesis etme görevleri gibi konular işlenmektedir. Kısa ve mukayese maksadıyla Katalik din dersinin genel olarak baktığımızda, bu seviyedeki konuların Hıristiyanlığın temel kavramlarından, inanç sistemi prensiplerinden sosyal ve ahlaki konulara bakış açısına doğru bir seyir takip ettiğini görmekteyiz. Diğer dinleri de içeren ve Hıristiyanlık ile mukayese eden bir yaklaşım bu seviyede de artarak kendini göstermektedir. Din hem Hıristiyan­ lık hem de tarihi bir olgu bağlamında ele alınmakta, son seviyede kültürel boyut yoğunluk kazanmaktadır. zorunlu bir değerlendirme oı1aöğretim müfı·edatına İslam din dersi müfredatı da bu seviyede sosyal hayat ve ahlak perspektifine ağırlık vermektedir. Bu bağlamda dinin unsurlarının sosyal hayat içerisindeki işlevlerine, özellikle İslam hukuku ve ahlakı açısından yoğun temas edildiği görülmektedir. Ayrıca İslam tarihinin de bu seviyede daha fazla ele alındığı dikkati çekmektedir. Dolayısıyla konular her iki din dersi açısından benzer bir yaklaşım taşımakla beraber, İslam din dersi müfredatı, ilköğretim müfredatında olduğu gibi, diğer diniere temas etmemektedir. Bakalorya Müfredatı: Katalik din derslerine ait müfredatta bakalorya dönemine ait ders programı mevcut olmadığı için sadece İslam din derslerine ait Bakalorya müfredatı hakkında bilgi verebileceğiz. Bakalorya seviyesine ait İslam din derslerine baktığımız zaman bu seviyeye dair derslerin, zorunlu ortaöğretİrnde olduğu gibi iki seviyeye, her bir seviyenin de kendi içinde iki bölüme ayrıldığını görmekteyiz. Birinci seviyenin ilk bölümü, zorunlu oı1aöğretim müfredatındaki gibi, "İslam ve Prensiplerine Dair Bilgiler" başlığını taşımaktadır. Bu başlık DiN EGiTiMi ARAŞTIRMALARI DERGiSi 86 altında bölüm if.e ilgili ayetler ve hadisler, peygamberlerin görevlerinin insan önemi konuları ele alınmaktadır. hayatındaki İkinci bölümün başlığı ise "Toplum, Hukuk ve Ekonomi" olarak belirlenmiştir. Ele alınan konular ise alım, satım ve malların kullanım hakkı ile ilgili yasal kurallar, zekatın ve sosyal yardımlaşmanın garantisinin önemi, vasiyetnamenin ve hibenin yasallaşması, İslam' da miras m kuralları, ilk Müslümanların kardeşliği ve Müslüman toplumun kurulmasındaki rolü, İslam'ın hem din hem de hayat sistemi olmayı birbirine bağlaması, İslam'da çalıştırabilmenin yasal şartları ve İslam hukukunun üçüncü kaynağı olarak "içtihad" şeklinde sıralanmaktadır. Bakaimya'nın ikinci seviyesinin ilk bölümü de "İslam'a ve Prensiplerine Dair Bilgiler" başlığını taşımaktadır. Bu başlık altında Kur'an'dan konu ile ilgili bölümler ve konu ile ilgili hadisler, inananların yasal olarak borçları toplama şartları, kutsal kitaplarda bahsedilen Allah'a isyan eden bazı şehir­ ler, Hz. Peygamber'in iş ve sözleri (Siyer) konuları işlenmektedir. İkinci ve son bölümün başlığı ise yine "Toplum, Hukuk ve Ekonomi"dir. Bu başlık altında Hz. Peygamber'in toplum eğitimi, hukuk kaynağı olarak içtihad, İslam'da yönetimin temel direkleri, toplumun kalkınmasında bilim ve eğitimin önemi, hileli alışveriş uygulamalarının tipleri, günümüzde Müslümanın İslami olmayan bir organizasyonda yaşaması, buna dair problem ve farklı cevaplar, İslami kimliğin sürdürülme zorluğu, Müslüman ülkelerde Müslüman olmayan azınlıklar, Müslüman olmayan ülkelerde Müslüman azınlıklar, söz konusu durumun şiddetle ilgisi ve örnekler, İslam cemaatinin İspanya'daki güncel durumu, organizasyonlar ve eğilimler, İspanya'daki Müslüman cemaatlerin somut problemleri konuları ele alın­ maktadır. Görüldüğü üzere bakalorya seviyesine ait İslam din dersi müfredatı, bir önceki seviyenin devaını niteliğini taşımaktadır. Bu bağlamda İslam hukuku konularına özellikle sosyal hayatın düzeni açısından daha fazla ağırlık verildiği dikkati çekınektedir. Bunun yanında özellikle Müslüman cemaatlerin problemlerine yönelik güncel meselelerin bu dönemde ve son seviyede ele alınması, öğrencilerin İslam kimliğini içselleştirmelerine binaen bu seviyede sosyal problemleri daha net kavrayabilecekleri fikrinden hareketle olsa gerektir. Zira ınüfredatm genel yapısı bizde bu kanaatİ doğurmaktadır. Sonuç: Bir Avrupa Birliği ülkesi olarak İspanya'nın eğitim sistemi ve bu sistem içerisinde din eğitiminin yerinin, İspanya'nın siyasi ve sosyal hayatında geçmişten günümüze birçok tartışmalara sebep olduğu görülmektedir. Zira İSPANYA EGiTiM SİSTEMİ VE DİN EGiTiMİNİN SİSTEM İÇİNDEKi YERİ 87 pek çok devlette olduğu gibi İspanya'da da konu din ve devlet ilişkisinden bağımsız olmadığı gibi bu ilişki de tarihi tecrübelerden ayrı ve bu tecrübelerin etkileri dikkate alınmadan anlaşılamamaktadır. İspanya'da 70'lere kadar Katalik kilisesinin gerek siyasi gerekse eğitim alanında, zaman zaman devletle çatışsa da, etkin olduğu görülmektedir. din eğitimi alanında da eğitiminden bahsedilen tek din Katolikliktir. Diğer dinlerin bu bağlamda dikkate alındığı söylenememektedir. Dolayısıyla Ancak özellikle 70'lerin sonlarından itibaren hız kazanan demokratikleşme süreci ile Avrupa'yla bütünleşmeye doğru atılan adımlar doğrultusun­ da din eğitiminin İspanya'da daha önceki dönemlerden farklı biçimde ele alınmaya başlandığı dikkati çekmektedir. Buna göre din eğitimi dini özgürlük bağlamında temel haklardan biri olarak 1978 Anayasasında vurgulanarak bugün İspanya'da uygulanan din eğitimi ve öğretiminin hukuki temelleri daha çoğulcu bir biçimde atılmıştır. Zira Anayasanın ilanını takiben Katalik kilisesinin önceliği tanınınakla birlikte tekelci bir yaklaşımdan uzaklaşılına­ ya ve diğer dinlerin bilhassa İspanya'da köklü geçmişi bulunan dinlerin de eğitim bazmda dikkate alınmaya başlandığı görülmektedir. Bunun yanın­ da 1986'da Avrupa Birliği'ne girişin de bu süreçte etkili olduğu göz ardı edilmemelidir. Diğer dinlerin dikkate alınmasında siyasi gelişmelerin yanında sosyal gerçeklerin de rolü büyüktür. Özellikle göçler ile birlikte göçmen nüfusunda görülen yoğun artış ve bu durumun "İspanyol" nüfusunu belirler hale gelmesi, göçmenlerin bağlı oldukları dinlerin hukuki ve siyasi alanda göz ardı edilememesinde önemli bir etkendir. Nitekim Katalik kilisesi dışında mevcut dini cemaatlerin federasyonları ile 90'lardan itibaren anlaşmalar yapılmaya başlanmıştır ki yapılan araştırmaların da gösterdiği üzere 90'lar nüfus üzerinde göçmenlerin etkisinin yoğun biçimde hissedildiği dönemlerdir. Bahsi geçen süreç neticesinde bugün İspanya'da Katalik kilisesi yanında devletle anlaşma yapan İslam, Protestan ve Yahudi cemaatleri de din eğitimi haklarmı elde etmiş ve din eğitimi ve öğretimi faaliyetlerini uygulamaya geçirmiş bulunmaktadırlar. Dolayısıyla bugün İspanya'da din eğitimi geçmişe göre daha çoğulcu bir biçimde gerçekleştirilmektedir. Müfredatlar açısından bakıldığında, örnek kabilinden ele aldığımız Katolik din dersleri ile İslam din dersleri arasında benzer ve farklı yönlerin bulunduğu dikkati çekmektedir. Buna göre Katalik din dersleri ve İslam din dersleri ait oldukları dini anlamaya ve içselleştirmeye yönelik temel kavram ve uygulamalara yer vermeleri açısından benzerlik göstermektedirler. Ancak Katalik din dersleri diğer dinleri de ele alması, güncel ve felsefi bir takım problemleri içermesi ve dine zaman zaman tarihi ve sosyal bir olgu olarak 88 DiN EGiTiMi ARAŞTIRMALARI DERGiSi yaklaşması bakımından İslam din derslerinden farklıdır. Zira İslam din dersleri İslam ve genel prensipleri dış!na, yine bu bağlamda düşünülebilecek bir takım güncel problemler haricinde, çok fazla çıkmamaktadır. Bu bakım­ dan denilebilir ki Katolik din dersleri "mezhep merkezli dinler arası açılımlı" din öğretimini, İslam din dersleri ise "mezheplere göre" din öğretimini esas 1 almaktadır • Her iki müfredat arasındaki bu temel fark, söz konusu dinlerin ülkedeki, daha önce temas edilen, sosyolojik, tarihi ve siyasi konumlarının yansıması olarak düşünülebilir. Zira hemen her ülkede siyasi ve sosyal gelişmelere ülkede çoğunlukta bulunan dinin de bir takım cevaplar verdiği, halkın bu beklentide olduğu görülmektedir. Çoğunluğun inancını temsil eden Katoliklik, ülkenin sosyal ve siyasi gelişmelerinde diğer diniere nazaran daha fazla etkindir. Bu bakımdan olsa gerek, çoğulcu yaklaşım gibi gelişıne­ ler daha belirgin bir biçimde Katolik din ders i mü fredatma yansımakta ve ele alınmaktadır. Buna mukabil İslam din dersleri azınlık bir topluluğun kendi kimliğini gerçekleştirme ve devam ettirme amacı doğrultusunda şekillenmiş görünmektedir. ,., Tüm düzenlemelere rağmen uygulamada yaşanan eksikliklerin tam magörülmektedir. Bunun yanında siyasi ve sosyal arenada da dini ayırırncılık ve din eğitimi ile ilgili tartışmaların son bulmadığı da dikkati çekmektedir. 2 Ancak bu durum kanaatiınizce, din eğitimi ile ilgili geçmişten günümüze gelinen noktanın başarılı olduğu gerçeğini değiştimle­ mektedir. nasıyla giderHemediği Netice olarak ifade etmek gerekir ki İspanya'da din eğitimi, eğitim sisteminin demokratikleşme ve çoğulculuk doğrultusunda geliştirilmesine yönelik olarak atılan adımların en somut göstergelerinden bir olarak sistem içinde önemli bir yere sahiptir. Kavramlar için bkz. Cemal Tosun. Din Eğitimi Bilimine Giriş. Ankara: PegeınA, 2005, s. 129-130. Bkz. 2008 Human Rights Reports: Spain. lıttp://ww\1 .statqıov/g!drl!rls!hnı)tf 1 008/eur/ 1191 06.htnı'den (04.03.2009) alınmıştır.
