REK181 B6 Endokrin sistem
advertisement
REK181 ANATOMİ & FİZYOLOJİ KONU 6 ENDOKRİN SİSTEM ŞÜKRAN NAZAN KOŞAR Hacettepe Üniversitesi Spor Bilimleri Fakültesi, Rekreasyon Bölümü Egzersizde Beslenme ve Metabolizma Anabilim Dalı1 ENDOKRİN SİSTEM Endokrin sistem, sinir sistemiyle işbirliği içinde çalışarak vücut fonksiyonlarını kontrol eder ve vücudumuzun farklı bölümleri arasında iletişim sağlar. 2 ÖĞRENME HEDEFLERİ Bu konuyu çalıştıktan sonra aşağıdaki hedeflere ulaşmanız beklenmektedir. Giriş Hormonu tanımlamanız Endokrin ve ekzokrin bezler arasındaki farklılıkları açıklamanız Endokrin Sistemin Genel Özellikleri Bir hormon için hedef hücre kavramını açıklamanız Hormonların başlıca fonksiyonlarını listelemeniz Hormon Etkisi Kimyasal yapısına göre hormonları sınıflandırmanız Hormonların etki düzeyini belirleyen faktörleri listelemeniz 3 ÖĞRENME HEDEFLERİ Hormon Salgısının Kontrolü Negatif geri bildirim sisteminin hormon salgı düzeyini düzenleme mekanizmasını açıklamanız Sinir sisteminin hormon salgı düzeyini kontrol etmedeki rolünü açıklamanız Hipofiz Bezi ve Diğer Endokrin Bezler Başlıca endokrin bezlerin isimlerini, lokalizasyonlarını ve salgıladıkları hormonları tanımlamanız Başlıca hormonların etkilerini ve homeostasise katkılarını açıklamanız Başlıca hormonların salgı düzeyinin nasıl düzenlendiğini açıklamanız. Yaşam Sürecindeki Değişimler Endokrin sistemde yaşlanmaya bağlı olarak gerçekleşen başlıca değişiklikleri listelemeniz. 4 TANIMLAR Vücudumuzda iki tip bez bulunur: Endokrin Bez: – Kanalları yoktur, salgılarını hücreler arası boşluğa salgılarlar – Salgılarını iletmek içen kan akımını kullanırlar – Hormon salgılarlar – Parakrin ve otokrin bezler de endokrin bezlerdir Ekzokrin Bez: – Kanalları vardır – Ürünlerini kanalları aracılığı ile vücut boşluklarına salgılarlar – Ter bezleri, tükürük bezleri, sebum salgılayan bezler, sindirim salgıları salgılayan bezler vb. 5 ENDOKRİN BEZ Tiroid bezi EKZOKRİN BEZ Deri Hormon salgısı Endokrin hücreler Kan akımı Kanal Ter bezi Ekzokrin hücreler 6 TANIMLAR Hormon – Endokrin bezler tarafından salgılanan ve sadece hedef hücrelerde etkili olan kimyasal maddelerdir Hormonların başlıca fonksiyonu – Hücrelerin fonksiyonlarını değiştirerek homeostazı korumaktır Hedef hücreler – Bir hormona duyarlı reseptörleri barındıran, dolayısıyla hormonun etkisini gösterebildiği hücrelerdir 7 Endokrin organ, kan akımı, hormon, hedef hücre etkileşimi Hormonlar, sadece kendilerine duyarlı reseptörleri barındıran hedef hücrelerde etkili olabilirler 8 Endokrin Sistemin Genel Özellikleri Endokrin ve sinir sistemleri kimyasal sinyaller aracılığı ile haberleşir •Nöronlar, sinapsta postsinaptik nöronu etkileyen nörotransmiterler salgılar •Endokrin bezler, özel hedef hücrelerde etkisini gösteren hormonları kan akımına salgılar Tablo….. Endokrin ve sinir sistemlerinin karşılaştırılması. Sinir Sistemi Endokrin Sistem Hücreler Nöronlar Bez epitel hücreleri Kimyasal sinyal Nörotransmiter Hormon Etki alanı Postsinaptik hücredeki reseptörler Hedef hücredeki reseptörler Etki hızı Saniyeler Saniyeler ile saatler arasında Etki süresi Nöral aktivite devam etmezse çok kısa Salgı durduktan sonra kısa bir süre sonra durabilir veya 9 günlerce sürebilir Copyright © The McGraw-Hill Companies, Inc. Permission required for reproduction or display. SİNİR SİSTEMİNİN ETKİSİ Sinir uyarısı Nöronlar sinir uyarılarını iletir Nörotransmiter sinapsa salgılanır Post-sinaptik hücre yanıtlar ENDOKRİN SİSTEMİN ETKİSİ Bez hücreleri hormonu kan akımına salgılar Kan akmı Hedef hücreler (hormon reseptörünü bulunduran hücreler) hormona yanıt verir Hormonlar diğer hücreleri etkilemez 10 HORMONLARIN FONKSİYONLARI 1. Aşağıdaki fonksiyonları düzenler: – Vücut iç ortamının kimyasal kompozisyonunu ve hacmı – Enerji dengesi ve metabolizma – Düz ve kalp kaslarının kontraksiyonu – Bezlerin salgı üretimi ve salgılaması – Bazı bağışıklık sistemi aktiviteleri 2. Büyüme ve gelişmenin kontrolü 3. Üreme sisteminin çalışmasını düzenler 4. Sirkadyen ritmin korunmasını sağlar 12 HORMONLARIN SINIFLANDIRILMASI Hormonlar kimyasal olarak iki gruba ayrılır: 1.Steroid veya steroid benzeri hormonlar: • Cinsiyet hormonları • Adrenal korteks hormonları 2.Steroid olmayan hormonlar: • Aminler • Proteinler • Peptidler • Glikoproteinler 15 Steroid olmayan hormonlar • Çoğu amino asitlerden sentezlenir • Suda çözünürler • Salgılayıcı veziküllerde depolanırlar • Büyük moleküler ağırlığa sahiptirler – Hücre zarından geçemezler – Reseptörleri hücre zarında bulunur Steroid veya streroid benzeri hormonlar • Kolesterolden sentezlenir • Depolanmazlar • Lipidde kolayca çözünürler • Hücre zarından kolayca geçerler • Küçük moleküler ağırlığa sahiptir • Hücre zarından geçebilirler • Reseptörleri sitoplazmada ve çekirdek zarında bulunur ENDOKRİN SİSTEMİN KONTROLÜ • Endokrin sistemin ana kontrol merkezi Hipotalamustur • Sinir sistemi ve plazma madde düzeyindeki değişim de endokrin sistemden hormon salgılanma düzeyini kontrol eder 19 Hormon Salgısının Kontrolü Hipotalamus, Sinir Sistemi ve Plazma madde konsantrasyonunun hormon salgı düzeyine etkisi – – Hipotalamus – Sinir Sistemi Plazma madde düzeyinde değişim – Anterior hipofiz bezi Endokrin bez Periferal Endokrin bez Hedef hücreler Hedef hücreler Etki (a) Endokrin bez Hedef hücreler Etki (b) Etki (c) 20 Hormon Salgısının Kontrolü Negatif geri bildirim, hormon salgı düzeyinin düzenlemesinde temel mekanizmadır. 21 Copyright © The McGraw-Hill Companies, Inc. Permission required for reproduction or display. Hipotalamus Hormonları GHRH SS BH Somatostatin salgılatan faktör PRF Prolaktinsalgılatan faktör PIH Prolaktinsalgısını İnhibe eden hormon TRH Tirotropinsalgılatan hormon CRH Kortikotropinsalgılatan hormon GnRH Gonadotropinsalgılatan hormon Ön Hipofiz Hormonları GH Büyüme hormonu Kemik Kas Yağ dokusu PRL Prolaktin Meme bezi TSH TiroidStimüle edici hormon Tiroid ACTH Adrenokortikotropik hormon Adrenal korteks LH FSH Luteinleştirici Folikül hormon stimüle edici hormon Over Testis 22 HİPOFİZ BEZİ Beyin tabanında yerleşmiştir İki farklı bölümden oluşur: •Ön hipofiz (adenohipofiz) •Arka hipofiz (nörohipofiz) 23 Hipotalamusun Hipofiz Üzerindeki Etkisi • Hipotalamustan salgılanan ‘hormon salgılatan hormonlar’ ön hipofiz hücrelerini uyararak ön hipofiz hormonlarının salgılanmasını sağlar • Hipotalamustan gönderilen sinir uyarıları, arka hipofizden hormon salgılanmasını sağlar Copyright © The McGraw-Hill Companies, Inc. Permission required for reproduction or display. Third ventricle Optic chiasma Neurosecretory cells that secrete releasing hormones Neurosecretory cells that secrete posterior pituitary hormones Hypothalamus Hypophyseal portal veins Secretory cells of anterior pituitary gland Superior hypophyseal artery Capillary bed Inferior hypophyseal artery Capillary bed Hypophyseal veins Sella turcica of sphenoid bone Anterior hipofiz lobu Posterior hipofiz lobu 24 Anterior Hipofiz Hormonları 25 Ön Hipofiz Bezi Hormonları-1 HORMON ETKİSİ Büyüme Hormonu (BH) Karaciğer, kas, kemik, kıkırdak ve diğer dokuları stimüle ederek insülin benzeri büyüme faktörleri (IGF)’ni sentezlemelerini ve salgılamalarını sağlar. IGF’ler hücrelerin büyümesini, protein sentezini, doku onarımını, lipolizi ve kan glikoz düzeyinin artmasını sağlar. Tiroid Stimüle Edici Hormon (TSH) Tiroid bezinde, tiroid hormonlarının (T3 ve T4) üretilmesini ve salgılanmasını stimüle eder. Adrenokortikotropin Hormon (ACTH) Adrenal korteksten mineralokortikoid hormonların (özellikle kortizol) salgılanmasını stimüle eder. Anterior Hipofiz Bezi Hormonları-2 HORMON ETKİSİ Folikül Stimüle Edici Hormon (FSH) Kadınlarda, dişi yumurta hücresinin gelişimini başlatır, overlerden östrojen hormonu salgılanmasını stimüle eder. Erkeklerde, testislerin sperm üretimini stimüle eder. Lüteinleştirici Hormon (LH) Kadınlarda, östrojen ve progesteron hormonu salgılanmasını, ovulasyonu, korpus luteumun gelişimini stimüle eder. Erkeklerde, testislerde testosteron hormonu üretimini stimüle eder. Prolaktin (PL) Meme bezlerinden süt salgılanmasına katkıda bulunur. Melanosit Stimüle Edici Hormon (MSH) Beyin aktivitesini etkiler; Fazla miktarda üretildiğinde derinin renginin koyulaşmasına yol açar. Posterior Hipofiz Hormonları • Yapısal olarak sinir lifleri ve nöroglia içerir • Sinir lifleri hipotalamustan başlar • İki hormon salgılar: • Antidiüretik hormon (ADH) veya vazopresin • Oksitosin 29 Posterior Hipofiz Bezi Hormonları HORMON ETKİSİ Antidiüretik Hormon • İdrar üretimini azaltarak vücut sıvı miktarını korur (ADH) veya • Terleme yolu ile sıvı kaybını azaltır Vazopresin • Arteriol konstriksiyonu ile kan basıncını artırır Oksitosin • Doğum sırasında uterus kaslarının kasılmasını stimüle eder • Meme bezlerindeki hücrelerin kasılmasını stimüle ederek süt salgısını sağlar BAŞLICA ENDOKRİN BEZLER 31 Tiroid Bezi • Tiroid bezi iki lateral lobdan oluşur, şekli kelebeğe benzer • Larenksin hemen altında trakeanın üst ön bölümünde yerleşmiştir Tiroid bezi 3 hormon üretir: • T3 (triiyodotironin) • T4 (tiroksin) • Kalsitonin Tiroid Bezi Hormonları HORMON Tiroksin (T4) ETKİSİ Karbonhidratlardan enerji elde edilmesini artırır Protein sentezini artırır Büyümeyi hızlandırır Sinir sistemi aktivitesini artırır Triiyodotronin (T3) T4 hormonun etkileri ile aynı, ancak 5 kat daha fazla etkili Kalsitonin Kan kalsiyum ve fosfat düzeylerini düşürür. Bu etkisini şu yollarla gerçekleştirir: 1. Kemiklerden kalsiyum ve fosfatın serbest bırakılmasını inhibe der 2. Kalsiyum ve fosfatın kemiklerde depolanmasını artırır 3. Böbreklerden kalsiyum atılımını artırır Paratiroid Bezleri • Paratiroid bezleri, tiroid bezinin posteriorunda yerleşmiştir • Sarı-kahverengi renkte 4 adet paratiroid bezi bulunur • Paratiroid bezleri 1 hormon üretir: • Paratiroid hormonu veya parathormon • Paratiroid hormonu, kan kalsiyum düzeyinin yükselmesini sağlar Paratiroid Hormonunun Fonksiyonları HORMON ETKİSİ Paratiroid Hormonu (Parathormon) Kan kalsiyum düzeylerini artırır. Bu etkisini şu yollarla gerçekleştirir: 1. Kemiklerden kalsiyumun serbest bırakılmasını stimüle eder 2. Böbreklerden kalsiyum atılımını azaltır 3. Böbreklerin D vitaminini aktifleştirmesini uyarır. • Aktif D vitamini barsaklarda kalsiyum absorbsiyonunu artırır Paratiroid Hormonunun Fonksiyonları Adrenal Bezler • Adrenal bezler, böbreklerin üzerinde yerleşmiş piramit şeklinde yapılardır Adrenal Bezler • Adrenal bezin iki farklı bölümünden (adrenal korteks ve adrenal medulla) hormon salgılanır Adrenal bezden salgılanan hormonlar •Adrenal korteks hormonları • Aldesteron • Kortizol • Androjen hormonlar •Adrenal medulla hormonları • Epinefrin • Norepinefrin Adrenal Korteks Hormonları HORMON ETKİSİ Aldesteron Mineralokortikoid olarak da bilinir, çünkü sodyum ve potasyum gibi minerallerin konsantrasyonunu düzenler. Böbreklerde sodyum tutulumunu ve potasyum atılımını artırır Kortizol Glukokortikoid hormondur, çünkü glikoz metabolizmasını düzenler. 1.Çeşitli dokularda protein sentezini inhibe ederek kan amino asit konsantrasyonunu artırır 2.Adipoz dokudan yağ asitlerinin serbest bırakılmasını stimüle eder. Böylece yağ asitlerinin enerji kaynağı olarak kullanımını artırır ve glikozun enerji kaynağı olarak kullanımını azaltır 3.Karaciğer hücrelerinin, karbonhidrat dışındaki maddelerden glikoz sentezlemesini (glukoneojenez) stimüle eder. Böylece kan glikoz konsantrasyonunu artırır Androjen hormonlar Erkek androjen hormonlarıdır Bu hormonlar gonadlardan cinsiyet hormonlarının salgılanmasını ve üreme organlarının erken dönemdeki gelişimlerini stimüle ederler. Adrenal Medulla Hormonlarının Etkileri Etkilenen yapı ya da fonksiyon Epinefrin Norepinefrin Kalp Kalp atım hızı artar Kasılma kuvveti artar Kalp atım hızı artar Kasılma kuvveti artar Kan damarları İskelet kasının kan damarları genişler. Böylece periferal direnç düşer İskelet kaslarına kan akımı artar, bu nedenle deri ve iç organlardaki damarlar daralır Kan basıncı Kardiyak debideki artıştan dolayı bir miktar artar Vazokonstriksiyondan dolayı kan basıncında ciddi artış Hava yolları Dilatasyon gerçekleşir Bir miktar dilatasyon gerçekleşir Karaciğer Glikojenin glikoza parçalanmasını stimüle ederek kan glikoz konsantrasyonunu artırır Kan glikoz düzeyi üzerinde çok az etkilidir Metabolik hız Artar Artar Pankreas Bezi • Pankreas, sol üst abdominal boşlukta, midenin arkasında yer alan yaprak şeklinde bir bezdir. • İki tip salgı bezine sahiptir: Ekzokrin ve Endokrin Pankreas Bezi Endokrin bölümün islet hücrelerinden 3 hormon salgılanır: •Glukagon Alfa hücrelerinden salgılanır •İnsülin Beta hücrelerinden salgılanır •Somatostatin Delta hücrelerinden salgılanır Pankreas Hormonları ve Fonksiyonları HORMON Glukagon İnsülin FONKSİYONU Kan glikoz düzeyini artırır •Karaciğerin glikojeni parçalamasını ve karbonhidrat dışı maddelerden glikoz sentezlemesini stimüle eder •Yağların parçalanmasını stimüle eder Kan glikoz düzeyini azaltır •Glikozdan glikojen sentezini hızlandırır •Karbonhidrat dışı maddelerden glikoz sentezlemesini inhibe eder •Adipoz ve kas hücrelerinin membranlarından glikozun transferini artırır. •Amino asitlerin hücrelere taşınmasını artırır, protein ve yağ sentezini stimüle eder Somatostatin • Karbonhidratların düzenlenmesine katkıda bulunur DİĞER ENDOKRİN ORGANLAR Pineal Bez •Melatonin salgılar •Sirkadyen ritmi düzenler Timus Bezi • Timosin hormonu salgılar • Bazı lemfositlerin gelişimini destekler • Bağışıklık sisteminde önemli rol oynar Üreme Organları • Overler, östrojen ve progesteron hormonlarını salgılar • Testisler, testosteron hormonu salgılar • Plasenta östrojen, progesteron ve gonadotropin hormonlarını salgılar Diğer Organlar: Sindirim bezleri, kalp ve böbrekler 46 Over Hormonları ve Fonksiyonları HORMON Östrojen ve Progesteron Overler FONKSİYONLARI • Kadın ikincil cinsiyet özelliklerinin gelişimi ve sürdürülmesi • Foliküllerin olgunlaşması ve yumurtlama sürecinin düzenlenmesi • Menstürasyon sürecinin düzenlenmesi • Gebeliğin devamının sağlanması • Meme bezlerinin süt salgılamaya hazırlanması Relaksin • Gebelik sırasında simfizis pubisin esnekliğini artırır • Doğum sırasında uterus serviksinin genişlemesini sağlar İnhibin • Ön hipofizden FSH salgılanmasını inhibe eder Testis Hormonları ve Fonksiyonları HORMON Testosteron İnhibin Testisler FONKSİYONLARI • Doğum öncesi testislerin düşmesini stimüle eder • Sperm üretimini düzenler • Erkek ikincil cinsiyet özelliklerinin gelişimi ve sürdürülmesi • Ön hipofizden FSH salgılanmasını inhibe eder Böbrek ve Hormonları HORMON Renin FONKSİYONLARI • Aldesteron salgılanması ve vazokonstriksiyon yoluyla kan basıncını artıran süreçlerde rol alır Eritropoetin (EPO) • Kırmızı kan hücresi üretimini artırır Kalsitrol (D vitamininin aktif formudur) • Diyetle alınan kalsiyum ve fosfor emilimini artırır Endokrin Sistemde Yaşlanma Sürecinde Gerçekleşen Değişiklikler • Endokrin bezlerin boyutu küçülür • Büyüme hormonu düzeyleri düştüğünden kas kuvveti azalır • Karaciğer ve kalpte yıkım hızı yavaşladığından ADH düzeyleri artar • Kalsitonin düzeyleri düşer; osteoporoz riskini artırır • PTH düzeylerindeki değişiklik osteoporoz riskini artırır • İnsülin direnci gelişebilir • Melatonin salgısı biyolojik saati etkiler • Timosin üretimi düşerek enfeksiyon riskini artırır 50 Endokrin Sistemle ilgili olarak aşağıdaki soruları yanıtlıyor olmanız beklenmektedir Giriş Hormon nedir? Tanımlayınız. Endokrin ve ekzokrin bezler arasındaki farklılıkları yazınız Endokrin Sistemin Genel Özellikleri Bir hormon için hedef hücre kavramını açıklayınız Hormonların başlıca fonksiyonlarını yazınız Hormon Etkisi Kimyasal yapısına göre hormonlar nasıl sınıflandırılır, açıklayınız Hormon Salgısının Kontrolü Negatif geri bildirim sisteminin hormon salgı düzeyini nasıl düzenlediğini açıklayınız Sinir sisteminin hormon salgı düzeyini nasıl kontrol ettiğini açıklayınız 51 Endokrin Sistemle ilgili olarak aşağıdaki soruları yanıtlıyor olmanız beklenmektedir Hipofiz Bezi ve Diğer Endokrin Bezler Başlıca endokrin bezlerin isimlerini, lokalizasyonlarını ve salgıladıkları hormonları yazınız Başlıca hormonların etkilerini ve homeostasise katkılarını açıklayınız Başlıca hormonların salgı düzeynin nasıl düzenlendiğini açıklayınız. Yaşam Sürecindeki Değişimler Endokrin sistemde yaşlanmaya bağlı olarak gerçekleşen başlıca değişiklikleri yazınız. 52
