Çocuk ve Ergenlerde Şişmanlık

1
ÇOCUK ve ERGENLERDE ŞİŞMANLIK SORUNU
Marmara Çocuk Endokrin Grubu
Çocuk ve Ergenlerde Şişmanlığı Önleme ve Sağlıklı Yaşam
Kampanyası*
Not: Buraya karikatür girebiliriz
*Bu kampanya Çocuk Endokrinoloji ve Oksoloji Derneği, Çocuk ve Adolesan Diyabetikler
Derneği ve İstanbul Milli Eğitim Müdürlüğü işbirliği ile yürütülmektedir.
2
ŞİŞMANLIKTAN KORUNMA HER ÇOCUĞUN SAĞLIK HAKKIDIR.
Ülkenin geleceği olan çocuklarımızın sağlıklı büyümesi ve hastalıklardan korunması
ailelerin, hekimlerin ve devletin en önemli sorumluluklarından biridir.
Günümüzde çocuk ve toplum sağlığını olumsuz yönde etkileyen sorunların içinde
şişmanlık ön sıralarda yer almaktadır. Şişmanlık, sağlık üzerindeki olumsuz etkilerini
daha çok erişkin yaşlarda gösteren ancak temelleri çocukluk çağında atılan bir
sorundur.
Araştırmalara göre ergenlik çağında şişman olan çocukların % 60’i erişkin yaşlarında
şişman olarak kalmaktadırlar. Şişman erişkinlerin ise ancak % 5’i kilo verdikten
sonra bunu koruyabilmektedirler. Bu nedenle şişmanlığın önlenmesi ve etkili tedavisi
çocukluk döneminde gösterilecek çabalara bağlıdır. Modern yaşam tarzı ayaküstü
atıştırma (sandviç, ekmek arası, hamburger vb., şekerli yiyecek ve içeceklerin fazla
tüketilmesi, hareket azlığı) ülkemizde de çocuklarda şişmanlık oranının artmasına
neden olmaktadır
Bu kitapçık aileleri ve öğretmenleri çocuğun eğitiminde önemli rolü olan şişmanlık
konusunda, uyarma ve koruma yöntemleri konusunda bilgilendirme amaçlı olarak
hazırlanmıştır.
Şişmanlık (obezite) nedir?
Şişmanlık basit tanımı ile vücutta yağ dokusu oranının artışı sonucu oluşan kilo
fazlalığıdır.
Şişmanlığın objektif değerlendirilmesinde Beden Kitle İndeksi (BKI) ölçütü kullanılır.
Beden kitle indeksi aşağıdaki formül ile hesaplanır:
BKI= [Vücut ağırlığı (kg)] / [Boy (m)]2
Erişkinlerde BKI değeri 25 in üzeri ise fazla kilolu, 30 un üzerinde ise şişman olarak
kabul edilir. BKI 27 nin üzerinde olan kişilerde yüksek kan basıncı (hipertansiyon),
damar sertliği (ateroskleroz), inme (felç), şeker hastalığı (tip 2 diyabet), kalp
hastalığı (infarktüs) ve kanser riski artar.
Çocuklarda yaşa göre boy değiştiği için şişmanlığı tanımlayacak tek bir BKI rakamı
vermek mümkün değildir. Bu nedenle çocuklarda şişmanlığı tanımlarken yaş ve cinse
göre belirlenmiş BKI değerleri kullanılmalıdır (Bak. Grafik 1 ve 2).
Örneğin BKI
3
ölçütüne göre şişmanlık sınırı 8 yaşındaki bir kız çocuk için 20, erkek çocuk için 19.5
iken, 14 yaşındaki çocukta kız çocuk için 26, erkek çocuk için 27.5’dur.
Çocuklarda kullanışlı bir diğer yöntem ise boya göre vücut ağırlığı yüzdesidir.
Normalde bir çocuğun boya göre ağırlığı, olması gerekenin % 90-110 u arasında
bulunmalıdır. Boya göre ağırlık % 120 nin üzerine çıkmış ise şişmanlıktan sözedilir.
Şişmanlık neden ve nasıl oluşur?
Vücudumuz günlük etkinlikleri (yürüme, koşma, konuşma, yediğimiz yiyecekleri
sindirme, nefes alma, konuşma, vücut ısısını koruma ve çocuklarda büyüme vs.)
yapabilmek için bir enerji harcar. Bu enerjiyi yediğimiz besinlerden elde ederiz.
Enerjinin ifade birimi kaloridir. Eğer besinlerle aldığımız enerji (kalori) fazla, buna
karşın günlük işlerimizi yapmak için vücudumuzun harcadığı enerji az ise o zaman
artan enerji vücudumuzda depolanacaktır. Bu depolanma yağ kitlesinin artması
şeklinde olur. Böylece artan yağ kitlesine bağlı olarak tartımız artar ve şişmanlık
oluşur. Basit bir tanımla şişmanlık vücudun harcayamadığı yani fazla gelen enerjiyi
yağ dokusunda (kumbara gibi) biriktirmesi ve bunun sonucu olarak vücut tartısının
artmasıdır. Vücuda ihtiyacından fazla alınan her 7000 kalori yaklaşık 1 kg yağ olarak
depolanır. Bu hesapla eğer bir kişi (çocuk veya erişkin) günde ihtiyacından 100 kalori
fazla alıyor ise vücut ağırlığına 70 gün sonra 1 kg yağ eklenecektir. Temel besi
elemanlarının kalori değerleri, 1 gram yağ 9 kalori, 1 gram şeker 4 kalori, 1 gram
protein 4 kalori şeklindedir.
Yiyeceklerden örnek verecek olursak ;
1 küçük porsiyon patates kızartması: 220 kalori
1 kutu gazlı içecek ( kola, gazoz, buzlu çay) : 150 kalori
1 hamburger: 257 kalori
1 poğaça 175 kalori
Şişman çocukların çok büyük bir kısmında şişmanlığın nedeni çocuğun beslenme
yoluyla vücuduna giren kalori ile harcadığı kalori arasındaki dengenin bozulmasıdır.
Bu tür şişmanlığa “Basit şişmanlık” diyoruz. Basit şişmanlıkta çocuk harcadığından
fazla kalori almaktadır. Şişman çocukların az bir kısmında ise şişmanlığa yol açan
4
hormonal veya genetik hastalıklar mevcuttur. Bu olgularda metabolik bozukluk
nedeniyle şişmanlığa eğilim artmıştır ve tıbbi tedavi gereklidir.
Normalde günlük kalori ihtiyacı ne kadardır
Çocuklarda günlük kalori ihtiyacı yaşa, cinse ve aktivite durumuna göre değişir.
Örneğin 3 yaşındaki bir çocukta günlük alınması gereken toplam kalori ortalama
1200-1300 kalori iken, büyümenin hızlandığı ergenlik dönemindeki bir erkek çocukta
bu 2500-2800 kaloriye kadar çıkabilmektedir.
Modern yaşam tarzı, özellikle hareket azlığı ve abur-cubur beslenme çocukların
günlük
yaşamında
aldıkları
kaloriyi
arttırırken,
harcadıkları
kalori
miktarını
azaltmaktadır. Bu nedenle şişmanlık oranı gelişmiş ve gelişmekte olan toplumlarda
giderek artmaktadır.
Gereğinden fazla Beslenme + Az Hareket Etme = Basit Şişmanlık
Günlük yaşamda gereğinden fazla kalori almamıza yol açan etkenler

Süt yoğurt, ayran, peynir gibi kalsiyumdan zengin gıdalar yerine gazlı
içeceklerin (kola, soda, meyve suyu) içilmesi

Tok tutan, yavaş sindirilen ve barsak hareketlerini kolaylaştıran lifli gıdaların
(baklagiller, sebze, meyveler) yetersiz tüketilmesi, hızlı pişirilmiş hazır (fastfood) besinleri yeme

Bol şekerli ve yağlı (fazla enerjili) yiyecekleri aşırı tüketme (cips, patates
kızartması, gofret, çikolata, şekerleme vb)

Hazır yiyecek (Fast-food) tarzı beslenmenin artması (pizza, hamburger, ekmek
arası)

Düzenli öğünler yerine yağ ve karbonhidrat oranı yüksek gıdalar ile abur-cubur
beslenme

Öğün atlayıp diğer öğünde aşırı miktarda yemek yeme.

TV’de yüksek kalori içeren yiyecek ve gazlı içecek tüketimini özendiren
reklamların yoğun biçimde gösterilmesi
5
Günlük yaşamda harcanan kaloriyi azaltan etkenler

Okula servisle gidip-gelme

Merdiven yerine asansör-yürüyen merdiven kullanımı

Dışarıda oyun yerine evde TV ve bilgisayar başında zaman geçirme bu sırada
gereksiz yiyecek tüketimi (patlamış mısır, cips,gofret vs)

Sürekli sınavlar için çalışan çocukların oyun ve aktiviteye zaman ayıramaması,
yüklü ev ödevleri ve dersaneler nedeniyle spor etkinliklerine zaman
ayıramaması, ders çalışırken stres nedeniyle gıda tüketiminin artması

Beden eğitimi derslerinin (birçok okulda alan, olanak ve saat olarak)
yetersizliği

Kentlerde yeşil alan ve oyun alanlarının (basketbol, voleybol vs) eksikliği

Şehir güvenliğine ve trafik için duyulan endişe nedeniyle çocukların evde daha
uzun süre kalmaları
Psikososyal etkenler

Bireyleri çalışan ailelerin beslenme alışkanlıklarındaki değişme

Aile içi stresler

Tek çocuk olmak

Parçalanmış aile (Ebeveynlerin zararlı yiyeceği kısıtlamada duygusal zaafı)

Bireylerin teşviki
Şişmanlığın ne gibi zararları vardır?
Şişmanlık sağlık üzerindeki asıl olumsuz etkilerini (yüksek kan basıncı, kolesterol
yüksekliği, Kalp ve şeker hastalığı, safra kesesi hastalıkları, inme, kanser) erişkin
yaşamda gösterir.
Çocukluk ve ergenlik çağında da şişmanlığın derecesine bağlı olarak aşağıdaki
sorunlar görülmektedir :

Yüksek kan basıncı (Hipertansiyon)

Kolesterol yüksekliği

Ateroskleroz (damar duvarlarında yağ tabakası birikiminin başlaması)

İnsülin düzeyinde yükselme ve şeker hastalığına eğilim
6

İskelet sistemi ile ilgili sorunlar

Uykuda solunum düzensizliği

Karaciğerde yağlanma, safra taşı

Psikolojik sorunlar

Kızlarda adet düzensizliği, tüylenme

Erkek çocuklarda meme bölgesinde yağlanma

Deri enfeksiyonları (pişikler, kıl dibi iltihapları)
Şişmanlık önlenebilir mi ?
Yapılan araştırmalara göre çocukluk çağında şişman olan kişilerin % 60’ı erişkin
yaşamda da şişman olarak kalmaktadırlar
Ergenlik çağında şişman olanlarda bu oran % 80 lere kadar çıkmaktadır. Bu
rakamlar şişmanlığın temellerinin çocukluk çağında atıldığını göstermesi bakımından
son derece çarpıcıdır.
Ayrıca şişmanlığın başlama yaşı küçüldükçe şişmanlığın ağırlığı da artmaktadır. Yani
şişmanlık ne kadar erken yaşta başlamış ise şişmanlığın derecesi de o kadar fazla
olmaktadır.
Erişkin şişmanların % 95 i diyetle verdikleri kiloyu 2 yıl içinde geri almaktadır. Sürekli
birbirini izleyen diyetler ve kilo alıp verme (yo-yo sendromu) vücut
metabolizmasındaki hızlı değişimler nedeniyle sağlık için ayrıca tehdit oluşturur.
Yapılan çalışmalar erişkinlerde şişmanlık tedavisinde başarının düşük olduğunu
göstermektedir. Şişmanlıkta tedaviden çok, şişmanlığın önlenmesi önemlidir.
Şişmanlığın önlenmesi için yukarıda sayılan şişmanlığa yol açan nedenleri ortadan
kaldırmak veya azaltmak gerekmektedir
Doğru ve sağlıklı beslenme

Yaşamın ilk 6 ayında bebeklerin yalnızca anne sütü ile beslemesi

Bebek doyduktan sonra mamayı bitirmek için zorlanmaması

Çocukluk çağında kalorisi yüksek gıdalardan kaçınılması
(Örneğin karton kutulardaki hazır meyve suları yerine meyva yenmesi)
7

Şekerli ve gazlı içecekler yerine su, ayran, süt tercih edilmesi

Posasız ve yağ oranı yüksek yiyecekler yerine dengeli beslenme (sebze
yemekleri, baklagiller ve taze sebzelerden hazırlanmış salataları yeme
alışkanlığının kazandırılması)

Düzenli öğünler halinde yemek yeme alışkanlığının kazandırılması (3 ana
öğün 2 ara öğün)

Yemeklerin yavaş ve iyice çiğnenerek yenmesi ve gelişigüzel atıştırmalardan
kaçınılması

Bol su içilmesi

Yüksek kalorili yiyecek alımlarının sınırlandırılması

Servis kabının servis sonrası masadan kaldırılması
Daha fazla hareket etmeye ve kalori harcamaya yönelik olarak yaşam tarzının
düzenlemesi
Enerji harcamada en etkili yol hareketliliğin arttırılmasıdır.
Unutmayalım ne kadar çok hareket edersek o kadar çok enerji kullanırız. Öyleyse ne
yapmalı ?

Asansör yerine merdiven kullanılmalı,

Yakın mesafelere yürüyerek gitmeli,

Televizyon seyretmeyi günde 30 dakika,
hafta sonları 2 saat ile
sınırlandırılmalı

Günde 30-60 dakikadan fazla bilgisayar kullanmamalı

Her fırsatta ve hafta sonları spor yapmalı (yürüyüş, basketbol, voleybol , koşu
gibi)

Beden eğitimi dersleri mümkünse arttırılmalı ve özendirilmeli,

Okullarda spor takımları oluşturulmalı ve düzenli çalışmalar yapmalıdır.
Şişmanlığın tedavisi
Şişmanlık oluşmuş ise bunun tedavisi için çok yönlü bir yaklaşım gerekmektedir.
Öncelikle uzman bir hekim tarafından çocuk değerlendirilerek şişmanlığa yol açan bir
hastalığın olup olmadığı ve şişmanlığın yarattığı sağlık sorunları araştırılmalıdır. Eğer
bir hormonal-metabolik sorun saptanmış ise bunun tedavisi öncelik taşır. Basit
8
şişmanlığı olan çocuklarda ise beslenme ve yaşam tarzının yeniden düzenlenmesi,
(dengeli beslenme, düzenli spor yapma ve günlük yaşamda hareketliliğin arttırılması)
gerekir.
Çocukların, erişkinlerden farklı olarak gelişmeleri devam ettiği için erişkinlerdeki diyet
modelleri çocuklukta uygun değildir.
Beslenme planının mutlaka uzman hekim gözetiminde çocuğun yaş ve cinsiyetine
uygun tarzda olması ve çocuğun büyüme ve gelişmesinin düzenli olarak izlenmesi
önem taşır. Uygulanacak kalori kısıtlaması şişmanlığın derecesine, çocuğun yaş,
ergenlik durumuna göre ayarlanır.
Tedavide en önemli husus aktivitenin arttırılmasıdır. Şişman çoçuklarda günlük
olağan aktiviteye ek olarak en az yarım saatlik orta derecede aktivite (aletli veya oyun
tarzında olabilir), hafta sonları düzenli spor aktiviteleri ve yürüyüş yapılır.
Üçüncü olarak davranış değişikliği sağlamak, yani yaşam tarzı değişikliği oluşturmak
önemlidir. Çocuğun beslenme planına uyum göstermesi ve daha hareketli bir yaşam
tarzı sürdürmesi için gerekli psikolojik destek verilmelidir.
Yaşam ve beslenme tarzındaki yapılan değişikliğin tüm aile bireyleri tarafından
benimsenip uygulanması çocuğun kilo vermesindeki başarıyı arttıracaktır. Tüm
ailenin işbirliği çok önemlidir. Çocuklarda şişmanlık tedavisinin amacı yalnızca belli
bir sürede ağırlık azalmasını sağlamak değildir; ağırlık artışının durdurulması hafif,
orta derece de kilolu bir çok çocukta yeterlidir. Temel amaç ise, yaşam boyu sürecek
sağlıklı beslenme ve yaşam tarzı değişikliklerini sağlayarak yetişkin şişmanlığının
oluşmasını önlemektir.
BUGÜNÜN SAĞLIKLI ÇOCUKLARI VE GENÇLERİ SİZLER YARININ SAĞLIKLI
ERİŞKİNLERİ OLACAKSINIZ
UNUTMAYIN
ŞİŞMANLIK
TEDAVİSİ
ZOR
ANCAK
ÖNLENEBİLİR
BİR
RAHATSIZLIKTIR.
ŞİŞMANLIĞI ÖNLEMENİN 2 BASİT, ANCAK ÖNEMLİ KURALI VARDIR. BUNLAR
DÜZENLİ SPOR YAPMAK VE SAĞLIKLI BESLENMEKTİR.
9
Şekil 1. Kız çocuklarda yaşa göre beden kitle indeksi (BKI) persentil grafiği
10
Şekil 2. Erkek çocuklarda yaşa göre beden kitle indeksi (BKI) persentil grafiği
11