Seventh Edition VECTOR MECHANICS FOR ENGINEERS: STATICS Ferdinand P. Beer E. Russell Johnston, Jr. Ders Notu: Hayri ACAR İstanbul Teknik Üniveristesi 3. Rijit Cisimler: Eşdeğer Kuvvet Sistemleri Tel: 285 31 46 / 116 E-mail: [email protected] Web: http://atlas.cc.itu.edu.tr/~acarh © 2002 The McGraw-Hill Companies, Inc. All rights reserved. • Bir cisimi maddesel nokta olarak kabul etmek her zaman uygun değildir. Genelde, cisimin boyutları ve kuvvetlerin uygulama noktası önemlidir. • Mekanikte bir çok cisim rijit olarak kabul edilebilir: kuvvet etkisi altında şekil değişimi çok küçüktür ve denge koşullarını ve cisimin hareketinin etkilemez. • Bu bölümde, rijit cisime uygulanan kuvvetlerin etkisi ve verilen kuvvet sisteminin daha basit olan eşdeğer kuvvet sistemine dönüştürülmesi incelenecektir • kuvvetin bir noktaya göre momenti • kuvvetin bir eksene göre momenti • kuvvet çiftinin momenti • Bir rijit cisime etki eden herhangi bir kuvvet sistemi, bir noktaya etki eden bir kuvvet ve kuvvet çiftinden oluşan eşdeğer bir sisteme dönüştürülebilir. Dış ve İç Kuvvetler • Rijit cisimlere etki eden kuvvetler iki gruba ayrılır: - Dış kuvvetler - İç kuvvetler • Dış kuvvetler serbest cisim diyagramında gösterilir • Her kuvvet cisime öteleme hareketi, dönme hareketi veya her ikisini birlikte yaptırabilir. Kaydırılabilme İlkesi: Eşdeğer Kuvvetler • Bir kuvvetin tesir çizgisi boyunca kaydırıldığında, cisimin denge veya hareket şartlarında değişiklik olmaz. • F kuvvetinin uygulama noktasını ön tampondan arka tampona kaydırılması kamyonun hareketini değiştirmez. • Kaydırılabilme ilkesi iç kuvvetler için ve şekil değiştiren cisimler için kullanılamaz. İki Vektörün Vektörel Çarpımı • Bir kuvvetin bir noktaya göre momenti, vektörel çarpım uygulamaları ile daha iyi anlaşılabilir. • P ve Q vektörlerinin vektörel çarpımı şu şekilde tanımlanır: 1. Sonuç vektörü V, P ve Q vektörlerinin oluşturduğu düzleme diktir. 2. V vektörünün şiddeti: V = P Q sin θ 3. V vektörünün yönü sağ el kuralı ile belirlenir. • Vektörel çarpım özellikleri: Q × P = −( P × Q ) P × (Q1 + Q2 ) = P × Q1 + P × Q2 ( P × Q ) × S ≠ P × (Q × S ) Sağ el kuralı Vektörel Çarpım: Dik Bileşenler • Kartezyen birim vektörlerin vektörel çarpımı: r r i ×i = 0 r r r i× j =k r r r i ×k = − j r r r r r r j × i = −k k × i = j r r r r r j× j =0 k × j = −i r r v r r j ×k = i k ×k = 0 • P ve Q vektörlerinin vektörel çarpımı: r r r r r r r V = Px i + Py j + Pz k × Q x i + Q y j + Q z k r r = Py Q z − Pz Q y i + ( Pz Q x − Px Q z ) j r + Px Q y − Py Q x k ( ( ) ( r i = Px Qx r j Py Qy r k Pz Qz ) ( ) ) Bir Kuvvetin Bir Noktaya Göre Momenti • Bir kuvvet vektörü şiddeti ve yönü ile tanımlanır. Bu kuvvetin cisim üzerindeki etkisi uygulama noktasına bağlıdır. • F kuvvetinin O noktasına göre momenti: MO = r × F • Moment vektörü MO O noktası ve F kuvvetinin oluşturduğu düzleme diktir. • MO momentinin şiddeti cisimin kuvvet etkisi altında dönme eğiliminin ölçüsüdür. Yönü sağ el kuralı ile belirlenir. M O = rF sin θ = Fd • Aynı şiddetli ve yönlü moment oluşturan her hangi bir kuvvet F’ , F kuvvetinin eşdeğeridir. yer vektörü • İki-boyutlu yapılarda uzunluk ve genişlik vardır. Derinlik ihmal edilir. Kuvvetler bir düzlem içindedir. • Yapı düzlemini O noktası ve F kuvveti oluşturur. MO: kuvvetin O noktasına göre momentidir ve düzleme diktir. • Kuvvet, yapıyı saat ibrelerinin ters yönünde çevirmeye çalışırsa moment yönü düzlemden dışarıya doğrudur. Bu yön pozitif yön olarak seçilir. • Kuvvet, yapıyı saat ibrelerinin yönünde çevirmeye çalışırsa moment yönü düzlemden içeriye doğrudur. Bu yön negatif yön olarak seçilir. Varignon Teoremi • Bir noktaya etkiyen bir çok kuvvetin bileşkesinin bir O noktasına göre momenti, bu kuvvetlerin O noktasına göre momentlerinin toplamına eşittir: r r r r r r r r × (F1 + F2 + L) = r × F1 + r × F2 + L Momentin Dik Bileşenleri F kuvvetinin O noktasına göre momenti: r r r r r = xi + yj + zk r r r r F = Fx i + Fy j + Fz k r r r MO = r × F, r MO = x r j r k y z Fx Fy Fz r i r r r = ( yFz − zFy )i + ( zFx − xFz ) j + (xFy − yFx )k r r r r M O = M xi + M y j + M z k F kuvvetinin B noktasına göre momenti: r r r M B = rA / B × F r r r rA / B = rA − rB r r r = (x A − xB )i + ( y A − y B ) j + (z A − z B ) k r r r r F = Fx i + Fy j + Fz k r i r M B = (x A − xB ) Fx r j ( y A − yB ) Fy r k (z A − z B ) Fz İki-boyutlu yapılar için: r r M O = (xFy − yFx )k MO = MZ = xFy − yFx r r M O = ( x A − xB )Fy − ( y A − yB )Fx k [ MO = MZ = ( x A − xB )Fy − ( y A − yB )Fx ] Örnek Problem 3.1 100 N’luk dik kuvvet O noktasından bağlanmış şafta A noktasından etkimektedir. a) O noktasına göre momenti, 24 cm N b) aynı momenti oluşturacak, A noktasına uygulanacak yatay kuvveti, c) aynı momenti oluşturacak, A noktasına uygulanacak en küçük şiddetli kuvveti , d) aynı momenti oluşturacak 240 N’luk düşey kuvvetin yerini, e) b, c, ve d şıkkında elde ettiğiniz kuvvetlerin orjinal kuvvete eşdeğer olup olmadığını, belirleyiniz. 24 cm N a) Kuvvetin O noktasına göre oluşturduğu momentin şiddeti, kuvvetin tesir çizgisiyle moment alma noktası arasındaki dik mesafeyle çarpımı ile bulunur. Moment saat ibreleri yönünde olduğuna göre, yönü sayfa düzleminin içine doğrudur. M O = Fd d = (24 cm )cos 60° = 12 cm. M O = (100 N )(12 cm ) M O = 1200 N ⋅ cm b) Aynı momenti oluşturan A noktasına uygulanacak yatay kuvvet: 24 cm d = (24 cm )sin 60° = 20.8 cm M O = Fd 1200 N ⋅ cm. = F (20.8 cm.) 1200 N ⋅ cm. F= 20.8 cm F = 57.7 N 24 cm c) Aynı momenti oluşturan A noktasına uygulanacak en küçük kuvvet: Bunun için tesir çizgisi ile moment alma noktası arasındaki dik mesafenin en büyük değere sahip olması gerekir. F kuvvetinin şaft eksenine dik olduğu durumda gerçekleşir. M O = Fd 1200 N ⋅ cm = F (24 cm ) 1200 N ⋅ cm F= 24 cm F = 50 N d) aynı momenti oluşturacak 240 N’luk dik kuvvetin uygulama noktası: N M O = Fd 1200 N ⋅ cm = (240 N )d 1200 N ⋅ cm = 5 cm d= 240 N OB cos60° = 5 cm OB = 10 cm 24 cm N 24 cm e) b, c ve d şıklarında elde edilen kuvvetler orjinal kuvvet ile O noktasına göre eşit şiddetli ve yönlü moment oluşturmaktadırlar. Fakat bu kevvetlerin şiddeti, yönü ve tesir çizgileri farklı olduğu için eşdeğer kuvvet değildirler. 24 cm N Örnek Problem 3.4 Dikdörtgen plaka A ve B noktalarından duvara sabitlenmiştir ve CD teli ile desteklenmektedir. Teldeki kuvvetin 200 N olduğu biliniyorsa, telin C noktasından plakaya uyguladığı kuvvetin A noktasına göre momentini hesaplayınız. ÇÖZÜM: F kuvvetinin A noktasına göre momenti MA vektörel çarpım ile bulunur: r r r M A = rC A × F r r r M A = rC A × F r r r r r rC A = rC − rA = (0.3 m )i + (0.08 m ) j r r r rC D F = Fλ = (200 N ) rC D r r r − (0.3 m )i + (0.24 m ) j − (0.32 m )k = (200 N ) 0 .5 m r r r = −(120 N ) i + (96 N ) j − (128 N )k r r r i j k r M A = 0.3 0 0.08 − 120 96 − 128 r v r r M A = −(7.68 N ⋅ m ) i + (28.8 N ⋅ m ) j + (28.8 N ⋅ m )k İki Vektörün Skaler Çarpımı • İki vektör P ve Q nun skaler çarpım tanımı: r r P • Q = PQcosθ • Scaler çarpım özellikleri: r r r r P•Q = Q• P r r r r r r r P • (Q1 + Q2 ) = P • Q1 + P • Q2 r r r P • Q • S = tanimsiz ( ) • Kartezyen birim vektörlerin skaler çarpımı: r r r r r r r r P • Q = (Px i + Py j + Pz k )• (Qx i + Q y j + Qz k ) r r r r r r r r r r v r i •i =1 j • j =1 k •k =1 i • j = 0 j •k = 0 k •i = 0 r r P • Q = PxQx + PyQy + Pz Qz r r P • P = Px2 + Py2 + Pz2 = P 2 İki Vektörün Skaler Çarpımı: Uygulamalar • İki vektör arasındaki açı: r r P • Q = PQ cosθ = Px Qx + Py Q y + Pz Qz cosθ = Px Qx + Py Q y + Pz Qz PQ • Vektörün verilen eksendeki izdüşümü: P’nin OL boyunca izdüşümü POL = P cosθ r r P • Q = PQ cosθ r r P •Q = P cosθ = POL Q • Birim vektör ile tanımlanmış bir eksen için: POL r r = P•λ = Px cosθ x + Py cosθ y + Pz cosθ z Vektörlerin Üçlü Karişık Çarpımı ( ) r r r S • P × Q = skaler sonuc • S, P ve Q vektörlerinin 6 değişik çarpımı eşit şiddetlidir fakat işaretleri aynı değildir. r r r r r r r r r S • (P × Q ) = P • (Q × S ) = Q • (S × P ) r r r r r r r r = − S • (Q × P ) = − P • (S × Q ) = −Q • (P × S ) r r r S • (P × Q ) = S x (Py Qz − Pz Q y ) + S y ( Pz Qx − Px Qz ) + S z (Pxy Qz − Py Qx ) Sx Sy Sz = Px Qx Py Qy Pz Qz Bir Kuvvetin Verilen Bir Eksene Göre Momenti • A noktasına uygalanan F kuvvetinin O noktasına göre momenti MO : r r r MO = r × F • OL eksenine göre moment MOL, MO momentinin OL ekseni üzerindeki izdüşümüdür: M OL r ( r r r r = M 0Cosθ = M 01Cosθ = M 0 • λ = λ • M O = λ • r × F λx λy λz M OL = x y z Fx Fy Fz r ) M x = yFz − zFy • Momentin bileşenleri: M y = zFx − xFz M z = xFy − yFx • Bir kuvvetin keyfi bir eksene göre momenti: M BL r rA B r r = λ •MB r r r = λ • (rA B × F ) r r = rA − rB • Sonuç verilen eksendeki B noktasından bağımsızdır. Örnek Problem 3.5 P kuvveti A küpüne F köşesinde etkimektedir. P kuvvetinin a) A noktasına göre, b) AB kenarına göre, c) AG köşegenine göre momentlerini bulunuz. d) AG ile FC.doğruları arasındaki dik uzunluğu bulunuz. • P kuvvetinin A noktasına göre momenti: r r r M A = rF A × P r r r r r rF A = a i − a j = a (i − j ) r r r r r P = P (1 / 2 ) i + (1 / 2 ) j = ( P / 2 ) j − k r r r r r M A = a (i − j )× ( P / 2 ) j − k ( ( ( )( ) ( ) r r r r M A = aP / 2 i + j + k ) • P kuvvetinin AB eksenine göre momenti: M AB r r = i •MA r r r r = i • aP / 2 i + j + k ( M AB = aP / 2 )( ) ) • P kuvvetinin AG köşegenine göre momenti: r r M AG = λ • M A r r r r r rA G ai − aj − ak 1 r r r ( = = i − j −k) λ= rA G a 3 3 r aP r r r ( MA = i + j +k) 2 1 r r r aP r r r ( ( M AG = i − j − k )• i + j +k) 3 2 aP (1 − 1 − 1) = 6 M AG aP =− 6 • AG ile FC doğruları arsındaki dik mesafe: r r P r r 1 r r r P ( ( (0 − 1 + 1) P•λ = j − k )• i − j − k )= 2 3 6 =0 Bu nedenle, P vektörü AG.köşegenine diktir. M AG aP = = Pd 6 a d= 6 Bir Kuvvet Çiftinin Momenti • İki kuvvet F ve -F aynı şiddete, paralel tesir çizgisine fakat zıt yönlere sahip ise kuvvet çifti oluştururlar • Kuvvet çiftinin momenti: r r r r r M = rA × F + rB × (− F ) r r r = (rA − rB ) × F r r = r×F M = rF sin θ = Fd • Kuvvet çiftinin moment vektörü seçilen koordinat merkezinin yerinden bağımsızdır: Serbest vektördür ve herhangi bir noktaya uygulandığında aynı etkiyi oluşturu. İki kuvvet çiftinin momentini aynı olması için: • Paralel düzlemlere sahip olması gerekir • Her iki kuvvet çiftinin oluşturduğu momentlerin yönleri aynı olmalıdır. • Ayrıca F1d1 = F2 d 2 Kuvvet Çiftlerinin Toplanması • Kuvvet çiftleri içeren P1 ve P2 kesişen düzlemleri için: r r r M 1 = r × F1 düzlem P1 r r r M 2 = r × F2 düzlem P2 • Vektörlerin bileşkesi de kuvvet çifti oluşturur: r r r r r r M = r × R = r × (F1 + F 2 ) • Varignon theoremi kullanılırsa: r r r r r M = r × F1 + r × F2 r r = M1 + M 2 Kuvvet Çiftleri Vektörlerle Gösterilebilir • Bir kuvvet çifti, kuvvet çiftinin oluşturduğu momentle aynı şiddete ve yöne sahip vektörle gösterilebilir. • Kuvvet çifti vektörleri vektörel toplama kurallarına uyarlar. • Kuvvet çifti nektörleri bileşenlerine ayrılabilir. • Kuvvet çifti vektörleri serbest vektördürler. Uygulama noktası yerinin önemi yoktur. Bir Kuvvetin O Noktasında Bir Kuvvet ve Kuvvet Çiftine Çözümlenmesi • Kuvvet vektörü F, O noktasına kaydırılırken sadece basit taşıma işlemi yapılmaz. • O noktasında F kuvvetiyle aynı şiddete sahip zıt vektörler yerleştirilirse sistemde değişikliğe neden olmaz. • Bu üç kuvvet eşdeğer bir kuvvet ve kuvvet çifti ile yer değiştirebilir: Kuvvet-Kuvvet çifti sistemi. • F kuvvetinin A noktasından O’ noktasına kaydırılması farklı bir kuvvet çiftinin toplamını gerektirir, MO’ : r r r M O' = r ′ × F • F kuvvetinin O’ noktalarına göre momentleri: r r r r r r r r r r M O ' = r '×F = (r + s ) × F = r × F + s × F r r r = MO + s × F • Kuvvet-Kuvvet çifti sisteminin O noktasından O’ noktasına taşınması, O noktasındaki kuvvetin O’ noktasına göre momentinin toplamını gerektirir. Örnek Problem 3.6 12 cm 12 cm Şekildeki iki kuvvet çiftinin tek bir kuvvet çifti için bileşenlerini bulunuz. 30 N 20 N 9 cm 20 N 9 cm Çözüm 30 N • Verilen kuvvet çiftlerinin hesabını kolaylaştırmak için A noktasına +x doğrultularında 20 N’luk iki kuvvet ilave edilebilir. Böylece toplamı kolay olan 3 kuvvet çifti oluşur. • Alternatif olarak, iki kuvvetin uygulama noktası olduğu için (bu kuvvetlerin momenti sıfır olacaktır), D noktasına göre momentler hesaplanabilir. • A noktasına 20 N şiddetli +x yönlerinde iki kuvvet ilave edilirse: 12 cm 12 cm 30 N 20 N 20 N 20 N 9 cm 20 N 9 cm 30 N • Üç kuvvet çifti: M x = −(30 N )(18 cm ) = −540 N ⋅ cm M y = +(20 N )(12 cm ) = +240 N ⋅ cm M z = +(20 N )(9 cm ) = +180 N ⋅ cm r r r M = −(540 N ⋅ cm )i + (240 N ⋅ cm ) j r + (180 N ⋅ cm )k 12 cm 12 cm 30 N 20 N • Alternatif olarak, kuvvetlerin D noktasına göre momenti hesaplanabilir: • D noktasına göre sadece C ve E noktalarındaki kuvvetlerin momentleri vardır. 9 cm 20 N 9 cm 30 N r r r r M = M D = (18 cm ) j × (− 30 N )k r r r + (9 cm ) j − (12 cm )k × (− 20 N )i r r r M = −(540 N ⋅ cm )i + (240 N ⋅ cm ) j r + (180 N ⋅ cm )k [ ] Kuvvet Sistemlerinin Kuvvet ve Kuvvet Çiftine Çözümlenmesi • Kuvvetler sistemi O noktasına göre bir kuvvet ve kuvvet çiftine çözümlenebilir. • Bilşeke kuvvet ve kuvvet çifti vektörleri: r r R = ∑F rR r r M O = ∑ (r × F ) • O noktasındaki kuvvet ve moment çifti O’ noktasına kaydırılırsa: rR rR r r M O' = M O + s × R • İki kuvvetler sistemi aynı kuvvet-kuvvet çiftine çözümlenebiliyorsa eşdeğerdir. Örnek Problem 3.8 Şekildeki kiriş için, kuvvetler sistemini (a) A noktasındaki eşdeğer kuvvet-kuvvet çiftine (b) B noktasındaki eşdeğer kuvvet-kuvvet çiftine ve (c) tek bir kuvvete indirgeyiniz Not: Mesnet tepkileri katılmayacağı için verilen kuvvet sistemi etkisi altında kiriş dengede değildir. a) Kuvvetleri A noktasına taşırsak: r r R = ∑F r r r r = (150 N ) j − (600 N ) j + (100 N ) j − (250 N ) j r r R = −(600 N ) j rR r r M A = ∑ (r × F ) r r r r = (1.6 i )× (− 600 j ) + (2.8 i )× (100 j ) r r + (4.8 i )× (− 250 j ) r rR M A = −(1880 N ⋅ m )k b) B noktasındaki eşdeğer kuvvet-kuvvet çiftini bulmak için A noktasındaki kuvvet-kuvvet çiftini kullanabiliriz. r r R = −(600 N ) j rR rR r r M B = M A + rB A × R r r r = −(1880 N ⋅ m )k + (− 4.8 m )i × (− 600 N ) j r r = −(1880 N ⋅ m )k + (2880 N ⋅ m )k r rR M B = +(1000 N ⋅ m )k Örnek Problem 3.10 Şekildeki dirseğe etki eden 3 kuvvet yerine A noktasına etkiyen eşdeğer bir kuvvet-kuvvet çifti bulunuz. Kuvvet vektörlerinin A noktasına göre yer vektörleri: r r r rB A = 0.075 i + 0.050k (m ) r r r rC A = 0.075 i − 0.050k (m ) r r r rD A = 0.100 i − 0.100 j (m ) • Kuvvetlerin bileşenleri: r r r FC = (1000 N )(cos 45 i − cos 45 j ) r r = 707 i − 707 j ( N ) r r r FD = (1200 N )(cos 60 i + cos 30 j ) r r = 600 i + 1039 j ( N ) r r FB = (700 N )λ r r r r r rE B 75 i − 150 j + 50k = λ= rE B 175 r r r = 0.429 i − 0.857 j + 0.289k r r r r FB = 300 i − 600 j + 200k ( N ) • Eşdeğer Kuvvet: r r R = ∑F r = (300 + 707 + 600 ) i r + (− 600 + 1039 ) j r + (200 − 707 )k r r r r R = 1607i + 439 j − 507 k ( N ) • Kuvvet Çifti: vR r r M A = ∑ (r × F ) r i r r rB A × F B = 0.075 r k r j r r 0.050 = 30i − 45k 0 300 − 600 200 r r r i j k r r r rC A × F c = 0.075 0 − 0.050 = 17.68 j 707 r i 0 − 707 r r j k r r r rD A × F D = 0.100 − 0.100 0 = 163.9k 600 1039 0 r rR r r M A = 30 i + 17.68 j + 118.9k M=Fd F Civata sıkılması d F Kapı açılması d Duvar Menteşe Duvar Kapı M=Fd