birleşik cümle - files.eba.gov.tr

advertisement
CÜMLE
TÜRLERİ
YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER
1. EYLEM (FİİL) CÜMLESİ
Yüklemi çekimli bir eylemden oluşan cümlelere “eylem cümlesi”
denir.
1. Hazırladığı sofraya son bir kez göz attı.
yüklem
(göz at – tı) eylem bilinen geçmiş zaman
2. Sevincinden şarkılar, türküler söyledi.
yüklem
(söyle – di) eylem bilinen geçmiş zaman
2. AD (İSİM) CÜMLESİ
Yüklemi ek eylem almış isim ve isim soylu sözcük veya söz
öbeklerinden (isim, zamir, tamlamalar ve diğer söz öbekleri) oluşan
cümlelere “isim cümlesi” denir.
1. Kurşun askerler oyun alanında uygun adımdaydı.
yüklem
Adım: isim
2. Okumam gereken bir sürü kitap varmış.
yüklem
Var: isim
YÜKLEMİN YERİNE (SÖZ DİZİMİNE ) GÖRE CÜMLELER
1. KURALLI (DÜZ) CÜMLE
Yüklemi sonda bulunan cümlelerdir.
1. Kişinin kullandığı dil, dünyasını yansıtır.
yüklem
2. Vitrindeki elbise bana göreydi.
yüklem
2. KURALSIZ (DEVRİK) CÜMLE
Yüklemi sonda olmayan cümlelerdir.
1. Kalakaldım bana söylediklerinden sonra.
yüklem
2. Dünyanın en sessiz korosu ayaklandı o sabah.
yüklem
3. EKSİLTİLİ CÜMLE
Yüklemi olmayan, tamamlanması
okuyucunun yorumuna bırakılan cümlelerdir.
1. Bana başka bir şey söylemedi ki… (ne anlatayım?)
2. Dürüst insanları severim, sahtekârları asla… (sevmem.)
ANLAMINA GÖRE CÜMLELER
1. OLUMLU CÜMLE
Yüklemin bildirdiği yargı, gerçekleşmişse ya da gerçekleşebilir
durumdaysa bu tür cümlelere “olumlu cümle” denir.
1. Öğretmenin sorduğu soruyu ben bildim.
yüklem
(“Bil-(mek)” eylemi, gerçekleştiği için cümle olumludur.)
2. Konakta birbirinden güzel birçok tablo vardı.
yüklem
(“Var” sözcüğü, var olan bir durumu anlattığı için cümle olumludur.)
2. OLUMSUZ CÜMLE
Yüklemin bildirdiği yargının geçekleşmediğini ya da gerçekleşemeyeceğini anlatan
cümlelere "olumsuz cümle" denir. Eyleme getirilen “-ma / -me, -maz / -mez” olumsuzluk
ekiyle; ad cümlelerinde yüklemle birlikte söylenen “-sız/-siz”, “yok, değil” ek ve
sözcükleriyle olumsuz cümle yapılır.
1. Dün akşam sevdiğim diziyi izleyemedim.
Yüklem
2. Dün akşam bizim sokak çok ıssızdı.
yüklem
3. Bu aralar bizi arayıp sorduğun yok.
yüklem
4. İnsanlar arasında ayrım yapmanız hiç hoş değil.
yüklem
a. Biçimce olumlu, anlamca olumsuz cümle
Yükleminde olumsuzluk eki ya da sözcüğü
bulunmadığı hâlde anlamı olumsuz olan cümlelerdir.
1. Ne sana kırıldım ne ona. (İkinize de kırılmadım.)
2. Bu soğukta dışarı çıkabilirsen çık. (Çıkamazsın.)
3. Sanki çok çalıştı da yoruldu beyefendi. (Çalışmadı.)
4. Kader böyleymiş, ne gelir elden? (Elden bir şey
gelmez.)
b. Biçimce olumsuz, anlamca olumlu cümle
Yükleminde “-me, -mez; -sız, yok, değil” ek ve
sözcükleri bulunsa bile anlamca olumlu olan
cümlelerdir.
1.
2.
3.
4.
Şiirden anlamıyor değiliz. (Anlıyoruz.)
O, işini bilmez mi? (Bilir.)
Ne üzülüyorsun, sanki gidecek yerin mi yok? (Var.)
Derse karşı ilgisiz olduğunu söyleyemem. (İlgili.)
3. SORU CÜMLESİ
Soru anlamı taşıyan ve yanıt isteyen cümlelerdir.
Soru cümlesi, soru sıfatı, soru zamiri, soru zarfı ve
“mi” soru edatıyla kurulur.
1.
2.
3.
4.
Bilgi yarışmasında birinci olan hangi okuldu?
Bu odayı hanginiz böyle dağıttı?
Seni bu kadar etkileyen olay nasıl başladı?
Bu filmi daha önce görmüş müydün?
Bazı cümleler bilgi, açıklama istemez;
onaylatma, özlem, kınama, şaşma … anlamları
taşır. Böyle soru cümlesine "sözde soru
cümlesi" denir.
1.Şu kısacık ömrünüzde insanlara küsülür mü?
2. Nerede o eski günler?
YAPILARINA GÖRE CÜMLELER
1. BASİT CÜMLE
Tek bir yargıyı bildiren yani bir yüklemden oluşun cümlelere “basit
cümle” denir. Basit cümlelerde yüklemin dışında yan yargı özelliği
gösteren“çekimli bir eylem, eylemsi, ek eylem almış isim ya da isim soylu
sözcükler” bulunmaz.
1. Kadıncağızın yüzü ocaktan al al olmuştu.
yüklem
2. Masal kahramanlarına bir çocuk gibi ilgi duyardı.
yüklem
3. Upuzun, kıvrım kıvrım dağ yolunu bir saatte aştılar.
yüklem
2. BİRLEŞİK CÜMLE
Bir temel yargı (yüklem) ve bu temel yargıya bağlı en
az bir yan yargının bulunduğu cümlelere “birleşik cümle”
denir.
Birleşik cümleler yan cümlenin özelliğine göre değişik
türlere ayrılır:
a. Girişik Birleşik Cümle
b. Koşullu Birleşik Cümle
c. İç İçe Birleşik Cümle
d. Ki’li Birleşik Cümle
e. Mi'li Birleşik Cümle
a. Girişik Birleşik Cümle
Yan cümleleri eylemsilerden (ad-eylem, sıfateylem, zarf-eylem) oluşur. Girişik birleşik
cümlelerde yan yargı, temel yargının özne,
nesne, zarf ve dolaylı tümleci gibi herhangi bir
ögesi olabilir. Yani eylemsi hangi öge içinde
kalıyorsa yan cümle o görevdedir.
Yan yargı
Temel yargı
Karanlıkta onun radyo konuşmasını dinliyordum.
belirtili nesne
İsim fiil
Yan yargı
yüklem
Temel yargı
Depremde yıkılan evler, bu yıl yeniden yapıldı.
özne
yüklem
Sıfat fiil
Yan yargı
Temel yargı
Yüzünü buruşturarak elini bana uzattı.
Zarf Tümleci Zarf fiil
yüklem
b. Koşullu Birleşik Cümle
Temel yargıya şart anlamı katan bir yan
yargıdan oluşan birleşik cümledir. Bu tür
cümlelerde yan yargının yüklemi, dilek-şart kip
eki olan “-se/-sa” ile kurulur.
Yan yargı
Temel yargı
Biraz daha çalışsa başarı belgesi alacak.
zarf tümleci Dilek-Şart Eki
Yan yargı
yüklem
Temel yargı
Kar yağarsa kardan adam yaparız.
zarf tümleci Dilek-Şart Eki
yüklem
c. İç İçe Birleşik Cümle
Bir iç, bir dış cümleden oluşan cümlelerdir.
İçteki cümle, çoğu zaman doğrudan anlatımla
aktarılan bir alıntıdır ve temel yargıya
belirtisiz nesne göreviyle bağlanır.
Yan yargı
Temel yargı
Dedem ne güzeldi o günler, dedi.
belirtisiz nesne
Yan yargı
yüklem
Temel yargı
Bahçe kapısında “Park etmeyiniz!” yazılıydı.
belirtisiz nesne
yüklem
d. Ki’li Birleşik Cümle
Çekimlenmiş bir fiilden oluşan yan cümlenin,
temel cümleye “ki” bağlacıyla bağlandığı
cümlelere denir. Bu cümlelerde temel cümle
genellikle “ki”den önce gelir.
Temel yargı
Yan yargı
Sana söyleyeceğim o kadar çok şey var ki nereden başlasam.”
Yan yargı
Temel yargı
O kadar çok çalıştı ki artık dinlenmek istiyor.
e. Mi'li Birleşik Cümle
Yan cümlesi "mi" soru edatıyla kurulan birleşik
cümledir. Bu durumda "mi" soru anlamından
sıyrılır ve temel cümlenin (yüklemin)
anlamına zaman ya da koşul anlamı katar.
"mi" soru edatıyla kurulan yan cümleler,
temel cümlenin her zaman zarf tümleci olur.
• Öğretmenimizi kapıda gördük mü kaçacak
delik arardık.
• Evine erken geldi mi mutluluğu yüzünden
okunurdu.
• Ağaçlar tomurcuklandı mı baharın geldiğini
anlardık.
3. SIRALI CÜMLE
Aralarında anlam ilgisi bulunan birden çok cümlenin virgül ya
da noktalı virgülle bağlanarak sıralanmasıyla oluşan dizine
“sıralı cümle” denir.
Birden çok cümleden oluştuğu için sıralı cümlenin birden
çok yüklemi vardır.
1. Gündüz ateş yakamazsın, dumanı görünür.
yüklem
yüklem
2. Çok şey konuşuldu, kimse bir şey anlamadı, ilgi dağıldı.
yüklem
yüklem
yüklem
a. Bağımlı Sıralı Cümle
Cümleleri arasında öge ortaklığı olan sıralı
cümlelerdir. Bu cümlelerde bir öge ortak
olarak kullanılabildiği gibi birden fazla öge de
ortak olarak kullanılabilir.
Çalışmaları yurt çapında tanınmış, beğenilmişti.
özne
yüklem
yüklem
“Çalışmaları yurt çapında tanınmış, (çalışmaları) beğenilmişti.”
Bu çiftlikte koyun besleniyor, süt ürünleri üretiliyordu.
dolaylı tümleç
yüklem
yüklem
“Bu çiftlikte koyun besleniyor, (bu çiftlikte) süt ürünleri üretiliyor.”
b. Bağımsız Sıralı Cümle
Cümleleri arasında öge ortaklığı olmayan sıralı
cümlelerdir.
Kapı açıldı, ufak tefek biri içeriye girdi.
özne yüklem
özne
ZT
yüklem
Verdiği sözleri tutmuyor, onu bir daha aramayacağım.
belirtili nesne
yüklem
B’li.N.
ZT
yüklem
4. BAĞLI CÜMLE
Birden çok cümlenin bağlaçlarla (fakat, ama, çünkü, de,
ancak…) bağlanmasıyla oluşan cümlelere "bağlı cümle“
denir. Bağlı cümle ile sıralı cümle arasındaki tek fark,
bağlı cümlenin bağlaçlarla sıralı cümlenin noktalama
işaretleriyle birbirine bağlanmasıdır.
1. Kapı açıldı ve ufak tefek biri içeriye girdi.
2. Dün gelemedim çünkü işim vardı.
a. Bağımlı Bağlı Cümle
Cümleler arasında öge ortaklığı vardır.
Şimdilik olaylara karışmayalım ama gelişmeleri yakından izleyelim.
yüklem
yüklem
(Gizli özne “biz” her iki cümle için ortak kullanılmıştır.)
Böcekler uyanmaya ve kırlar çiçeklenmeye başlamıştı.
özne
özne
yüklem
(Yüklem her iki cümlenin öznesi için ortak kullanılmıştır.)
b. Bağımsız Bağlı Cümle
Cümleler arasında öge ortaklığı yoktur.
Gözlerinde yıldızımsı parıltılar olurdu ya da ben öyle düşünürdüm.
dolaylı Tümleç
Özne
yüklem
özne
yüklem
Binanın temeli atılmış ama inşaata başlanmamıştı.
özne
yüklem
D. T.
Yüklem
V. ŞİMŞEK
Download