III. ANLAMLI-GÖREVLİ KELİMELER: ÜNLEMLER

III. ANLAMLI-GÖREVLİ KELİMELER:
ÜNLEMLER
III. ANLAMLI-GÖREVLİ KELİMELER:
ÜNLEMLER
• Her zaman kendi anlamı olan anlamlı kelimeler
ve cümlede sadece görevi olan görevli
kelimelerin yanısıra, birtakım kelimelerin kendi
bağımsız anlamları olmamalarına rağmen, bazı
sentaktik bağlamda kendileri de anlam
kazanabilirler.
• Görevli kelimeler cümlede diğer kelimelerin
anlam kazanmalarında yardımcı olurlar ve yeni
anlam ilişkileri kurarlar, ancak kendileri anlam
üstlenmezler.
• Anlamlı-görevli kelimeler sadece ünlemlerdir.
ÜNLEMLER
• Çoğu zaman literatürde ünlemler görevli kelimeler arasında ele
alınmıştır, bazen de edatların içinde incelenmiştir.
• Ünlemler Türkçede en az araştırılan kelime türüdür.
• İnsan dillerinin doğmasıyla ilgili bazı dilbilim teorilerine göre,
insanlar ilk önce sesli olarak kendi ruhsal ve fiziksel duygularını
ifade etmeye başlamışlardır.
• Zamanla bu sesler belirli bir topluluk içinde anlam kazanmaya
başlamıştır ve kelimeye dönüşmüştür.
• Demek ki, bu teorilere göre, insanların söylediği ilk kelimeler,
aslında ünlemlerdir.
• Bir dilin tüm kelimeleri ünlemlerden çıkmadır.
• Uzun evrim tarihi boyunca ünlemlerin anlamları değişmiş,
genişlemiş, daralmış veya birleşik yapılar yapmıştır.
ÜNLEMLER
• “ah”, “oh”, “uh” gibi bazı ünlemlerin çok farklı
kökten gelen birçok dilde var olmaları ve
primatların üzerinde yapılan araştırmalar göz
önünde bulundurulursa, o zaman bu teorileri
göz ardı etmemek gerekir.
• Ünlemler; konuşmacının korku, sevinç, hüzün,
şaşırma, beğenme, çıkmazlık, dua, fikir
değiştirme, doğa seslerinin taklidi, kıskançlık,
özlem veya benzer duygu ve heyecanları kolay,
kısa ve etkili bir biçimde dile getirdiği bir kelime
türüdür.
ÜNLEMLER
• Çoğu zaman ünlemler cümlenin bir kısmı, bazen de
bütün bir cümlenin yerine kullanılırlar.
• Cümlenin bir kısmı olduklarında da, düşen ve ünlemle
karşılanan başka bir cümlenin de referansı olabilirler.
• Diğer sözlerle, bir kelime veya kelime grubunun ünlem
olabilmesi için, mutlaka kısa bir biçimde çok kelimeyi
veya bütün bir cümleyi karşılaması gerekir.
• Ünlemlerin kullanıldıkları cümleler çoğu zaman ünlem
cümleleri olur ve sonunda ünlem işareti bulunur.
• Ünlemlerin özel söyleyiş biçimi vardır.
• Onlar özel olarak vurgulanır ve tonlanırlar.
• Ünlemlerin cümlede özel bir yeri yoktur ve cümlenin
her yerinde kullanılabilirler.
ÜNLEMLERİN SINIFLANDIRILMASI
•
Kökenlerine göre ünlemler:
1. Türk kökenli ünlemler: abe, abo, abu, ah, ayol, cıs,
çüş, oh, pöf, tuh, tüh, uh, vah, ya, yuh, vb.
2. Yabancı kökenli ünlemler: alo, aman, bonjur,
bravo, bre, eyvallah, imdat, lahavle, maşallah, vb.
3. Karma kökenli ünlemler:
Ar. aşk + Tür. olsun > aşk olsun,
Yun. efendi + Tür. /-m/ > efendim,
Tür. ne + Ar. âlâ > ne âlâ,
Tür. pek + Ar. âlâ > pekâlâ,
Tür. vay + Far. can + Tür. /-ı/+/-(n)a/ > vay canına,
vb.
ÜNLEMLERİN SINIFLANDIRILMASI
• Semantik kökenlerine göre ünlemler:
1. Gerçek ünlemler – Bu ünlemler basit ve
bazen ses yansımasıdır. Yukarıda verilen
duyguları karşılarlar:
aa, ah, ay, hey, hop, oh, oo, öf, uf, vb.
2. Semantik ünlemler – Bu ünlemler gerçek
ünlemler değil de aslında başka kelime türü
olarak anlamları başkadır, ancak bazı
durumlarda ünlem olarak kullanılırlar:
Allah aşkına, Allahım, alo, güle güle, ilahi,
lahavle, vesselam, zıkkımın kökü, vb.
ÜNLEMLERİN SINIFLANDIRILMASI
• Yapılarına göre ünlemler:
1. Basit ünlemler: aa, abe, abo, abu, ah, ay, ayol, cıs,
çüş, hey, hop, oh, oo, öf, pöf, tuh, tüh, uh, uf, vah, ya,
yuh, vb.
2. Türemiş ünlemler yoktur, çünkü yapım eki
aldıklarında, ünlem olmaktan çıkarlar ve isim veya fiil
olurlar: ah+la- > ağla-, pohpoh+la-n-, yuh+a+la-, vb.
3. Birleşik ünlemler: aleykümselam, Allah aşkına,
beybaba, eyvallah, hele hele, maazallah, zıkkımın
kökü, vb.
4. Gruplaşmış ünlemler: foşur foşur, aman aman, cas
cus, vay vay vay, vb.
ÜNLEMLERİN SINIFLANDIRILMASI
• Diğer kelime türlerinde böyle bir sınıflandırma yoktur,
ancak ünlemler bir de hece sayısına göre
sınıflandırılabilir:
1. Tek heceli ünlemler – Bu ünlemler genellikle geniş
ünlüler içerir: a, ah, ay, bre, hay, e, eh, ey, vah, of, öf,
pöf, vb.
Çok az sayıda dar ünlü içeren tek heceli ünlemler
vardır: cıs, çüş, tuh, tüh, uh, yuh, vb.
2. İki heceli ünlemler - abe, abo, aha, aman, eyvah,
işte, oha, yahu, vb.
3. Üç heceli ünlemler – Bunlar genellikle üç defa
tekrarlanan tek heceli ünlemlerden oluşurlar. Kullanım
alanları daha dardır: ay ay ay, bre bre bre, oh oh oh,
peh peh peh, vay vay vay, vb.
ÜNLEMLERİN SINIFLANDIRILMASI
• Cümlede ünlemlere örnekler:
Ah, ne ağır, ne sıkıntılı ve ne kadar kaba idi bu düğün!
Söyleyin, Allah aşkına, ben daha ne yapabilirdim?
Sen kendini ne zannediyorsun, alo!
Aman Tanrım, yalnızca iki günüm varken ne çok zaman yitirdim!
Ayol, ne zamandır arıyordum onu, nerden buldun?
İkinize de bravo!
Yok de bre herif, benim kocaya verilecek kızım yok de!
Dur dedim, çüş dedim, duymadınız!
Efendim, anne yüreğindeki duyguların derinliğini Tanrı'dan
başka kimse bilemez!
Eyvah, eyvah neyim var neyim yok hepsini aldılar, mal, davar,
tohum, oğul, koca... hepsini... diye hıçkırıyordu...
Eh öyleyse... bana eyvallah!
Aşağıdaki cümlelerde ünlemleri
bulunuz ve özelliklerini söyleyiniz:
1. Tencereden foşur foşur diye bir ses geliyordu.
2. Üç eşit parçaya bölerdim, herkes kendi payını
alır ve sonra güle güle!
3. Hele hele onu görseydin!
4. Hey arkadaş, diye azarlayan bir sesle bağırdı.
5. İmdat! Yangın! İmdat! Yanıyor cehennem!
6. Maazallah elinden bir kaza çıksa cezai ehliyeti
olmadığı için polis bile bir şey yapamazdı.
Aşağıdaki cümlelerde ünlemleri
bulunuz ve özelliklerini söyleyiniz:
7. Bu açık hakikati anlarlarsa ne ala.
8. Salondakilerden off, puff diye sıkıntı sesleri
geliyordu.
9. "Tüh, Allah kahretsin! Korkuttun beni" diye
çıkıştı ata.
10. Vah zavallı çocuğum, dedi...
11. Vay canına be! diye bağırdı.
12. Sana da yuh olsun!
BUGÜNLÜK
BU KADAR.