1999 - TCMB
advertisement
TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI ANONİM ŞİRKETİ 25 Nisan 2000 tarihli HİSSEDARLAR GENEL KURULU'NA sunulan 1999 ALTMIŞSEKİZİNCİ HESAP YILI HAKKINDA BANKA MECLİSİNCE HAZIRLANAN FAALİYET RAPORU BİLANÇO, KÂR VE ZARAR HESABI DENETLEME KURULU RAPORU ANKARA 2000 31 Aralık 1999 TARİHİNDE TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI BANKA MECLİSİ BAŞKAN GAZİ ERÇEL ÜYELER PROF. DR. M. BİLSAY KURUÇ PROF. DR. RIZA AYHAN ZEKİ ŞENER TUNCAY ALTAN Z. NEVBAHAR ŞAHİN AYTEKİN TECE DENETLEME KURULU ÜYELERİ HİLMİ OKÇU M. SAİM UYSAL AYDEMİR KOÇ M. AYHAN TÜMER YÖNETİM KOMİTESİ BAŞKAN GAZİ ERÇEL BAŞKAN YARDIMCILARI AYKUT EKZEN ŞÜKRÜ BİNAY AYDIN ESEN SÜREYYA SERDENGEÇTİ GÜNDEM 1. Açılış, divanın teşekkülü. 2. Toplantı tutanağının imzalanması hususunda divana yetki verilmesi. 3. Banka Meclisi ve Denetleme Kurulunun 1999 Hesap Yılına ait raporlarının okunması ve görüşülmesi. 4. 1999 yılına ait bilanço, kâr ve zarar hesabının onaylanması, kârın teklif gereğince dağıtılmasının kabulü veya reddi. 5. Banka Meclisi ve Denetleme Kurulunun ibrası. 6. 4389 sayılı Bankalar Kanunu ve 4491 sayılı Bankalar Kanununda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun ile 1211 sayılı Bankamız Kanununda yapılan değişiklikler doğrultusunda Bankamız Esas Mukavelesinde; 4. maddenin III/c bendi, 40. maddenin II/d bendi ve 44. maddede değişiklik yapılması, 4. maddenin I/j bendi, 22. maddenin 14. fıkrası ve 43. maddenin 3. ve 4. fıkralarının yürürlükten kaldırılması, 22. maddenin 14. fıkrasının yürürlükten kaldırılması nedeniyle 15. fıkra numarasının 14. fıkra olarak değiştirilmesi şeklinde değişiklik yapılmasının, Bankamız Kanununun 16. maddesi uyarınca Genel Kurulun onayına arzı. 7. Banka Meclisinde görev süreleri 30 Nisan 2000 tarihinde sona erecek iki üyelik için seçim yapılması. 8. Denetleme Kurulunda görev süreleri 30 Nisan 2000 tarihinde sona erecek iki üyelik için (A) Sınıfı Hissedarınca bir, (B-C) Sınıfı Hissedarlarınca bir üye seçimi. İÇİNDEKİLER I. DÜNYA EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELER I.1. DÜNYA EKONOMİSİ I.1.1. Sanayileşmiş Ülkeler I.1.2. Gelişmekte Olan Ülkeler I.1.3. Eski Merkezi Planlı Avrupa Ekonomileri ve Bağımsız Devletler Topluluğu I.1.4. Dünya Ticareti I.2. ULUSLARARASI MALİ PİYASALAR I.2.1. Gelişen Piyasalar II. TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELER VE PARA POLİTİKASI GİRİŞ II.1. GENEL DENGE II.1.1. Ekonominin Arz Yönü: Sektörel Üretim Gelişmeleri ve İthalat II.1.2. Ekonominin Talep Yönü: İç Talep ve İhracat II.1.3. İstihdam II.1.4. Ücret ve Maaşlar II.2. KAMU MALİYESİ VE İÇ BORÇLANMA II.2.1. Kamu Maliyesi II.2.2. Tarımsal Destekleme II.2.3. İç Borçlanma II.3. ÖDEMELER DENGESİ VE DIŞ BORÇLANMA II.3.1. Ödemeler Dengesi II.3.2. Dış Borçlar II.4. PARA POLİTİKASI II.4.1. TCMB Analitik Bilançosu II.4.2. Para-Kredi Gelişmeleri II.4.3. Faiz Oranları II.4.4. Döviz Kurları II.5. FİYATLAR III. MALİ PİYASALAR III.1. BANKACILIK SEKTÖRÜ VE KREDİ POLİTİKASI III.1.1. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası III.1.2. Bankalar III.2. MERKEZ BANKASI İŞLEMLERİ III.2.1. Açık Piyasa İşlemleri III.2.2. Bankalararası Para Piyasası İşlemleri III.2.3. Döviz ve Efektif İşlemleri III.3. MENKUL KIYMET PİYASALARI III.3.1. Birincil Piyasalar III.3.2. İkincil Piyasalar III.3.3. Aracı Kurumlar III.3.4. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) IV. YÖNETİM, PERSONEL VE İDARİ İŞLER IV.1. BANKA MECLİSİ IV.2. YÖNETİM KOMİTESİ IV.3. DENETLEME KURULU IV.4. KADRO VE PERSONEL DURUMU IV.5. EĞİTİM ÇALIŞMALARI IV.6. TEKNİK DONANIM ÇALIŞMALARI IV.7. İNŞAAT VE ONARIM ÇALIŞMALARI TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI ÖRGÜT ŞEMASI V. MERKEZ BANKASI BİLANÇOSU V.1. BİLANÇO AÇIKLAMASI V.2. 1999 YILI KÂRI VE DAĞITIMI DENETLEME KURULU RAPORU BİLANÇO KÂR VE ZARAR HESABI VI. YASAL VE İDARİ DÜZENLEMELER VII. İSTATİSTİK TABLOLARI VIII. BİLANÇO KARŞILAŞTIRMALARI GRAFİKLER EK BİLGİLER GRAFİKLER Grafik II.1.1 : GSYİH ya Katkılar Grafik II.1.2 : Ücretlerde Gelişmeler Grafik II.2.1 : Faiz Dışı Kamu Dengesi ve Kamu Kesimi Borçlanma Gereği / GSMH Grafik II.2.2 : Bütçe Dengeleri / GSMH Grafik II.2.3 : Konsolide Bütçe Finansmanı Grafik II.3.1 : Dış Borç Stoku ve Vade Ayırımı Grafik II.3.2 : Dış Borç Stoku Döviz Kompozisyonu Grafik II.3.3 : Brüt Rezervler ve Kısa Vadeli Borçlar Farkı Grafik II.4.1 : Net Dış Varlıklar, Net İç Varlıklar ve Rezerv Para (X)deki Gelişmeler Grafik II.4.2 : Rezerv Para (X) ve Net Dış Varlıklardaki Yıllık Ortalama Artışlar Grafik II.4.3 : Rezerv Para (X)in Yıllık Değişimi İçindeki Paylar Grafik II.4.4 : Merkez Bankası Brüt Rezervleri ve Net Dış Varlıklardaki Gelişmeler Grafik II.4.5 : Kamuya Açılan Net Nakit Krediler ve Kamunun Döviz Mevduatındaki Gelişmeler Grafik II.4.6 : Reel Para Arzları Grafik II.4.7 : Para Çarpanı Grafik II.4.8 : Rezerv Para Çarpanının Bileşenleri Grafik II.4.9 : Üç Aylık Reel Faiz Oranları Grafik II.5.1 : Toptan Eşya ve Özel Sektör İmalat Sanayi Fiyatları Grafik II.5.2 : Dünya Ürün Fiyatları Endeksi (Petrol hariç) Grafik II.5.3 : Enflasyon Beklentisi ve Etkenleri Grafik II.5.4 : Ortalama Ham Petrol Fiyatları Grafik II.5.5 : TEFE ve Özel İmalat Sanayi Fiyatları Kullanılarak Hesaplanan Reel Kur Endeksleri Grafik II.5.6 : Toptan Eşya ve Tüketici Fiyatları Grafik III.1.1 : Mevduatın Vadelere Göre Dağılımı Grafik III.1.2 : Kredilerin Banka Grupları İçindeki Payı Grafik III.2.1 : Faiz Oranları Grafik III.2.2 : İMKB Tahvil ve Bono Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı Faiz Oranları Grafik III.2.3 : Kur Sepeti ve TEFE Grafik III.3.1 : Yıllar İtibariyle Özelleştirme İşlemleri Grafik III.3.2 : Bileşik Endeks Birikimli Yüzde Getiriler (4 Ocak-28 Aralık 1999) Grafik III.3.3 : Bileşik Endeks Birikimli Yüzde Getiriler (4 Ocak-7 Nisan 1999) Grafik III.3.4 : Bileşik Endeks Birikimli Yüzde Getiriler (8 Nisan-11 Ekim 1999) Grafik III.3.5 : Bileşik Endeks Birikimli Yüzde Getiriler (12 Ekim- 28 Aralık 1999) Grafik III.3.6 : Bileşik Endeks 20 Günlük Hareketli Ortalama Getiri ve Risk (4 Ocak-28 Aralık 1999) Grafik III.3.7 : Bileşik Endeks Ay İçi Ortalama Günlük Getiri ve Dalgalanma Grafik III.3.8 : Riske Maruz Değer Yüzde Beş Güven Düzeyi EK BİLGİLER Gelişmekte Olan Ülkelerin Krizden Çıkmalarının Dünya Ekonomisine Etkilerileri Petrol Fiyatlarındaki Gelişmelerin Ekonomik Etkileri Euronun İlk Yılı Küreselleşme, Ticaret ve Bölgesel Bütünleşme Marmara Depreminin Etkileri Özel Sektör Yatırımları Sosyal Güvenlik Sisteminde Değişiklikler ve İşsizlik Sigortası Marmara Depreminin Kamu Maliyesi Üzerine Etkileri ve Ek Vergi Düzenlemeleri Alternatif Reel Kur Göstergeleri Türkiyede İthalat ve İhracatı Belirleyen Faktörler Türkiyede Turizm Gelirlerinin Yapısı Döviz Kuruna Dayalı İstikrar Programları ve Ülke Deneyimleri Enflasyonu Düşürme Programı Çerçevesinde Para ve Kur Politikaları Çekirdek Enflasyon ve Parasal Büyüklüklerle İlişkisi Enflasyonla Mücadelede Heteredoks Önlemler Merkez Bankacılığında Yeni Gelişmeler Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu Para Politikası Araçları Parasal Takvim İle Piyasaları Yönlendiren Önemli Gelişmeler İSTATİSTİK TABLOLARI Tablo 1 : Ekonominin Genel Dengesi (Cari Fiyatlarla) Tablo 2 : Ekonominin Genel Dengesi (1994 Fiyatlarıyla) Tablo 3 : Gayrisafi Milli Hasıla (Cari Üretici Fiyatlarıyla) Tablo 4 : Gayrisafi Milli Hasıla (1987 Üretici Fiyatlarıyla) Tablo 5 : Sektörler İtibariyle Sabit Sermaye Yatırımları (Cari Fiyatlarla) Tablo 6 : Sektörler İtibariyle Sabit Sermaye Yatırımları (1994 Fiyatlarıyla) Tablo 7 : İmalat Sanayii Kapasite Kullanım Oranı Tablo 8 : Sanayi Üretim Endeksi Tablo 9 : Başlıca Sanayi Ürünleri Üretimi Tablo 10 : Enerji Dengesi (Milyon Ton Petrol Eşdeğeri Olarak MTPE) Tablo 11 : Seçilmiş Tarım Ürünleri Üretimi Tablo 12 : Belediyelerce Verilen Ruhsatnamelere Göre Yeni İnşaat Tablo 13 : Belediyelerce Verilen Yapı Kullanma İzin Belgelerine Göre Yeni İlave veya Kısmen Biten Yapılar Tablo 14 : Ulaştırma Hizmetleri Tablo 15 : Haberleşme Hizmetleri Tablo 16 : İş İsteyenler ve Açık İşler Tablo 17 : İmalat Sanayiinde Üretimde Çalışanlar Endeksi Tablo 18 : İmalat Sanayiinde Üretimde Çalışılan Saat Başına Nominal Ücret Endeksi Tablo 19 : İmalat Sanayiinde Üretimde Çalışılan Saat Başına Reel Ücret Endeksi Tablo 19 : Dış Ülkelere Gönderilen İşçiler Tablo 20 : Dış Ülkelere Gönderilen İşçiler Tablo 21 : Toplu İş Sözleşmeleri Tablo 22 : Grevler ve Lokavtlar Tablo 23 : Fiyat Endeksleri Tablo 24 : Fiyat Endeksleri (Aylık) Tablo 25 : Altın Fiyatları Tablo 26 : Altın Fiyatları (Aylık Ortalama) Tablo 27 : Tarımsal Destekleme Fiyatları Tablo 28 : Konsolide Bütçe Tablo 29 : İşletmeci KİTlerin Finansman İhtiyacı (Cari Fiyatlarla) Tablo 30 : Fon Kaynak ve Harcamaları (Cari Fiyatlarla) Tablo 31 : Konsolide Bütçe Ödenekleri, Harcama ve Gelirleri Tablo 32 : İç Borç Stoku Tablo 33.A : Parasal Yetkililer-Sektörel Hesaplar Tablo 33.P : Parasal Yetkililer-Sektörel Hesaplar Tablo 34 : Merkez Bankası-Krediler Tablo 35 : Merkez Bankası-Mevduat Tablo 36.A : Mevduat Bankaları-Sektörel Hesaplar Tablo 36.P : Mevduat Bankaları-Sektörel Hesaplar Tablo 37.A : Mevduat Bankaları-Mevduat Tablo 37.B : Mevduat Bankaları-Mevduat Tablo 38.A : Kalkınma ve Yatırım Bankaları-Sektörel Hesaplar Tablo 38.P : Kalkınma ve Yatırım Bankaları-Sektörel Hesaplar Tablo 39 : Kalkınma ve Yatırım Bankaları-Krediler Tablo 40 : Mevduat Bankaları-Krediler Tablo 41 : Bankacılık Sektörü-Yurtiçi Kredi Hacmi Tablo 42 : Parasal Sektör Analitik Bilançosu Tablo 43 : Merkez Bankası-Analitik Bilanço Tablo 44 : İhraç Edilen Menkul Değerler Tablo 45 : Uluslararası Rezervler Tablo 46 : Dış Ticaret Tablo 47 : Uluslararası Standart Sanayii Sınıflamasına Göre İhracat (ISIC R3) Tablo 48 : Uluslararası Standart Sanayii Sınıflamasına Göre İthalat (ISIC R3) Tablo 49 : Fasıllara Göre İhracat Tablo 50 : Fasıllara Göre İthalat Tablo 51 : Ülkelere Göre İhracat Tablo 52 : Ülkelere Göre İthalat Tablo 53 : Geniş Ekonomik Kategorilere (BEC) Göre Dış Ticaret Tablo 54 : Dış Ticaret Fiyat Endeksleri Tablo 55 : Ödemeler Dengesi Tablo 56 : Ödemeler Dengesindeki Bazı Kalemlerin Ayrıntıları Tablo 57 : Dış Borç Stoku Tablo 58 : Dış Borç Stokunun Dönem Sonu Kurlarıyla Döviz Cinslerine Göre Dağılımı Tablo 59 : Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesapları Tablo 60 : Döviz Tevdiat Hesapları Tablo 61 : Orta ve Uzun Vadeli Dış Borç Ödemeleri Projeksiyonu (Borçlulara Göre) Tablo 62 : Yabancı Sermayeli Şirketlerin Sektörel Dağılımı Tablo 63 : Yabancı Sermaye İzinlerinin Yıllara Göre Dağılımı Tablo 64 : 1999 Yılı Devlet İç Borçlanma Senetleri İhale Faizleri Tablo 65 : 1999 Yılı Devlet İç Borçlanma Senetleri İhalelerinde Satılan Miktarlar Tablo 66 : Bankalararası Para Piyasası İşlemleri Tablo 67 : Döviz ve Efektif Piyasaları İşlemleri Tablo 68 : Tartılı Efektif Reel Kur Tablo 69 : Sınıflarına Göre Fiili Personel Durumu Tablo 70 : TC Merkez Bankası Şube, Temsilcilik ve Bürolar 1999 ALTMIŞSEKİZİNCİ HESAP YILI HAKKINDA BANKA MECLİSİNCE HAZIRLANAN FAALİYET RAPORU Saygıdeğer Ortaklar, Merkez Bankası'nın altmışsekizinci hesap yılı sonuçlarını gösteren 1999 yılı Bilançosu ile Kâr ve Zarar Hesabını inceleme ve onayınıza sunar, Yüksek Kurulunuzu saygı ile selamlarız. Merkez Bankası işlemlerini incelemeye başlamadan önce 1999 yılındaki ekonomik gelişmeleri gözden geçirmekte yarar görüyoruz. Bu nedenle, incelemenize sunulan Raporda dünya ve Türkiye ekonomisindeki gelişmeler ayrıntılı bir biçimde ele alınmaktadır. Raporun birinci bölümünde uluslararası ekonomik gelişmeler değerlendirilmektedir. Dünya ekonomisinin başlıca ülke grupları itibariyle incelendiği bu bölümde uluslararası mali piyasalardaki gelişmelere ve ekonomik bütünleşme hareketlerine yer verilmektedir. Türkiye ekonomisinin irdelenmesine ayrılan ikinci bölümde genel denge, istihdam, kamu maliyesi, ödemeler dengesi ve fiyatlara ilişkin gelişmeler ele alınmıştır. Ayrıca, Merkez Bankası'nca uygulanan para politikası ve 1999 yılındaki parasal gelişmelerin analizi bu bölümün bir diğer konusunu oluşturmaktadır. Raporun üçüncü bölümünde mali piyasalardaki gelişmeler ele alınmaktadır. Bu bölümde; Merkez Bankası kredileri yanında bankacılık sektöründeki gelişmeler ve Merkez Bankası gözetiminde faaliyet gösteren para ve döviz piyasaları ayrıntılı biçimde incelenmektedir. Menkul kıymet piyasalarındaki gelişmeler de Raporun üçüncü bölümünde yer almaktadır. Türkiye ve dünyadaki ekonomik gelişmelerin incelendiği bölümlerden sonra, Raporun dördüncü bölümünde Merkez Bankası'nın personel ve idari işleri hakkında bilgi verilmekte, beşinci bölümünde ise 1999 yılı Bilançosu ile Kâr ve Zarar Hesabı açıklanmaktadır. Faaliyet Raporumuzun sonunda, her zaman olduğu gibi, 1999 yılında çıkartılan ekonomik ve sosyal konularla ilgili başlıca yasal ve idari düzenlemeler ile ülke ekonomisi hakkında istatistik tabloları içeren iki bölüm yer almaktadır. I DÜNYA EKONOMĠSĠ NDEKĠ GELĠġMELER I.1. DÜNYA EKONOMĠSĠ Dünya ekonomisi 1999 yılı baĢındanitibaren, değiĢik bölgelerin farklı eğilimler göstermesine rağmen, olumlu bir geliĢme kaydetmiĢtir. Rusya krizinin olumsuz etkileri ortadan kalkmaya baĢlamıĢ,yılın baĢlarında meydana gelen Brezilya krizinin etkileri ise sadece Güney Amerika kıtası ile sınırlı kalmıĢtır. SanayileĢmiĢ ülkeler arasında Amerika BirleĢikDevletleri'nde büyüme oldukça yüksek gerçekleĢirken, Japonya iyileĢmebelirtileri gösterse de sürdürülebilir bir büyüme düzeyine henüz ulaĢamamıĢtır. Avrupa Birliği ülkelerinde ise, özellikle 1999 yılının ikinci yarısından itibaren büyüme hız kazanmıĢtır (Tablo I.1.1). Asya ekonomilerinin tekrar istikrar kazanması, Brezilya ve Rusya‟nın da geçirdikleri krizden kurtulmaya baĢlamaları dünya ekonomisinde yeni bir kriz olasılığını azaltmıĢtır. Ancak bu durum, finansal piyasalardaki yapısal sorunlar gibi krize temel oluĢturan sorunların ortadan kalktığı anlamına gelmemektedir. Bono getirilerinin yüksek olmaya devam etmesi ve 2000 yılında geliĢmekte olan ülkelere yönelik sermaye akımının iyileĢmesi beklense de bunların miktar ve getirilerinin kriz öncesi seviyeleri aĢması kolay olmayacaktır. Latin Amerika ülkelerinden Brezilya ve Arjantin‟de yüksek cari iĢlemler açıkları sürmektedir. Bu ülkelerin açıkları, kendi hükümetleri tarafından belirlenen GSYĠH‟nın yüzde 4‟ü olan kritik değerin üstündedir. Asya ve Latin Amerika ülkelerinde meydana gelecek iyileĢmenin devamlılığı, ihracattaki artıĢlara ve sanayileĢmiĢ ülkelerdeki büyümenin gücüne bağlı olacaktır. Yeni bir kriz olasılığını ortadan kaldıracak en önemli faktör, 2000 yılında Amerika BirleĢik Devletleri‟ndeki büyüme hızının ve devamlılığının sağlanmasıdır. Ancak hızlı büyüme, daraltıcı para politikalarını da beraberinde getireceğinden, geliĢmekte olan ülkeleri olumsuz etkileyecek ve Avrupa'daki iyileĢmenintehlikeye girmesine neden olabilecektir. FED, 1999 yılı içinde üç kez faiz artırmıĢtır ve 2000 yılının ilk yarısında faiz oranı artıĢının devam etmesi beklenmektedir. FED'in faiz arttırımı kararlarını almasının ve gerekli durumlarda faiz arttırımına gideceği mesajını vermesinin enflasyonla mücadele kadar, Amerika BirleĢik Devletleri ekonomisinin uzun dönem büyüme potansiyelini etkilemeyecek bir politika izleme amacı ile iliĢkili olduğu düĢünülmektedir. FED'in faiz arttırımı beklentilerinin devam etmesi, bir taraftan sermaye piyasalarındaki menkul kıymetlerin gereğinden fazla değer kazanmasını önlemekte, diğer taraftan da iç talebin ve ekonomideki verimlilik düzeyinin sürdürülebilirliğini sağlamaktadır. Japonya‟daki iyileĢme mali kesime bağlı olmaya devam etmektedir ancak özel sektördeki yaygın fazla kapasite ve zayıf bilançolardan dolayı, kamu giderlerindeki artıĢ güçlü ikincil harcama etkisi yaratmamaktadır. Japonya‟da 1999 yılı boyunca gerçekleĢtirilen ekonomik canlanma paketleri beklenen etkiyi yaratmadığından, 2000 yılı için büyüme daha çok yapısal reformlara bağlı olacaktır. Euro Alanı ekonomilerindeki büyümenin dünya büyümesine katkısının sınırlı olması beklenmektedir. 1999 yılı boyunca Euro Alanı ekonomileri tek paraya uyum konusunda bir çok içsel çeliĢki lie karĢıkarĢıya kalmıĢlardır. Uluslararası piyasalarda dolara rakip gibi algılanan euro yıl içinde dolar karĢısında yaklaĢık yüzde 14 oranında değer kaybetmiĢtir. Bu durum Avrupa ülkelerinin rekabet güçlerini büyük ölçüde artırsa da kredibilite konusunun tartıĢılmasına yol açmıĢtır. Euronun sorunlarının çoğu 1999 yılında Amerika BirleĢik Devletleri ve Avrupa ekonomileri arasında yaĢanan farklı ekonomik geliĢmelerden ve bir ölçüde de geçtiğimiz yıl petrol fiyatlarının beklenenden fazla artmasının Avrupa ekonomilerinde maliyetleri yükseltmesinden kaynaklanmıĢtır. Bölgede sorunların giderilmesi, Euro Alanı ülkelerinin emek piyasalarında gerekli yapısal reformları gerçekleĢtirmelerine ve para politikasından sonra maliye politikasında da olabildiğince uyuma gitmelerine bağlı olacaktır. Dünya ekonomisiyle ilgili 1999 ve 2000 yılları tahminleri iyimserdir, ancak finansal piyasalarda bir takım riskler hala mevcuttur. Bu risklerden en önemlisi, Japon yeninin aĢırı değer kazanmasının devam etmesi durumunda, Japonya‟daki iyileĢmenin et hlikeye girerek bölgedeki diğer ekonomileri olumsuz etkilemesi olacaktır. Ġkinci büyük risk, sanayileĢmiĢ bölgeler arasındaki büyümenin dengesizliğinin cari iĢlemler açıklarını gerektiğinden fazla büyütecek olmasıdır. Bir diğer risk ise Asya krizinden sonra finansal ve özel sektörün yeniden yapılandırılması çalıĢmalarının henüz gerçekleĢtirilememiĢ olmasından kaynaklanmaktadır. Son olarak, Brezilya'nın kriz sonrasında ekonomik olarak iyileĢmeye baĢlamasına rağmen Güney Amerika‟da genel ekonomik durum hassastır ve özellikle Amerika'nın faiz artırımlarına çok duyarlıdır. Gelecekte faiz oranlarının daha fazla artırılması bu ekonomilerin sıkıntıya düĢmelerine neden olabilecektir. TABLO I.1.1 DÜNYA EKONOMĠKGÖSTERGELERĠ (Yıllık Yüzde DeğiĢim) 1997 1998 1999(2) 2000(2) Dünya 4,2 2,5 3,0 3,5 SanayileĢmiĢÜlkeler 3,2 2,2 2,8 2,7 3,9 3,9 3,7 2,6 ÜRETĠM(1) ABD Japonya 1,4 -2,8 1,0 1,5 Avrupa Birliği 2,6 2,7 2,0 2,7 Avrupa Para Birliği 2,4 2,8 2,1 2,8 GeliĢmekte Olan Ülkeler 5,8 3,2 3,5 4,8 Eski Merkezi Planlı Avrupa Ekonomileri 2,2 -0,2 0,8 2,8 9,9 3,6 3,7 6,2 9,2 4,8 5,9 5,9 11,4 -1,3 1,1 7,2 7,0 2,9 -2,7 8,2 GeliĢmiĢÜlkeler 10,3 3,2 3,0 6,2 GeliĢmekte Olan Ülkeler 11,4 4,9 2,4 5,6 5,0 5,9 2,7 7,2 GeliĢmiĢÜlkeler 2,1 1,5 1,4 1,8 GeliĢmekte Olan Ülkeler 9,2 10,3 6,7 5,8 28,2 20,9 39,3 18,1 ABD doları 5,8 5,5 5,4 6,1 Japon yeni 0,7 0,6 0,2 0,2 Alman markı 3,5 3,7 3,0 3,5 ve Bağımsız Devletler Topluluğu DÜNYA TĠCARET HACMĠ(1) Ġthalat GeliĢmiĢÜlkeler GeliĢmekte Olan Ülkeler Eski Merkezi Planlı Avrupa Ekonomiler ve Bağımsız Devletler Topluluğu Ġhracat Eski Merkezi Planlı Avrupa Ekonomiler ve Bağımsız Devletler Topluluğu TÜKETĠCĠFĠYATLARI(1) Eski Merkezi Planlı Avrupa Ekonomiler ve Bağımsız Devletler Topluluğu ALTI AYLIK LIBOR FAĠZLERĠ(%)(3) Kaynak: IMF, World Economic Outlook, Ekim 1999. (1) World Economic Outlook, Ekim 1999. (2) Tahmin. (3) Londra Bankalararası Borçlanma Oranları (LIBOR). GELĠġMEKTE OLAN ÜLKELERĠNKRĠZDEN ÇIKMALARININ DÜNYA EKONOMĠSĠNE ETKĠLERĠ Asya ülkelerinin paralarını devalue etmeleri, ihraç ürünlerinin fiyatlarını düĢürürken uluslararası rekabeti arttırarak diğer geliĢmekte olan ülkelerin ihracat olanaklarını da kısıtlamıĢtır. Ayrıca Asya ülkeleri cari iĢlemler fazlalarını artırmak için ithalat kısıtlamalarına gitmiĢlerdir. Bu geliĢmelerin, 1997 yılında yüzde 9,9 olarak gerçekleĢen dünya ticaret hacmi büyüme hızının 1998 yılında yüzde 3,6‟ya gerilemesinde etkisi olmuĢtur (Tablo I.1.1). Brezilya gibi ekonomisi kısa vadeli sermaye hareketlerine duyarlı olan ülkeler Asya krizinden daha olumsuz etkilenmiĢlerdir. Yükselen piyasalara duyulan güvenin azalmasına bağlı olarak Brezilya‟dan önemli ölçüde sermaye çıkıĢları olmuĢtur. Bu durum reel faizlerin yükselmesine yol açarak finansman olanaklarını, dolayısıyla da yatırımları ve büyüme performansını olumsuz yönde etkilemiĢtir. Rusya‟da Ağustos 1998‟de ortaya çıkan krizin etkileri eski merkezi planlı Avrupa ekonomilerinde de hissedilmiĢtir. 1998 yılınında daralma yaĢayan Rusya ekonomisinin ve eski merkezi planlı Avrupa ekonomilerinin 2000 yılında iyileĢme sürecine girmeleri beklenmektedir. Ayrıca, 1999 yılı içinde petrol fiyatlarında gözlenen artıĢ Rusya gibi petrol ihraç eden geliĢmekte olan ülkelerin gelirlerinin önemli ölçüde artmasına yol açacaktır. Asya krizinden geliĢmiĢ ülkeler, geliĢmekte olan ülkelere ve eski merkezi planlı Avrupa ekonomilerine oranla daha az etkilenmiĢtir. Petrol dıĢındaki diğer ara malları fiyatları 1998 yılında yüzde 14,8 oranında düĢmüĢtür. GeliĢmekte olan ülkelerin ihraç ettiği malların fiyatlarındaki gerileme, geliĢmiĢ ülkeler için ucuz kaynak giriĢisağlarken, sermaye hareketleri geliĢmekte olan ülkelerden geliĢmiĢ ülkelere yönelmiĢtir. GeliĢmekte olan ülkeler krizin etkisinden kurtulmaya baĢlasa da, kısa ve uzun dönem faizler arasındaki fark yüksek seviyesini korumaktadır. GeliĢmekte olan ülkelere giren sermaye miktarının 2000 yılında artması ancak, bu miktarın kriz öncesi dönemlerin altında kalması beklenmektedir. Kriz sırasında bölgeden çıkan sermaye yeniden bölgeye geri dönmeye baĢlamıĢtır. Ancak, krize yol açan yapısal sorunların çözüldüğü söylenememektedir. Bankacılık sektörünün yeniden yapılandırılması ve büyük holdinglerin bilançolarının ĢeffaflaĢtırılması ile ilgili olarak yapılması gereken reformlar henüz tamamlanamamıĢtır. Asya ekonomilerinde gözlenen iyileĢmenin sürekliliğinin sağlanabilmesi için söz konusu reformların tamamlanması gerekmektedir. I.1.1. SanayileĢmiĢ Ülkeler Amerika BirleĢik Devletleri, Avrupa Birliği ve Japonya'da üretim 1999 yılında, birbirinden farklı eğilim göstermiĢtir. Japonya‟da bu yıl, 1997‟den itibaren gözlenen ekonomik krizin etkileri yavaĢyavaĢ azalmıĢ, fakat tam olarak giderilememiĢtir. Amerika‟da ise, uzun zamandan beri gözlenen düĢük enflasyon ile birlikte hızlı büyüme eğilimi devam etmiĢtir. Avrupa Birliği ve Para Birliği ülkelerinde ise Rusya krizi sonrasında oluĢan ekonomik durgunluk büyük ölçüde ortadan kalkmıĢtır. Buna göre 1998 yılında ortalama yüzde 2,2 oranında büyüyen geliĢmiĢ ülkelerin, 1999 yılında yüzde 2,8 oranında büyümesi tahmin edilmektedir. Ayrıca 1998 yılında yüzde 1,5 olarak gerçekleĢen ortalama tüketici fiyatları enflasyonu 1999 yılında yüzde 1,4‟e gerilemiĢtir. Amerika BirleĢik Devletleri 1999 yılında genel olarak düĢük enflasyon ile birlikte yüksek bir büyüme oranına sahip olmuĢtur. Tahmini olarak yüzde 3.7 oranında büyüyen gayri safi yurtiçi hasıla, genel olarak tüketim, iĢgücü verimliliği ve yatırımlardan kaynaklanan bir büyüme sergilemiĢtir. 1999 yılında gözlenen ekonomik canlılık iĢgücü piyasalarını olumlu etkilemiĢ ve iĢsizlik oranı 0,2 puanlık bir gerileme ile yüzde 4,3‟e inmiĢtir. Öte yandan enflasyon daha çok hammadde fiyatlarındaki artıĢabağlı olarak artmıĢ, FED bunun karĢısında uzun dönemli bir enflasyon tehlikesini dikkate alarak yıl içinde üç defa faiz artırımına gitmiĢtir. Ġç talepteki canlılığın sonucunda ithalat hacmi artmıĢ ve 1998 yılında yüzde 2,6 oranında gerçekleĢen cari iĢlemler açığının gayri safi yurtiçi hasılaya oranı, 1999 yılında tahmini olarak yüzde 3,5‟e ulaĢmıĢtır. Japonya‟da, 1997 yılında diğer Güney Doğu Asya ülkeleri ile birlikte ortaya çıkan ekonomik krizin etkileri 1999 yılında kısmen azalmıĢ görünmektedir. 1998 yılında yüzde 2,8 oranında küçülen Japonya‟nın 1999 yılında yüzde 1 oranında büyüdüğü tahmin edilmektedir. Japonya‟da görülen bu canlanmada bölge ekonomilerinin tekrar toparlanma sürecine girmeleri, Japonya Hükümeti‟nin uyguladığı canlandırıcı tedbirler ve geniĢletici para politikası kısmen etkili olmuĢtur. Öte yandan Japonya‟nın canlanması ile birlikte yenin önemli ölçüde değer kazanması sonucunda ihracat olanaklarında görülen potansiyel daralma ve iç talepteki canlanmanın hala beklenenden düĢük gerçekleĢmesi Japonya‟nın canlanma eğiliminin sürekliliği ve hızı konusunda Ģüpheler uyandırmaktadır. Japon yeninin 1999 yılında diğer para birimleri karĢısında değer kazanması, rekabet gücü azalan ihracatçıların uluslararası piyasalara fiyat kırarak girmesine ve buna bağlı olarak yatırım güdülerinin azalmasına yol açmaktadır. Ayrıca Japonya Merkez Bankası‟nın “sıfır faiz” politikası uygulaması ve Japonya Hükümeti‟nin çeĢitli zamanlarda açıkladığı bankacılık sektörünün yeniden yapılandırılmasına ve iç talebi arttırmaya yönelik politika paketleri ve vergi oranlarında gözlenen düĢüĢler, krizin atlatılması sürecinde beklenen sonuçları yaratamamıĢtır. Öte yandan alınan bu kararlar doğrultusunda 1998 yılında yüzde 5,3 olan genel bütçe açığının GSYĠH‟ya oranı 1999 yılında yüzde 7,3‟e ulaĢmıĢ, gayri safi toplam borç stokunun GSYĠH‟ya oranı da yüzde 127‟ye ulaĢmıĢtır. Japonya‟daki ekonomik krizin olumsuz etkilerinin tam olarak geçmediğinin göstergesi olarak, 1998 yılında sıfır olarak gerçekleĢen enflasyon oranının 1999 yılında tahmini yüzde 0,4 oranında gerilemesi ve iĢsizlik oranının önemli oranda artarak yüzde 5‟e ulaĢması sayılabilir. Japonya ekonomisindeki belirsizliğin yılın sonlarına doğru azalarak devam etmesine rağmen, Amerika BirleĢik Devletleri ekonomisindeki enflasyonsuz büyüme ve Latin Amerika ile Asya ülkelerinde krizin etkilerinin yavaĢyavaĢ ortadan kalkması Euro Alanı ekonomilerini de olumlu etkilemiĢ,özellikle yılın ikinci yarısından itibaren ekonomik büyümede artıĢ gözlenmiĢtir. Euro Alanı ekonomilerinde geçen yıl yapısal değiĢme baĢlamıĢtır. Bunun baĢlayıĢında temel etken bölgedeki ulusal para piyasalarının tek bir Euro Alanı piyasası Ģeklinde bütünleĢmesi olmuĢtur. Toplam dünya GSYĠH‟sı içinde yüzde 15,5 civarında katkısı bulunan Euro Alanı ekonomilerinde 1999 yılında büyüme yüzde 2,1 olarak gerçekleĢmiĢtir. Bölgede 2000 yılı ekonomik büyüme tahminleri ise yüzde 2,8 civarında bulunmaktadır. Euro Alanı genelindeki iĢsizlik oranının 1999 yılında yüzde 10'un biraz üzerinde gerçekleĢmesi tahmin edilmektedir. Bu rakam yüksek olduğu kadar, diğer sanayileĢmiĢ ülkelerin iĢsizlik rakamlarının üstünde seyretmektedir. Euro Alanındaki ülkeler tek tek incelendiğinde ise, bu ülkeler arasında emek piyasaları açısından yapısal olarak hala büyük farklılıklar bulunduğu görülmektedir. Euronun yürürlüğe girmesinden sonraki bir yıl sonunda Euro Alanı ekonomileri emek piyasalarındaki sorunları hala yeterli ölçüde çözememiĢve gerekli reformları gerçekleĢtirememiĢlerdir. Euro Alanı'ndaki en düĢük iĢs izlik oranı Hollanda ve Lüksemburg‟a aittir. Ġspanya, Fransa, Ġtalya ve Finlandiya‟da iĢsizlik oranı hala yüzde 10‟un üstündedir. Euro Alanında, kamu borçlarının GSYĠH‟ya oranı incelendiğinde, 1999 yılında bu oranın biraz düĢerek ortalama yüzde 72,9 olarak gerçekleĢtiği görülmektedir. Ancak bu oran Maastricht kriteri olan yüzde 60‟ın hala bir hayli üstündedir. Bunun yanında bütçe açıklarının GSYĠH‟ya oranında da yıl içinde çok küçük miktarda bir iyileĢmegözlenmiĢve bu oran 1999 yılında yüzde 1,6 olarak açıklanmıĢtır. Euro Alanındaki fiyat değiĢmeleri incelendiğinde, 1999 yılının ikinci yarısında fiyatlarda yukarı doğru hafif bir hareket olmuĢ ve uyumlaĢtırılmıĢ tüketici fiyatları endeksindeki (HICP) yıllık artıĢyüzde 1,6 olarak gerçekleĢmiĢtir. Bölgede fiyatların ikinci yarıdan itibaren, önceki yarıya oranla daha hızlı artması, Mart ayında gerçekleĢen OPEC toplantısından sonra petrol fiyatlarındaki hızlı artıĢtan kaynaklanmaktadır. Euro Alanında 2000 yılı içinde de HICP enflasyonunda bir artıĢ olması beklenmektedir. Euro Alanındaki parasal geliĢmeler gözönünde bulundurulduğunda, yıllık M3 büyüme oranları özellikle 1999 yılı sonlarına doğru referans değer olan yüzde 4,5'in oldukça üstüne çıkmıĢ, 1999 yılının üçüncü üç aylık döneminde yüzde 6 civarında gerçekleĢmiĢtir. Euro Alanında hem büyümenin hem de M3 büyüme oranlarının bu kadar hızlı artması, para politikasındaki ilk hedefi fiyat istikrarı olan Avrupa Merkez Bankasının 1999 yılı içinde 50 baz puan yükselttiği faiz oranlarını 2000 yılı içinde de yükseltmesi yönünde baskı oluĢturacaktır. Euro Alanı içindeki en büyük ekonomi olan Almanya‟nın 1999 yılı itibariyle dünya GSYĠH‟sındaki payı yüzde 4,5 civarında bulunmaktadır. Ülkede 1999 yılı için büyüme tahminleri yüzde 1,5, 2000 yılı büyüme tahminleri ise yüzde 2,5 seviyesinde bulunmaktadır. Euro Alanında Asya krizinden en çok etkilenen Almanya ekonomisinde 1999 yılı ilk yarısında büyüme oranları düĢük çıkmıĢtır. Asya krizinin etkilerinin tüm dünyada yavaĢlaması ve euronun zayıflığının Almanya‟nın ihracatını artırması ile birlikte yılın ikinci yarısından itibaren sanayi üretimi ve büyüme hız kazanmıĢtır. Enflasyon tahminleri ise 1999 yılında yüzde 0,6, 2000 yılında ise yüzde 0,8 olarak açıklanmıĢtır. Almanya‟da üretime olan dıĢ talebin canlı olması ve fiyat istikrarının korunması, ülkede üretilen ürünlerin fiyat konusundaki rekabet gücünü artırmaktadır. Yıllık bazda iĢsizlik oranının yüzde 10‟un üstünde olduğu Almanya'da, emek piyasasıyla ilgili yapısal reformların hala yeterli ölçüde gerçekleĢtirilemediği gözlenmektedir. Ġngiltere‟de 1999 yılı GSYĠH büyümesi yüzde 1,75 olarak tahmin edilmektedir. Ülkedeki büyümenin önemli kısmı imalat sanayii ve özellikle hizmetler sektöründeki canlanmadan kaynaklanmaktadır. Hizmet sektörü Ġngiltere ekonomisinde çok önemli bir yer teĢkiletmekte ve ülke ekonomisinin beĢte dördünü oluĢturmaktadır. Ülkedeki iĢsizlik oranı ise 1999 yılının sonuna doğru yüzde 4,1 civarına gerilemiĢtir. Bu oran, ülkede son 19 yılda gerçekleĢen en düĢük Ģ i sizlik oranıdır. Ġngiltere‟de hizmet sektörünün çok hızlı geniĢlemesi, imalat sanayiinin yılın sonlarına doğru canlanması ve sektördeki sipariĢlerin son iki yıldır gerçekleĢen seviyelerden fazla olması, ülkede 1999 yılı içinde artırılan faiz oranlarının 2000 yılı içinde de artırılma olasılığını güçlendirmektedir. I.1.2. GeliĢmekte Olan Ülkeler GeliĢmekte olan ülkelerde 1997'de yıllık ortalama yüzde 5,8 olarak gerçekleĢen büyüme oranı 1998'de yüzde 3,2‟ye düĢmüĢtür (Tablo I.1.2). Buna karĢın, 1999yılı içerisinde bu ülkelerde krizden çıkma belirtileri gözlenmiĢtir. Petrol fiyatlarında görülen artıĢlar petrol ihraç eden geliĢmekte olan ülkelerin gelirlerinde artıĢlara yol açmıĢtır. Sermaye akımının yeniden Asya bölgesine ve diğer geliĢmekte olan ülkelere yönelmeye baĢladığının iĢaretleri görülmektedir. Bu durumun dünya ticaret hacminin ve dünya ekonomisinin büyümesi açısından hem 1999 yılı hem de 2000 yılı için olumlu etkileri olacaktır. TABLO I.1.2 REEL GSYĠH veENFLASYON (Yıllık Yüzde DeğiĢim) GSYĠH TÜFE 1998 1999(1) 1998 1999(1) 3,2 3,5 10,3 6,7 Asya 3,7 5,3 8,0 3,1 Orta Doğu ve Avrupa 3,2 1,8 23,6 18,3 Latin Amerika 2,2 0,1 10,6 9,8 Afrika 3,4 3,1 8,7 9,0 GeliĢmekte Olan Ülkeler Kaynak: IMF "World Economic Outlook", Ekim 1999. (1) Tahmin. Krizden etkilenen Asya ülkelerinden (Endonezya, Kore, Malezya, Filipinler ve Tayland) 1997 yılında, 19,7 milyar ABD doları sermaye çıkıĢı gerçekleĢirken, diğer yükselen Asya piyasalarına 22,8 milyar ABD doları girmiĢtir. Krizden etkilenen Asya ülkelerinde sermaye çıkıĢları 1998'de artarak 45,3 milyar ABD doları olarak gerçekleĢmiĢtir. Aynı dönemde yükselen piyasalara duyulan güvenin azalmasına bağlı olarak diğer yükselen Asya piyasalarından da 9,6 milyar ABD doları çıkmıĢtır. 1999 yılında yükselen piyasalara duyulan güvenin artması ile birlikte yeniden Asya ekonomilerine doğru sermaye akımı baĢlamıĢtır. Ancak krizden etkilenen Asya ülkelerine yönelik sermaye akımının 2000 yılında, kriz öncesi dönem olan 1996 yılında gerçekleĢen 62,4 milyar ABD doları seviyesinin altında kalması beklenmektedir. Güney Kore ekonomisinin 1998 yılında yüzde 5,8 oranındaki daralmadan sonra 1999 yılında yüzde 6,5 oranında büyüdüğü tahmin edilmektedir. Güney Kore ekonomisinde görülen iyileĢmenin arkasındaki nedenler; para birimi won'un krizin ardından Kasım 1997 itibari ile yıllık yüzde 39 oranında değer kaybetmesi sonucunda ihracat pazarlarının geniĢlemesi ve 1999 yılı boyunca sanayi üretiminin hızlanarak artmasıdır. Sanayi üretiminin bir önceki yıla oranla yüzde 26,8 oranında büyüdüğü tahmin edilmektedir. 1997 yılında GSYĠH‟nın yüzde 1,8‟i oranında açık veren cari iĢlemler dengesinin 1998 yılında GSYĠH'nın yüzde 13,3‟ü oranında fazla verdiği tahmin edilmektedir. Bu geliĢmenin et melinde yatan nedenin ise, toplam iç talebin uygulanan daraltıcı politikalar sonucunda yüzde 18,7 oranında daralması olduğu düĢünülmektedir. Toplam iç talepte görülen daralma, artan sanayi üretiminin dıĢ pazarlarda ortaya çıkan geniĢlemeye de bağlı olarak ihracata yönelmesine yol açmıĢtır. Güney Kore'nin IMF ile yaptığı Yakın Ġzleme AnlaĢmasına bağlı olarak uyguladığı ekonomik reform programı, 1998/1999 döneminde de yürürlükte kalmıĢtır. Temmuz 1998‟den bu yana Güney Kore para birimi won, ABD doları karĢısında değer kazanmıĢtır. Bu politika sonucu faiz oranları kriz öncesi dönemlerdeki seviyelerine çekilebilmiĢtir. Program dahilinde gerçekleĢtirilmesi gereken yapısal reformlar içerisinde bankacılık sektörünün güçlendirilmesi ve holdinglerin yeniden yapılandırılması yeralmaktadır. Güney Kore, 1999 yılında, Aralık 1997‟de programın uygulanmaya baĢlanmasıyla birlikte aldığı dıĢ borçları ödemeye devam etmiĢtir. Bu olumlu geliĢmelerin sonucunda tüketici fiyatlarının 1999 yılında yüzde 0,7'ye gerilediği, buna karĢın iĢ Ģizlik oranının, Güney Kore ekonomisi için yüksek bir oran olan, yüzde 7 olarak gerçekleĢtiği tahmin edilmektedir. Güney Kore ekonomisinin 2000 yılında yüzde 5,5 oranında büyümesi beklenmektedir. Tüketici fiyatlarının 2000 yılında yüzde 2,8 oranında artacağı ve iĢsizlik oranının yüzde 6'ya gerileyeceği tahmin edilmektedir. Brezilya ekonomisi, ilk belirtileri Ağustos 1998'da ortaya çıkan mali krizin olumsuz etkilerinden 1999 yılında da kurtulamamıĢtır. Brezilya ekonomisinin 1999 yılında bir önceki yıla göre yüzde 1 oranında daraldığı tahmin edilmektedir. Brezilya‟nın yüksek bütçe açığı ve uyguladığı döviz kuru aralığı politikasının sürdürülebilirliği, uluslararası mali piyasalarda güvensizlik yaratmıĢtır. Brezilya ekonomisine duyulan güvenin azalması sonucunda ülkeden yüksek miktarlarda sermaye çıkıĢları gerçekleĢmiĢtir. Sermaye çıkıĢları, reel faizlerin yükselmesine yol açarak yatırımları ve büyümeyi olumsuz etkilemiĢtir. Ağustos 1998‟de 2,8 milyar ABD doları ve Eylül 1998‟de de21,5 milyar ABD doları tutarındaki rezerv kayıpları sonrasında Aralık 1998‟de Brezilya faiz arttırımına gitmiĢtir. Ayrıca, Brezilya Kasım 1998‟de IMF ile 3 yıllık Yakın Ġzleme AnlaĢması yapmıĢ ve bu doğrultuda faiz dıĢıbütçe fazlasını artırmaya yönelik adım atmıĢtır. Öte yandan, Aralık 1998 ve Ocak 1999‟da ülke ekonomisi üzerindeki baskı tekrar ortaya çıkmıĢ ve bu 13 Ocak 1999‟da real‟in dalgalanmaya bırakılması ile sonuçlanmıĢtır. Bu durum karĢısında uygulanacak program tekrar gözden geçirilmiĢ ve bu doğrultuda kamu dengelerinin sağlanması yönünde ek önlemler alınmıĢtır. Ayrıca, gözden geçirilen anlaĢmaile döviz kurunun nominal çıpa olarak kullanılmasından vazgeçilmiĢtir. Brezilya ekonomisindeki belirsizliklerin azalması ile birlikte, ekonominin 2000 yılında yüzde 4 oranında büyümesi beklenmektedir. Tüketici fiyatlarının 1999 yılında yüzde 4,6 oranında arttığı ve 2000 yılında da yüzde 4,8 oranında artacağı tahmin edilmektedir. Asya krizinden en az etkilenen ülkelerden biri olan Çin 1998 yılında 43,6 milyar ABD doları dıĢ itcaret fazlası vermiĢtir. DıĢ itcaret fazlası 1999 yılında, ithalattaki hızlı artıĢa bağlı olarak 29,1 milyar ABD dolarına gerilemiĢtir. Ġhracat 1999 yılında yüzde 6,1 oranında artarak 194,6 milyar ABD doları olurken ithalat yüzde 18,2 oranında artarak 165,5 milyar ABD doları olmuĢtur. GeliĢmekte olan ülkelerin en önemlilerinden biri olan Çin ekonomisinin 1999 yılında yüzde 6,6 oranında büyüdüğü tahmin edilmektedir. Çin ekonomisinin 2000 yılında da yüzde 6 oranında büyümesi öngörülmektedir. Krizden etkilenen Asya ülkelerinin devalüasyon yoluyla ihraç ürünlerinin fiyatlarını düĢürmeleri Çin‟in ithalatını ucuzlatıcı etki yapmıĢtır. Bununla birlikte düĢük kapasite kullanım oranları, tüketici fiyatlarının 1999 yılında yüzde 1,5 oranında gerilemesine neden olmuĢtur. Buna karĢın tüketici fiyatlarının 2000 yılında yüzde 1,5 oranında artacağı tahmin edilmektedir. Asya krizinin ardından Çin‟in Uzak Doğu Asya ülkelerine yaptığı ihracatta görülen azalma, büyüme oranında son dönemde görülen yavaĢlamada etkili olmuĢtur. Buna göre geçmiĢte Çin‟in toplam ihracatının yüzde 12‟sini oluĢturan Güney Kore ve Japonya‟ya yapılan ihracat kriz sonrasında önemli ölçüde gerilemiĢtir. Kriz sonrasında Japonya‟ya yapılan ihracatta yüzde 5-6 oranında, Güney Kore‟ye yapılan ihracatta ise yaklaĢıkyüzde 30 oranında gerileme olmuĢtur. Krizden etkilenen Asya ülkelerinde görülen iyileĢme eğiliminin Çin ekonomisini olumlu etkileyeceği düĢünülmektedir. Çin ekonomisini en çok etkileyecek olaylardan birisi de 1999 yılında ülkenin Dünya Ticaret Örgütü'ne (DTÖ) katılma görüĢmelerine baĢlamasıdır. DTÖ‟ye katılım Çin'in piyasalarını dünyaya açmasını sağlayacaktır, ancak bu açılma ülkedeki her sektörü eĢitĢekilde etkilemeyecektir. Özellikle, Amerika BirleĢik Devletleri‟nin etkin tarım sektörü rekabetiyle karĢı karĢıya kalacak olan Çin'in tarım sektöründe katılımdan bir hayli olumsuz etkilenmesi beklenmektedir. Ülkedeki devlete ait sanayi firmalarının da artık yüksek gümrük engelleri ve bariyerler arkasına sığınamayacağı ve bir çok firmanın ekonomik açıdan olumsuz etkileneceği tahmin edilmektedir. DTÖ'ye katılımın Çin‟e ekonomik faydadan çok politik güç sağlayacağı düĢünülmektedir. PETROL FĠYATLARINDAKĠGELĠġMELERĠNEKONOMĠK ETKĠLERĠ 1997 yılı baĢlarında uluslararası piyasalarda varil baĢına 25 dolara kadar çıkan ham petrol fiyatları 1997 yılında çıkan global krizin ardından dünyada talebin azalması ve petrol üreticisi ülkelerdeki üretim fazlası sonucunda düĢmeye baĢlamıĢ ve 1999 yılının ilk aylarında 11 doların altına kadar düĢmüĢt ür. Krizin etkilerinin azalması ile talebin canlanmaya baĢlaması ve OPEC ülkelerinin 1999 Mart'ında aldığı üretim kısıtlamasının ardından dünya petrol üretiminin 1999 yılında bir önceki yıla göre yaklaĢık yüzde 3 oranında azalması sonucunda ham petrol fiyatları hızlı bir artıĢ göstererek 1999 yılı Aralık ayında 28 doların üzerine çıkmıĢtır. 1998 yılında petrol fiyatlarının düĢmesi ile, üretici ülkelerde cari iĢlemler dengesi ve kamu dengesi bozulmuĢ, öte yandan ithalatçı ülkelerin enflasyon oranları düĢük seviyelerde kalmıĢtır. 1999 yılında fiyatların artması ile üretici ülkelerde bozulan makroekonomik dengelerde iyileĢme görülmüĢ, tihalatçı ülkelerde ise enflasyonda artıĢ olasılığı ortaya çıkmıĢtır. Petrol fiyatlarındaki artıĢ, arz miktarı veri iken, ihracatçı ülkelerin kamu dengelerini olumlu etkilemektedir. Uluslararası Para Fonu verilerine göre petrol üreticisi Orta Doğu ve Afrika ülkelerinde petrolden elde edilen gelirlerin kamu gelirleri içindeki payı yüzde 60‟ın üzerindedir. Global krizden olumsuz etkilenen Meksika‟da bu oran yüzde 35, Venezuella‟da yüzde 69,3 ve Rusya‟da yüzde 4 civarındadır. Petrol fiyatlarında yıllık yüzde 10 oranındaki artıĢihracatçı ülkelerin tahmini ihraç gelirlerini bir yıllık dönemde yaklaĢık 16 milyar ABD doları tutarında iyileĢtirirken, baĢta sanayileĢmiĢ ülkeler olmak üzere petrol ithalatçısı ülkelerin enerji maliyetlerini ve ithalat giderlerini arttırmaktadır. Ayrıca, petrol fiyatlarındaki artıĢ ithalatçı ülkelerde enflasyon ve büyümeyi olumsuz yönde etkilemektedir. Uluslararası Para Fonu‟nun tahminlerine göre petrol fiyatlarının yüzde 10 artması Avrupa Birliği ve Amerika BirleĢik Devletleri'nde tüketici fiyatlarını 0,2 puan artırıp, reel GSYĠH büyümesi 0,1 puan azaltmaktadır. GeliĢmekte olan petrol ithalatçısı ülkeler açısından fiyatlardaki artıĢın enflasyon ve büyüme üzerindeki etkilerinin daha büyük olması beklenmektedir. Nitekim, petrol fiyatlarındaki yüzde 10'luk artıĢın Türkiye'de TEFE'ye etkisi 0,9 puan olarak hesaplanmaktadır. Ayrıca arz kısıtlaması yolu ile petrol fiyatlarının yükseltilmesinin, petrol ihracatçısı ülkelerin GSYĠH büyümesine yapacağı olumlu katkının sınırlı bir düzeyde olacağı tahmin edilmektedir. Önümüzdeki dönemde, üretim kısıtlamasının sürdürülmesi durumunda, petrol fiyatlarının yüksek seviyesini koruması beklenmektedir. Bu durumun, ihracatçı ülkelerin makroekonomik dengelerini olumlu etkilemesi, ithalatçı ülkelerde ise enflasyon, büyüme ve dıĢ itcaret dengesi açısından olumsuz geliĢmelere yol açması beklenmektedir. I.1.3. Eski Merkezi Planlı Avrupa Ekonomileri ve Bağımsız Devletler Topluluğu Rusya‟da Ağustos ayında yaĢanan mali krizin etkisiyle Eski Merkezi Planlı Avrupa Ekonomileri ve Bağımsız Devletler Topluluğu ülkelerinde 1998 yılında ekonomik daralma görülmüĢve reel GSYĠH yüzde 0,2 gerilemiĢtir. Rusya‟da 1998 yılının Ağustos ayında ortaya çıkan mali krizin etkisi geçiĢ sürecindeki eski planlı ekonomilerin hemen hemen tamamında gözlenmiĢ, fakat krizden etkilenmeleri ülkelerin Rusya ile ekonomik bağlarının derecesine göre farklı boyutlarda gerçekleĢmiĢitr. Rusya'nın 1999 yılında toparlanma sürecine girmesi ile birlikte bölge ekonomilerinde de kısmen bir iyileĢmegözlenmiĢtir. Buna göre 1998 yılında ortalama yüzde 0,2 oranında daralan bölgenin GSYĠH'sının 1999 yılında yüzde 0,8 oranında arttığı tahmin edilmektedir. Rusya krizinin ardından bölge ekonomilerinde genel olarak enflasyon oranlarının arttığı ve kamu dengesinin bozulduğu gözlenmiĢtir. 1998 yılında yüzde 21 olan bölge tüketici fiyatları enflasyonu 1999 yılında yüzde 39‟a yükselmiĢtir. Bu artıĢ, ülkelerin para birimlerinin kriz sonrasında hızlı bir biçimde değer kaybetmesinden kaynaklanmıĢtır. Krizin ardından 1998 yılında yüzde 4,6 oranında küçülen Rusya ekonomisinin 1999 yılında yüzde 1 oranında büyüdüğü tahmin edilmektedir. Ayrıca ülkede tüketici fiyatları enflasyonu 1998 yılında yüzde 84 iken, 1999 yılında yüzde 37‟ye gerilemiĢtir. Rusya kriz sonrasında IMF gözetiminde stabilizasyon çabasına girmiĢ ve bu doğrultuda kamu dengelerinin düzeltilmesi ve bankacılık sektörünün yeniden yapılandırılması için yeni kararlar almıĢtır. Buna göre 1998 yılında GSYĠH'nın yüzde 2,1'i kadar açık veren faiz dıĢıdengenin, 1999 yılında yüzde 2,1 fazla vermesi öngörülmüĢtür. Öteyandan, politik istikrarsızlığın devam etmesi ülkenin gelecekteki ekonomik durumu hakkındakısmen belirsizlikler yaratmaktadır. Rusya krizinin olumsuz etkilerinin en fazla hissedildiği ülkeler Rusya ile daha yakın ticari iliĢkilere sahip ülkeler olmuĢtur. Bunda rublenin değerinin bölgedeki diğer ülkelerin para birimlerine karĢı düĢm esinin ve Rusya‟nın ithalat talebinin azalmasının etkisi büyüktür. Krizden en çok etkilenen ülkelerin baĢında Ukrayna gelmektedir. Kriz sonrasında Ukrayna ekonomisi 1999 yılı ilk yarısında yüzde 3 oranında daralmıĢtır. Ukrayna‟nın kamu dengelerini düzeltmek amacı ile vergi toplama etkinliğini arttırıcı önlemler aldığı göze çarpmaktadır. Krizden olumsuz etkilenen bir baĢka ülke grubu da Baltık Cumhuriyetleri‟dir. Rusya‟da yaĢanan ekonomik daralmanın ardından, Estonya ve Litvanya‟nın Rusya‟ya olan ihracatlarının yüzde 10‟un üzerinde gerilediği tahmin edilmektedir. Rusya‟da ortaya çıkan krizin bölgedeki etkileri reel sektörle sınırlı kalmamıĢtır. Kriz sonrasında bölge ekonomilerinin uluslararası piyasalardan borçlanması zorlaĢmıĢ ve bu da finansal sektörlerin olumsuz etkilenmesi ile sonuçlanmıĢtır. Ayrıca kriz sonrasında hızlı mevduat çekilmeleri ve Rusya ile ilgili menkul kıymetlerin fiyatlarının düĢmesi, Baltık Cumhuriyetleri dıĢında, bölgenin diğer ekonomilerinde de bankacılık sektörünün mali yapısının kötüleĢmesi ile sonuçlanmıĢtır. I.1.4. Dünya Ticareti Asya krizi, küresel büyümeyi oldukça olumsuz etkilemiĢtir. GeliĢmekte olan ülkelerdeki büyüme kriz öncesinde yüzde 5,8 olarak gerçekleĢirken, bu oran, 1998‟de yüzde 3,2'ye gerilemiĢtir. GeliĢmekte olan ekonomilerdeki büyümenin bu derece yavaĢlamasının uluslararası ticarete önemli yansımaları olmuĢtur. Ticari dengesizlikler fazlalaĢırken, dünya ticareti yavaĢlamıĢ ve mal fiyatlarında düĢüĢgözlenmiĢtir (Tablo I.1.3). Ancak 1999 yılı baĢından itibaren, dünya ekonomisindeki genel iyileĢmeticaret hacmini de kısmen olumlu etkilemiĢtir. Dünya ticaret hacminin 1999 yılında yüzde 3,7'ye yükselmesi beklenirken, bu oranın 2000 yılında yüzde 6,2'ye kadar yükseleceği tahmin edilmektedir. TABLO I.1.3 TEMEL MALLAR FĠYAT ENDEKSLERĠ (1990=100 ABD doları) 1996 1997 1998 1999 1999 Enerji DıĢı Mallar 116,7 112,9 96,2 89,6 94,6 Gıda 127,7 113,9 99,6 84,3 81,5 Ġçki 124,9 165,5 140,3 110,5 117,6 Tarım Ham Maddeleri 127,7 119,0 99,5 101,5 105,7 Metaller 88,2 90,9 76,1 76,2 83,8 Gübreler 112,7 113,9 117,1 112,4 106,9 88,6 83,8 56,9 78,9 109,2 Aralık(1) Petrol Kaynak: IMF. (1) Geçici. Dünya ticareti, genel olarak incelendiğinde, 1999 yılı içinde ihracatın genel dünya ihracatına oranı açısından Euro Alanı yüzde 19,5 civarında bir pay ile ticarete en büyük katkıyı sağlamıĢtır. Bu oran ABD için yüzde 15, Japonya için ise yüzde 8,5 civarında gerçekleĢmiĢtir. Ayrıca Asya ekonomilerindeki güçlü büyüme 1999 yılı içinde ithalat taleplerini büyük oranda artırmıĢtır. Ancak bu talep artıĢıfirmaların ithalat ağırlıklı planlanmıĢstoklarını yeniden oluĢturmaya baĢlamalarıyla ortaya çıktığından, stokların uyum süreci tamamlandığında ithalattaki artıĢın tekrar eski seviyesine dönmesi beklenmektedir. I.2. ULUSLARARASI MALĠ PĠYASALAR Güney Doğu Asya krizinin ve 1998 yılında ortaya çıkan Rusya krizinin ardından geliĢmekte olan piyasalara olan güvenin azalması, bu gruptaki ülkelerden geliĢmiĢ ülkelerin tahvil ve bono piyasalarına doğru sermaye çıkıĢı lie sonuçlanmıĢtır. Bunun etkisiyle Amerika BirleĢik Devletleri‟ndeki uzun vadeli getirilerde 1998 yılında gözle görülür bir düĢüĢ gerçekleĢmiĢtir. 1998 yılında para birliğine geçiĢ sürecinde Avrupa Merkez Bankası da faiz indirimine gitmiĢ ve bunun etkisi bono ve tahvil getirilerine de yansımıĢtır. Öte yandan 1998 yılında Japonya‟nın krizden çıkmak için geniĢletici para politikası uygulaması, bono ve tahvil getirilerinin düĢmesi ile sonuçlanmıĢtır. TABLO I.2.1 UZUN DÖNEM GETĠRĠLER 10 Yıllık Devlet Tahvilleri (Dönem sonu, Yüzde) Kaynak: Bloomberg. ABD Almanya Japonya 1998 Aralık 4,65 3,87 2,22 1999 Ocak 4,65 3,64 2,07 1999 ġubat 5,29 4,02 1,96 1999 Mart 5,23 4,01 1,74 1999 Nisan 5,34 3,88 1,42 1999 Mayıs 5,62 4,12 1,45 1999 Haziran 5,79 4,51 1,85 1999 Temmuz 5,90 4,81 1,77 1999 Ağustos 6,04 4,89 1,92 1999 Eylül 5,94 5,08 1,71 1999 Ekim 6,02 5,16 1,80 1999 Kasım 6,19 5,13 1,82 1999 Aralık 6,37 5,34 1,67 1999 yılında ise özellikle Amerika BirleĢik Devletleri ve Avrupa‟da enflasyon tehlikesini önlemek için para otoritelerinin çeĢitli zamanlarda faiz arttırımına gitmeleri ve enflasyonist beklentilerin devam etmesi sonucunda genel olarak uzun vadeli menkul kıymetlerin getirileri artmıĢtır. Buna göre 1998 sonunda ABD ve Almanya‟da sırasıyla yüzde 4,7 ve 3,9 olan 10 yıllık getiriler, 1999 yılı sonunda sırasıyla yüzde 6,4 ve 5,3 seviyesine ulaĢmıĢtır. Amerika BirleĢik Devletleri ve Avrupa‟da getirilerde gözlenen belirgin yükselme eğilimine karĢılık, Japonya‟da geniĢletici para politikasının devam etmesinin etkisi ve enflasyon beklentilerininolmaması sonucunda getiriler genel olarak yatay bir seyir izlemiĢtir. Buna göre 1998 yılı sonunda kısa süreli bir yükselme ile yüzde 2,2‟ye ulaĢan Japonya 10 yıllık devlet tahvili getirisi, 1999 yılı sonunda yüzde 1,7 seviyesine gerilemiĢtir. (Tablo I.2.1) Döviz piyasalarında 1999 yılında genel olarak farklı eğilimler gözlenmiĢtir. 1999 yılının baĢında Avrupa‟da 11 ülkenin Para Birliği‟ne geçmesi bu gruba dahil ekonomiler açısından bir takım belirsizliklere yol açmıĢ, bu durum ise yıl genelinde euronun ABD doları karĢısında değer kaybetmesi ile sonuçlanmıĢtır. Ayrıca 1999 yılı boyunca Amerika BirleĢik Devletleri‟nin ileri teknolojiye sahip ürünlerde gösterdiği sürekli performans, ABD dolarını euro karĢısında destekleyen bir baĢka faktör olmuĢtur. Ayrıca Amerika BirleĢik Devletleri‟ndeki uzun vadeli getirilerin Avrupa‟ya göre daha yüksek olması, "Euro/ABD doları" paritesindeki geliĢmelerle paralel bir seyir izlemiĢtir. Buna göre 1998 yılı sonunda 1,175 olan parite, 1999 yılı sonunda 1,011‟e gerilemiĢtir (Tablo I.2.2). Öte yandan, Avrupa Birliği ülkelerinin ekonomik performansında 1998 yılında gözlenen yavaĢlamanın ardından 1999 yılında kısmen canlanma eğilimi göstermesi euronun ABD doları karĢısında değer kaybetmesini engelleyememiĢtir. Japonya‟nın 1999 yılı içinde kısmen canlanma eğilimi göstermesi sonucunda kriz öncesi Japonya‟dan çıkan sermayenin kriz sonrasında ülkeye geri döndüğü ve bunun da önemli ölçüde Japon yeni talebi yarattığı görülmüĢtür. 1999 yılının ilk yarısında genel olarak 120 seviyesine yakın olan "ABD doları/Japon yeni" paritesi, 1999 yılının ikinci yarısında hızla gerilemeye baĢlamıĢtır. Bu eğilim karĢısında döviz piyasalarında sıklıkla müdahalelerde bulunan Japonya Merkez Bankası, Temmuz ayının ikinci yarısından itibaren müdahalelerinin sıklığını gözle görülür bir biçimde azaltmıĢ ve bu durum Japon yeni‟nin ABD doları karĢısında değer kazanmasında etkili olmuĢtur.Buna göre 1998 yılı sonunda 117,6 olan "ABD doları/Japon yeni paritesi", 1999 yılının sonunda 102,6 seviyesine gerilemiĢtir (Tablo I.2.2). Yenin 1999 yılında değer kazanması uluslararası piyasalarda gereğinden erken bulunmuĢ veJaponya‟nın bundan sonraki büyümesini olumsuz etkileyecek bir faktör olarak yorumlanmıĢtır. EURONUN ĠLK YILI Euro, ilk yılında, Euro Alanında önemli değiĢikliklere yol açmıĢtır. Bu değiĢikliklerden en önemli iki tanesi, Euro Alanındaki farklı yapıdaki ulusal piyasaların tek piyasa olarak bütünleĢmesi ve ikincisiise euro bazlı bono piyasasının hızla büyümesi olmuĢtur. Euro Alanı para piyasaları çerçevesinde, bir yıl sonra tamamen entegre olamamıĢ tek piyasa repo piyasasıdır. Bunun nedenleri arasında; bonoların fiyatlarının ve likiditelerinin farklılık göstermesi, repo anlaĢmaları için kullanılan yasal dokümantasyonun uyumlaĢtırılmasındaki sorunlar, bonolara uygulanan değiĢik vergilendirme yöntemleri ve Euro Alanındaki maddi teminatların kullanılabilirliği konusundaki eĢitsizlik bulunmaktadır. Bono piyasalarındaki büyüme, özellikle Euro Alanındaki firmaların finansmanı açısından oldukça önemlidir. Özel bono piyasasında yoğun bir bütünleĢme gözlenmiĢ, bölgede kur riskinin ortadan kalkması sonucunda, yatırımcılar bono portföylerini çeĢitlendirmiĢlerdir. Bono piyasasındaki bu geliĢmenin enönemli sonucu özel firmaların fon talebini artırarak Euro Alanındaki firmaların yeniden yapılandırılmasının hızlanması olmuĢtur. Sermaye piyasalarındaki bütünleĢme hızlanırken, bölgedeki firmalar birleĢerek daha güçlü bir yapı haline gelmiĢlerdir. Döviz piyasalarında euro, baĢlangıçtan itibaren dolar karĢısında devamlı olarak değer kaybetmiĢ, özellikle yılın ilk yarısında bu değer kaybı çok hızlı olmuĢ veyıl içinde değer kaybı yüzde 14 civarında gerçekleĢmiĢtir ancak yılın sonlarına doğru euro bir miktar kendini toparlamıĢtır. Euronun zayıflama nedenlerinin baĢında, 1997yılında meydana gelen Asya krizinin Avrupa‟yı özellikle Rusya dolayısıyla Almanya ekonomisini oldukça olumsuz etkileyerek 1999 yılının ilk yarısında tüm Avrupa‟daki büyüme oranlarını aĢağıya çekmiĢ olması ve Amerika'daki büyümenin özellikle yılın ilk yarısında Avrupa‟daki büyümeye oranla daha güçlü olması bulunmaktadır. Euronun zayıf bir para birimi olması ilk bakıĢta çok fazla tercih edilir görünmese de, özellikle yılın ikinci yarısında bölgedeki ihracatın artmasına yardımcı olarak büyüme oranlarının tekrar hızlanmasına büyük ölçüde katkıda bulunmuĢtur. Euro Alanı ekonomilerindeki büyüme oranlarının 1999 yılının son aylarında yukarı doğru revize edilmesi ve 2000 yılı içinde öngörülerin oldukça olumlu olması, euronun gelecekte diğer para birimleri karĢısında değer kazanacağına iĢaret etmektedir. TABLO I.2.2 ÇAPRAZ KURLAR (Dönem sonu) Euro/ ABD Doları/ ABD Doları Yen 1998 Aralık 1,175 117,62 1999 Ocak 1,164 112,90 1999 ġubat 1,123 116,55 1999 Mart 1,092 119,59 1999 Nisan 1,072 119,70 1999 Mayıs 1,064 121,79 1999 Haziran 1,039 120,81 1999 Temmuz 1,034 119,80 1999 Ağustos 1,062 113,60 1999 Eylül 1,049 107,17 1999 Ekim 1,072 106,17 1999 Kasım 1,036 104,79 1999 Aralık 1,011 102,56 Kaynak: TCMB. I.2.1. GeliĢen Piyasalar GeliĢen piyasalarda 1997 ve 1998 yıllarında peĢpeĢeortaya çıkan finansal krizlerin ardından bu piyasalara duyulan güven önemli ölçüde azalmıĢ, ve bu ülkelerden geliĢmiĢ ülkelere doğru sermaye çıkıĢları baĢlamıĢt ır. 1999 yılının Ocak ayında Brezilya‟nın da mali dengesizliklere bağlı olarak real'i dalgalanmaya bırakması yine geliĢen piyasalara duyulan güvenin azalmasında etkili olmuĢtur. Öte yandan Brezilya‟daki krizin etkileri, Güney Doğu Asya krizi ve Rusya krizi kadar derin olmamıĢ ve 1999 yılında genel olarak daha önce krize giren ülkelerin yavaĢyavaĢ toparlanma sürecine girmeleri ile birlikte geliĢen piyasalara karĢı duyulan güven kısmen artmıĢtır. Buna ek olarak ardarda çıkan krizler sonrasında IMF‟in bu ülkelere verdiği destek krizin atlatılması sürecinde etkili olmuĢtur. Her ne kadar geliĢen piyasalar 1999 yılında tekrar uluslararası piyasalardan borçlanmaya baĢlamıĢ olsa da, genelde bu ülkelerin borçlanmadaki risk primlerinin hala yüksek olduğu gözlenmektedir (Tablo I.2.3). TABLO I.2.3 NET SERMAYE HAREKETLERĠ (Milyar ABD doları) 1996 1997 1998 1999 2000(1) 113,5 142,6 132,4 118,5 128,4 Portföy 74,0 66,7 27,1 21,6 40,2 Diğer 26,4 -60,5 -93,3 -71,8 -50,1 Resmi -17,9 24,4 43,6 9,4 -2,4 Doğrudan Yat. 54,2 61,2 56,6 41,6 43,1 Portföy 12,0 1,1 -19,6 -8,3 -2,9 Diğer 36,0 59,1 -81,2 62,8 43,5 Resmi -0,5 30,0 27,5 -0,4 2,3 Doğrudan Yat. 2,0 2,8 2,6 3,8 9,5 Portföy 1,8 3,7 -8,6 6,5 6,2 Diğer 2,6 10,4 16,3 7,1 -4,7 Resmi -1,1 -0,8 -1,1 -1,7 -2,0 38,9 51,3 48,1 42,8 43,1 GeliĢmekte Olan Ülkeler Doğrudan Yat. Asya Orta Doğu ve Doğu Avrupa Latin Amerika Doğrudan Yat. Portföy 37,9 36,2 39,7 12,0 23,6 Diğer 2,9 -1,4 -14,0 -7,7 -4,0 Resmi -14,1 -8,4 4,1 4,8 -0,1 Kaynak: IMF "World Economic Outlook", Ekim 1999. (1) Tahmin. Finansal krizler 1997 ve 1998 yıllarında geliĢen piyasalardan önemli miktarda sermaye çıkması ile sonuçlanmıĢtır. 1999 yılında geliĢen ülkelere giren sermaye akımına bakıldığında, 1998 yılı sonundan itibaren bu ülkelere tekrar sermaye giriĢlerinin baĢladığı, fakat sermaye giriĢinin kriz öncesi dönemin önemli ölçüde gerisinde kaldığı gözlenmektedir (Tablo I.2.4). Güney Kore‟de won, 1999 yılında değer kazanmıĢtır. Güney Kore won'unun değer kazanmasındaki baĢlıca neden ülkeye yoğun yabancı sermaye giriĢlerinin gerçekleĢmesidir. Öte yandan, yılın baĢındafinansal kriz yaĢayan Brezilya'nın para birimi real 1999 yılında ABD doları karĢısında değer kaybetmiĢtir. Rusya'da, 1998 yılında rublenin devalue edilmesi ile sonuçlanan krizin etkileri 1999 yılında da mali piyasalarda hissedilmeye devam etmiĢtir (Tablo I.2.5). TABLO I.2.4 GELĠġEN PĠYASALARDAKĠ DIġYATIRIMLAR (Milyar ABD doları) 1997 1998 1999 Q1 Q2 Ağustos Asya Bono ihracı 45,5 11,5 7,0 6,3 1,7 Kredi sözleĢmesi 58,9 17,7 3,5 5,1 1,1 Hisse Senedi 13,2 4,4 1,4 5,6 1,0 Bono ihracı 54,4 38,3 10,8 13,1 1,1 Kredi sözleĢmesi 30,9 26,1 2,2 6,7 0,4 Hisse Senedi 5,1 0,2 0,2 - 0,2 Bono ihracı 28,2 27,9 4,1 7,1 0,6 Kredi sözleĢmesi 33,4 16,6 2,7 5,8 0,6 6,5 5,3 0,8 0,9 0,1 Latin Amerika Avrupa Hisse Senedi Kaynak: IMF "World Economic Outlook", Ekim 1999. TABLO I.2.5 GELĠġEN PĠYASALARDAKĠ KURLAR (ABD doları) 30 Aralık 1998 14 Aralık 1999 Arjantin 1,0 1,0 Brezilya 1,21 1,85 ġili 473 537 Meksika 9,94 9,41 Venezuella 565 643 21,63 26,9 Çin 8,28 8,28 Hong Kong 7,75 7,77 Endonezya 8,050 7,205 Malezya 3,8 3,8 Filipinler 39,2 40,7 G.Kore 1201 1134 Tayland 36,7 38,6 Rusya Kaynak: The Economist 18-30 Aralık 1999 KÜRESELLEġME, TĠCARET VE BÖLGESEL BÜTÜNLEġME KüreselleĢme, genel olarak ekonomik, siyasi, sosyal ve kültürel alanlarda ortak değerlerin ulusal sınırları aĢarak dünya geneline yayılması anlamına gelmektedir. Sonuç olarak, ekonomik alanda geliĢmiĢ vegeliĢmekte olan ülkelerde uygulanan ekonomi politikaları giderek benzerlik göstermektedir. Mal-hizmet ve finans piyasalarının gittikçe serbestleĢmesi, dünya ticaretinin ve sermaye hareketlerinin hızla artmasına katkıda bulunmuĢtur. KüreselleĢme hareketinin hız kazanmasında, Uluslararası Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankası gibi kurumların yanısıra Ticaret ve Tarifeler Genel AnlaĢmasının (GATT) önemli katkıları olmuĢtur. GATT, uluslararası ticareti belirli standartlara kavuĢturmuĢ,ticari kısıtlamaları azaltmıĢ ve tarifelerde indirim sağlayarak, dünya mal ticaretinin serbestleĢmesine katkıda bulunmuĢtur. GATT müzakerelerine taraf ülkelerin onayıyla 1995'te yürürlüğe giren Dünya Ticaret Örgütü KuruluĢAnlaĢması lie Sübvansiyonlar ve Telafi Edici Önlemler AnlaĢması (Uruguay Turu Nihai Senedi) küreselleĢmenin kurumsallaĢmasıyönünde atılan önemli bir adım olmuĢtur. Uruguay Turu, patent ve fikri mülkiyet haklarına iliĢkin hukuki düzenlemeleri de beraberinde getirmiĢtir. Dünya ticaretinin serbestleĢtirilmesi yolunda atılmıĢ bir diğer adım ise Hizmet Ticareti AnlaĢması (GATS) olmuĢtur. Telekomünikasyon ve bilgi teknolojisindeki geliĢmeler, hizmetler sektörünü daha ticari hale getirmiĢ ve hizmet ticaretinin serbestleĢtirilmesi yönündeki çabaları yoğunlaĢtırmıĢtır. Bunlardan biri küreselleĢmenin hız kazanmasındaki unsurlardan olan bilgi teknolojisi alanında dünya ticaretininserbestleĢtirilmesi yönünde atılan adımlardır. 1996 yılı Aralık ayında Singapur'da Türkiye tarafından da imzalanan Bilgi Teknolojisi AnlaĢması (ITA) yürürlüğe girmiĢtir. AnlaĢmaile bilgi-iletiĢim teknolojisi ürünlerindeki gümrük vergileri 2000 yılı baĢınakadar sıfırlanmıĢtır. Bilgi teknolojisindeki ilerleme ve bilgisayar kullanımının yaygınlaĢması geleneksel ticaret sisteminde de değiĢikliğe neden olmuĢ veelektronik ticaretin geliĢmesineyol açmıĢtır. Toplam ticarette henüz küçük bir paya sahip olmasına rağmen elektronik ticarette yaĢanan hızlı geliĢme, teknik vehukuki altyapının uyumlaĢtırılması yönündeki uluslararası giriĢimleri artırmıĢtır. Dünya'da küreselleĢmeyönündeki geliĢmeler hızlanırken, bölgesel bütünleĢme akımları da yaygınlık kazanmaktadır. Ayrıca, bölgesel bütünleĢmeler diğer bölgesel birliklerle bir üst bütünleĢme hareketi içine de girmeye çalıĢmaktadırlar. Bugünkü ekonomik düzen çerçevesinde, küreselleĢme hareketlerinin bölgesel bütünleĢme hareketlerine yolaçtığı, bir baĢka deyiĢle dünyadaki mal ve sermaye piyasalarının serbestleĢtiğini gören ülkelerin hızla içinde bulunduğu bölgede ve yoğun ekonomik iliĢkilere sahip olduğu ülkelerle bütünleĢme yoluna gittiği gözlenmektedir. Bunlara örnek olarak Avrupa Birliği (AB), Kuzey Amerika SerbestTicaret AnlaĢması (NAFTA) ve Pasifik Ekonomik ĠĢbirliği (APEC) gibi bölgesel oluĢumlardan bahsetmek mümkündür. Mal-hizmet ve finans piyasalarının serbestleĢtirilmesi, buna uygun makroekonomik politikaların uygulanması çerçevesinde ülkelerin ekonomik büyümelerini hızlandırmaktadır. Piyasaların serbestleĢtirilmesi sonrasında gerek ülkelerin ihracat potansiyelinin artması, gerek ülkelerin yabancı yatırımlardan faydalanması potansiyel geliri arttırmakta ve yeni istihdam olanakları sağlamaktadır. Ancak mal ve sermaye hareketleri serbest olan ülkelerin, dıĢsal Ģoklardan etkilenme olasılığı artmaktadır. Son yıllarda özellikle sermaye hareketlerinin serbestleĢmesi lie kısa vadeli sermaye giriĢ veçıkıĢlarının yoğun olduğu ülkeler ortaya çıkan global ekonomik krizlere karĢı daha duyarlı olmuĢlardır. Bunun en yakın örnekleri 1997 yılında çıkan Uzak Doğu Asya Krizi, 1998 yılında ortaya çıkan Rusya Krizi ve 1999 yılında ortaya çıkan Brezilya Krizi esnasında gözlenmiĢtir. II TÜRKĠYE EKONOMĠSĠ NDEKĠ GELĠġMELER VE PARA POLĠTĠKASI GĠRĠġ 1998 yılının ikinci üç aylık döneminde ekonomide baĢlayan daralma süreci, dünyada yaĢanan ekonomik durgunlukla çakıĢarak 1999 yılında derinleĢmiĢtir. 1998 yılının Ağustos ayında yaĢanan Rusya Kriziyle birlikte Türkiye ekonomisinden sermaye çıkıĢıgözlenmiĢtir. Bunun sonucunda Hazine ihale faizleri ve dolayısıyla faizler genel düzeyi önemli oranda yükselmiĢtir. Daralan ekonomide, azalan fonların da büyük bölümünün kamu tarafından kullanılması, özellikle yatırımlar üzerinde dıĢlama (crowding-out) etkisi yaratmıĢtır. Gerileyen yurtiçi tüketim talebi ve yurtdıĢıtalep, sanayi üretiminde gerilemeye yol açmıĢtır. Ayrıca olumsuz hava koĢulları ve özellikle fındık ve zeytin üretiminde düĢük ürün yılı olması nedeniyle tarım üretimi daralmıĢtır. Ekonominin iç dinamiklerinin yanısıra, 1999 yılı Ağustos ve Kasım aylarında meydana gelen depremler, daralma sürecinin uzamasına neden olmuĢtur. Tüm bu etkiler sonucunda 1999 yılının ilk dokuz aylık döneminde gayrı safi milli hasıla (GSMH) geçen yılın aynı dönemine göre reel olarak yüzde 6,1 küçülmüĢtür. Bu çerçevede, iç ve dıĢ at lep daralmasının yaĢandığı 1999 yılında, ithalattaki azalıĢ ihracattaki azalıĢtan daha fazla olmuĢve dıĢticaret açığı 1999 yılının Ocak-Kasım döneminde, geçen yılın aynı dönemine göre, yüzde 30,2 oranında azalarak 9,0 milyar ABD doları olmuĢtur. Görünmeyen kalemlerden ve karĢılıksız transferlerden elde edilen gelirlerde de önemli azalıĢlar olmasına karĢın,dıĢ itcaret açığındaki bu yüksek daralmanın etkisiyle cari iĢlemler dengesi Ocak-Kasım döneminde 0,5 milyar ABD doları açık vermiĢtir. Aynı dönemde net 6,7 milyar ABD doları sermaye giriĢiolurken resmi rezerv artıĢı4,7 milyar ABD doları düzeyinde gerçekleĢmiĢtir Ġhracat, 1999 Ocak-Kasım döneminde, yüzde 4,2 oranında gerilemiĢtir. Ġhracatın ortalama yüzde 90‟ını oluĢturan imalat sanayi sektörü ihracatı bu dönemde yüzde 3,5 oranında daralmıĢtır. Eylül 1998‟den itibaren ithalatta yüksek oranlı gerilemeler yaĢanmıĢtır. Bu eğilim, 1999 yılının ilk sekiz aylık döneminde de devam etmiĢtir. 1999 yılı Eylül ayından itibaren ithalatta göreli bir iyileĢme gözlenmesine karĢın, 1999 yılının Ocak-Kasım döneminde ithalat yüzde 14,6 oranında gerilemiĢtir. Görünmeyen kalem gelirlerinde önemli paya sahip olan turizm gelirleri 1999 yılı Ocak-Kasım döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 28,3 azalarak 5,0 milyar ABD doları düzeyine gerilemiĢtir. Rusya krizi ile birlikte, 1998 yılı üçüncü üç aylık döneminden itibaren global nitelik kazanan ekonomik kriz sonucu 1998 yılının ikinci yarısında 6,8 milyar ABD doları sermaye çıkıĢıolmuĢ,ancak 1999 yılı baĢından itibaren yeniden sermaye giriĢleri yaĢanmaya baĢlamıĢtır. Böylece, 1999 Ocak-Kasım döneminde 6,7 milyar ABD doları sermaye giriĢibüyük oranda portföy ve kısa vadeli sermaye giriĢi olarak gerçekleĢmiĢtir. 1999 yılında kamu kesimi borçlanma gereği önemli oranda artıĢ göstermiĢ ve GSMH içindeki payının yüzde 13,4‟e ulaĢması beklenmektedir. Bütçe açığı da 1999 yılında 3,9 puan artıĢ göstererek GSMH'nın yüzde 10,9'una ulaĢmıĢtır Bu durumun meydana gelmesindeki en önemli etken, personel, faiz ödemeleri ve faiz dıĢıtransfer harcamalarındaki yükselmedir. Faiz dıĢıkonsolide bütçe dengesinin ise yüzde 2,0 oranında fazla vereceği tahmin edilmektedir. 1999 yılı boyunca konsolide bütçe nakit açığının finansmanı iç borçlanma ile sürdürülmüĢtür. Bu çerçevede, 1999 yılında ihale ile iskontolu, sabit kuponlu üç ayda bir ödemeli, değiĢken faizli üç ayda bir kupon ödemeli ve TÜFE endeksli devlet iç borçlanma senetlerine ek olarak halka arz ve TAP (uzun vadeli kamu menkul kıymetlerininin, piyasanın talebi üzerine küçük bloklar halinde ve önceden belirlenmiĢ ifyattan doğrudan satıĢasunulması) yolu ile de iç borçlanma yapılmıĢtır. Hazine 1998 yılında bono ile borçlanmaya ağırlık verirken 1999 yılında uzun vadeli tahvil borçlanmasına öncelik vermiĢtir. Konsolide bütçe nakit açığının finansmanında, son bir kaç yılın aksine 1999 yılında net dıĢborç kullanılmıĢtır. Nakit iç borç stokunun GSMH içindeki payı, 1999 yılında 1998'e göre 7 puan yükselerek yüzde 26,1 olmuĢtur. Ġhale ile yapılan iç borçlanmanın ağırlıklı ortalama vadesi, 1998 yılı sonunda 7,8 ay olarak gerçekleĢmiĢ,ancak Hazine‟nin iç borçlanma yaparken uzun dönemli kağıtlar kullanmasıyla 1999 yılının sonuna doğru ortalama vade her ay uzayarak, Kasım ayı sonunda 15,9 ay olmuĢtur. Merkez Bankası 1999 yılında uyguladığı para politikasını, 1998 yılında olduğu gibi enflasyonun kontrol altında tutulmasına katkıda bulunma ve mali piyasalarda istikrarı sağlama hedefleri doğrultusunda belirlemiĢtir. Ekonomideki belirsizliklerin azaltılması için 1999 yılında enflasyonun kontrol altında tutulmasına öncelik verilerek, kur politikası bu amaca katkıda bulunacak bir biçimde belirlenmiĢtir. Türk lirasının ilk dokuz ay itibariyle, aylık ortalama kurlar esas alınarak hesaplanan sepet karĢısındaki nominal değer kaybı yüzde 40,4 olurken, yıl sonuna doğru sepetteki artıĢhızlanmıĢ veyüzde 60,6 olarak gerçekleĢmiĢtir. Ġstikrar amacına yönelik olarak Merkez Bankası 1999 yılında, finansal kuruluĢların kısa dönemli oluĢan likidite ihtiyaçlarını açık piyasa iĢlemleri aracılığıyla karĢılamıĢtır. Yıl genelinde piyasada oluĢacak faiz oranlarının net dıĢ varlıklardaki artıĢ eğiliminin sürdürülmesiyle tutarlı olması hedeflenmiĢ ve ekonominin Türk lirası ihtiyacının karĢılanmasında net dıĢ varlık artıĢı gözetilmiĢtir. Rezerv Para(X) kalemi Net DıĢVarlıklardaki büyümeye bağlı olarak 1999 yılı genelinde artıĢ eğilimini sürdürmüĢve yıllık ortalama artıĢıAralık ayı itibariyle yüzde 75 olarak gerçekleĢmiĢtir. Önceki yıllarla karĢılaĢtırıldığında Rezerv Para(X)'deki yıllık artıĢın giderek yavaĢladığı görülmektedir. Gözlenen bu trendin 1999 yılında en önemli nedeni, yıl genelinde net dıĢvarlık artıĢının daha düĢük seviyelerde kalmasıdır. Net iç varlıklar ise Kasım ve Aralık ayları dıĢında 1999 yılında azalıĢ eğiliminde olmuĢtur. Merkez Bankası brüt rezervleri 1999 yılı Aralık ayında, 1998 yılının aynı ayına göre yüzde 17,8 artarak 23.235 milyon ABD doları seviyesine ulaĢmıĢtır. 1999 yılında para arzı büyüklükleri reel olarak artmıĢtır. En fazla artıĢ yüzde 32,5 ile dar tanımlı para arzı M1‟de gerçekleĢirken en düĢük artıĢ yüzde 23 ile M3Y‟de gerçekleĢmiĢtir. 1999 yılında enflasyon bir önceki yıla göre hızlanmıĢtır. Tarım sektörü fiyat artıĢlarındaki yavaĢlamaya rağmen, imalat sanayii fiyatlarında, uluslararası piyasalarda petrol fiyatlarının yükselmesine bağlı olarak bir hızlanma gözlenmiĢtir. TEFE ile ölçülen enflasyon 1999 yılı sonunda yıllık bazda yüzde 62,9, TÜFE ile ölçülen enflasyon oranı ise yüzde 68,8 olarak gerçekleĢmiĢtir. II.1. GENEL DENGE Türkiye ekonomisi, 1994 yılında yaĢanan daralmanın ardından, 1995 yılı ile birlikte ağırlıklı olarak iç talepteki canlılığın etkisiyle yüksek ve istikrarlı bir büyüme trendine girmiĢ vebu süreç 1998 yılına kadar devam etmiĢtir. 1995-1997 döneminde ortalama GSMH büyüme hızı yüzde 7,8 oranında gerçekleĢmiĢtir. Bu dönemde, arz yönünden incelendiğinde, sanayi ve ticaret sektörleri katma değerleri önemli oranlarda artarken, talep yönünden bakıldığında, GSMH‟daki büyümenin özel tüketim ve yatırım harcamalarından kaynaklandığı görülmektedir. Özellikle 1996 yılından itibaren reel ücretlerde yaĢanan genel yükseliĢ,yüksek reel faizlere bağlı olarak faiz gelirlerinde meydana gelen artıĢ veGümrük Birliği etkisiyle ihracat gelirlerindeki geniĢleme, iç talepteki canlılığın kaynağını oluĢturmuĢtur. TABLO II.1.1 TEMEL EKONOMĠK GÖSTERGELER 1997 1998 1999 29.393,3 53.518,3 83.124(1) BÜYÜME HIZI, GSYĠH (Yüzde) 7,5 3,1 -1,5(1) BÜYÜME HIZI, GSMH (Yüzde) 8,3 3,9 -2,0(1) NÜFUS(1) (Milyon KiĢi) 63,7 63,4 64,3 ĠSDĠHDAM (Milyon KiĢi) 21,0 21,6 22,0(6) ĠHRACAT (Milyar ABD Doları, FOB) 32,6 31,2 28,4(1,2) ĠTHALAT (Milyar ABD Doları, CIF) 48,6 45,9 40,2(1) -2,6 1,9 -1,0(1) 47,4 50,8 52,9(7) 7,6 9,2 13,4(1) ĠÇ BORÇ STOKU/GSMH (Yüzde) 21,6 21,8 27,6(1) TOPLAM KAMU BORÇ STOKU/GSMH(4) (Yüzde) 47,4 46,8 52,9(7) 0,1 4,6 2,0(1) VERGĠGELĠRLERĠ/GSMH (Yüzde) 16,1 17,4 17,8(1) TOPTAN EġYA FĠYAT ENDEKSĠ(5) (Yıllık Ort. Yüzde Değ.) 81,8 71,8 53,1 TÜKETĠCĠFĠYAT ENDEKSĠ(5) (Yıllık Ort. Yüzde Değ.) 85,7 84,6 64,9 GSMH (Trilyon TL., Cari Fiy.) CARĠĠġLEMLER DENGESĠ(2) DIġ BORÇ STOKU/GSMH(3) (Milyar ABD Doları) (Yüzde) KAMU KESĠMĠBORÇLANMA GEREĞĠ/GSMH (Yüzde) FAĠZ DIġI BÜTÇE FAZLASI/GSMH (Yüzde) Kaynak: DĠE, DPT, Hazine MüsteĢarlığı, TCMB. (1) DPT Tahmini. (2) Bavul ticareti dahil. (3) DıĢborç stoku Türk lirasına dönüĢtürülürken yıl ortası dolar kuru kullanılmıĢtır. (4) Toplam kamu borç stoku, iç borç stoku ile kamunun dıĢborç stoku toplamından oluĢmaktadır. Kamunun kısa vadeli dıĢborçları, hesaplamaya dahil edilmemiĢtir. Kamunun dıĢborç stoku Türk lirasına dönüĢtürülürken yıl ortası dolar kuru kullanılmıĢtır. (5) 1994=100, oniki aylık ortalamalar. (6) Nisan ayı Hanehalkı iĢgücü Ġstatistikleri. (7) Yıl sonu tahmini. Ekonomideki yüksek büyüme eğilimi 1998 yılının birinci üç aylık döneminde devam etmiĢtir. Bu dönemde iç talepteki canlılık nedeniyle özel tüketim harcamaları yüksek oranda artmaya devam ederken özel yatırım harcamalarındaki artıĢ göreli olarak yavaĢlamıĢtır. Ayrıca, 1998 yılının Ocak ayından itibaren uygulamaya konulan daraltıcı maliye politikasına rağmen, kamu tüketim ve yatırım harcamaları yüksek oranlı artıĢını sürdürmüĢtür. Ancak, ekonomide yaklaĢık üç yıldır süren hızlı büyüme dönemi, 1998 yılının ikinci üç aylık dönemiyle birlikte sona ermiĢ ve ekonomi bir yavaĢlama dönemine girmiĢtir. Ekonomideki yavaĢlama sürecinin temelinde iç talepte yaĢanan daralma etkili olmuĢtur. 1998 yılının baĢında uygulamaya konulan daraltıcı maliye ve gelirler politikası, yılın ikinci üç aylık dönemiyle birlikte etkisini göstermeye baĢlamıĢtır. Bu çerçevede, vergi gelirlerinde sağlanan artıĢ lie faiz dıĢıbütçe fazlasının hedeflenen düzeyi aĢması, özel harcanabilir gelirin ve dolayısıyla özel tüketim harcamalarının azalmasına neden olmuĢtur. Güneydoğu Asya ülkelerinde yaĢanan ekonomik kriz nedeniyle ihracat fiyatlarında meydana gelen gerileme, ihracat gelirlerini azaltarak iç talebi olumsuz yönde etkilemiĢtir. 1998 yılı Ağustos ayında Rusya Federasyonu‟nunda ortaya çıkan ekonomik krize bağlı olarak, Türkiye de dahil olmak üzere geliĢmekte olan ülkelerin büyük bir bölümünde sermaye çıkıĢları yaĢanmıĢ vesermaye giriĢleri durmuĢtur. Bu durum risk primini artırarak yatırımlar açısından finansman imkanlarını olumsuz yönde etkilemiĢ,aynı zamanda reel faizlerin daha da yükselmesine yol açmıĢtır. Ayrıca, Rusya‟ya yönelik ihracat ve bavul ticaretindeki hızlı düĢüĢ sanayi üretiminde gerilemeye yol açmıĢtır. Daraltıcı gelirler politikası çerçevesinde kamu kesiminde çalıĢaniĢçive memurların reel ücretleri 1998 yılında gerilemiĢ vebu durum özel tüketim harcamalarını olumsuz yönde etkilemiĢtir. Buna karĢın özel sektör iĢçiücretlerinde reel artıĢ meydana gelmiĢ ve bu durum iç talebin önemli ölçüde daraldığı bir ortamda firmaların maliyetlerini arttırmak yoluyla sanayi üretimini azaltıcı bir faktör olmuĢtur. Ayrıca firmaların 1998 yılına yüksek mal stokları ile girmeleri ve 1995-1997 döneminde bazı sektörlerde yatırımların aĢırı derecede artmıĢ olması da, sanayi üretimini ve yatırım harcamalarını olumsuz yönde etkileyen diğer faktörlerdir. Yılın sonlarına doğru seçim ve hükümet tartıĢmaları da sanayi kesiminde önemli bir belirsizlik yaratmıĢ, sanayi üretimini ve dolayısıyla ekonomik büyümeyi olumsuz etkilemiĢtir (Tablo II.1.1, Grafik II.1.1). Bu geliĢmelerin sonucunda, birinci üç aylık dönemdeki yüksek oranlı büyümeye rağmen 1998 yılının tamamında ekonomik büyüme önemli ölçüde yavaĢlamıĢ, GSMH ve GSYĠH büyüme oranları sırasıyla yüzde 3,9 ve yüzde 3,1 olarak gerçekleĢmiĢtir. Bununla birlikte tarım sektörü katma değeri olumlu giden hava Ģartları ve bazı ürünlerdeki dönemsellik nedeniyle yılın tamamında yüzde 8,4 gibi yüksek bir artıĢ kaydetmiĢtir. 1999 yılının ilk üç aylık döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre GSMH yüzde 8,6, GSYĠH ise yüzde 8,9 oranlarında gerilemiĢtir. Ekonomide 1998 yılı Nisan ayında baĢlayan ve yılın son üç aylık döneminde hızlanarak devam eden daralma eğilimi 1999 yılında gerileme sürecine dönüĢmüĢtür. GRAFĠKII.1.1 GSYĠH’YA KATKILAR TABLO II.1.2 GAYRĠ SAFĠYURTĠÇĠ HASILA VE ANA SEKTÖRLERDE YILLIK BÜYÜME (1) (Yüzde) 1998 1997 I II III 1999 IV Toplam I II III Toplam(2) GSMH 8,3 9,5 4,5 2,6 0,6 3,9 -8,6 -3,3 -6,6 -6,1 GSYĠH 7,5 9,2 3,3 2,7 -1,2 3,1 -8,9 -1,8 -5,6 -5,3 Tarım -2,3 5,2 3,9 6,8 18,0 8,4 -6,8 -9,0 -3,8 -5,1 Sanayi 10,4 9,9 2,9 1,9 -5,4 2,0 -9,9 1,2 -8,3 -5,7 Ġmalat Sanayii 11,4 9,8 2,3 0,9 -6,8 1,2 -10,9 0,7 -9,2 -6,4 7,8 8,8 3,2 1,7 -1,3 2,7 -7,0 -1,9 -5,2 -4,6 11,7 10,5 2,9 0,1 -5,2 1,4 -13,5 -4,4 -8,0 -8,3 ĠnĢaat Sanayi 5.0 5,2 -1,0 -1,4 1,7 0,7 -2,7 -5,3 -8,9 -6,0 UlaĢtırma ve Haber. 7,6 13,7 4,3 4,3 -0,7 4,9 -7,8 0,9 -1,9 -2,8 18,3 12,9 5,0 -5,5 -14,5 -1.0 -22,2 -5,7 -5,9 -11,3 Hizmetler Ticaret Ġthalat Vergisi Kaynak: DĠE. (1) 1987 Üretici Fiyatlarıyla. (2) Ġlk dokuz ay. Üretim yönünden bakıldığında, bir önceki yılın aynı dönemine göre sanayi, ticaret ve ulaĢtırma-haberleĢme sektörlerinde meydana gelen üretim düĢüĢleri ekonominin hızlı bir Ģekilde daralmasına öncelikle neden olmuĢtur. Harcamalar yönünden incelendiğinde, özel tüketim ve yatırım harcamaları yüksek oranda daralmıĢtır. Mal ve hizmet ihracatı ise 1991 yılından bu yana ilk defa bu yılın ilk üç aylık döneminde gerilemiĢtir. Bu durum ekonomik büyüme hızının negatif olarak gerçekleĢmesinde, dıĢtalepte meydana gelen daralmanın da etkili olduğunu göstermektedir (Tablo II.1.2, Tablo II.1.3). Ekonomideki gerilemenin temelinde iç ve dıĢ at lepteki daralma yatmaktadır. Yılın baĢından itibaren bütçe açığında meydana gelen artıĢ kamu kesiminin finansman ihtiyacının artmasına neden olmuĢtur. Bu geliĢme dıĢarıdan borçlanma imkanlarının önemli ölçüde azaldığı bir dönemde, iç borç stokunun mali sistem ve dolayısıyla ekonomi üzerinde yarattığı baskının artmasına ve reel faizlerin yüksek seviyesini korumasına yol açmıĢtır. Mal ihracatında yaĢanan gerileme doğrudan sanayi üretimi üzerinde azaltıcı bir etki yaratırken, ihracat gelirlerini azaltmak yoluyla özel tüketim ve yatırım harcamalarını olumsuz yönde etkilemiĢtir. Yüksek seyreden reel faizler tüketim talebinin ertelenmesine ve dolayısıyla iç talebin daralmasına neden olarak, sanayi üretiminin ve yatırım harcamalarının gerilemesine yol açmaktadır. Reel faizlerin yüksekliği, maliyetleri arttırmak yoluyla da üretim ve yatırım kararlarını olumsuz yönde etkilemiĢtir. Bir önceki yıl olduğu gibi 1999 yılında da bazı sektörlerdeki aĢırı kapasite ve firmaların ellerindeki yüksek stok düzeyleri, sanayi üretimini ve yatırım harcamalarını olumsuz etkilemiĢtir. Firmalar geçen yıl eritemedikleri stoklarını, 1999 yılında eritme yönünde önemli bir çaba göstermiĢlerdir. Ayrıca önemli bir sanayi girdisi olan petrolün dünya piyasalarındaki fiyatlarının hızlı bir Ģekilde artması da sanayi üretimini olumsuz yönde etkilemiĢtir. BaĢta taĢve toprağa dayalı ürün ve ana metal sanayileri olmak üzere bir çok sanayi dalı ile yakından iliĢkili olan inĢaatsektöründeki gerileme ekonomideki daralmanın bir diğer önemli nedenidir. DĠE tarafından açıklanan inĢaat istatistiklerine göre yılın ilk üç aylık döneminde inĢaatruhsatlarının sayısında bir önceki yılın aynı dönemine göre gerileme olmuĢtur. Yılın ilk üç aylık döneminde ekonomide yaĢanan hızlı daralmaya rağmen, sanayi kesiminde beklentilerin Ocak ayından itibaren aĢamalı olarak iyileĢtiği gözlenmiĢtir. Özellikle beklentiler Mart ayında büyük ölçüde olumluya dönmüĢtür. Bir önceki yılın sonlarına doğru yaĢanan seçim ve hükümet tartıĢmalarının yarattığı belirsizlik ortamının 1999 yılı Ocak ayından itibaren ortadan kalkması ve Nisan ayında yapılacak seçimlerden sonra güçlü ve istikrarlı bir hükümetin kurulacağına iliĢkin öngörüler, beklentilerin yılın ilk üç aylık döneminde olumlu yönde geliĢmesine neden olmuĢtur. TABLO II.1.3 BAġLICA HARCAMA GRUPLARI (1987 Fiyatlarıyla, Yıllık Yüzde DeğiĢim) 1999 1997 1998 I II Toplam(1) III Tüketim Harcamaları 8,0 1,3 -6,4 -0,4 -1,9 -2,8 Kamu 4,1 7,8 10,2 2,1 9,1 6,9 Özel 8,4 0,6 -7,9 -0,6 -2,9 -3,7 Dayanıklı Tüketim Malı 33,6 -0,8 -7,4 5,2 -8,6 -4,0 Sabit Sermaye Yatırımı 14,8 -3,9 -16,6 -13,7 -11,9 -13,9 Kamu 28,4 13,9 2,1 21,8 -8,0 4,2 Özel 11,9 -8,3 -19,1 -21,2 -13,1 -17,8 Makina-Teçhizat 21,2 -12,3 -29,3 -33,9 -21,0 -28,5 0,0 -1,8 -1,3 -0,1 -4,6 -2.3 Mal ve Hizmet Ġhracatı 19,1 12 -7,7 -11,0 -13,9 -11,1 Mal ve Hizmet Ġthalatı 22,4 2,3 -16,0 -1,9 -4,6 -7,3 Toplam Yurtiçi Talep 9,0 0,6 -11,9 0,4 -2,9 -4,5 Toplam Nihai Yurtiçi Talep 9,9 -0,2 -9,1 -4,4 -4,6 -5,8 ĠnĢaat Kaynak:DĠE. (1) Ġlk dokuz ay. Ekonomideki gerileme süreci yavaĢlamakla birlikte yılın ikinci üç aylık döneminde de devam etmiĢ ve GSMH ve GSYĠH sırasıyla yüzde 3,3 ve yüzde 1,8 oranlarında daralmıĢtır. Bu dönemde sanayi sektörü katma değerinde artıĢarağmen inĢaatve ticaret sektörlerinde meydana gelen daralma, GSMH ve GSYĠH büyüme hızının bu dönemde gerilemesine neden olmuĢtur. Ayrıca ihracattaki gerileme süreci bu dönemde hızlanarak devam etmiĢtir. Sanayi sektörü katma değerinin bu dönemde artmasında, sanayi üretiminde Nisan ayında meydana gelen artıĢ belirleyici olmuĢtur. Nisan ayında yapılan seçimlerden sonra ekonomide yapısal değiĢiklikleri gerçekleĢtirecek istikrarlı bir hükümetin kurulacağına iliĢkin beklentiler ve bunun yanısıra harcamalardaki artıĢ,sanayi üretiminin Nisan ayında artmasına yol açmıĢtır. Böylece, sanayi kesiminde yılın ikinci üç aylık dönemiyle birlikte iç talebin canlanmaya baĢlayacağı beklentisi hakim olmuĢtur. Bu dönemde ticaret sektörü katma değerinin yüksek oranda gerilemesine rağmen, bu sektörün katma değerinin yüzde 85‟ini oluĢturan toptan ve perakende ticaret katma değerindeki gerilemenin daha az oluĢu, Nisan ayı ile birlikte iç talebin canlanmaya baĢladığını göstermiĢtir. Nitekim, yılın ilk üç aylık döneminde özel tüketimdeki gerileme yüzde 7,9 iken, ikinci üç aylık dönemde yüzde 0,6 olmuĢ,dayanıklı tüketim mallarına yönelik harcamalar ise artmıĢtır. Ancak, sanayi üretiminin Mayıs ve Haziran aylarında tekrar gerileme sürecine girmesi, beklentilerin gerçekleĢmediğini ve tüketici talebinin tekrar ertelendiğini göstermiĢtir. Nisan seçimlerinden sonra hükümetin geç kurulması Mayıs ve Haziran aylarında beklentilerin olumsuz geliĢmesine neden olmuĢtur. Yılın üçüncü üç aylık döneminde GSMH yüzde 6,6, GSYĠH ise yüzde 5,6 oranlarında gerilemiĢtir. Ekonominin bir önceki yılın aynı döneminde düĢük oranlı büyüme kaydettiği göz önüne alınırsa, ekonomideki daralmanın bu dönemde ciddi boyutlara ulaĢtığı ortaya çıkmaktadır. Üretim yönünden incelendiğinde, yılın üçüncü üç aylık döneminde sanayi, ticaret ve inĢaat sektörlerinde çok hızlı bir daralma meydana gelmiĢtir. Harcamalar yönünden bakıldığında ise, özel tüketim ve yatırım harcamalarında daralma devam ederken, mal ve hizmet ihracatındaki gerileme hızlanmıĢtır. Ġç talep ve sanayi üretimindeki daralmaya bağlı olarak, mal ve hizmet ithalatı da önemli ölçüde gerilemiĢtir. Ağustos ayının ortasında sanayi üretiminin önemli bir kısmının gerçekleĢtirildiği Marmara Bölgesi‟nde meydana gelen deprem ekonomideki belirsizliği arttırmıĢ ve beklentilerin daha da kötüleĢmesine yol açmıĢtır. Marmara Depremi neden olduğu iĢ gücü ve iĢ günü kayıplarının yanı sıra, üretim tesislerinde ve altyapıda meydana getirdiği hasarlarla doğrudan sanayi üretimini olumsuz yönde etkilerken, ekonomide yarattığı belirsizlikle de baĢta tüketim harcamaları olmak üzere iç talebi olumsuz yönde etkilemiĢtir. Depremin yarattığı en büyük belirsizlik, inĢaat sektöründe meydana gelmiĢtir. Depremin uzun vadede inĢaatsektörünü olumlu yönde etkilemesi beklense de, kısa dönemde sektör üzerindeki etkilerinin olumsuz yönde olacağı beklenmektedir. DĠE tarafından açıklanan inĢaatistatistikleri sonuçlarına göre, inĢaatruhsatlarının, yılın ikinci üç aylık döneminde meydana gelen göreli artıĢın ardından, yılın üçüncü üç aylık döneminde tekrar gerilemesi bu beklentiyi desteklemektedir. Turizm sektöründe yıl boyunca yaĢanan durgunluk ekonomideki gerileme sürecinin bir diğer önemli nedenidir. Ocak-Eylül döneminde turizm gelirleri bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 45,0 gibi yüksek bir oranda gerilemiĢtir. Turizm gelirleri özellikle üçüncü üç aylık dönemde önemli ölçüde azalmıĢ ve büyüme üzerinde olumsuz bir etki yaratmıĢtır. Hükümetin 2000 yılına iliĢkin olarak açıkladığı hedefler ekonomide genel olarak olumlu bir hava yaratmıĢ ve sanayi kesiminde beklentiler Ekim ayı ile birlikte tekrar olumluya dönmüĢtür. Ancak Kasım ayı baĢında meydana gelen ikinci büyük deprem bu olumlu havayı kısmen azaltmıĢtır. Deprem bölgesindeki enkaz kaldırma ve geçici konut sağlama çalıĢmaları ile faiz oranlarındaki gevĢeme ve ertelenen bazı harcamaların yıl sonu etkisiyle gerçekleĢtirilmesi iç talep ve üretimi olumlu yönde etkilemiĢ görünmektedir. Bundan dolayı, ekonomideki gerilemenin son üç aylık dönemde önemli ölçüde yavaĢlaması beklenmektedir. 1999 yılı genelinde iç talepte meydana gelen daralma sonucu enflasyon oranı gerilemiĢtir. 1998 yılında ortalama TEFE (Toptan EĢya Fiyatları Endeksi) enflasyonu yüzde 71,8‟lik seviyesinden 1999 yılında yüzde 53,1 seviyesine inmiĢtir. Tarım kesimi katma değerindeki düĢüĢerağmen tarım fiyatları endeksindeki artıĢ TEFE‟deki artıĢın altında kalmıĢtır (Tablo II.1.4). TABLO II.1.4 FĠYATLAR (Yıllık Ortalama Yüzde DeğiĢim,1994=100(1)) Toptan EĢya Fiyat Endeksi Tarım Fiyatları Endeksi Ġmalat Sanayii Fiyatları Endeksi Çiftçinin Eline Geçen Fiyatlar Endeksi 1994 1995 1996 1997 1998 1999 120,7 86,0 75,9 81,8 71,8 53,1 97,8 107,8 86,5 86,9 86,8 41,8 129,4 81,0 70,4 80,6 66,7 57,2 88,2 88,2 80,5 89,5 90,7 52,2 Kaynak: DĠE. (1) 1995 yılı öncesi için baz yılı 1987 dir. Uluslararası Para Fonu (IMF) ile yapılan „stand-by‟ anlaĢması ile hükümetin döviz kuru, enflasyon ve kamu maliyesi konusunda aldığı kararlar 1999'un sonlarında, sürdürülebilecek gibi görünen iyimser bir hava yaratmıĢtır. Depremin baĢtakonut ve altyapı yatırımları olmak üzere neden olacağı talep artıĢının üretimi arttırıcı etkisi ekonominin iyileĢmesi için ciddi bir beklentinin kaynağı olmuĢtur. Turizm sektöründe beklenen iyileĢmenin de, büyümeyi olumlu yönde etkileyeceği tahmin edilmektedir. II.1.1. Ekonominin Arz Yönü: Sektörel Üretim GeliĢmeleri ve Ġthalat II.1.1.A. Sektörel Üretim GeliĢmeleri a. Tarım Tarım sektörü katma değeri 1998 yılında yüzde 8,4 artıĢgösterdikten sonra 1999 yılının ilk dokuz aylık döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 5,1 gerilemiĢtir. Bu gerileme çiftçilik-hayvancılık ve ormancılık sektörlerinin katma değerlerindeki düĢüĢ ten kaynaklanmıĢtır (Tablo II.1.5). Çiftçilik ve hayvancılık sektörleri içinde özellikle hububat, bakliyat, meyve ve hayvancılık üretimi 1999 yılının ilk dokuz ayında önemli oranda gerilemiĢtir. 1987 yılı üretici fiyatlarına göre çiftçilik ve hayvancılık sektörü katma değeri 1999 yılının ilk üç çeyreğinde sırasıyla yüzde 5,7, yüzde 10,5 ve yüzde 4,2 gerilemiĢtir. Ġlk dokuz aylık dönemdeki toplam düĢüĢ yüzde 5,5 olarak gerçekleĢmiĢtir. Bunun yanısıra hayvancılık sektörünün önceki yıllardaki, verimlilik düĢüĢü, azalan hayvan sayısı vb. sorunlarının giderilemediği gözlenmektedir. Ormancılık sektörü katma değeri de yılın ilk dokuz aylık döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 1,8 azalmıĢtır. Balıkçılık sektöründeki üretim artıĢı1999 yılında da devam etmiĢ ve1999 yılının ilk dokuz ayında balıkçılık sektörü katma değeri yüzde 6,4 oranında artıĢ göstermiĢtir. Ancak çevre kirliliği ve yanlıĢ avlanma sorunları sürmektedir. TABLO II.1.5 TARIM SEKTÖRÜ ÜRETĠMVE KATMA DEĞERLERĠ (Yüzde değiĢim, 1987 Yılı Üretici Fiyatlarına Göre) 1999(1) Dokuz Aylık 1998 1999 I II III Çiftçilik ve Hayvancılık Üretimi 6,1 -5,0 -4,7 -7,5 -4,1 Hububat 11,6 -13,4 - -21,3 -10,9 Bakliyat -4,0 -10,8 - -24,0 -5,5 Diğer Tarla Ürünleri 1,3 -0,5 - -9,0 0,3 Meyveler 9,4 -4,8 5,9 -1,0 -6,4 Sebzeler 15,0 4,8 -3,2 8,7 4,9 Hayvancılık 1,0 -5,2 -6,7 -5,4 -3,6 Çiftçilik ve Hay.ve Tar. San.Katma Değeri 6,1 -5,5 -5,7 -10,5 -4,2 Ormancılık Katma Değeri -0,2 -1,8 -16,1 4,3 11,3 Balıkçılık Katma Değeri 18,5 6,4 4,8 5,9 8,9 Tarım Sektörü Katma Değeri 6,1 -5,1 -6,8 -9,0 -3,8 Kaynak: DĠE (1) Geçici b. Sanayi 1998 yılında yavaĢlamaya baĢlayan sanayi üretimi 1999 yılının ilk dokuz aylık döneminde sanayi katma değerinin yüzde 5,7 gerilemesiyle sonuçlanmıĢtır. Alt sektörler itibariyle incelendiğinde Ocak-Eylül döneminde madencilik sektörü katma değeri yüzde 7,6, imalat sanayii katma değeri yüzde 6,4 azalmıĢ,elektrikgaz-su sektörü katma değeri yüzde 1,1 artmıĢtır. Sanayi sektöründe genel olarak gözlenen bu gerilemenin en önemli nedeni, iç talepte yaĢanan önemli daralmadır (Tablo II.1.2). Ġmalat sanayii alt kollarından tekstil sanayii üretimi 1998 yılında olduğu gibi 1999 yılının ilk dokuz aylık döneminde de önemli oranda gerilemiĢtir. Bu sektörün ihracat performansındaki kötüleĢme üretimindeki daralma konusunda belirleyici olmuĢtur. Ayrıca 1998 yılının ikinci üç aylık döneminden itibaren yavaĢlama eğilimine giren metal eĢya ve makina-techizat sanayileri üretimleri 1999 yılının ilk dokuz aylık döneminde gerileme göstermiĢtir. Bu geliĢmelere paralel olarak DĠE aylık sanayi üretim endeksine göre toplam imalat sanayii üretimi 1999 yılında yüzde 5,8 oranında daralmıĢtır (Tablo II.1.6). TABLO II.1.6 SANAYĠ ÜRETĠMĠ (Bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde değiĢim) 1998 1997(1) TOPLAM SANAYĠ III IV 1999 Toplam(1) I II III OcakAralık(2) Aralık(3) 11,5 0,9 -5,5 1,3 -8,3 0,8 -6,7 -5,1 2,9 4,6 6,1 4,9 11,2 -8,3 -7,5 -13,1 -8,4 -4,5 12,1 -0,2 -7,1 0,1 -9,6 0,5 -7,3 -5,8 3,3 Gıda 8,0 7,9 -0,2 0,8 -3,2 6,9 0,3 -2,7 5,7 Tekstil 8,7 -10,6 -11,3 -6,4 -20,2 -4,8 -10,6 -6,4 12,7 Petrol Ürünleri 4,4 2,1 5,6 2,1 11,1 10,2 -14,1 -3,2 -14,2 Kimyasal Maddeler 14,5 -4.1 -9,1 0,3 -11,2 5,6 -1,5 -1,9 17,2 Ana Metal Sanayii 9,6 9,0 -10,5 0,5 -12,9 3,9 -4,6 -5,6 -6,5 Makina-Teçhizat 22,5 -9,9 -18,6 -2,6 -16,6 -10,9 -8,8 -3,2 9,7 TaĢıt Araçları 24,8 -10,3 -25,1 -3,7 -43,0 -18,4 -15,7 -21,8 22,8 8,1 9,6 4,7 7,6 1,7 8,9 2,6 4,2 3,5 MADENCĠLĠK ĠMALAT SANAYĠĠ ENERJĠ Kaynak: DĠE, 1997 bazlı Aylık ve Üçer Aylık Sanayi Üretim Endeksleri. (1) Yıllık ortalamalara göre. (2) Bir önceki yılın aynı dönemine göre. (3) Bir önceki yılın aynı ayına göre. c. Hizmetler Hizmetler sektörü katma değeri, 1999 yılının ilk üç çeyreğinde yüzde 4,6 daralmıĢtır. Ġç talepte 1998 yılının ikinci üç aylık döneminden itibaren gözlenen daralma özellikle inĢaat ve ticaret sektörleri katma değerlerinde de gerilemeye yol açmıĢtır. Turizm sektöründe yaĢanan kriz baĢta otelcilik ve lokantacılık olmak üzere, ulaĢtırma ve ticaret sektörleri katma değerlerinin düĢmesinde etkili olmuĢtur. MARMARA DEPREMĠNĠN ETKĠLERĠ 17 Ağustos 1999 tarihinde meydana gelen, 7,4 Richter büyüklüğündeki Marmara Depremi, ülkemizde yaĢanan en büyük depremlerden biridir. Bu depremin nüfus yoğunluğunun çok yüksek olduğu ve ekonomik olarak milli gelirin önemli bir kısmının sağlandığı bir bölgede etkili olması depremin yarattığı kayıpların artmasına neden olmuĢtur. Depremin en çok etkilediği Kocaeli, Sakarya, Yalova, Bolu, Avcılar ve Bağcılar'da elde edilen katma değerin GSYĠH içindeki payı 1997 yılında yüzde 7,7, aynı bölgenin toplam imalat sanayii katma değeri içindeki payı ise yüzde 19,7 olmuĢtur. Marmara Depremi büyük bir fiziksel yıkıma neden olurken, sanayi üretiminin önemli bir kısmını sağlayan bölgede ekonomik faaliyetler durmuĢ,özellikle küçük ve orta büyüklükteki üretim tesisleri önemli ölçüde hasar görmüĢtür. Depremin sermaye birikimi ve milli gelir üzerindeki maliyeti Devlet Planlama TeĢkilatı (DPT) tahminlerine göre 9 ila 13 milyar dolar arasında değiĢirken, Dünya Bankası bu maliyetin 6 ila 10 milyar dolar arasında gerçekleĢtiğini öngörmektedir. Bu çerçevede Dünya Bankası verilerine göre depremin baĢta konut olmak üzere alt yapı, iĢ yerleri ve kamu binaları üzerinde yarattığı yıkımın maliyeti 3 ila 6 milyar dolar arasında değiĢmektedir. Devlet Ġstatistik Enstitüsü‟nün tahminine göre deprem nedeniyle üretimin durması veya yavaĢlaması sonucu 1,3 milyar dolar değerinde katma değer kaybı ile 2,4 milyar dolar değerinde üretim kaybı meydana gelmiĢtir. Üretimin durması veya yavaĢlaması küçülme sürecinde olan ekonomiyi daha da daraltmıĢtır. Bunun, 1999 yılında GSMH büyümesini önemli ölçüde olumsuz etkilediği tahmin edilmektedir. BaĢbakanlık Kriz Yönetim Merkezi ile Devlet Ġstatistik Enstitüsü‟nün deprem bölgesinde birlikte gerçekleĢtirdikleri anket sonuçları depremin imalat sanayi üretimini önemli ölçüde gerilettiğini ortaya çıkarmıĢtır. Anket uygulanan 10 ve daha fazla personel çalıĢtıran iĢyerlerinin yüzde 63‟ü deprem nedeniyle hasar görmüĢtür. En büyük hasarlar sırasıyla makina-teçhizat, bina ve altyapıda meydana gelmiĢtir. Ġmalat sanayiinde çalıĢan3491 kiĢidepremden etkilenmiĢ ve bunların 346‟sı ölmüĢtür. Depremden etkilenen ve ankete cevap veren iĢyerlerinde imalat sanayii kapasite kullanım oranı depremle birlikte yüzde 87‟den yüzde 51‟e gerilemiĢtir. Bu iĢyerlerin yüzde 59‟u normal üretim kapasitesine ancak ortalama 18 haftalık süre içerisinde ulaĢabileceklerini belirtmiĢlerdir. Depremden sonra talep daralmasında en etkili faktörler sırasıyla pazarlama, finansman ve diğer nedenler olarak belirlenmiĢtir. Bu geliĢmeler sonucunda, büyümenin en önemli itici gücü olan imalat sanayii üretimi Ağustos-Ekim döneminde ortalama yıllık yüzde 11,8 oranında daralmıĢtır (Grafik ). Özellikle iĢgünü ve iĢgücü kaybı olmak üzere, üretim tesisleri ile altyapıda meydana gelen hasarlar yılın kalanında üretim kaybına yol açmıĢtır. Ayrıca, altyapıda meydana gelen hasar ve ulaĢım sisteminde yaĢanan aksaklıklar ihracatı da olumsuz yönde etkilemiĢtir. Bölgede özel tüketim ve yatırım harcamalarında ilk aĢamada ciddi bir daralma yaĢanmıĢtır. Depremden sonra gerekli harcamaların yaratacağı talep canlanmasının üretimi artırıcı etkisi 2000 yılından itibaren görülebilecektir. Bölgede ortaya çıkan gıda, giyinme ve sağlık ihtiyaçlarının kimya, ilaç, gıda, tekstil ve giyim sanayilerinde, bu sektörlerdeki stoklar eridikten ve üretim organizasyonu normal koĢullara ulaĢtıktan sonra, üretimi artırması beklenmektedir. Özellikle ciddi boyutlardaki konut, bina ve altyapı ihtiyacının, yaklaĢık iki yıldır durgunluk yaĢayan inĢaatsektöründe canlandırıcı bir etki yaratması doğaldır. BaĢta taĢve toprağa dayalı ürün ve ana metal sanayileri olmak üzere bir çok sektörle yakından iliĢkili olan inĢaatsektöründeki üretim artıĢı, böylece ekonominin genelinde de canlandırıcı bir etki yaratabilir. Ayrıca, deprem ile birlikte, konut ve iĢyerlerinin yanı sıra, bu yapılardaki eĢya ve makinaların da hasar görmesi, beyaz eĢya ve makina-teçhizat talebini artırabilir. Sonuç olarak, depremin 1999 yılında ekonomik büyümeyi olumsuz, 2000 yılında ise yeniden inĢa faaliyetlerindeki artıĢnedeniyle olumlu yönde etkilemesi beklenmektedir. DPT, depremin GSMH büyümesini 1999 yılında eksi 1 puan, 2000 yılında ise artı 1,5 puan etkileyeceğini tahmin etmiĢtir. Dünya Bankası ise, 1999 yılında GSMH büyümesinin 0,6-1,0 puan arasında olumsuz etkileneceği, 2000 yılında da 1 puan olumlu etkileneceğini tahmin etmektedir. Ancak, Kasım ayı baĢında bölgede ikinci büyük bir depremin meydana gelmesi, Ekim ve Kasım aylarında sanayi üretiminin düĢmeye devam etmesi 1999 yılında depremin GSMH büyümesi üzerine olumsuz etkilerinin yukardaki tahminlerin çok üzerinde olacağını göstermektedir. II.1.1.B. Mal ve Hizmet Ġthalatı 1995 yılından itibaren, Gümrük Birliği ve canlı iç taleple birlikte hızlanan ithalat, 1997 yılından itibaren öncelikle Gümrük Birliği anlaĢmasının etkisini yitirmesi ile yavaĢlamıĢ,1998 yılında baĢlayan iç talep daralması sonucunda gerilemiĢtir. Toplam mal ve hizmet ithalatı, sabit fiyatlarla, 1998 yılı Ocak-Eylül döneminde yüzde 6,9 oranında artarken, 1999 yılının aynı döneminde yüzde 7,3 oranında gerilemiĢtir (Tablo II.1.7). Mal ve hizmet ithalatındaki hızlı düĢüĢ 1999 yılının ilk çeyreğinde gözlenmiĢ,daha sonra düĢüĢ eğilimi yavaĢlamıĢtır. Ana sektörler itibarıyle toplam ithalatın yüzde 85,4‟ünü oluĢturan imalat sanayii ithalatı 1999 yılının ilk onbir aylık döneminde yüzde 16,2, tarımormancılık ithalatı yüzde 22,8 gerilemiĢ,madencilik-taĢocakçılığı ithalatı yüzde 6,9 artmıĢtır. Mal ithalatındaki bu gerilemenin yanısıra, turizm ve diğer hizmet giderleri de yılın ilk onbir ayında azalmıĢtır. Yıl genelinde daralan iç talep ve gerileyen sanayi üretimi ithalat düĢüĢünde belirleyici faktörler olmuĢtur. TABLO II.1.7 MAL VE HĠZMET ĠTHALATI (Milyar ABD doları) 1998 Ġthalat Turizm Giderleri Diğer Hizmet Giderleri (1) 1999 1997 1998 11 Aylık I II III 11 Aylık 48,0 45,6 41,6 7,9 10,0 10,5 35,2 1,7 1,8 1,7 0,2 0,6 0,4 1,4 6,8 8,1 7,4 1,8 1,9 1,8 6,7 TOPLAM 56,5 55,5 50,7 10,0 12,5 12,6 43,3 Mal ve Hizmet Ġthalatı(2) 22,4 2,3 6,9 -16,0 -1,9 -4,6 -7,3 Kaynak: TCMB, DĠE. 1. 2. Kâr transferleri hariç. DĠE, 1987 fiyatlarıyla yüzde değiĢim, Ocak-Eylül dönemi itibariyle. II.1.2. Ekonominin Talep Yönü: ĠçTalep ve Ġhracat II.1.2.A. ĠçTalep: Yatırım ve Tüketim 1998 yılının ikinci üç aylık döneminde baĢlayan iç talepteki daralma süreci 1999 yılının ilk üç aylık döneminde belirginleĢerek devam etmiĢtir. 1999 yılının genel özelliği, bütün yıl boyu değiĢen beklentiler olmuĢtur. Yılın ilk üç aylık döneminde Nisan seçimlerinden sonra oluĢacak havaya iliĢkin olumlu bekleyiĢler hakim olurken, ikinci üç aylık dönemde IMF ile imzalanması beklenen anlaĢma sonrası canlanacak iç talebe dair olumlu bekleyiĢler önem kazanmıĢtır. Üçüncü üç aylık dönemde ise Ağustos ayında meydana gelen Marmara depremi beklentileri olumsuza dönüĢtürürken, sonrasında IMF ile görüĢmelerin anlaĢmayla sonlanacağına iliĢkin beklentiler yine olumlu bir hava oluĢmasına yol açmıĢtır. Tüm bu olumlu beklentilere rağmen yılın ilk dokuz ayında iç talep daralması devam etmiĢtir. Kamu tüketim harcamaları 1998 yılında olduğu gibi 1999 yılında da artmaya devam etmiĢtir. Harcama kompozisyonu da bir önceki yılla paralellik göstermektedir. 1999 yılının ilk üç aylık döneminde, kamu tüketim harcamalarında “maaĢ ve ücret” yüzde 3 artıĢ gösterirken “diğer cari” harcamalar yüzde 12,7 oranında büyümüĢtür. Ancak diğer cari harcamaların üçüncü üç aylık dönemindeki geliĢmesinde Marmara Depremi dolayısıyla yapılan harcamaların rolü büyüktür (Tablo II.1.8). Özel nihai tüketim harcamaları ise yıl genelinde daralma göstermiĢtir. Ġlk dokuz aylık dönemde yalnızca gıda ve konut sahipliği harcamalarında küçük artıĢlar gözlenirken, özellikle hizmetler ve yarı dayanıklı mallara olan talepte önemli düĢüĢler gözlenmiĢtir. Dayanıklı tüketim mallarında ise ikinci üç aylık dönemde olumlu beklentilere bağlı olarak artıĢgözlenmesine karĢın, yıl genelinde gerileme meydana gelmiĢtir (Tablo II.1.8). TABLO II.1.8 TOPLAM TÜKETĠMHARCAMALARINDA GELĠġMELER (1987 Fiyatlarıyla Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine Göre Yüzde DeğiĢim) 1999 1997 1998 Toplam Tüketim Harcamaları 8,0 1,3 -6,4 -0,4 -1,9 -2,8 Devletin Nihai Tüketim Harcamaları 4,1 7,8 10,2 2,1 9,1 6,9 MaaĢ-Ücret 0,1 5,9 7,8 0,7 0,8 3,0 Diğer Cari 9,2 10,0 16,1 3,9 19,6 12,7 Özel Nihai Tüketim Harcamaları 8,4 0,6 -7,9 -0,6 -2,9 -3,7 Gıda 0,8 -0,1 -5,6 4,9 1,6 0,6 33,6 -0,8 -7,4 5,2 -8,6 -4,0 Yarı Day.ve Dayanaksız Tük. Mal. 8,7 0,3 -17,7 -8,1 -5,4 -10,8 Enerji, UlaĢtırma, HaberleĢme 3,5 4,9 -1,9 -0,5 -1,4 -1,3 15,1 -0,8 -13,2 -15,2 -12,0 -13,4 2,3 2,1 2,1 2,3 1,1 1,8 Dayanıklı Tüketim Malları Hizmetler Konut Sahipliği I II III 9 Aylık Kaynak: DĠE. Ġç talepteki gerilemenin en belirgin olduğu alan özel yatırım harcamaları olmuĢtur. 1997 yılında hızlı bir artıĢ gösteren özel sektör yatırım harcamaları 1998 yılının ikinci çeyreğinden itibaren azalan tüketim harcamalarına da bağlı olarak gerilemeye baĢlamıĢtır. 1999 yılının ilk dokuz aylık döneminde özel yatırım harcamaları toplam yüzde 17,8 daralırken, kamu yatırım harcamaları yüzde 4,2 oranında artıĢ göstermiĢtir (Tablo II.1.3). II.1.2.B. Mal ve Hizmet Ġhracatı Ġhracat 1997 yılında yurtdıĢıtalepteki canlılığa bağlı olarak, Güneydoğu Asya krizine rağmen hızlı bir yükseliĢ göstermiĢtir. Ancak, 1998 yılından itibaren Rusya kriziyle birlikte global krizin derinleĢmesi sonucunda ihracat yavaĢlamaya baĢlamıĢtır. 1998 yılının Ocak-Eylül döneminde yüzde 14,4 artıĢ gösteren mal ve hizmet ihracatı 1999 yılının aynı döneminde yüzde 11,1 gerilemiĢtir (Tablo II.1.9). TABLO II.1.9 MAL VE HĠZMET ĠHRACATI (Milyar ABD doları) 1998 1999 1997 1998 11 Aylık I II III 11 Aylık 26,8 27,5 24,7 6,5 6,3 6,3 23,7 Bavul Ticareti 5,8 3,7 3,5 0,4 0,4 0,6 2,0 Turizm Gelirleri 7,0 7,2 6,9 0,6 1,2 2,2 5,0 Diğer Hizmet Gelirleri(1) 9,9 13,6 11,6 2,8 2,6 2,3 7,6 49,6 52,0 46,7 10,4 0,5 11,4 38,3 19,1 12,0 14,4 -7,7 -11,0 -13,9 -11,1 Ġhracat TOPLAM Mal ve Hizmet Ġhracatı (2) Kaynak: TCMB, DĠE. (1) Diğer Faktör Gelirleri Hariç. (2) DĠE, 1987 fiyatlarıyla yüzde değiĢim, Ocak-Eylül dönemi itibariyle. Ġhracatta gözlenen gerilemenin en önemli nedenleri 1999 yılında ihracat pazarlarımızdaki büyümenin yavaĢlaması ve ihraç malları fiyatlarındaki düĢüĢtür. DĠE dıĢticaret fiyat endeksleri incelendiğinde, Ocak-Ekim döneminde ihracat fiyatları ortalama yüzde 7,1 oranında gerilemiĢtir. Diğer yandan, kayıtlı ticaretin payının artması ve Rusya‟da yaĢanan daralma sonucu bavul ticaretindeki gerileme ve turizmde yaĢanan kriz toplam mal ve hizmet ihracatının düĢmesinde etkili olmuĢtur. ÖZEL SEKTÖR YATIRIMLARI Türkiye ekonomisinde özel sektör yatırım harcamaları, toplam yatırım harcamaları içinde çok büyük bir paya sahiptir. Ayrıca son on yıl içerisinde bu pay artma eğilimindendir. 1987-1998 döneminde özel ve kamu sektörü yatırımlarının toplam yatırımlar içerisindeki payları ortalama olarak sırasıyla yüzde 73 ve yüzde 27 olarak gerçekleĢmiĢtir. Özel sektör yatırım harcamaları üzerinde bir çok faktör etkili olabilmektedir. Konuyla ilgili olarak yapılan ampirik çalıĢmalar, iç ve dıĢ at lep geliĢmelerinin bir ve/veya iki dönem gecikme ile özel yatırım harcamalarını olumlu yönde etkilediği sonucunu vermiĢtir. Ayrıca, iç ve dıĢkredi hacmi ile özel yatırım harcamaları arasında aynı yönlü iliĢki bulunmuĢtur. Faiz hadlerinin özel yatırımlar üzerindeki etkisi konusunda, ampirik çalıĢmalar çeliĢkili ve istatistiksel olarak anlamsız sonuçlar vermiĢtir. Ancak konuyla ilgili bazı çalıĢmalarda yüksek reel kredi faizlerinin özel yatırımları genellikle olumsuz etkilediği sonucuna ulaĢılmıĢtır. Özel yatırım harcamalarının belirleyicileri ile ilgili olarak son yirmi yılda yapılan teorik çalıĢmalar, belirsizlik faktörünün söz konusu harcamalar üzerinde önemli bir etkiye sahip olduğunu göstermiĢtir. Bu faktörü dikkate alan ampirik çalıĢmalarda, Türkiye‟de belirsizlik olgusunun özel yatırımları olumsuz yönde etkilediği sonucuna varılmıĢtır. Bu çalıĢmalarda, enflasyon ve mali piyasalardaki istikrarsızlıkların yanı sıra, kamu maliyesinin de özellikle 1990‟lı yıllarda önemli belirsizlik kaynağı olarak ortaya çıktığı görülmüĢtür. Bütçe açığı ile özellikle vergi mevzuatında yapılan değiĢiklikler ve vergi sistemindeki etkinsizlik olmak üzere devletin izlediği vergi politikası, özel yatırımlar üzerinde önemli bir belirsizlik yaratmaktadır. Ayrıca, kamu kesiminin yüksek borç servisi de kamu yatırımlarının GSMH içindeki payının giderek azalmasına neden olmuĢtur. Uzun yıllar, özel yatırımları teĢvik edici bir karaktere sahip olan kamu yatırımları ile özel yatırımlar arasındaki iliĢki 1990'lı yıllarda zayıflamıĢtır (Grafik). Özel yatırım harcamalarının kompozisyonu incelendiğinde, makine-teçhizat yatırımlarının zaman içerisinde artma eğiliminde olduğu görülmektedir. 1980 yılında makine teçhizat yatırımlarının toplam özel sektör yatırımları içindeki payı yüzde 25 düzeyinde iken, ekonomik büyümenin önemli ölçüde yavaĢladığı 1998 yılında bu rakam yüzde 58 olarak gerçekleĢmiĢtir. 1987-1998 döneminde özel sektör makine-teçhizat yatırımlarının toplam özel sektör yatırımları içerisindeki payı ortalama, yüzde 48‟dir. Makine-teçhizat yatırımları niteliği gereği ekonominin uzun dönemli büyüme potansiyeli üzerinde özel sektör bina ve konut yatırımlarına göre daha büyük etkiye sahiptir. Ekonominin hızlı büyüme gösterdiği dönemler, özel sektör makine-teçhizat yatırımlarının hızla arttığı dönemler olmaktadır. Özel yatırım harcamalarının belirleyicileri konusunda yukarıda söylenenler, bütünüyle özel makine-teçhizat yatırımları için de geçerlidir. Bu faktörlere ek olarak özel makine-teçhizat yatırımları, özel sektörün bina ve konut yatırımlarından olumsuz yönde etkilenmektedir. Bir baĢka deyiĢle bu iki yatırım kalemi arasında önemli bir ikame etkisi söz konusudur ve özel konut yatırımlarının hızlı bir Ģekilde arttığı dönemlerde özel makine-teçhizat yatırımları önemli ölçüde gerilemektedir. Genel olarak konut yatırımlarına iliĢkin kararlar ve harcamalar daha çok hane halkı sektörü tarafından yapılırken, makine-teçhizat yatırımlarıyla ilgili kararlar ve harcamalar firmalar tarafından yapılmaktadır. Bazı ampirik çalıĢmalarda, özel konut yatırımları ile finansal varlıkların getirileri arasında ters yönlü, özel tasarruf oranları ile ise aynı yönde bir iliĢki olduğu sonucu elde edilmiĢtir. TÜRKĠYE’DE KAMU VE ÖZEL YATIRIM HARCAMALARINDAKĠ GELĠġMELER (GSMH içerisindeki paylar) Kaynak: DĠE. II.1.3. Ġstihdam DĠE Hanehalkı ĠĢgücü Anketi (HĠA) sonuçlarına göre, 1998 yılında 23 milyon kiĢi olan toplam sivil iĢgücü 1999 yılı Nisan ayında yüzde 3,2 artarak 23,8 milyon kiĢiye ulaĢmıĢtır. Aynı dönemde sivil istihdam yüzde 2,1 artarak 21,6 milyon kiĢiden yaklaĢık 22 milyon kiĢiye çıkmıĢtır. Ġstihdamdaki artıĢın iĢgücü arzındaki artıĢaoranla daha yavaĢolması nedeniyle 1998 yılında yüzde 6,3 olan iĢsizlik oranı 1999 yılı Nisan ayında yüzde 7,3 düzeyine çıkmıĢtır. Ekonomide yaĢanan daralma sürecinin yılın tamamında etkili olması ve depremden dolayı yaĢanan istihdam kaybı nedeniyle 1999 yılının tamamı için iĢsizlik oranının daha yüksek düzeyde gerçekleĢmesi beklenmektedir (Tablo II.1.10). Toplam istihdamın toplam çalıĢabilir nüfus içerisindeki payı Nisan 1999‟da yüzde 45,1 olmuĢtur. Türkiye‟de toplam istihdamın yüzde 59‟u kendi hesabına çalıĢan, iĢveren ve ücretsiz aile iĢçilerinden oluĢmaktadır. Kadınların gerek toplam istihdam ve gerekse toplam iĢgücü arzı içersindeki payı Nisan 1999‟da 1998 yılına göre artıĢ göstermiĢtir. Kadınlarda iĢsizlik oranın bu dönemde yavaĢ artıĢ göstermesi kadın istihdam payının kadın iĢgücü payına göre hızlı artmasına sebep olmuĢtur. Kadınlardaki iĢsizlik oranı Nisan 1999‟da yüzde 7,3 olarak gerçekleĢmiĢtir (Tablo II.1.10). TABLO II.1.10 ĠġGÜCÜ VE ĠSTĠH DAM (Bin kiĢi, 12+yaĢ) 1997 1998 1999(1) 22.447 23.048 23.779 28,0 28,5 30,9 21.008 21.594 22.049 Kent (Yüzde) 45,9 45,7 44,3 Kır (Yüzde) 54,1 54,3 55,7 Kadın Ġst./Ġsth.(Yüzde) 27,7 28,6 31,1 1.439,5 1.454 1.730 ĠĢsizlik Oranı (Yüzde) 6,4 6,3 7,3 Kent 9,4 10,0 11,8 Kır 3,7 3,0 3,4 Eksik Ġst.(Yüzde) 5,6 5,9 6,9 Atıl ĠĢg.(Yüzde) 12,0 12,2 14,2 ĠĢgücü Kadın ĠĢg./ĠĢg.(Yüzde) Ġstihdam ĠĢsiz Sayısı Kaynak: DĠE. (1) Nisan 1999. Son iki yılda kentsel istihdamın toplam istihdam içerisindeki payı düĢüĢ göstermiĢtir. Kentsel istihdamın payı 1998 yılındaki yüzde 45,7 iken, 1999 yılı Nisan ayında yüzde 44,3‟e düĢmüĢtür. Kentsel yerlerin istihdam payının düĢmesi hızla kentleĢenbir ülke olan Türkiye için kentsel yerler iĢsizlik oranının artması anlamına gelmektedir. Türkiye gibi geliĢmekte olan ülkelerde kentsel istihdamın payının artması beklenmelidir. Ekonomideki daralma süreciyle birlikte kentsel yerler istihdamındaki yavaĢartıĢ, kentsel yerler iĢsizlik oranının hızla artmasına neden olmuĢtur. 1998 yılında yüzde 10 olan kentsel yerler iĢsizlik oranı 1999 yılı Nisan ayında yüzde 11,8‟e çıkmıĢtır. Nisan 1999 HĠA‟ne göre eğitimli gençler iĢsizlik oranı bir miktar düĢerek yüzde 25,9 olarak gerçekleĢmesiyle birlikte, bu kesimdeki iĢsizlik oranı önemini korumaktadır. Eğitimli gençler iĢsizlik oranı kentsel yerlerde yüzde 28,9 düzeyinde gerçekleĢmiĢtir. Diğer yandan, 1998 yılında kırsal yerler iĢsizlik oranı yüzde 3‟iken, Nisan 1999'da yüzde 3,4‟e çıkmıĢtır. Kırsal yerler iĢsizlik oranının artması ekonomideki daralma ve tarımsal üretimin düĢmesiyle açıklanabilir (Tablo II.1.10). Kamu kesiminin imalat sanayii üretimi içerisindeki payının azalmasına paralel olarak kamu kesimi imalat sanayii istihdamında son yıllarda bir düĢüĢ gözlenmektedir. 1997 ve 1998 yıllarında imalat sanayiinde özel kesimin istihdamı artarken, kamu kesiminin istihdamı düĢmüĢtür. 1999 yılında ekonomideki küçülmeyle birlikte gerek kamu gerek özel kesim istihdamında düĢüĢgözlenmiĢtir. 1999 yılının ilk dokuz ayında ise özel kesim istihdamındaki düĢüĢkamu kesimi istihdamındaki düĢüĢten fazla olmuĢtur. Aynı dönemde, özel kesim imalat sanayiinde kimya dıĢındaki diğer tüm ana sektörlerde istihdam gerilemiĢtir (Tablo II.1.11). TABLO II.1.11 ĠMALAT SANAYĠĠ NDE ÜRETĠMDE ÇALIġANLAR (Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine Göre Yüzde DeğiĢim) 1997 Ġmalat Sanayii 1998 1999 I II III 9 Aylık 5.3 0.2 -7.7 -8.8 -10.9 -9.2 Kamu -6.9 -6.3 -4.5 -2.7 -7.1 -4.8 Özel 8.3 1.6 -8.3 -10.0 -11.7 -10.0 Gıda 6.6 -0.3 -10.1 -9.3 -9.0 -9.4 Tekstil 8.1 -0.9 -12.4 -16.0 -16.8 -15.0 40.3 -1.0 -3.5 -0.2 0.0 -1.2 Kimyasal Maddeler 1.2 5.1 0.6 1.4 0.6 0.9 Ana Metal Sanayii 6.8 4.8 -0.5 -2.3 -5.0 -2.6 Makina-Teçhizat 12.7 4.1 -6.6 -9.3 -12.8 -9.6 TaĢıt Araçları 10.1 7.8 -9.9 -13.8 -14.1 -12.6 Petrol Ürünleri Kaynak: DĠE. Ġstihdamın sektörel dağılımı incelendiğinde tarım sektörü istihdamının toplam istihdam içinde en yüksek paya sahip olduğu görülmektedir. Nisan 1999 anketine göre tarım istihdamının toplam istihdam içerisindeki payı yüzde 45,8, sanayi istihdamının payı yüzde 15,1 ve hizmetler istihdamının payı yüzde 39,1 olarak gerçekleĢmiĢtir. Dikkat çeken önemli bir geliĢme 1997-1999 döneminde tarım istihdamının toplam istihdam içerisindeki payı artarken sanayi istihdamının payında düĢme olmuĢtur. Bu dönemde hizmetler istihdamı payında bir miktar düĢme gözlenmiĢtir. Bir yandan 1998 ve 1999 yıllarında tarım katma değerinin GSYĠH içerisindeki payı yüzde 14,5 civarında kalırken, diğer yandan tarım istihdamı payında artıĢ olması tarım kesimindeki iĢgücü arzındaki hızlı artıĢ ve tarımsal iĢgücü verimliliğindeki düĢüĢle açıklanabilir. Bu durumun ortaya çıkmasında son yıllarda sanayileĢmenin yavaĢlaması sonucu sanayi sektörünün istihdam sağlamada yetersiz kalması, ekonomide yaĢanan durgunluk ve hizmetler sektöründeki yavaĢ geliĢme etkili olmuĢtur (Tablo II.1.12). TABLO II.1.12 ĠSTĠ HDAMIN SEKTÖREL DAĞILIMI (Yüzde) 1997 1998 1999(1) Tarım 42,4 43,0 45,8 Sanayi 17,2 16,7 15,1 Hizmetler 40,4 40,3 39,1 Kaynak: DĠE 1. Nisan 1999 II. 1.4. Ücretler ve MaaĢlar Kamu kesimi toplu iĢ sözleĢmelerinin büyük çoğunluğu 1999 yılından geçerli olmak üzere imzalanmıĢ ve 1997 yılından itibaren uygulanan eĢel-mobil sistemine son verilmiĢtir. 1994-1998 döneminde, kamu kesimi iĢçilerinin reel ücretlerindeki gerileme, 1999 yılında imzalanan toplu iĢ sözleĢmelerindeki ücret artıĢının enflasyonun üzerinde olmasında etkili olmuĢtur. Gelir vergisinde yapılan düzenlemeyle birlikte kamu kesimi iĢçiücretlerindeki artıĢın 1999 yılında reel olarak yüzde 43,6 olması beklenmektedir. Bu artıĢla birlikte kamu kesimi iĢçi ücretleri 1994 krizi öncesi reel ücret düzeyinin üzerine çıkmıĢtır. Kamu kesimindeki sözleĢmelerde ücret artıĢları 1999 yılı ilk altı ayı için yüzde 30 olarak belirlenmiĢ ve ilave olarak 15 milyon Türk lirası seyyanen ödeme yapılmıĢtır. SözleĢmenin ikinci altı aylık döneminde ise ilk altı ayda gerçekleĢen TÜFE artıĢına ek olarak oluĢan yeni ücret düzeyinden yüzde 5‟lik bir artıĢ daha sağlanmıĢtır. Toplu iĢ sözleĢmeleri kapsamındaki özel kesim çalıĢanlarının ücretleri hariç diğer tüm kesimlerin maaĢ ve ücretleri 1998 yılında reel olarak gerilemiĢtir. Ancak, 1999 yılında enflasyonun nisbeten düĢük düzeyde hedeflenmesi ve gerçekleĢmesi geriye doğru endekslemenin gerektirdiği ücret artıĢlarının enflasyonun üzerinde gerçekleĢmesini sağlamıĢtır. 1999 yılında en yüksek reel artıĢlar kamu iĢçileri ücretleri ve asgari ücrette gözlenmiĢ,memur maaĢlarındaki reel artıĢın yüzde 4,6 ve özel kesim iĢçiücretlerindeki artıĢın ise yüzde 12,2 düzeyinde gerçekleĢmesi beklenmektedir (Tablo II.1.13). TABLO II.1.13 REEL ÜCRETLERDE GELĠġMELER(1) (Yıllık Yüzde DeğiĢim) 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999(2) ĠĢgücü Maliyeti(3) Kamu 12,8 -11,2 -22,7 -21,5 29,6 0,6 37,1 5,3 -28,0 -14,4 5,2 3,0 16,1 18,2 Kamu 8,0 -0,0 -17,1 -25,0 19,2 -1,3 43,6 Özel 1,7 -18,2 -8,3 1,9 -3,0 17,0 12,2 Memur Aylık Maliyeti 5,5 -30,6 -2,9 14,0 15,8 3,4 10,7 Memur Net MaaĢı 2,1 -21,9 -4,8 7,6 16,5 -1,3 4,6 11,2 -26,6 -2,8 21,9 13,0 -4,3 38,1 Emekli Sandığı -1,7 -22,2 -10,5 22,4 7,6 -6,4 4,8 SSK -4,5 -22,0 -4,7 20,2 13,2 -7,3 3,3 Bağ-Kur -3,3 -21,6 -1,4 58,0 27,1 -7,3 3,2 Özel Net Ele Geçen ĠĢçi Ücreti (3) Yıllık Ortalama Asgari Ücret Emekli Aylıkları (4) Kaynak: DPT (1) ĠĢgücü maliyeti hesabında DĠE-TEFE (1987=100), net ele geçen ücret ve maaĢhesabında DĠE-TÜFE (1987=100) kullanılmıĢtır. (2) Geçici (3) Türkiye ĠĢveren Sendikaları Konfederasyonu ve Kamu ĠĢveren Sendikaları Konfederasyonu verileri kullanılarak DPT tarafından hesaplanmıĢtır. (4) Ortalama emekli aylığı; memur emeklileri için 3/1, iĢçi emeklileri için normal gösterge tablosu 1.derece 9.kademe ve Bağ-Kur emeklileri için 6.basamak esas alınmıĢtır. GRAFĠKII.1.2 ÜCRETLERDE GELĠġMELER (1992=100) Kamu iĢçiücretleri 1994 krizi öncesi seviyesinin çok üzerine çıkarken, memur maaĢları ve özel kesim iĢçiücretleri henüz 1993 yılı düzeyine ulaĢamamıĢtır (Grafik II.1.2). Memur maaĢları, 1999 yılının ilk altı ayında yüzde 30, ikinci altı ayında yüzde 20 oranında artmıĢtır. Gelir vergilerindeki düzenlemelerle birlikte memur maaĢlarındaki artıĢ nominal olarak yüzde 72,5 düzeyinde gerçekleĢmiĢtir. Emekli Sandığı, SSK ve Bağ-Kur aylıkları 1998 yılında reel olarak gerilemiĢtir. Emekli aylıklarının 1999 yılında reel olarak artması beklenirken bu artıĢlar 1998 yılındaki gerilemeyi telafi edecek düzeyde değildir. Son yıllarda özellikle Emekli Sandığı ve SSK emekli aylıklarındaki artıĢdiğer tüm ücret ve maaĢ geliri elde eden kesimlerin gelirlerindeki artıĢın gerisinde kalmıĢtır. Emekli Sandığı ve SSK emekli aylıkları 1992-1999 döneminde reel olarak sırasıyla yüzde 11,6 ve yüzde 7,5 oranında gerilemiĢtir (Tablo II.1.13). 1992-1999 döneminde Bağ-Kur aylıkları ve kamu kesimi ücretleri hariç diğer sabit gelirlerde reel artıĢlar olmamıĢtır. Bu dönemde, GSMH ortalama olarak yüzde 4 oranında büyürken, istihdamdaki artıĢ kısıtlı düzeyde kalmıĢ ve ortalama olarak yüzde 1,6 olmuĢtur. Bu dönemde, çalıĢan baĢına katma değerin artmasına rağmen reel ücretlerde önemli bir artıĢın olmaması, ücretlilerin aleyhine gelir dağılımında bir bozulmayı göstermektedir. TABLO II.1.14 ĠMALAT SANAYĠĠ NDE SAAT BAġINA REEL ÜCRET (Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine Göre Yüzde DeğiĢim) 1999 Ġmalat Sanayii Kamu 1997 1998 I II III 9 Aylık 3,1 -0,3 12,2 8,8 14,6 11,9 13,6 4,3 3,5 15,1 32,9 16,8 Özel 1,6 -0,9 14,4 6,5 8,8 9,9 Gıda 1,7 3,9 21,5 12,2 6,8 11,5 -0,1 -4,0 12,9 10,6 16,4 13,3 4,6 21,3 -19,3 -1,0 5,0 -6,0 Kimyasal Maddeler 10,7 3,5 5,4 -2,2 0,7 1,3 Ana Metal Sanayii 13,5 2,6 16,3 10,4 15,4 14,0 Makina-Teçhizat -0,5 1,2 19,7 3,6 -1,1 6,9 6,7 -0,1 20,4 -2,6 13,8 10,0 Tekstil Petrol Ürünleri TaĢıt Araçları Kaynak: DĠE. Özel kesim imalat sanayiinde saat baĢına reel ücretlerde 1998 yılında yüzde 0,9 oranında gerilerken, 1999 yılının ilk dokuz ayında yüzde 9,9 oranında artıĢ göstermiĢtir. Sözkonusu dönemlerde kamu kesiminde saat baĢına reel ücretlerde sırasıyla yüzde 4,3 ve yüzde 16,8 oranlarında artıĢlar olmuĢtur. 1999 yılının ilk dokuz ayında, özel kesimde petrol ürünleri sanayii hariç diğer imalat sanayii ana alt sektörlerinde reel ücretler artmıĢtır (Tablo II.1.14). 1998 yılında saat baĢınareel ücret kamu kesiminde artarken özel kesimde düĢmüĢve dolayısıyla imalat sanayiinin genelindeki düĢüĢ yüzde 0,3 oranında gerçekleĢmiĢtir. Ancak, 1999 yılının ilk dokuz ayında aynı gösterge gerek özel gerekse kamu kesiminde hızlı bir artıĢ göstermiĢtir. Bu, ekonominin küçüldüğü bir ortamda özel imalat sanayiinde istihdamın daralmasına neden olmuĢtur. II.2. KAMU MALĠYESĠ VE ĠÇ BORÇLANMA II.2.1. Kamu Maliyesi Türkiye‟de kamu kesimi, konsolide bütçe, reel ve finansal kesimde faaliyet gösteren Kamu Ġktisadi TeĢebbüsleri (KĠT‟ler), Mahalli Ġdareler, Sosyal Güvenlik KuruluĢları, Döner Sermayeli KuruluĢlar ve Bütçe DıĢıFonları kapsamaktadır. Kamu kesimi toplam harcama ve gelirleri göz önüne alınarak hesaplanan kamu borçlanma gereğinin GSMH içindeki payının, 1999 yılında bir önceki yıla göre 4,2 puan artarak yüzde 13,4 olması beklenmektedir. Kamu kesimi toplam harcamalarının GSMH‟ya oranı 1998 yılında bir önceki yıla göre 3,3 puan artarak yüzde 34,5 düzeyinde gerçekleĢmiĢtir. 1999 yılı için bu oran yüzde 38,4 olarak tahmin edilmektedir. Kamu harcamalarının GSMH'ya oranında 1999 yılında görülen 3,9 puanlık artıĢın 1,9 puanı cari harcamalardan; 1,2 puanı faiz ödemelerinden olmak üzere 2,3 puanı transfer harcamalarındaki artıĢtan kaynaklanmıĢtır. Yatırımların GSMH'ya oranında ise 0,3 puanlık bir azalma olmuĢtur. Toplam kamu gelirlerinin GSMH içindeki payının 1998 yılındaki yüzde 25,3‟lük düzeyinden, 1999 yılında yüzde 24,1‟e düĢmesi beklenmektedir. Bu düĢüĢte 1998‟de yüzde 1 olan özelleĢtirme gelirlerinin GSMH‟ya oranının 1999‟da yüzde 0,1 olarak gerçekleĢmesi etkili olmuĢtur. Kamu gelirlerinin en büyük bileĢeni olan vergi gelirlerinin GSMH‟ya oranında ise 0,2 puanlık bir azalma beklenmektedir. Bu azalma, konsolide bütçe ve mahalli idarelerin vergi gelirlerindeki artıĢakarĢın, fonların vergi kaynaklı gelirlerindeki düĢmeye bağlıdır. 1996-1998 döneminde, konsolide bütçe açığının GSMH‟ ya oranında azalma görülmüĢve bu oran 1998 yılı için yüzde 7,0 olarak gerçekleĢmiĢtir. Ancak, bütçe açığı 1999 yılında yeniden büyük bir artıĢgöstererek GSMH'nın yüzde 10,9'una ulaĢmıĢtır. Konsolide bütçe gelirlerinin GSMH'ya oranı 1998 yılında yüzde 22,0 iken 1999 yılında yüzde 22,5'e yükselmiĢtir. Bütçe gelirlerindeki bu sınırlı artıĢa karĢın bütçe harcamalarının GSMH'ya oranı 1998 yılında yüzde 29,0 iken 1999 yılında yüzde 33,4'e çıkmıĢtır. Faiz dıĢıharcamaların GSMH'ya oranı 3,1 puan artarak yüzde 20,5'e, faiz giderlerinin GSMH'ya oranı ise 1,2 puan artarak yüzde 12,9'a yükselmiĢtir. Mali KĠT‟ler, Mahalli Ġdareler, Sosyal Güvenlik KuruluĢları ve Döner Sermayelerin kapsandığı Diğer Kamu‟ nun borçlanma gereğinin GSMH içindeki payının 1999 yılında yüzde 0,5, iĢletmeci ve özelleĢtirme kapsamındaki KĠT‟lerin borçlanma gereğinin ise yüzde 1,4 olarak gerçekleĢmesi beklenmektedir. Fonların finansman gereksiniminin GSMH içindeki payının ise 1999‟da yüzde 0,6 olacağı tahmin edilmektedir (Tablo II.2.1). TABLO II.2.1 KAMU KESĠMĠBORÇLANMA GEREĞĠNĠN GAYRĠ SAFĠ MĠLLĠHASILAYA ORANI(1) (Yüzde) GerçekleĢmeTahmini 1999 1994 1995 1996 1997 1998 Konsolide Bütçe 3,9 3,7 8,5 7,6 7,0 10,9 KĠT'ler(2) 1,9 -0,7 0,1 0,7 1,3 1,4 Fonlar 0,9 0,6 0,1 -0,1 0,0 0,6 Diğer Kamu(3) 1,2 1,6 0,2 -0,6 0,9 0,5 Toplam Borçlanma Gereği 7,9 5,2 8,9 7,6 9,2 13,4 Faiz ve ÖzelleĢtirme Hariç Borçlanma Gereği -2,5 -3,8 -2,3 -0,9 -2,5 -0,4 Kaynak: DPT. (1) (-) iĢareti fazla anlamındadır. (2) ÖzelleĢtirme kapsamındaki kuruluĢlar dahildir. (3) Mali KĠT'ler, Mahalli Ġdareler, Döner Sermayeli KuruluĢlar ve Sos. Güv. Kur. kapsamaktadır. GRAFĠKII.2.1 FAĠZ DIġI KAMU DENGESĠ VE KAMU KESĠMĠBORÇLANMA GEREĞĠ/ GSMH Kaynak: DPT. (1) GSMH, DPT 1999 yıl sonu tahminidir. TABLO II.2.2 KAMU KESĠMĠAÇIĞI VE FĠNANSMANI (Cari Fiyatlarla, Trilyon Türk lirası) 1994 Kamu Kesimi Borç. Gereği 1995 1996 1997 1999(3) 1998 -306,9 -407,6 -1.326,6 -2.246,6 -4.860,7 -11.186,8 Finansman 306,9 407,6 1.326,6 2.246,6 4.860,7 11.186,8 DıĢBorçlanma (net) -65,0 -87,5 -192,7 -305,4 -629,7 972,0 Konsolide Bütçe -67,2 -81,2 -134,4 -452,6 -1.035,6 459,7 -4,8 -13,5 -58,9 26,4 339,9 310,1 Fonlar 3,1 13,7 18,8 91,5 65,6 115,9 Diğer Kamu(2) 3,9 -6,5 -18,2 29,3 0,4 86,3 371,9 495,1 1.519,3 2.552,0 5.490,3 10.214,8 KĠT‟ler (1) Ġç Borç/Alacak (net) Konsolide Bütçe 219,2 375,5 1.402,2 2.678,3 4.872,8 8.664,2 51,9 94,7 229,0 0,0 0,0 0,0 Devlet Tahvili -70,3 85,7 274,0 1.484,8 1.311,0 12.233,8 Hazine Bonosu 244,2 197,2 792,2 1.020,7 3.293,2 -2.493,3 -6,6 -2,1 107,0 172,8 268,6 -1.076,3 111,6 51,7 71,1 168,0 365,8 815,2 28,4 39,4 37,8 77,1 154,6 349,1 12,7 28,5 8,2 -371,4 97,1 386,3 -7,9 -5,2 -8,9 -7,6 -9,2 -13,4 7,9 5,2 8,9 7,6 9,2 13,4 DıĢBorçlanma (net) -1,7 -1,1 -1,3 -1,0 -1,2 1,2 Konsolide Bütçe -1,7 -1,0 -0,9 -1,5 -2,0 0,6 (1) -0,1 -0,2 -0,4 0,1 0,6 0,4 0,1 0,2 0,1 0,3 0,1 0,1 Kısa Vadeli Avans “Diğer” Finansman KĠT‟ler (1) Fonlar Diğer Kamu (2) GSMH Ġçindeki Payları (%) Kamu Kesimi Borç. Gereği Finansman KĠT‟ler Fonlar Diğer Kamu (2) 0,1 -0,1 -0,1 0,1 0,0 0,1 Ġç Borç/Alacak (net) 9,6 6,3 10,1 8,7 10,4 12,3 Konsolide Bütçe 5,6 4,8 9,4 9,1 9,2 10,4 Kısa Vadeli Avans 1,3 1,2 1,5 0,0 0,0 0,0 Devlet Tahvili -1,8 1,1 1,8 5,1 2,5 14,7 Hazine Bonosu 6,3 2,5 5,3 3,5 6,2 -3,0 -0,2 0,0 0,7 0,6 0,5 -1,3 2,9 0,7 0,5 0,6 0,7 1,0 Fonlar 0,7 0,5 0,3 0,3 0,3 0,4 Diğer Kamu(2) 0,3 0,4 0,1 -1,3 0,2 0,5 “Diğer” Finansman KĠT‟ler (1) Kaynak: DPT, HM. (1) ÖzelleĢtirme kapsamındaki kuruluĢlar dahildir. (2) Mali KĠT‟ler, mahalli idareler, döner sermayeler ve sosyal güvenlik kuruluĢlarını kapsamaktadır. (3) Konsolide bütçe verileri gerçekleĢme, kamuya ait diğer veriler gerçekleĢme tahminidir. Sonuç olarak, toplam kamu kesimi borçlanma gereğinin 1998‟e göre yüzde 130,1 oranında artarak 1999 yılında 11,2 katrilyon liraya ulaĢarak GSMH'nın yüzde 13,4'ü oranında açık vermesi beklenmektedir. Faiz ve özelleĢtirme gelirleri hariç, 1998 yılında GSMH'nın yüzde 2,5'i kadar fazla veren kamu kesiminin, 1999 yılında da GSMH'nın yüzde 0,4'ü kadar fazla vereceği tahmin edilmektedir. 1999 yılında, erken seçimler nedeniyle altı aylık dönem için geçici bütçe uygulanmıĢ ve 1999 yılı bütçesi Haziran ayında kanunlaĢmıĢtır. 1998‟de olduğu gibi 1999 yılında da ek bütçe uygulamasına gidilmemiĢtir. 1999 yılında konsolide bütçe vergi gelirlerinin GSMH‟ya oranının 1998‟deki düzeyine göre 0,4 puan artarak yüzde 17,8 olması beklenmektedir. Konsolide bütçe gelirlerinin GSMH içindeki payının ise 1999 yılında bir önceki yıla göre 0,5 puan artarak yüzde 22,5 seviyesinde gerçekleĢeceği tahmin edilmektedir. Konsolide bütçe vergi gelirleri içinde dolaylı vergilerin payı 1998‟e göre 1,3 puan artarak yüzde 54,7 olarak gerçekleĢmiĢtir. Konsolide bütçe vergi gelirlerinden dolaysız vergilerin GSMH içindeki payının, bir önceki yıla göre değiĢmeyerek yüzde 8,1 düzeyinde kalması, dolaylı vergilerin payının ise 0,4 puan artıĢ kaydederek yüzde 9,7‟ye ulaĢması beklenmektedir (Tablo II.2.3). Harcamalardaki hızlı artıĢ sonucunda konsolide bütçe vergi gelirlerinin harcamaları karĢılama oranı 1998 yılındaki yüzde 60‟lık düzeyinden 1999 yılında yüzde 53,4‟e düĢmüĢtür. Ayrıca, vergi gelirlerinin faiz dıĢı bütçe harcamalarını karĢılama oranı da 1998 yılında yüzde 100,2 iken, 1999 yılında yüzde 86,9'a gerilemiĢtir (Tablo II.2.3). TABLO II.2.3 KONSOLĠDE BÜTÇE GELĠRLERĠ (Yüzde) 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Toplam Gelirler/GSMH(1) 19,2 17,7 18,0 19,6 22,0 Vergi Gelirleri/GSMH(1) 15,1 13,8 15,0 16,1 17,4 Dolaylı Vergiler/GSMH(1) 7,8 7,9 9,1 9,6 9,3 Dolaysız Vergiler/GSMH(1) 7,3 5,9 5,9 6,6 8,1 8,1 Vergi Gelirleri/Toplam Harcamalar 65,5 63,4 57,0 59,4 60,0 53,4 Toplam Gelirler/Toplam Harcamalar 83,0 81,5 68,6 72,0 75,8 67,3 Vergi Gelirleri/Faiz DıĢı Bütçe Harcaması 98,1 95,6 91,9 83,1 100,2 86,9 Dolaylı Vergiler/Toplam Vergi Gelirleri 51,7 57,5 60,6 59,3 53,4 54,7 Dolaysız Vergiler/Toplam Vergi Gelirleri 48,3 42,5 39,4 40,7 46,6 45,3 22,5 17,8 9,7 Kaynak: HM. (1) GSMH, DPT 1999 yıl sonu tahminidir. 1990‟lı yıllarda sürekli artma eğiliminde olan konsolide bütçe harcamalarının GSMH içindeki payının 1999 yılında da bir önceki yıla göre 4,4 puan artması ve yüzde 33,4 düzeyinde gerçekleĢmesi beklenmektedir. Harcamalardaki artıĢ büyük ölçüde faiz ödemeleri, personel harcamaları ve sosyal güvenlik kuruluĢlarına yapılan transferlerdeki artıĢtan kaynaklanmaktadır. 1999 yılında, faiz dıĢıbütçe harcamalarının toplam harcamalar içindeki payı bir önceki yıla göre 1,5 puan artıĢ göstererek yüzde 61,4 olmuĢtur. Alt harcama kalemleri incelendiğinde bu artıĢın büyük ölçüde sosyal güvenlik kuruluĢlarına yapılan transferler ve fon ödemelerinden kaynaklandığı görülmektedir. Konsolide bütçe faiz dıĢıharcamalarının 1995 yılından itibaren girdiği artıĢ rtendi 1998 yılında kontrol altına alınmıĢ ve af iz dıĢıharcamaların GSMH'ya oranı yüzde17,4 düzeyinde gerçekleĢmiĢti. Ancak 1999 yılında bu oranın 3,1 puan artarak yüzde 20,5 olması beklenmektedir. 1999 yılında, 1998 yılına göre personel harcamalarının GSMH içindeki payı 1,0 puan, diğer cari harcamaların payı 0,2 puan, faiz dıĢıtransfer harcamalarının payı 1,9 puan, faiz ödemelerinin payı 1,2 puan artarken, yatırım harcamalarının payı aynı kalmıĢtır (Tablo II.2.4). TABLO II.2.4 KONSOLĠDE BÜTÇE(1) Cari Fiyatlarla (Trilyon TL) GSMH Ġçindeki Payları (Yüzde) 1994 1995 1996 1997 1998 1999(2) 27.755 23,1 21,8 26,3 27,2 29,0 33,4 17.034 15,4 14,4 16,3 19,4 17,4 20,5 5.141 9.084 9,5 8,2 8,6 9,5 9,7 10,9 2.073 3.870 6.908 7,6 6,4 6,5 7,1 7,3 8,3 309 706 1.271 2.175 1,9 1,8 2,1 2,4 2,4 2,6 92 238 590 886 1.401 1,3 1,2 1,6 2,0 1,7 1,7 180 399 922 2.343 3.193 6.550 4,6 5,1 6,2 8,0 6,0 7,9 Sosyal Güv. Kur. 34 108 335 760 1.436 2.750 0,9 1,4 2,2 2,6 2,7 3,3 Diğer Transferler 146 291 587 1.583 1.757 3.800 3,8 3,7 3,9 5,4 3,3 4,6 Faiz Ödemeleri 298 576 1.497 2.278 6.177 10.721 7,7 7,3 10,0 7,7 11,7 12,9 1994 1995 1996 1997 1998 HARCAMALAR 897 1.711 3.940 7.991 15.396 Faiz DıĢı Harcamalar 599 1.135 2.443 5.713 9.219 Cari 369 644 1.283 2.779 Personel 295 503 974 Diğer Cari 73 142 Yatırım 50 Faiz DıĢı Transferler DıĢBorç Faizi 1999 65 101 168 300 547 896 1,7 1,3 1,1 1,0 1,0 1,1 Ġç Borç Faizi 233 475 1.329 1.978 5.630 9.825 6,0 6,0 8,9 6,7 10,6 11,8 GELĠRLER 745 1.394 2.702 5.750 11.671 18.683 19,2 17,7 18,0 19,6 22,0 22,5 Genel Bütçe 740 1.382 2.676 5.698 11.617 18.591 19,0 17,6 17,9 19,4 21,9 22,4 Vergi Gelirleri 588 1.084 2.244 4.746 9.233 14.807 15,1 13,8 15,0 16,1 17,4 17,8 Vergi DıĢı Normal Gelirler 46 86 160 405 1.218 1.875 1,2 1,1 1,1 1,4 2,3 2,3 Özel Gelir-Fon 104 211 272 547 1.166 1.909 2,7 2,7 1,8 1,9 2,2 2,3 5 12 26 52 54 92 0,1 0,2 0,2 0,2 0,1 0,1 -152 -317 -1.238 -2.241 -3.725 -9.072 -3,9 -4,0 -8,3 -7,6 -7,0 -10,9 146 259 259 37 2.452 1.649 3,8 3,3 1,7 0,1 4,6 2,0 Katma Bütçe BÜTÇE DENGESĠ FAĠZ DIġI BÜTÇE DENGESĠ Kaynak: DPT, Hazine MüsteĢarlığı. (1) Özel ödenek açısından düzeltilmiĢtir. (2) GSMH, DPT 1999 yıl sonu tahminidir. Harcamalardan diğer transferler kaleminin en önemli bileĢeniolan sosyal güvenlik kuruluĢlarına yapılan transferlerin hem toplam harcamalar hem de GSMH içindeki payı bir önceki yıla göre artmıĢtır. Buna göre, sosyal güvenlik kuruluĢlarına yapılan transferlerin GSMH içindeki payı 1999 yılında yüzde 3,3'e yükselmiĢtir. Konsolide bütçeden KĠT‟lere yapılan transferlerin GSMH‟ya oranının ise 1998 yılına göre 0,2 puan artarak 1999 yılında yüzde 0,5 olması beklenmektedir. 1999 yılında konsolide bütçe açığının GSMH‟ya oranı yüzde 10,9 olarak beklenirken, faiz dıĢıdengenin yüzde 2,0 oranında fazla vermesi tahmin edilmektedir. Cari fiyatlarla, yıl sonunda bütçe açığı 9,1 katrilyon lira, faiz dıĢı fazla ise 1,7 katrilyon lira olarak gerçekleĢmiĢtir. GRAFĠKII.2.2 BÜTÇE DENGELERĠ /GSMH Kaynak: Hazine MüsteĢarlığı, DPT, TCMB. TABLO II.2.5 KONSOLĠDE BÜTÇE HARCAMALARI (Yüzde) 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Toplam Harcamalar/GSMH(1) 23,1 21,8 26,3 27,2 29,0 33,4 Faiz DıĢı Harcamalar/GSMH(1) 15,4 14,4 16,3 19,4 17,4 20,5 Ġç Borç Faiz Öd./GSMH(1) 6,0 6,1 8,9 6,7 10,6 11,8 Personel Harcamaları/GSMH(1) 7,6 6,4 6,5 7,1 7,3 8,3 Diğer Transferler/GSMH(1) 4,1 4,5 5,7 7,6 5,5 7,4 Faiz Ödemeleri/Vergi Gelirleri 50,7 53,1 66,7 48,0 66,9 72,4 Faiz DıĢı Harcamalar/Toplam Harcamalar 66,8 66,3 62,0 71,5 59,9 61,4 Ġç Borç Faiz Öd /Toplam Harcamalar 26,0 27,8 33,7 24,8 36,6 35,4 Personel Harcamaları/Toplam Harcamalar 30,4 29,4 24,6 25,8 25,1 24,9 Diğer Transferler/Toplam Harcamalar 17,7 20,6 22,1 27,8 20,7 23,6 Kaynak: HM. 1. GSMH, DPT 1999 yıl sonu tahminidir. SOSYAL GÜVENLĠK SĠSTEMĠNDE DEĞĠġĠ KLĠKLER VE ĠġSĠZLĠK SĠGO RTASI Sosyal Sigortalar Kurumu, Emekli Sandığı ve Bağ-Kur'dan oluĢan Türk sosyal güvenlik sistemi, son on yıldır giderek artan oranlarda açık vermektedir. Sosyal güvenlik kuruluĢlarının açıklarının bütçeden yapılan transferlerle karĢılanması, bütçe açıklarının artmasına önemli katkıda bulunmuĢtur. 1991 yılında bütçeden sosyal güvenlik kuruluĢlarına yapılan transferlerin GSMH'ya oranı yüzde 0,3 iken, bu oran 1999 yılında yüzde 3,3'e yükselmiĢtir. Emeklilik yaĢının düĢük olması, fiilen çalıĢannüfusun tamamının sisteme prim öder duruma getirilememesi, toplanan fonların verimli kullanılamaması, emekli aylıklarının ödenen prim miktarlarıyla iliĢkilendirilmemesi, sağlık alanında yapılan harcamaların kontrolsüzlüğü gibi sorunlar, sosyal güvenlik sisteminin finansman açığı vermesine neden olan önemli faktörlerdir. 8 Eylül 1999 tarihinde yürürlüğe giren 4447 sayılı Kanunla, sistemin olumsuzluklarını gidermeye yönelik bir dizi önlem hayata geçirilmiĢtir. Bunların baĢında yaĢlılık aylığına hak kazanmanın yalnızca çalıĢma süresine değil, sigortalıların belli bir asgari emeklilik yaĢına ulaĢmaları koĢulunun getirilmesi vardır. Yeni düzenlemeye göre kadınlar 58, erkekler de 60 yaĢında emekliliğe hak kazanacaklardır. Sözkonusu kanundan önce sigorta kapsamına girmiĢ olanlar için, sigortalılık süresine bağlı olarak kademeli geçiĢ süreleri öngörülmüĢtür. YaĢlılık aylıklarını ödenmiĢ olan primlerle iliĢkilendiren bir sistem getirilmiĢtir. Ayrıca, yaĢlılık aylıklarının tüketici fiyatlarındaki aylık artıĢagöre ayarlanması kararlaĢtırılmıĢtır(1). Prime esas kazancın alt sınırı tüketici fiyatları endeksindeki artıĢ lie GSYĠH büyümesine endekslenmiĢtir. Prime esas kazancın üst sınırı ise 2001 yılı sonuna kadar prime esas kazancın alt sınırının 3 katı, 2002-2004 yılları arasında 4 katı ve 2005 yılından itibaren 5 katı olarak belirlenmiĢtir. Bu düzenlemelerin yanında, Bağ-Kur primlerinin oranı ve gecikme zamları da artırılmıĢtır. Sigortasız iĢçiçalıĢtırmayı önlemek amacıyla, iĢverenlerin çalıĢtıracakları kiĢileri iĢebaĢlamadan önce Sosyal Sigortalar Kurumu‟na bildirme zorunluluğunun yanısıra iĢçinin de çalıĢmaya baĢladığı iĢyerini bildirme yükümlülüğü getirilmiĢtir. Ayrıca, çalıĢanların sigorta durumunu denetleme yetkisi olan kamu görevlilerinin tanımı geniĢletilerek sayıları artırılmıĢtır. Sağlık harcamalarında tasarruf sağlamaya yönelik olarak ise, daha önce katkı payı alınmayan bazı harcamalar için gerek sigortalılardan gerek emeklilerden katkı payı alınması zorunluluğu getirilmiĢ,sağlık hizmetlerinden yararlanabilmek için belli bir süre prim yatırmıĢ olma koĢulu da hükme bağlanmıĢtır. Sözkonusu kanunla getirilen en önemli yeniliklerden birisi de iĢsizlik sigortası sisteminin oluĢturulması ve bunun için “ĠĢsizlik Sigortası Fonu”nun kurulmasıdır. Fonun yönetimi ĠĢ evĠĢçiBulma Kurumu‟na, iĢsizlik sigortası primlerini toplama görevi ise Sosyal Sigortalar Kurumu‟na verilmiĢtir. Kanunda, iĢsizlik sigortası prim oranı brüt ücretin yüzde 7‟si olarak belirlenmiĢ,bunun yüzde 2‟sinin sigortalıdan, yüzde 3‟ünün iĢverenden kesilmesi, devletin ise sigorta primine yüzde 2 oranında katkı payı ödemesi hükme bağlanmıĢtır. ĠĢsizlik sigortası ödeneği, net asgari ücreti aĢmamak koĢuluyla, iĢsizkalan sigortalının son çalıĢtığı iĢteki net ücretinin yarısı olarak belirlenmiĢtir. ĠĢsizlik ödeneği alabilmek için en az 600 gün prim ödemek ve son 120 günün primini kesintisiz ödemek koĢulu getirilmiĢtir. ĠĢsizlik ödeneği alma süresi ise, prim ödeme gün sayısına bağlı olarak 180 gün ile 300 gün arasında belirlenmiĢtir. 4447 sayılı Kanunla, ÇalıĢanların Tasarrufa TeĢvik Edilmesi ve Bu Tasarrufların Değerlendirilmesine ĠliĢkin Kanun çerçevesinde yapılan tasarruf kesintileri de yürürlükten kaldırılmıĢtır. ĠĢsizlik sigortası ve fonu ile tasarrufları teĢvik kesintilerinin kaldırılmasına iliĢkin hükümler 1 Haziran 2000 tarihinden itibaren yürürlüğe girecektir. Sosyal güvenlik sisteminde yapılan değiĢikliklerin finansman açığı üzerindeki olumlu etkisi ancak orta dönemde hissedilebilecek, uzun dönemde ise açığı büyük ölçüde ortadan kaldırabilecektir. ĠĢsizlik sigortası uygulaması ise, sosyal adalet açısından olumlu bir geliĢme olarak değerlendirilmektedir. 1. Emekli Sandığı'ndan emekli olanlar için bu hüküm, Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandığı iĢtirakçileri ile ilgili personel kanunlarında gerekli değiĢikliklerin yapılmasını izleyen yılbaĢından itibaren yürürlüğe girecektir. TABLO II.2.6 1999 YILI ÜÇER AYLIK DÖNEMLER ĠTĠBARĠYLE KONSOLĠDE BÜTÇE NAKĠT AÇIĞI VE FĠNANSMANI (Trilyon TL, üçer aylık) I II -2.536 -2.505 -2.257 -1.774 -9.072 -79 -78 -1 106 -52 -2.615 -2.583 -2.258 -1.668 -9.124 2.615 2.583 2.258 1.668 9.124 60 -248 -452 1.100 460 Devlet Tahvili (net) 3.629 2.775 3.052 2.778 12.234 Hazine Bonosu (net) -1.178 -158 -350 -807 -2.493 Kısa V. Avans (net) 0 0 0 0 0 105 213 9 -1.403 -1.076 Bütçe Dengesi Emanet ve Avans(1) Nakit Dengesi Finansman DıĢBorç (net) Diğer III IV Toplam Kaynak: HM. 1. Emanetler, nakit, vb. net varlıklardaki değiĢmelerdir. - iĢareti varlık artıĢı, + iĢareti varlık azalıĢıdır. 1999 yılında konsolide bütçe açığı, 9,1 katrilyon Türk lirası olmuĢtur. Hazine bütçe açığına ilave olarak 2,5 katrilyon Türk lirası bonoda net ödeme, 1,1 katrilyon Türk lirası negatif bakiye veren diğer kalemin finansmanı için net 12,2 katrilyon Türk lirası Devlet tahvili ile borçlanma yapmıĢtır. Ayrıca, 1999 yılında, 1993'den beri ilk kez, 460 trilyon Türk liralık net dıĢ borç kullanımı gerçekleĢtirilmiĢtir (Tablo II.2.6, Grafik II.2.3). GRAFĠKII.2.3 KONSOLĠDE BÜTÇE FĠNANSMANI (Yıl BaĢına Göre Kümülatif, Trilyon TL) Kaynak: HM. 1999 yılı boyunca konsolide bütçe nakit açığının finansmanı ağırlıklı olarak iç borçlanma ile sürdürülmüĢtür. Bu çerçevede, 1999 yılında ihale ile iskontolu, sabit kuponlu üç ayda bir ödemeli, değiĢken faizli üç ayda bir kupon ödemeli ve TÜFE endeksli devlet iç borçlanma senetlerine ek olarak halka arz ve TAP yolu ile de iç borçlanma yapılmıĢtır. Hazine 1998 yılında bono ile borçlanmaya ağırlık verirken 1999 yılında uzun vadeli tahvil borçlanmasına öncelik vermiĢtir. 1999 yılında, 16,9 katrilyon Türk liralık tahvil ve 6,8 katrilyon Türk liralık bono satıĢıyapılırken, 4,7 katrilyon Türk liralık tahvil ve 9,3 katrilyon Türk liralık bono geri ödemesi yapılmıĢtır. Böylece, Hazinenin net tahvil borçlanması 12,2 katrilyon Türk lirası olurken, bonoda net 2,5 katrilyon Türk lirası ödeyici olmuĢtur. Hazine'nin kullanabileceği kısa vadeli avans limiti 1997 yılında, geçmiĢ yılve cari yıl genel bütçe ödenekleri farkının yüzde 6'sı iken, bu oran 1998 yılında olduğu gibi 1999 yılı için de yüzde 3 olarak uygulanmıĢtır. Ancak, 1997 yılında Merkez Bankası ve Hazine arasında imzalanan Protokol‟e uygun olarak, 1997 yılının ikinci yarısından itibaren kısa vadeli avans kullanmayan Hazine, bu tutumunu 1999 yılında da devam ettirmiĢ ve bazı aylarda özellikle maaĢ ödemeleri zamanında kısa süreli olarak kullanılan kısa vadeli avans hesabı ay içinde sıfırlanmıĢtır (Tablo II.2.7). Konsolide bütçe nakit açığının finansmanında, 1993'den beri ilk kez, 1999 yılında net dıĢborç kullanılmıĢtır. Özellikle, yılın son çeyreğinde, deprem harcamalarının finansmanı için sağlanan dıĢkredilerin etkisiyle, 1,1 katrilyon Türk lirası net dıĢ borç kullanımı gerçekleĢtirilmiĢtir. Yılın tamamında 2,8 katrilyon Türk lirası borçlanılmıĢ ve 2,3 katrilyon Türk lirası geri ödeme yapılmıĢtır (Tablo II.2.7, Grafik II.2.3). TABLO II.2.7 KONSOLĠDE BÜTÇE DENGESĠ VE FĠNANSMAN GÖSTERGELERĠ (Trilyon TL) GerçekleĢme 1994 1995 1996 1997 tahmini 1999(2) 1998 Bütçe Dengesi(1) -152,2 -316,6 -1.238,1 -2.240,7 -3.697,8 -9.071,7 Nakit Dengesi(1) -151,9 -294,5 -1.267,7 -2.220,4 -3.809,5 -9.123,9 Faiz DıĢı Bütçe Dengesi(1) 146,1 259,5 259,3 37,3 2.478,8 1.649,2 Faiz DıĢı Nakit Dengesi(1) 146,4 281,7 229,7 57,5 2.367,1 1.597,0 ĠĢlevsel Bütçe Dengesi(3) 155,7 242,4 -161,0 -257,5 583,2 -4.387,0 Bütçe Dengesi/GSMH -3,9 -4,0 -8,3 -7,6 -7,0 -10,9 Nakit Dengesi/GSMH -3,9 -3,7 -8,5 -7,6 -7,1 -11,0 Faiz D.Bütçe Deng./GSMH 3.8 3,3 1,7 0,1 4,6 2,0 Faiz D.Nakit Deng./GSMH 3,8 3,6 1,5 0,2 4,5 1,9 ĠĢlevsel Büt. Denk. GSMH 4,0 3,1 -1,1 -0,9 1,1 -5,3 DıĢBorçlanma(net)/GSMH -1,7 -1,0 -0,9 -1,5 -1,9 0,6 Devlet Tahvili(net)/GSMH -1,8 1,1 1,8 5,1 2,4 14,7 Hazine Bonosu(net)/GSMH 6,3 2,5 5,3 3,5 6,2 -3,0 Kısa V.Avans(net)/GSMH 1,3 1,2 1,5 0,0 0,0 0,0 Diğer Finansman/GSMH -0,2 0,0 0,6 0,5 0,5 -1,3 (1) - iĢareti açığı, + iĢareti fazlayı göstermektedir. 2. GSMH, DPT yıl sonu tahminidir. (3) ĠĢlevsel bütçe dengesi hesaplanırken, reel faiz oranı ile yıl içindeki ortalama tahvil vebono stoku toplamı çarpılarak iç borç faiz ödemelerinin reel kısmı hesaplanmıĢtır. Reel kısım faiz dıĢı bütçe dengesinden çıkarılarak iĢlevsel bütçe dengesine ulaĢılmıĢtır. 1998 yılında GSMH‟nin yüzde 1,3'ü oranında gerçekleĢen KĠT‟lerin borçlanma gereğinin, 1999 yılında bir miktar artarak GSMH‟nın yüzde 1,4‟ü olması beklenmektedir. Buna göre KĠT‟lerin borçlanma gereğinin büyük kısmı özelleĢtirme kapsamı dıĢındaki iĢletmeci KĠT‟lerden kaynaklanmaktadır. ĠĢletmeci KĠT‟lerin borçlanma gereğinin artmasına 1998 yılında olduğu gibi 1999 yılında da tarımsal ürün destekleme alımları yapan KĠT‟ler etkili olmuĢtur. ÖzelleĢtirme kapsamındaki KĠT‟lerin borçlanma gereğinin ise 1999 yılında GSMH‟nın yüzde 0,3‟ü düzeyinde gerçekleĢmesi beklenmektedir. 1999 yılında yapılan özelleĢtirmelerden 57,9 trilyon Türk lirası gelir elde edilmiĢtir. 1999 yılında konsolide bütçeden ve özelleĢtirme fonundan KĠT‟lere yapılan transferlerin GSMH içindeki payı yüzde 0,6 olmuĢtur. Bütçe ve fon transferleri dahil edildiğinde, GSMH‟ya oran olarak, yüzde 1,4 olan KĠT‟lerin borçlanma gereği, bütçe ve fon transferleri hariç tutulduğunda yüzde 2,0‟a çıkmaktadır. Fonlar‟ın finansman dengesinin 1999 yılında 523 trilyon Türk lirası tutarında açık vermesi beklenmektedir. Bu açığın GSMH‟ya oranı yüzde 0,6 düzeyindedir. 1999 yılında bütçeden sosyal güvenlik kuruluĢlarının açıklarının kapatılması için yapılan transferlerin GSMH‟ya oranının yüzde 3,3‟e yükselmesi beklenmektedir. Mahalli idareler; belediyeler, il özel idareleri, su ve kanalizasyon idareleri ve Ġller Bankası‟nı kapsamaktadır. Mahalli idarelerin finansman açığının ise 1998 yılına göre bir miktar azalarak GSMH‟nın yüzde 0,4‟ü olması beklenmektedir. II.2.2. Tarımsal Destekleme Hububat, Ģeker pancarı ve tütün dıĢındaki ürünlerin devlet destekleme alımları kapsamı dıĢında bırakılmasına 1999 yılında da devam edilmiĢtir. Tarım SatıĢ Kooperatifleri Birlikleri‟nin (TSKB) satın aldığı ürünler, devlet destekleme alımları dıĢında bırakılmıĢ,bu kuruluĢların finansman gereksinimi Destekleme ve Fiyat Ġstikrar Fonu‟ndan karĢılanmaya çalıĢılmıĢtır. 1998 yılında yüzde 126 civarında artan destekleme alım bedellerinin 1999 yılında yüzde 12,3 oranında artarak 1,4 katrilyon Türk lirası olarak gerçekleĢmesi beklenmektedir (Tablo II.2.10). Destekleme alım bedellerinin GSMH içindeki payı 1998 yılında yüzde 2,4'den, 1999 yılında yüzde 1,7‟ye gerilemiĢtir. 1998 ve 1999 yıllarında destekleme fiyatları genelde hedeflenen enflasyon oranına uygun olarak belirlenmiĢtir (Tablo II.2.9). Nitekim, 1998 yılında ortalama yüzde 53,3 oranında artırılan tarımsal destekleme alım fiyatlarının 1999 yılında yüzde 47,4 oranında arttığı tahmin edilmektedir. 1998 yılında, küresel krizin etkisiyle dünya fiyatlarındaki hızlı düĢüĢ,olumlu hava koĢullarına bağlı üretimdeki artıĢ ve yüksek finansman maliyetlerinin özel kesimin piyasaya giriĢini sınırlandırması kamu kuruluĢlarının alım miktarlarını yükselterek tarımsal destekleme politikalarının kamu finansmanı üzerindeki olumsuz etkisini artırmıĢtır. 1999 yılında, tarımsal üretimdeki gerilemeye bağlı olarak buğday, arpa, pamuk, Ģeker pancarı ve fındık alımlarında önemli ölçüde düĢüĢ gözlenmiĢtir. 1997 yılında 360 trilyon Türk lirası olan TMO, T.ġeker ve Tekel'in borçlanma gereği, 1998 yılında alım ve stoklardaki artıĢa bağlı olarak yüzde 142,6 oranında artmıĢ ve 873 trilyon Türk lirasına yükselmiĢtir. 1999 yılında alımlardaki azalıĢa paralel olarak, borçlanma gereğindeki artıĢ yavaĢlamıĢ ve1,1 katrilyon Türk lirası olmuĢtur. Bu üç kuruluĢun borçlanma gereğinin GSMH'ya oranı 1998 yılında yüzde 1,6 iken 1999 yılında yüzde 1,4'e gerilemesi beklenmektedir (Tablo II.2.8). TABLO II.2.8 ĠġLETMECĠ KĠT’LERĠN FĠNANSAL GÖSTERGELERĠ (Yüzde) KĠT'lerin Kamu Kesimi Borçlanma Gereği Ġçindeki Payı 1997 1998 1999(1) 7,4 14,2 7,6 TMO, TġF ve TEKEL'in Borçlanma Gereği/ĠĢl.KĠT Borçlanma Gereği 117,5 126,4 126,6 16,0 17,9 9,5 KĠT'lerin Borçlanma Gereği/GSMH 0,6 1,3 1,1 TMO, TġF ve TEKEL'in Borçlanma Gereği/GSMH 1,2 1,6 1,4 0,07 0,06 0,11 TMO, TġF ve TEKEL'in Kamu Kesimi Nakit Finansman Gereksinimi içindeki Payı GSMH'ya Oranlar TMO, TġF ve TEKEL'e yapılan Bütçe Transferleri/GSMH 1. DPT GerçekleĢme Tahmini. 1999 yılında Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO), TEKEL‟e bütçeden transfer yapılmazken, Türk ġeker Fabrikaları‟na (TġF) 100 trilyon Türk lirası, Çaykur'a da 31 trilyon Türk lirası tutarında bütçe transferi yapılmıĢtır. DFĠF'den, TSKB ve destekleme alımı ile görevli KĠT'lere 388 trilyon Türk lirası finansman sağlanmıĢtır. Ayrıca, tarımsal girdilerin sübvansiyonu için bütçeden 218 trilyon Türk lirası transfer yapıldığı tahmin edilmektedir. TABLO II.2.9 DESTEKLEME ALIM FĠYATLARINDAKĠ GELĠ ġMELER (Ortalama Alım Fiyatları TL/Kg) Ürünler(1) 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999(2) Buğday 754 1.156 1.843 3.532 7.433 22.093 35.141 53.564 82.320 Arpa 628 988 1.615 2.729 5.423 15.115 25.448 39.112 59.159 Çavdar 601 923 1.517 2.754 5.414 13.460 26.796 41.227 57.788 Mısır 737 1.185 1.600 2.974 6.769 16.862 29.502 45.517 69.616 Yulaf 588 924 1.185 2.744 - 14.094 26.986 42.053 58.181 3.561 6.029 9.096 25.427 40.440 68.142 138.916 180.458 233.091 10.870 25.715 32.615 53.093 100.963 188.173 385.621 672.048 1.099.715 218 356 556 1.032 2.750 4.775 12.128 17.709 29.700 HaĢhaĢKapsülü 3.001 4.700 9.000 18.683 24.485 73.718 157.739 295.643 450.000 Fındık 5.639 9.673 19.719 56.284 81.800 206.248 531.435 772.134 1.043.614 Pamuk(3) Tütün ġeker Pancarı Kaynak: DPT. (1) Destekleme Alımları kapsamındaki ürünler yıllara göre değiĢiklik göstermekte olup, 1994 yılından itibaren sadece bu ürünler destekleme kapsamındadır. (2) 1999 yılı tahminidir. (3) DFĠF Primleri hariçtir. TABLO II.2.11 DESTEKLEME ALIMLARINA BÜTÇEDEN SAĞLANAN FĠNANSMAN (Milyar TL) 1996 1997 1998 1999 Görev zararı 3.150 421 8.535 92.135 T. ġeker Fabrikaları 2.150 421 8.535 80.000 TMO 1.000 0 0 0 0 0 0 12.135 Sermaye Transferi 2.500 27.830 22.656 39.000 T.ġeker Fabrikaları 1.700 20.830 22.656 20.000 800 7.000 0 19.000 Ġkraz Tahvili 19.936 19.936 16.736 0 Çaykur 19.936 19.936 16.736 0 DFĠF Kredileri(1) 42.218 111.888 238.568 388.400 TSKB 34.218 93.888 151.068 242.900 0 18.000 87.500 92.000 TMO 6.000 0 0 50.000 Çaykur 2.000 0 0 3.500 I. Genel Toplam 67.804 160.075 286.495 519.535 II. Alım Bedeli 191.277 566.875 1.280.571 1.437.930 35,5 28,2 22,4 36,1 Çaykur Çaykur T.ġeker Fabrikaları III. (I/II) (%) Kaynak: DPT, HM. (1) Bütçe Ödeneği ve Kredi geri dönüĢlerinden kullandırmaların toplamıdır. II.2.3. ĠçBorçlanma Toplam iç borç stoku, 1999 yılında, 1998 yılına göre, nominal yüzde 97,4 oranında artarak 22,9 katrilyon Türk lirası olmuĢtur. 1999 yılında iç borç stokunun GSMH'ya oranı 5,7 puan artarak yüzde 27,6 olarak gerçekleĢmesi beklenmektedir. Tahkim hariç iç borç anapara ve faiz stoku incelendiğinde ise, 1998 yılında 15,9 katrilyon Türk lirası düzeyinden, 1999 yılında 46,5 katrilyon Türk lirasına ulaĢtığı görülmektedir. Anapara ve faiz stokunun nominal artıĢhızı 1998 yılında kısa vadeli borçlanma araçlarının kullanılması ve Temmuz ayındaki Rusya krizinden sonra yükselen faiz oranlarındaki artıĢtan dolayı yüzde 192,7 gibi önemli bir artıĢhızına ulaĢmıĢtır. Nakit bono ve tahvillerin toplam iç borç stoku içindeki payı, 1999 yılında, geçen yıl sonuna göre yaklaĢık 6,2 puan artarak yüzde 88,1 olarak gerçekleĢmiĢtir. Nakit dıĢı bono ve tahvillerin toplam iç borç stoku içindeki payı, 1998 yılında yüzde 18,1 iken, 1999 yılında yüzde 11,9‟a gerilemiĢtir. Hazine'nin iç piyasaya olan nakit borcuna ABD doları bazında bakıldığında, bu tutarın 1998 yılı sonunda 30,4 milyar ABD doları düzeyinden, 1999 yılında 38,4 milyar ABD doları düzeyine ulaĢtığı gözlenmektedir. Nakit bonoların, iç borç stoku içindeki payı, 1999 yılında, 1998 yılına sonuna göre 34,9 puan azalarak yüzde 14,1‟e inmiĢtir. Tahvillerin iç borç anapara stoku içindeki payı ise, yine aynı dönemde yüzde 32,9‟dan yüzde 74,0‟a çıkmıĢtır (Tablo II.2.12). 1998 yılının sonlarında, Hazine 2 yıl vadeli üç ayda bir sabit kupon ödemeli kağıtlar piyasaya sürerek hem borçlanmanın vadesini hem de vadeye kalan gün sayısını uzatmıĢtır. Bu borçlanma stratejisini cazip kılmak amacıyla vadesi 1 yıldan uzun vadeli kağıtlara vergi avantajı getirilmiĢtir. 1999 yılında Hazine MüsteĢarlığı ağırlıklı olarak üç ayda bir sabit kupon ödemeli ve üç ayda bir ödemeli değiĢken faizli uzun dönem kağıtlarıyla iç borçlanmaya gitmiĢtir. Bu araçlarla borçlanmayı cazip kılmanın bir yolu olarak da, bu kağıtların piyasadaki likiditesini artırmak amacıyla aynı tanımlı kağıtlar azalan vadeler itibariyle ihrac edilerek ikinci el piyasasındaki derinliğin artırılmasına çalıĢılmıĢtır. TABLO II.2.12 TAHVĠL ve BONO ANAPARA STOKUNUN VADE YAPISI(1) (Milyar TL) 1998 1999 % Vadeye Kalan Gün (AY) Dağılımı MĠKTAR % Vadeye Kalan Gün (AY) Dağılımı MĠKTAR NAKDEN SATILAN 9.511.785 81,9 4,6 20.197.511 88,1 11,7 TAHVĠL 3.815.843 32,9 5,9 16.960.758 74,0 13,6 130.314 1,1 0,0 0 - 2.447.350 21,1 5,5 589.537 2,6 95.742 0,8 13,5 10.614.780 46,3 6,7 996.770 8,6 6,4 2.044.517 8,5 18,7 Hesaben 1 Yıl Kırık Vade (1 Yıl-2 Yıl) 2 Yıl Kırık Vade (2 Yıl-3 Yıl) 6,9 0 - - 1.950.226 3 Yıl 145.447 1,3 9,7 1.350.648 5,9 4 Yıl 0 - - 0 - 5 Yıl 220 0,0 15,4 220 0,0 3,3 5.695.942 49,0 3,7 3.236.753 14,1 1,7 0 - - 740.000 3,2 1,2 BONO 3 Ay 31,6 31,6 - Kırık Vade (3 Ay-6 Ay) 599.154 5,2 1,5 0 - 6 Ay 1.642.600 14,1 2,4 1.320.357 5,8 1,5 Kırık Vade (6 Ay-9 Ay) 1.113.665 9,6 5,6 1.176.397 5,1 2,2 9 Ay 1.711.250 14,7 2,4 0 - Kırık Vade (9 Ay-1 Yıl) 629.273 5,4 9,3 0 - NAKĠT DIġI SATILAN 2.101.100 18,1 53,6 2.772.634 11,9 50,2 11.612.885 100,0 13,4 22.920.146 100,0 16,3 GENEL TOPLAM - - Kaynak: HM. (1) Tahvil ve bono anapara stokunda, kur farkları ve kısa vadeli avans hariçtir. 1998 yılında olduğu gibi 1999 yılında da Hazine, aylık ihale iç borçlanma programı ve üç aylık nakit programı açıklamaya devam etmiĢtir. Bu açıklamalar piyasaları olumlu yönde etkileyerek, belirsizliği azaltıcı bir rol oynamıĢtır. Hazine genel olarak ihale programında miktar ve vade üzerinde belirlediği limitler dahilinde kalmıĢtır. Hazine 1999 yılı Aralık ayında ihale açmamıĢtır. 1998 yılı ikinci yarısında, ihale yolu ile yapılan, net satıĢ miktarı ile ağırlıklandırılmıĢ stopajsız ortalama bileĢik iç borçlanma faiz oranları, Rusya Krizi üzerine yabancı sermaye çıkıĢının baĢlaması, vergi reform yasasının kabul edilmesi ile birlikte piyasalarda yaĢanan rahatsızlık ve seçimin gündeme gelmesiyle politik belirsizliğin artması sonucunda artıĢ eğilimine girmiĢ vebu eğilimini yıl sonuna kadar sürdürmüĢtür. 1999 yılının baĢından itibaren iç borçlanma faiz oranları düĢme eğilimine girmiĢtir. Bu azalıĢ eğiliminin arka planında ekonominin daralması kadar uzun döneme iliĢkin beklentilerin olumluya dönmesi ile istikrarlı ve kararlı siyasi atmosferin de etkili olduğu söylenebilir. 1998 Aralık sonunda yüzde 145,2 olan ihale faiz oranı 1999 Kasım ayında yüzde 93,3‟ e gerilemiĢtir (Tablo: II.2.13). TABLO II.2.13 1999 YILI HAZĠNE ĠHALELERĠ Net SatıĢ (Trilyon TL) Toplam Ġtfa (Trilyon TL) Faiz Oranı (Ağırlıklı Ortalama BileĢik Faiz) Vade (ĠĢlem hacmi ağırlıklı) Ocak 1996,0 1920,6 128,0 395 ġubat 1836,0 1710,0 125,2 346 Mart 1656,2 1613,8 103,4 370 Nisan 2409,5 2199,8 99,6 359 Mayıs 1870,2 2184,6 97,6 358 Haziran 2422,7 2500,9 109,7 345 Temmuz 2663,0 2541,9 94,1 473 Ağustos 1356,3 1589,4 97,0 697 Eylül 1645,1 1981,2 98,7 676 Ekim 2458,8 2460,8 100,6 641 Kasım 2280,2 2295,1 93,3 693 Aralık - 437,4 - - Kaynak: HM, TCMB. Hazine 1999 yılı baĢından itibaren 2 yıl vadeli, sabit faizli 3 ayda bir kupon ödemeli tahviller ihraç etmeye baĢlamıĢtır. Böylece daha uzun vadeli borçlanmayı ve iç borcun çevirilebilme gücünü artırmayı hedeflemiĢtir. 27 Temmuz 1999 tarihinden itibaren de değiĢken faizli, üç ayda bir kupon ödemeli kağıt ihraç edilmeye baĢlanmıĢtır. Bu yeni kağıt ihracıyla borçlanmanın vadesini uzatmanın yanında, gelecek dönemlerde faizlerde gerçekleĢebilecek olası düĢüĢlerden yararlanmayı amaçlamıĢtır. Bu çerçevede, ağırlıklı olarak Temmuz ayı ve sonrasında değiĢken faizli, üç ayda bir kupon ödemeli bu araç borçlanma için kullanılmıĢtır. Ġhale ile yapılan iç borçlanmanın ağırlıklı ortalama vadesi, 1998 yılı sonunda 7,8 ay olarak gerçekleĢmiĢ,ancak Hazine‟nin iç borçlanma yaparken uzun dönemli kağıtlar kullanmasıyla 1999 yılının sonuna doğru ortalama vade her ay uzayarak, 16,0 ay olmuĢtur. Böylece, Hazine 1998 yılı sonunda iç borç stokunun vadeye kalan gün sayısı 4,6 ay iken uzun dönemli borçlanmayla borç stokunun vadeye kalan gününü 1999 yılında 11,7 aya yükseltmiĢtir. Hazine, 1999 yılında ihale yöntemi yanısıra, halka arz, TAP ve doğrudan satıĢ yöntemlerini de iç borçlanmada kullanmıĢtır (Tablo II.2.14). TABLO II.2.14 1999 YILINDA HALKA ARZ VE DOĞRUDAN SATIġ YÖNTEMĠYLE GERÇEKLEġTĠRĠL EN SATIġLAR (1) Ġtfa Tarihi Halka Arz SatıĢMiktarı Faiz Oranı 23.06.1999 TL 79,1 35%(2) 18.08.1999 TL 77,0 42,5%(2) Doğrudan SatıĢ SatıĢMiktarı Faiz Oranı 05.01.2000 USD 146,5 3%(3) 01.02.2000 USD 66,2 3%(3) 14.07.2000 TL 4,0 TÜFE 20%(2) 14.07.2000 3%(3) USD 374,4 USD 120,0 3%(3) 24.09.2000 USD 575,5 6,25%(3) 20.12.2001 USD 138,4 5,25%(3) 25.08.2000 07.09.2000 3%(3) USD 652,5 Kaynak: HM. (1) TL büyüklükler trilyon, döviz büyüklükleri milyon olarak alınmıĢtır. (2) Dönemsel faiz oranı. (3) Kupon faiz oranı. 1999 yılında Hazine, halka arz ve doğrudan satıĢlar dıĢında, toplam 36,4 katrilyon Türk lirası tutarında menkul kıymet ihraç etmiĢtir. Ġhracın 35,1 katrilyon Türk lirası ihale ile, 1,3 katrilyon Türk lirası ihale dıĢıyöntemlerle gerçekleĢtirilmiĢtir. Toplam ihracın yüzde 25,4‟ü bonolardan oluĢurken, yüzde 74,6‟sı tahvillerden oluĢmuĢtur. Hazine ihalelerinin seyrine bakıldığında genel olarak daha önceden duyurulan programın gerçekleĢtirildiği, hedeflenen satıĢmiktarlarına ulaĢıldığı görülmüĢtür. Ayrıca 1999 yılında sabit kuponlu ve değiĢken faizli yeni borçlanma araçlarının kullanılmaya baĢlanması ile bir yandan borçlanma vadesinin uzatılması sağlanırken, diğer yandan yatırımcıyı riskten koruyan araçlar olarak finansal piyasalarda güven ortamının sağlanmasına katkıda bulunulmuĢtur. Ġhalelerde gerçekleĢen faiz oranları ise yüksek seviyesini korumakla birlikte yıl genelinde düĢüĢ yönünde bir trend göstermiĢtir. TABLO II.2.15 NAKĠT ĠÇBORÇ STOKUNUN ÇEġĠTLĠEKONOMĠKVE PARASAL BÜYÜKLÜKLERLE KARġILAġT IRILMASI (Yüzde) 1995 1996 1997 1998 1999 Ġç Borç Stoku/GSMH(1) 14,6 18,5 17,2 19,1 26,1 Ġç Borç Stoku /M2 90,0 99,2 89,3 95,9 96,1 Ġç Borç Stoku /M2Y 43,5 50,5 47,4 50,6 54,1 Ġç Borç Stoku /TL Pasif(2) 64,5 71,5 57,3 46,4 54,6 Ġç Borç Stoku /Toplam Pasif(2) 30,3 34,1 28,7 27,8 34,3(3) /GSMH 23,7 32,8 35,7 29,7 56,0 146,6 175,6 185,3 149,1 205,9 70,9 89,4 98,3 78,7 116,0 105.0 126,5 118,8 72,1 117,1(3) 49,8 60,3 59,5 43,2 73,5(3) Ġç Borç Stoku +Faiz(4) Ġç Borç Stoku +Faiz/M2 Ġç Borç Stoku +Faiz/M2Y Ġç Borç Stoku +Faiz/TL Pasif(2) Ġç Borç Stoku +Faiz/Toplam Pasif(2) Kaynak: HM, TCMB. (1) GSMH, DPT 1999 yılı için yıl sonu tahminidir. (2) TL ve toplam pasifler, mevduat bankalarının özkaynakları dıĢındaki pasifleridir. (3) Ekim ayı sonundaki pasif değerleri kullanılarak hesaplanmıĢtır. (4) Nakit Ġç Borç Stokunu ve gelecek dönemlerde tahakkuk edecek faiz ödemelerini göstermektedir. Ġç borç stokunun ekonomiye göre büyüklüğünün bir göstergesi olan, nakit tahvil ve bono anapara stokunun GSMH içindeki payı, 1999 yılında 1998'e göre 7 puan yükselerek yüzde 26,1 olmuĢtur. Borç servisi yükünün bir göstergesi olan anapara ve faiz stokunun GSMH içindeki payı ise, 1999 yılında, 1998 yılına göre yaklaĢık 26,3 puan artarak yüzde 56,0 olmuĢtur (Tablo II.2.15). Ġç borçlanmanın piyasalar üzerinde yarattığı baskıyı gösteren anapara/para arzları ile anapara+faiz/para arzları oranları 1999 yılında bu baskının artığını göstermektedir. 1999 yılında, borç servis yükünün ve iç borçlanmanın piyasalar üzerinde yarattığı baskının artması, 1999 yılı ana para stokunun artan faiz ödemelerinden kaynaklanmıĢtır. 26 Kasım 1999 tarihinde yürürlüğe giren vergi yasası ile 1 Aralık 1999 tarihinden önce ihraç edilmiĢ Devlet Ġç Borçlanma Senetleri faiz gelirlerinden vergi alınmasına karar verilmiĢtir. DeğiĢik tanım ve vade yapısına tabi olan Devlet Ġç Borçlanma Senetlerinden farklı oranlarda vergi alınmasını öngören yasanın 2000 yılında önemli miktarlarda da vergi geliri sağlayacağı tahmin edilmektedir. MARMARA DEPREMĠNĠN KAMU MALĠYESĠÜZERĠNE ETKĠLERĠ VE EK VERGĠDÜZENLEMELERĠ Marmara depreminin ekonominin tümüne olduğu gibi kamu maliyesi üzerine de önemli etkileri olmuĢtur. 17 Ağustos depreminin yoğun olarak etkilediği Kocaeli, Sakarya ve Yalova‟nın toplam vergi gelirleri içindeki payının yüzde 16 civarında olması nedeniyle, afet durumunun gerektirdiği erteleme ve muafiyetler ile üretimin durması veya yavaĢlaması vergi gelirlerini olumsuz etkilemiĢtir. Ayrıca, depremin bölgede yol açtığı zararları gidermek için yapılan yardımlar, geçici ve daimi iskan çalıĢmaları ile ekonomik ve sosyal altyapıda oluĢan aksaklıkların giderilmesine yönelik harcamaların kamu maliyesi üzerinde, 1999 yılında ve önümüzdeki yıllarda ciddi yükleri söz konusudur. Depremin kamu maliyesine olan yükünün 1999 yılında GSMH‟nın yüzde 0,8‟i, 2000 yılında ise GSMH‟nın yüzde 1,5‟i civarında olması beklenmektedir. 1999 yılında deprem nedeniyle ortaya çıkan ek harcamaları karĢılayabilmek için 500 trilyon liralık ek ödenek alınmıĢtır. Deprem harcamalarını finanse etmek için, uluslararası kuruluĢlar ve ülkelerden dıĢkredi ve yardımlar temin edilmiĢtir. 26 Kasım 1999 tarihinde, 17 Ağustos ve 12 Kasım‟da meydana gelen depremlerin yol açtığı ekonomik kayıpları gidermek ve üç yıllık istikrar programını uygulamaya koymak amacıyla kamuoyunda deprem vergisi olarak bilinen bir dizi ek vergi düzenlemesini içeren 4481 sayılı Kanun kabul edilmiĢtir. Bu kanunla getirilen ilave vergiler Ģunlardır: 1. Ek gelir ve kurumlar vergisi: Bu vergiye iliĢkin maddeyle gelir ve kurumlar vergisi mükellefleriyle, götürü usulde vergi ödeyen mükelleflerin ve 1998 yılında elde ettikleri ücretlerinin vergi matrahı toplamı on iki milyarı aĢan gelir vergisine tabi ücretlilerin 1998 yılı matrahları üzerinden yüzde 5 oranında vergi ödemeleri karara bağlanmıĢtır. 2. Ek Emlak Vergisi: Buna göre, emlak vergisi mükellefleri 1999 yılı emlak vergisi matrahları üzerinden bir defaya mahsus olmak üzere ek emlak vergisi ödeyeceklerdir. 3. Ek Motorlu TaĢıtlar vergisi: Bu düzenlemeyle motorlu taĢıtlar vergisine tabi araçlar 1999 yılı için tahakkuk ettirilen motorlu taĢıtlar vergisi tutarında ek motorlu taĢıtlar vergisine tabi tutulmuĢtur. 4. Özel iletiĢim vergisi: Kanunun bu vergiye iliĢkin maddesine göre, 2000 yılı sonuna kadar cep telefonu iĢletmecileri tarafından verilen tesis, devir, nakil ve haberleĢme hizmetleri yüzde 25 oranında vergiye tabi tutulmuĢtur. 5. Özel ĠĢle m Vergisi: 31 Aralık 2000 tarihine kadar uygulanmak üzere, 4306 sayılı kanunda belirtilen iĢlem ve kağıtlar için ödenen eğitime katkı payı tutarı kadar özel iĢlem vergisi verilecektir. 6. Faiz vergisi: Kanunun 16. maddesiyle 1 Ocak 2000 tarihinden itibaren uygulanmak üzere, 1 Aralık 1999 tarihinden önce ihraç edilmiĢ bulunan Devlet Ġç Borçlanma Senetlerinden, (özel tertip devlet tahvilleri ve döviz cinsinden tahviller hariç) aĢağıda belirtilen oranlarda ek faiz vergisi kesilecektir: o o o Ġskontolu tahvil ve bonolara ödenen faizlerden; vadesine 1-91 gün kalanlarda yüzde 4, 92-183 gün kalanlarda yüzde 9 ve vadesine 183 günden fazla kalanlarda yüzde 14 Üç yıl vadeli değiĢken faizli tahvillerde ödenen faizlerden yüzde 4 Ġki yıl vadeli sabit faizli tahvillerde ödenen faizlerden yüzde 19 1. 31 Aralık 2000 tarihine kadar uygulanmak üzere RTÜK, SPK, ĠMKB ve Rekabet Kurulu gelirlerinden daha sonra belirlenecek oranlarda kesinti yapılması kararlaĢtırılmıĢtır. 2. Akaryakıt Tüketim Vergisi üst sınırı yüzde 300‟den yüzde 500‟e çıkartılmıĢtır. Deprem bölgelerinden Kocaeli, Sakarya, Yalova ve Bolu illerinde vergi mükellefi olanlar yukarıdaki ilk beĢ maddede bahsedilen vergilerden muaf tutulmuĢlardır. Bu önlemlere ilave olarak, bedelli askerlik uygulamasının baĢlatılması, mevduat faizi ve repo stopajının 2 puan artırılması, gayrimenkul sermaye iradı ve serbest meslek kazancı stopajının 5 puan artırılması, gelir vergisi dilimleri ile özel indirim miktarındaki artıĢın yüzde 25 ile sınırlandırılması, KDV oranının 2 puan artırılması, yüzde 25‟lik harç artıĢıgibi önlemlerle ek gelir artıĢıamaçlanmıĢtır. Deprem sonrasında istikrar programı çerçevesinde alınan bu önlemlerin GSMH‟nın yüzde 5‟i oranında bir gelir artıĢısağlaması beklenmektedir. II.3. ÖDEMELER DENGESĠ VE DIġ BORÇLANMA II.3.1. Ödemeler Dengesi Türkiye ekonomisinde, 1994 yılında yaĢanan kriz sonrası 1995-97 döneminde, artan özel tüketim ve yatırımlara paralel olarak yüksek büyüme oranları gerçekleĢmiĢtir. Ancak bu eğilim, 1998 yılının ilk üç aylık döneminden sonra sürdürülememiĢtir. Kronik yüksek enflasyon, kamu maliyesindeki bozulmayı önlemek için 1998 yılı baĢında uygulamaya konulan daraltıcı maliye ve gelirler politikasının etkisiyle, 1998‟in ikinci çeyreğinden itibaren yatırımlar ile özel tüketim harcamalarında daralma yaĢanmıĢtır. Bunun yanında, 1997 yılında yaĢanan Asya krizi ve 1998 yılı Ağustos‟undaki Rusya krizi dıĢtalepte bir daralma yaratırken özellikle Rusya krizi sonrasında Türkiye ekonomisinden hızlı sermaye çıkıĢıreel faizleri yükseltmiĢtir. 1999 yılında ekonomideki daralma hızlanarak devam etmiĢ,Ağustos ve Kasım aylarında yaĢanan depremler ekonominin olumsuz gidiĢini hızlandırmıĢtır. 1999 yılında dıĢkaynak giriĢinin sınırlı olması sonucunda, kamunun yurtiçi mali piyasalar üzerindeki baskısı artmıĢ,özel yatırımlar durma noktasına gelmiĢtir. Bu çerçevede, iç ve dıĢ at lep daralmasının yaĢandığı 1999 yılında, ithalattaki azalıĢ ihracattaki azalıĢtan daha fazla olmuĢve dıĢticaret açığı önceki döneme göre yüzde 30,2 oranında azalarak 9 milyar ABD doları olmuĢtur. Bu nedenle, görünmeyen kalemlerden ve karĢılıksız transferlerden elde edilen gelirlerde önemli azalıĢlar olmasına karĢın dıĢticaret açığındaki bu yüksek daralmanın etkisiyle cari iĢlemler dengesi 0,5 milyar ABD doları açık vermiĢtir. Aynı dönemde net 6,7 milyar ABD doları sermaye giriĢiolurken resmi rezerv artıĢı4,7 milyar ABD doları düzeyinde gerçekleĢmiĢtir (Tablo II.3.1). TABLO II.3.1 ÖDEMELER DENGESĠ (Milyon ABD doları) 1997 1998 1998(1) 1999(1) -2.638 1.871 1.777 -507 -15.358 -14.332 -12.913 -9.007 Bavul Ticareti 5.849 3.689 3.518 2.023 Görünmeyen Hizmetler Dengesi 7.854 10.476 9.553 3.741 Turizm Gelirleri 7.002 7.177 6.938 4.977 Diğer Özel Resmi Hizmet Gelirleri 7.723 10.520 9.314 6.525 KarĢılıksız Transferler 4.866 5.727 5.137 4.759 Sermaye Hareketleri (Rezerv hariç) 8.737 773 905 6.700 Net Hata ve Noksan -2.755 -2.197 -1.871 -1.464 Resmi Rezerv (DeğiĢim) -3.344 -447 -811 -4.729 Cari ĠĢlemler DıĢTicaret Dengesi Kaynak: TCMB. (1) Ocak-Kasım. II.3.1.A. Cari ĠĢl emler Rusya krizi sonrası özellikle Eylül 1998‟den itibaren ithalatta ciddi gerilemeler yaĢanmıĢtır. Gerilemeler yılın geri kalan kısmında ve 1999 yılının ilk sekiz aylık döneminde de devam etmiĢtir. Eylül 1999‟da baĢlayan ve Ekim ve Kasım aylarında da devam eden göreli iyileĢmeye rağmen 1999 yılının ilk onbir ayında ithalat yüzde 14,6 gerilemiĢtir. 1998 yılının ikinci çeyreğinden itibaren baĢlayan özel tüketim ve yatırım harcamalarındaki azalıĢ eğiliminin 1999 yılının ilk üç çeyreğinde de devam etmesi ve GSMH‟nın da söz konusu dönemde gerilemesi ithalattaki azalıĢın en önemli nedenleri arasında sayılabilir. Ayrıca, Ocak-Ekim döneminde ithalat fiyatlarındaki yüzde 7,1 oranındaki azalıĢ da ithalattaki gerilemeye katkıda bulunmuĢtur. Tüketim talebindeki azalmaya paralel olarak tüketim malı ithalatı, 1999 yılının ilk onbir aylık döneminde gerilemeye devam etmiĢtir. Aynı dönemde, toplam ithalatın, sırasıyla, yüzde 66,1 ve yüzde 20,8‟ini oluĢturan ara malı ve sermaye malı ithalatlarında da sanayi üretimi ve özel yatırımlardaki düĢüĢeparalel yüksek oranlı gerilemeler gerçekleĢmiĢtir (Tablo II.3.2). Bu geliĢmelere karĢın bahsedilen dönemde, özellikle uluslararası petrol fiyatlarında görülen büyük yükseliĢler nedeniyle ham petrol ithalatı yüzde 22,2 oranında artıĢ kaydetmiĢtir. TABLO II.3.2 ĠTHALAT VE ĠHRACATIN ANA MAL GRUPLARINA GÖRE DAĞILIMI (Milyon ABD doları) Yüzde Toplam Ġthalat (CIF) Sermaye Malları Ara Malları Tüketim Malları Diğer Toplam Ġhracat Tarım ve Ormancılık Balıkçılık Madencilik ve TaĢocakçılığı Ġmalat Yüzde Yüzde 1998(1) Pay 1999(1) Pay DeğiĢim 42.051 100,0 35.893 100,0 -14,6 9.576 22,8 7.483 20,8 -21,9 27.284 64,9 23.733 66,1 -13,0 4.850 11,5 4.405 12,3 -9,2 341 0,8 272 0,8 -20,3 24.735 100,0 23.704 100,0 -4,2 2.435 9,8 2.151 9,1 -11,7 16 0,1 35 0,1 116,1 334 1,3 331 1,4 -0,8 21.932 88,7 21.173 89,3 -3,5 Diğer 18 0,1 14 0,1 -25,3 Kaynak: DĠE. 1. Ocak-Kasım. Ġhracat 1999 Ocak-Kasım döneminde yüzde 4,2 oranında gerilemiĢtir. Ġhracatın ortalama yüzde 90‟ını oluĢturan imalat sektörü ihracatı bu dönemde yüzde 3,5 oranında daralmıĢtır. Ġmalat sanayiinde önemli paya sahip tekstil-giyim ürünleri ile demir çelik ürünleri ihracatlarında da, 1999 yılı ilk onbir aylık döneminde gerilemeler devam etmiĢtir. Ancak, yıl boyunca, kara taĢıtları ve bunların aksam ve parçalarının ihracatı yüksek oranlı artıĢını sürdürmüĢve aynı dönemde yüzde 76,4 oranında yükselmiĢtir Bu dönemde özellikle dıĢ at lepteki durgunluk ihracatı olumsuz etkilemiĢtir. Ayrıca, yılın ikinci yarısında kurlarda görülen reel değerlenme ve ihracat fiyatlarının, özellikle tekstil ve demir-çelik sektörlerinde, gerilemesi ihracattaki düĢüĢeneden olan önemli etkenler olmuĢtur (Tablo II.3.3). TABLO II.3.3 REEL EFEKTĠFDÖVĠZ KURU(1) (1987=100) (1990=100) 1987 97,8 118,2 1988 105,6 127,4 1989 86,8 104,6 1990 80,4 97,1 1991 86,9 105,1 1992 89,4 108,0 1993 90,9 109,7 1994 103,1 124,5 1995 100,9 122,0 1996 99,8 120,5 1997 93,6 112,9 1998 I 94,2 113,6 II 96,7 116,6 III 94,1 113,5 IV 95,3 115,0 1999 I 97,7 117,7 II 98,4 118,5 III(2) 95,3 114,8 IV(2) 93,2 112,2 Kaynak: TCMB, DĠE ve IFS. 1. 2. Dönem sonu verileridir. Hesaplamalarda ABD doları ve Alman markı TCMB döviz alıĢkurlarının aylık ortalama değerleri ve Türkiye ile yabancı ülkelerin toptan eĢya fiyat endeksleri kullanılmıĢtır. Endeks hesaplamasında ağırlıklar ABD doları için bir, Alman markı için bir buçuk olarak belirlenmiĢtir. Endeks değerinin düĢmesi Türk lirasının söz konusu paralar karĢısında reel olarak değer kazandığını göstermektedir. Üçüncü ve dördüncü çeyrekler için ABD ve Almanya enflasyonları tahminleri kullanılmıĢtır. Avrupa Birliği ülkeleriyle yapılan ticaret, toplam dıĢticaret hacminin yarısından fazlasını oluĢturmaktadır. Avrupa Birliği ülkelerine yapılan ihracat, 1999‟un ilk onbir ayında yüzde 3,2 oranında artıĢgösterirken ithalat aynı dönemde yüzde 13,9 düĢüĢ kaydetmiĢtir. Aynı dönemde, genelde Asya ülkelerine yapılan ihracatta ise yüzde 9,1 artıĢ görülmüĢtür (Tablo II.3.4). Rusya krizi sonrasında, Eylül 1998‟de, bu ülkeye yapılan ihracatta önemli bir düĢüĢ gözlenmiĢtir. Bu eğilim 1998 yılının geri kalan kısmında ve 1999 yılının ilk onbir aylık döneminde de devam etmiĢtir. 1999 yılı Ocak-Kasım döneminde Rusya Federasyonu‟na yapılan ihracat geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 59,8 azalmıĢtır. Sovyetler Birliği‟nin dağılmasıyla birlikte baĢlayan ve hızlı bir artıĢ gösteren bavul ticareti, ihracat gelirleri içinde önemli bir pay sahibi olmuĢtur. Ancak, bavul ticareti, Rusya‟ya yapılan kayıtlı ticarete paralel olarak 1999 yılı Ocak-Kasım döneminde yüzde 42,5 oranında gerilemiĢtir. Görünmeyen kalem gelirlerinde önemli paya sahip olan turizm gelirleri 1999 yılı Ocak-Kasım döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 28,3 azalarak 5 milyar ABD doları düzeyine gerilemiĢtir. 1999 yılında ülkemize gelen turist sayısının önemli ölçüde gerilemesi de gelirdeki azalıĢıdestekler niteliktedir. Turizm gelirlerinin azalmasının önemli nedenleri arasında, 1999 yılı baĢındaki olumsuz dıĢpolitik ortam ve Ağustos ayındaki deprem felaketi sayılabilir. Görünmeyen kalem gelirlerinde önemli paya sahip olan, özel ve resmi hizmet gelirlerini içeren “diğer” gelirler ise 1999 yılı Ocak-Kasım döneminde yüzde 29,9 oranında gerilemiĢtir. Bu gerilemenin bir diğer nedeni de, diğer özel resmi hizmet gelirleri hesaplamasında yapılan değiĢiklik olarak gösterilebilir. TABLO II.3.4 ĠTHALAT VE ĠHRACATIN ÜLKE GRUPLARINA GÖRE DAĞILIMI (Milyon ABD doları) Yüzde Yüzde Yüzde 1998(2) Pay 1999(2) Pay DeğiĢim Toplam Ġthalat 42.051 100,0 35.893 100,0 -14,6 OECD Ülkeleri 30.530 72,6 25.048 69,8 -18,0 (21.912) (52,1) (18.875) (52,6) (-13,9) Avrupa ve BDT(1) Ülkeleri 4.294 10,2 4.096 11,4 -4,6 Afrika Ülkeleri 1.629 3,9 1.470 4,1 -9,8 683 1,6 458 1,3 -32,9 Orta Doğu Ülkeleri 1.802 4,3 1.714 4,8 -4,9 Diğer Asya Ülkeleri 2.429 5,8 2.122 5,9 -12,7 294 0,7 569 1,6 93,5 Toplam Ġhracat 24.735 100,0 23.704 100,0 -4,2 OECD Ülkeleri 15.578 63,0 16.129 68,0 3,5 (12.356) (50,0) (12.756) (53,8) (3,2) Avrupa ve BDT(1) Ülkeleri 3.715 15,0 2.396 10,1 -35,5 Afrika Ülkeleri 1.606 6,5 1.519 6,4 -5,4 214 0,9 225 1,0 5,5 2.005 8,1 1.963 8,3 -2,1 Diğer Asya Ülkeleri 578 2,3 629 2,7 9,1 Diğer Ülkeler 288 1,2 185 0,8 -35,9 (AB Ülkeleri) Amerika Ülkeleri Diğer Ülkeler (AB Ülkeleri) Amerika Ülkeleri Orta Doğu Ülkeleri Kaynak: DĠE. 1. 2. Bağımsız Devletler Topluluğu. Ocak-Kasım. Görünmeyen kalem gelirlerinde görülen azalıĢakarĢın giderlerinde de gerileme olması diğer mal ve hizmetler dengesinin fazla vermesine neden olmuĢtur. Ancak, 1998 Ocak-Kasım döneminde 9,6 milyar ABD doları fazla veren diğer mal ve hizmetler dengesi 1999 yılının aynı döneminde 3,7 milyar ABD doları fazla vermiĢtir. Ayrıca, 1999 yılının ilk onbir ayında karĢılıksız transferlerden elde edilen net gelirlerde iĢçigelirlerindeki azalıĢın etkisiyle, 4,8 milyar ABD dolarına gerilemiĢtir. Cari iĢlemler dengesindeki açık, dıĢ itcaret açığının daralmasının etkisiyle, sınırlı ölçüde kalmıĢtır. ALTERNATĠFREEL KUR GÖSTERGELERĠ Reel döviz kuru ülkeler arasındaki enflasyon farklılıklarını gözönüne alacak Ģekilde hesaplanan döviz kurudur. Reel döviz kuru bir ülkenin dıĢ ticaretinde rekabet edebilme gücüne iliĢkingösterge niteliği taĢıması bakımından önemlidir. Reel kur hesaplamalarında nominal döviz kurlarının yanı sıra çeĢitli yurtiçi ve yurtdıĢıenflasyon tanımları kullanılmaktadır. YurtdıĢı enflasyonu ve döviz kuru için tek bir ülke seçilebileceği gibi birden fazla ülke de ağırlıklandırılarak kullanılabilir. Örneğin ağırlık olarak, yabancı ülkelerin, ülkenin dıĢticareti içindeki payı ya da ödemelerde kullanılan para cinslerinin toplam içindeki payı verilebilir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından beĢfarklı Ģekilde reel kur hesaplanmaktadır. Bu hesaplamalarda nominal kur olarak 1 ABD doları ve 1,5 Alman markından oluĢankur sepeti kullanılmaktadır. Yurtiçi enflasyon olarak, sırasıyla, özel imalat sanayi fiyatları, toptan eĢya fiyatları (TEFE), tüketici fiyatları (TÜFE) ve birim ücret artıĢları kullanılmaktadır. YurtdıĢı enflasyon olarak da en önemli iki ticari ortağımız olan ABD ve Almanya‟nın toptan eĢya ve tüketici fiyatları, kur sepetindeki para birimlerinin paylarına göre ağırlıklandırılarak kullanılmaktadır. Yukarıdaki grafikte, reel kur endekslerindeki azalıĢlar kurdaki reel değer kazancını göstermektedir. Buna göre birim ücret (yurtdıĢıtüketici fiyatları ile) ve özel imalat sanayi fiyatlarıyla hesaplanan reel kur endekslerinde, Türk lirası 1987 yılı sonuna göre reel değer kaybına uğramıĢtır. Ancak, birim ücret (yurtdıĢıtoptan eĢya fiyatları ile), TÜFE ve TEFE fiyatlarıyla hesaplanan reel kur endeksinde Türk lirasının 1987 yılı sonuna göre reel olarak değerlendiği görülmektedir. TÜRKĠYE‟DE ĠTHALAT VE ĠHRACATI BELĠRLEYEN FAKTÖRLER Geleneksel yaklaĢımlarda reel ithalat talebi, ülkenin reel geliri ve reel döviz kuruna bağlı kabul edilir. Hem reel gelir artıĢıhem de reel kurda yaĢanan aĢırı değerlenmeler, reel ithalat talebini artırıcı yönde rol oynamaktadır. Bunun yanında, uluslararası rezervler ithalata finansman kaynağı olması açısından açıklayıcı değiĢken olarak görülebilir. Ayrıca, özellikle ithalatın büyük bir kısmının ara malı ithalatından oluĢtuğu Türkiye gibi ülkelerde, ihracat büyümesi de ithalat talebini etkileyici bir unsur olmaktadır. Bunun en önemli nedeni, ithal edilen ara malının ihracata konu olan ürünlerin üretiminde girdi olarak kullanılması ve ithalat talebi oluĢturmasıdır. Ġthalat talebinden farklı olarak reel ihracat iki Ģekilde incelenebilir: ihracat arzı ve ihracat talebi. Ġhracat arz ve talebi reel kur değiĢimlerinden etkilenirken, ihracat arzı reel milli gelirin ihracat talebi ise reel yabancı gelirin bir fonksiyonu olarak tanımlanmaktadır. Reel kurdaki aĢırı değerlenme ihracatı azaltıcı yönde rol oynamaktadır. Buna karĢın,yabancı gelirin artması ihraç mallarına olan talebi artırırken, milli gelirdeki artıĢ,bir yandan üretim artıĢıyoluyla ihracata konu olan mal arzını artırırken diğer yandan iç talepteki artıĢ nedeniyle sözkonusu malların iç piyasaya yönelmesine neden olabilecektir. Özellikle bahsedilen son etkiden dolayı, reel kurun ne yönde hareket edeceği ve ihracatçıları hangi piyasaya doğru yönlendireceği önemlidir. Ayrıca, sanayi üretiminin büyük bir kısmı ara ve/veya sermaye malı ithalatına dayandığı ülkelerde ara malı ithalatının da ihracatı açıklayıcı bir değiĢken olduğu düĢünülmektedir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) tarafından ihracat talebi ve arzı modelleme çalıĢmalarında, ihracat talebi reel gelir (talep için G7 ülkelerinin gelirleri toplamı, arz için reel milli gelir) ve reel kur tarafından açıklanmaktadır. Reel ihracat talep ve arz fonksiyonları için gelir ve kur esneklikleri birin altında bulunmuĢtur. Hem uzun dönem hem kısa dönem analizinde reel ihracat talebinin gelir esnekliği kur esnekliğinden düĢük çıkmıĢtır. Buna göre, ihracat talebindeki artıĢ,yabancı gelirdeki artıĢtan çok reel kurdaki değer kaybına bağlıdır. Reel ihracat arzı kısa dönem analizinde de gelir esnekliği kur esnekliğinden düĢük çıkmıĢtır. Bu nedenle, Türkiye‟nin kısa dönemde ihracatının hem arz hem talep yönünden önemli ölçüde reel kurlardaki değiĢmelere duyarlı olduğunu söylemek yanlıĢ olmayacaktır. Buna karĢılık, uzun dönem analizinde milli gelirin değiĢmesi ihracat arzının temel belirleyicisidir. Ancak Türkiye‟deki ihracat arzı esnek bir yapıya sahiptir. 1998 yılı Ağustos ayında yaĢanan Rusya kriziyle beraber bu ülkeye ve Bağımsız Devletler Topluluğu‟na yapılan ihracatta önemli düĢüĢler olmasına karĢın ihracat yeni piyasalara, özellikle Kuzey Afrika Ülkelerine doğru kaymıĢtır. Ġthalat talebi modelinde açıklayıcı değiĢken olarak, milli gelir ile ihracat büyümeleri, enflasyon, rezervler ve nominal kur kullanılmıĢtır. Modelde, reel kur, nominal kur ve enflasyon olarak ayrıĢtırılmıĢtır. Milli gelir büyümesi ithalat talebini artırıcı yönde rol oynamaktadır. Milli gelirin özellikle kısa dönem analizinde ithalatın gelir esnekliği bire oldukça yaklaĢmıĢ ve tihalatın en önemli açıklayıcısı olarak bulunmuĢtur. Yine kısa dönem analizinde, nominal kur değiĢimi gelirden sonra ithalat talebini açıklayan en önemli değiĢken olmuĢtur. Kurlardaki artıĢ,yani aĢırı değer kaybı, ithalatı azaltıcı etki yapmaktadır. Uzun dönemde hem enflasyon hem de rezervlerdeki artıĢ tihalat talebini artırmakta, ancak, bu değiĢkenler kısa dönem analizinde etkilerini yitirmektedirler. Kaynak: ġahinbeyoğlu, G. ve UlaĢan, B., 1999 "An Empirical Examination of the Structural Stability of Export Function: The Case of Turkey", TCMB TartıĢma Tebliği No:9907. Kotan, Z. ve Saygılı, M., 1999 "Estimating an Import Function for Turkey", TCMB TartıĢma Tebliği No: 9909. II.3.1.B. Sermaye Hareketleri Rusya krizi ile birlikte, 1998 yılı üçüncü çeyreğinden itibaren global nitelik kazanan ekonomik kriz sonucu 1998 yılının ikinci yarısında Türkiye ekonomisinden 6,8 milyar ABD doları sermaye çıkıĢıolmuĢ,ancak 1999 yılı baĢından itibaren yeniden sermaye giriĢleri yaĢanmaya baĢlamıĢtır. Böylece, 1999 Ocak-Kasım döneminde 6,7 milyar ABD doları sermaye giriĢibüyük oranda portföy ve kısa vadeli sermaye olarak gerçekleĢmiĢtir. Bu dönemde, portföy yatırımlarında gerçekleĢen artıĢ önemli ölçüde genel hükümetin tahvil ihraçlarından kaynaklanmıĢtır. 1999 yılının ilk onbir aylık döneminde, genel hükümet ve bankalar tarafından toplam 2,1 milyar ABD doları tahvil ihracı gerçekleĢtirilmiĢtir (Tablo II.3.5). 1999 yılı baĢında kaynak kullanımı destekleme fonu kesintisinin kaldırılması sonucu uzun vadeli kredinin vergi kaynaklı cazibesini kaybetmesi dıĢ borçlanmada orta ve uzun vadeliden kısa vadeliye bir geçiĢ olmasına neden olmuĢtur. 1999 Ocak-Kasım döneminde genel hükümet 1998‟in aynı döneminde olduğu gibi yine net uzun vadeli kredi geri ödeyicisi olurken, bankalar ve KĠT‟lerin de içinde bulunduğu diğer sektörler ise net uzun vadeli kredi kullanıcısı konumlarını korumuĢlar ancak net kredi kullanımı 4,5 milyar ABD dolarından 2 milyar ABD dolarına gerilemiĢtir (Tablo II.3.5). TABLO II.3.5 SERMAYE HAREKETLERĠ (Milyon ABD doları) 1997 1998(1) 1999(1) Sermaye Hareketleri 8.737 905 6.700 Doğrudan Yatırımlar 554 442 30 1.634 -6.104 2.453 -710 -1.125 -496 Tahvil Ġhracı 1.774 -276 2.108 Uzun Vadeli Sermaye Hareketleri 4.788 3.661 -93 Kullanımlar 9.905 10.372 9.326 Genel Hükümet 1.062 1.016 763 Bankalar 2.478 2.692 2.033 Diğer Sektörler 6.365 6.664 6.530 Ödemeler -6.095 -7.318 -9.279 Genel Hükümet -2.518 -2.503 -2.619 -818 -2.146 -2.023 -2.757 -2.666 -4.633 1.761 2.906 4.310 -1.750 -567 -1.072 Yükümlülükler 3.511 3.473 5.382 Ticari Krediler 2.084 1.239 3.578 49 -74 -96 Portföy Yatırımları Menkul Değer Varlıkları Bankalar Diğer Sektörler Kısa Vadeli Sermaye Hareketleri Varlıklar Kredi Mektuplu DTH (Net) Diğer DTH (Net) -152 1.553 57 Kaynak: TCMB. 1. Ocak-Kasım. 1999 yılının ilk onbir ayında 4,3 milyar dolar kısa vadeli sermaye giriĢiolmuĢtur. Bu dönemde, mevduatlar önemli oranda azalmıĢtır. Kredi mektuplu döviz tevdiat hesaplarında (DTH) 1998 yılının aynı dönemine göre bir değiĢiklik yaĢanmazken, kiĢilerin ve ticari bankaların döviz hesaplarını kapsayan diğer DTH‟larda 1998‟in ilk onbir ayındaki 1,6 milyar ABD doları giriĢ,1999‟un aynı döneminde sadece 0,1 milyar ABD doları giriĢ olarak gerçekleĢmiĢtir. Ayrıca, diğer sektör ticari kredilerinde geçen yılın aynı dönemine göre önemli artıĢlar gözlenmektedir (Tablo II.3.5). II.3.2. DıĢ Borçlar Hazine MüsteĢarlığı tarafından 1998 yılından itibaren yeni dıĢ borç istatistikleri serisi yayımlanmaktadır. Yeni seri 1996 yılı ve sonrasını kapsamaktadır. DıĢborç stoku 1999 yılı Eylül ayı sonu itibariyle 104,4 milyar ABD doları düzeyindedir. 1998 yıl sonu ile karĢılaĢtırıldığında kısa vadeli dıĢborçlar 1999 yılı üçüncü üç ayında yüzde 10,9 oranında artarken, orta ve uzun vadeli dıĢborçlar yüzde 3,2 oranında azalmıĢtır. Kısa vadeli dıĢborçların toplam dıĢborç stoku içerisindeki payı sözkonusu dönemde yüzde 26,2'den yüzde 28,9'a yükselmiĢtir (Grafik II.3.1). GRAFĠKII.3.1 DIġ BORÇ STOKU VE VADE AYIRIMI Kaynak: TCMB, HM. TABLO II.3.6 (1) YIL SONLARI ĠTĠBARĠYLEDIġ BORÇ STOKUNA KUR ETKĠSĠ (Milyon ABD doları) DIġ BORÇ STOKU(3) Dönem Sonu Önceki Yıl Kur Nominal Reel Kuru ile Sonu Kuru ile Farkı (A) Hareket (B) Hareket (C) 1996(2) 84.076 88.637 -4.561 - - 1997 91.262 95.852 -4.590 7.186 11.776 1998 103.861 101.441 2.420 12.599 10.179 1999 III 104.380 105.530 -1.150 519 1.669 Kaynak: TCMB, HM. 1. 2. 3. (A) Borç stokunun ilgili dönem sonu kuru ile hesaplanan tutarı ile bir önceki yıl sonu kuru ile hesaplanan tutarı arasındaki farktır, (B) Dönem sonu kuru ile hesaplanan dıĢborç stokunun bir önceki döneme göre artıĢmiktarı, (C) Nominal hareket - Kur farkı. 1996 yılında yeni dıĢborç serisi hesaplanmaya baĢlandığından, dıĢborcun 1996 yılı için nominal ve reel hareketi hesaplanmamıĢtır. Geçici. GRAFĠKII.3.2 DIġ BORÇ STOKU DÖVĠZ KOMPOZĠSYONU Kaynak: TCMB, HM. TABLO II.3.7 DÖVĠZ KOMPOZĠSYONU ĠTĠB ARĠYLE (1) DIġ BORÇ STOKUNA KUR ETKĠSĠ (Milyon ABD doları) 1998 1999 III Yıl Sonu Kuru ile (A) Önceki Yıl Sonu Kuru ile (B) Dönem Sonu Kuru ile (C) Kur Farkı (C-B=D) ABD Doları 51.309 53.984 53.984 0 2.675 2.675 Alman Markı 35.357 34.067 30.700 -3.368 -4.657 -1.290 394 232 228 -4 -166 -162 Ġsviçre Frangı 1.338 1.242 1.120 -122 -218 -96 Ġngiliz Sterlini 974 940 922 -18 -52 -34 Japon Yeni 8.358 7.869 8.477 608 119 -489 Fransız Frangı 1.491 1.617 1.457 -160 -34 126 Hollanda Florini 1.046 973 876 -97 -170 -73 Diğer(ABD) 3.595 4.604 6.615 2.011 3.020 1.009 103.861 105.530 104.380 -1.150 519 1.669 Ö. Çekme Hakları TOPLAM Nominal Reel Hareket (C-A=E) Hareket (E-D=F) Kaynak: TCMB, HM (1) (A) 1998 yıl sonu dıĢborç stoku, 1998 yıl sonu kuru ile ABD doları karĢılığı; (B) 1999 yılı Eylül ayı dıĢborç stoku, 1998 yıl sonu kuru ile ABD doları karĢılığı; (C) 1999 yılı Eylül ayı dıĢborç stoku, 1999 yılı Eylül ayı kuru ile ABD doları karĢılığı; (D) Borç stokunun 1999 yılı dönem sonu kuru ile hesaplanan tutarı ile, 1998 yıl sonu kuru ile hesaplanan tutarı arasındaki farktır; (E) 1998 yılı borç stoku rakamıyla 1999 yılı dönem sonu borç stoku rakamları arasındaki farktır; (F) Nominal hareket - Kur farkı. 1999 yılı baĢından itibaren euronun kaydi olarak kullanılmaya baĢlanması ve çapraz kurlardaki değiĢimler dıĢ borç stokundaki geliĢmeleri önemli ölçüde etkilemiĢtir. DıĢ borçstokunun döviz kompozisyonu kısa ve orta-uzun vadeli ayırımda farklılıklar göstermektedir. Kısa vadeli dıĢborçların önemli bölümünü ABD doları cinsinden borçlar oluĢtururken, orta-uzun vadeli borçlarda euro cinsinden borçlanmalar ağırlıktadır. 1999 yılı Eylül ayı sonunda euronun ABD doları karĢısında yüzde 9,4 oranında değer kaybetmesi, dıĢ borç stokunun ABD doları karĢılığını azaltıcı yönde etkilemiĢtir. Benzer Ģekilde, Japon yeni dıĢında diğer tüm döviz cinslerinde çapraz kur değiĢimleri dıĢ borç stokunun ABD dolar karĢılığını azaltıcı yönde geliĢmiĢtir. Bu etki, döviz kompozisyonlarına bağlı olarak orta-uzun vadeli borçlanmalarda daha fazladır. 1999 yılı Eylül ayı sonu itibariyle çapraz kurlardaki değiĢimlerin toplam dıĢborç stokunun ABD dolar karĢılığını 1,2 milyar ABD doları azaltıcı yönde etkilediği hesaplanmıĢtır. Kur etkisinden arındırıldığında, dıĢ borç stokundaki reel değiĢimin 1,7 milyar ABD doları artıĢ yönünde olduğu görülmektedir (Grafik II.3.2, Tablo II.3.6 ve Tablo II.3.7). DıĢ borç anapara ve faiz ödemelerinin döviz gelirlerine oranı olarak hesaplanan dıĢ borç servis oranı 1999 yılı Eylül ayı sonunda 1998 yıl sonuna göre 10 puan artarak yüzde 36,6 olarak gerçekleĢmiĢtir. DıĢ borç servis oranı ülkenin borç ödeme kapasitesine iliĢkin göstergedir ve 1999 yılı Eylül ayına kadar artan dıĢborç anapara ve faiz ödemeleri ve ihracat ve diğer mal ve hizmet gelirlerinde gerçekleĢen önemli orandaki azalıĢ dıĢ orç b servis oranının artmasına neden olmuĢtur (Tablo II.3.8). TABLO II.3.8 DIġ BORÇ SERVĠSORANI (Milyon ABD doları) 1996 1997 1998 1999 I 1999 II 1999 III 11.418 12.418 16.513 3.597 9.479 14.178 -Anapara 7.218 7.830 11.690 2.389 6.757 10.189 -Faiz 4.200 4.588 4.823 1.208 2.722 3.989 Toplam döviz gelirleri 50.966 58.472 62.590 12.514 25.206 38.770 -Ġhracat(1) 32.446 32.647 31.220 6.963 13.658 20.591 -Diğer mal ve hizmet 14.628 21.273 25.802 4.343 9.095 14.341 3.892 4.552 5.568 1.208 2.453 3.838 22,40 21,24 26,38 28,74 37,61 36,57 DıĢborç servisi gelirleri -KarĢılıksız transferler (özel) DıĢborç servis oranı Kaynak : TCMB, HM. (1) Bavul ticareti ve transit ticaret dahil. II.3.2.A. Orta ve Uzun Vadeli Borçlar DıĢ borç stokunun 1999 yılı Eylül ayı sonu itibariyle yüzde 71,1'ini oluĢturan orta ve uzun vadeli borçlar borçlulara göre sınıflandırıldığında, kamu sektörü, Merkez Bankası ve özel sektör borçlanmalarından oluĢmaktadır. Alacaklılara göre sınıflandırmada dıĢ borç stoku resmi alacaklılar ve özel alacaklılar olarak iki ana alt kalemde toplanmakta, resmi alacaklılar, ikili anlaĢmalar ve uluslararası kuruluĢlar olarak detaylandırılmaktadır. Borçlulara göre orta ve uzun vadeli dıĢborç stoku incelendiğinde, bu vadedeki toplam borcun yüzde 53'ünün genel hükümet ve KĠT'lerin borçlanmalarından oluĢtuğu, özel sektör borçlanmalarının payının ise sürekli artarak yüzde 33 düzeyine ulaĢtığı görülmektedir. Hemen hepsinin kredi mektuplu döviz tevdiat hesaplarının oluĢturduğu Merkez Bankası borçlanmasının toplam orta ve uzun vadeli dıĢborçlar içindeki payı ise yüzde 14'tür. Orta ve uzun vadeli dıĢ borçlar alacaklılara göre sınıflandırıldığında, bu vadedeki toplam borcun yüzde 79'unu özel alacaklıların oluĢturduğu görülmektedir. Özel alacaklılar içinde ticari banka kredileri ve Dresdner hesabı geliĢmeleri belirleyicidir. 1999 yılı Eylül ayı sonu itibariyle genelde çapraz kur geliĢmelerine bağlı olarak azalma kaydeden bu kalemlere karĢılık, tahvil olarak borçlanmalarda yüzde 4 oranında artıĢ kaydedilmiĢtir. Alacaklılara göre orta ve uzun vadeli dıĢ borçların yaklaĢık yüzde 20'sini oluĢturan resmi alacaklılarda uluslararası kuruluĢlardan sağlanan krediler 1999 yılı Eylül ayı itibariyle yüzde 11,2 oranında azalmıĢtır. II.3.2.B. Kısa Vadeli Borçlar Borçlulara göre kısa vadeli krediler Merkez Bankası, ticari bankalar ve diğer sektörler olarak sınıflandırılmakta, alacaklılara göre ise ticari banka kredileri ve özel kesim kredileri olarak ayrılmaktadır. Merkez Bankası'nın kısa vadeli dıĢ borcunun hemen hepsini kredi mektuplu döviz tevdiat hesapları oluĢturmaktadır. Ticari bankaların kısa vadeli dıĢborçlarında sağlanan döviz kredileri, döviz tevdiat hesapları ve yurtdıĢıdepolar bulunmaktadır. Diğer sektörlerin borçlarında ise ağırlıklı olarak dıĢticaretin finansmanında kullanılan ticari krediler bulunmaktadır. Kısa vadeli dıĢborçlar 1999 Eylül ayı sonunda 1998 yıl sonuna göre yüzde 10,9 oranında artmıĢtır. 1999 yılı baĢından itibaren kısa vadeli borçlanmalarda kaynak kullanım destekleme fonu uygulamasının kaldırılması bu vadede borçlanmayı artırmıĢ,orta ve uzun vadeliden kısa vadeli borçlanmaya geçiĢeneden olmuĢtur. Bu artıĢ çoğunluğunu ticari kredilerin oluĢturduğu diğer sektör kredilerinin yükselmesinden kaynaklanmaktadır. Diğer taraftan, sözkonusu dönemde Merkez Bankası kısa vadeli borçları yüzde 17,3 oranında azalmıĢ,ticari banka kredileri ise yüzde 8,3 oranında artmıĢtır. TABLO II.3.9 BRÜT REZERVLER ĠLEKISA VADELĠ BORÇLAR (KVB) FARKI(1) (Milyon ABD doları) Brüt Döviz Rez.-KVB Merkez Bankası 1996 1997 1998 1999 I 1999 II 1999 III 3.108 3.410 1.258 2.322 1.802 1.828 15.289 17.530 18.816 20.600 20.743 22.607 Bankalar -1.067 -878 -2.386 -3.108 -2.690 -3.416 (2) -11.114 -13.242 -15.172 -15.170 -16.251 -17.363 Brüt Rez -KVB 4.449 4.504 2.263 3.321 2.801 2.827 Diğer Sektörler (3) Kaynak: TCMB. (1) (-) iĢareti açığı göstermektedir. (2) Diğer sektörlerin yurtdıĢı döviz mevcut ve alacaklarına iliĢkin veri olmadığından tutarlar bu sektörlerin yurtdıĢına olan borçlarını yansıtmaktadır. (3) Brüt rezervler, altın ve döviz rezervlerinin toplamıdır. GRAFĠKII.3.3 BRÜT REZERVLER VE KISA VADELĠ BORÇLAR FARKI Kaynak: HM, TCMB Brüt döviz rezervleri ve kısa vadeli borçlar farkı ülkenin likidite durumu açısından fikir veren bir göstergedir ve bu fark 1999 yılı Eylül ayı itibariyle artmıĢtır (Grafik II.3.3). Bu artıĢ sermaye giriĢlerine paralel olarak artan Merkez Bankası döviz rezervlerine bağlı olarak geliĢmektedir ve yılın ilk çeyreğinde daha belirgindir. Merkez Bankası döviz rezervleri kısa vadeli borçlar farkı 1998 yıl sonu 18,8 milyar ABD doları düzeyinden 1999 Eylül ayı sonunda 22,6 milyar ABD dolarına yükselmiĢtir. Diğer taraftan, ticari bankaların kısa vadeli borçlanmaları döviz rezervlerinden 1999 yılı Eylül ayı sonu itibariyle 3,4 milyar ABD doları fazladır ve diğer sektör kısa vadeli borçlanmaları 1999 yılının üçüncü üç ayında yüzde 14,4 oranında artmıĢtır. Benzer Ģekilde, altın rezervlerini de kapsayan brüt rezervler ve toplam kısa vadeli borçlar farkı, Merkez Bankası döviz rezervlerindeki artıĢa paralel olarak 1999 yılı Eylül ayı sonu itibariyle artmıĢtır. Bu artıĢyılın ilk çeyreğinde daha belirgindir (Tablo II.3.9). TÜRKĠYE'DE TURĠZM GELĠRLERĠNĠN YAPISI DĠEtarafından uygulanan “Yabancı Ziyaretçi Anketi” ile 1996 yılından itibaren turizm faaliyetlerinin ekonomik boyutları belirlenmeye çalıĢılmaktadır. Bu yeni uygulamada turizm gelirleri “bir ülkeye gelen yabancı ziyaretçilerin, yabancı döviz kaynakları ile tüketim harcamaları olarak mal ve hizmetlere yaptıkları ödemelerden elde edilen gelirler” olarak tanımlanmaktadır. Ülkemizi ziyaret eden yabancı sayısı, yaptıkları toplam harcama miktarı ve turizm sektörüne yönelik hizmetler, ülke ekonomisi açısından önem taĢımaktadır. Yılın her ayında yabancı ziyaretçi çeken Türkiye‟ye en çok giriĢ yapılan dönem Temmuz-Ekim dönemi, en çok giriĢ yapılan ay ise Ağustos ayıdır. Ülkemize gelen yabancı ziyaretçilerin yaklaĢık yüzde 60'ı tatil amaçlıdır. Bu ziyaretçilerin üçte ikisinden fazlası paket turları tercih etmekte ve bir turizm Ģirketi aracılığıyla Türkiye‟ye gelmektedir. Yabancı ziyaretçiler ülkemizde bulundukları süre içerisinde çeĢitli mal ve hizmetleri tüketmektedirler. Turizm gelirlerinin yüzde 31,5‟i paket turlara yapılan ödemelerden oluĢurken, yüzde 68,5‟i de kiĢisel harcamalardan meydana gelmektedir. Yabancı ziyaretçilerin mal ve hizmetlere yapmıĢ oldukları kiĢisel harcamaların yüzde 51‟i otel, pansiyon, lokanta hizmetleri, yüzde 12,6‟sı giyecek-ayakkabı ve yüzde 12,4‟ü de hediyelik eĢya alımlarına aittir. Ayrıca, yabancı ziyaretçilerin beraberlerinde götürdükleri malların yüzde 3,6‟sı gıda, yüzde 33,2‟si giyim eĢyası ve yüzde 63‟ü diğer mallardan oluĢmaktadır. 1999 yılı baĢında Avrupa Ülkelerinde baĢlatılan Türkiye karĢıtı kampanyaların Kosova'daki NATO harekatının ve Avrupa Birliği'nin bölge dıĢı ülkelere yapılacak seyahatları caydırmaya yönelik politikalarının etkisiyle yılbaĢında potansiyel yabancı ziyaretçiler tarafından veya onlar adına yapılan rezervasyonlar iptal edilmiĢtir. Ayrıca, normal koĢullarda turizmin en canlı olduğu dönem olan Ağustos ayında yaĢanan deprem felaketi de bu dönem ve sonrasını olumsuz etkilemiĢtir. Bu etkilerle OECD ülkelerinden gelen turist sayısında önemli düĢüĢler olmuĢ,ancak özellikle Rusya Federasyonu'ndan gelen turist sayısında 1999 yılında artıĢ görülmüĢtür. Turizm sektörünün genel yapısına bakıldığı zaman bahsedilen geliĢmelerin belli sektörleri olumsuz etkilemesi kaçınılmazdır. Gelen toplam ziyaretçi sayısının yarısının turlarla geldiği gözönüne alındığında iptal edilen rezervasyonların turizm Ģirketlerinin gelirlerinde önemli oranda gerileme yarattığı açıktır. Bunun yanında, toplam turizm gelirlerinin yarısından fazlasını elde eden konaklama, lokantacılık, ulaĢım ve eğlence hizmetleri gelirlerinde önemli azalıĢlar gözlenmiĢtir. Nitekim, 1999 yılı Ocak-Eylül döneminde otel ve lokanta hizmetleri katma değeri, bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 15,6 oranında gerilemiĢtir. 2000 yılında, turizm sektöründe 1999 yılında karĢılaĢılan olumsuzlukların ortadan kalkmasıyla birlikte turizmin yeniden canlanması, yabancı ziyaretçi sayısının yeniden eski seviyesine çıkması ve turizm gelirlerinin 1998 seviyesine yükselmesi beklenmektedir. II.4. PARA POLĠTĠKASI Gerek iç piyasalarda, gerek dıĢpiyasalarda gözlenen olumsuz ekonomik konjonktür ve ülkenin içinde bulunduğu siyasi belirsizlikler karĢısında, Merkez Bankası 1996 ve 1997 yıllarında mali piyasalarda istikrarı sağlama hedefini gözeterek para politikasını bu yönde belirlemiĢtir. 1998 yılına girildiğinde, kronik yüksek enflasyonun yol açtığı ekonomik maliyetlerin giderek toplumun bütün kesimleri tarafından hissedilmeye baĢlanması, para politikasının belirlenmesinde istikrar hedefi ile birlikte enflasyonun kontrol altına alınarak bir program dahilinde düĢürülmesini de önemli bir amaç haline getirmiĢtir. Ancak ekonominin bu yıllarda içinde bulunduğu durum gözönüne alındığında, yalnız para politikası dahilindeki uygulamalar ile hem piyasalarda istikrarın sağlanması, hem de enflasyonun düĢürülmesi gibi bir olanağın kalmadığı görülmektedir. Bu nedenle yüksek enflasyonla mücadele toplumun ve ekonominin bütün kesimlerini ilgilendiren öncelikli bir problem halini almıĢtır. OluĢan bu Ģartların etkisiyle, 1998 yılında enflasyonla mücadele için bir istikrar programı hazırlanmıĢ ve bu program Uluslarası Para Fonu ile Türk hükümeti arasında imzalanan Yakın Ġzleme AnlaĢması çerçevesinde uygulanmıĢtır. Programın 1998 yılı uygulamasına bakıldığında, Rusya krizinden sonra yılın son çeyreğinde baĢlayan iç talepteki daralmanın da etkisiyle enflasyonun kontrol altına alınarak düĢme eğilimine girdiği görülmektedir. TEFE baz alınarak hesaplanan enflasyon 1998 yılı sonunda yüzde 54,3 oranında gerçekleĢerek, hedeflenen yüzde 50 oranının bir miktar üstünde kalmıĢtır. Merkez Bankası 1999 yılında uyguladığı para politikasını, 1998 yılında olduğu gibi enflasyonun kontrol altında tutulmasına katkıda bulunma ve mali piyasalarda istikrarı sağlama hedefleri doğrultusunda belirlemiĢtir. Para politikasının belirlenmesinde 1999 yılını farklı kılan, bu yılın ekonomik ve siyasi belirsizliklerle baĢlamasıdır. Belirsizliklerin yaz aylarından sonra azalmaya baĢlaması para politikası uygulamalarını da etkilemiĢtir. Gözlenen ekonomik belirsizliklerin temelinde 1998 yılı Ağustos ayında Rusya‟da yaĢanan ekonomik krizin Türkiye‟ye yansıması vardır. Bu krizle beraber yaĢanan sermaye çıkıĢıve daha sonrasında sermaye giriĢinin yeterli olmaması, Hazine‟nin borçlanma imkanlarının yurtiçi kaynaklarla sınırlı kalmasına neden olmuĢtur. Hazine‟nin yurtiçi kaynaklara yönelmesi zaten yüksek olan nominal ve reel faizlerin artmasına yol açarak, bütçe finansmanı üzerinde yarattığı ek baskı sonucu ekonomideki belirsizlikleri daha da artırmıĢtır. Para politikasının belirlenmesinde etkili olan diğer belirsizlikler, 1999 yılının seçim yılı olmasından kaynaklanan siyasal belirsizliklerdir. Enflasyonun düĢürülmesine yönelik uygulanacak olan programın toplumun bir çok kesimini ilgilendiren bazı yapısal ekonomik kararları içermesi ve bu kararların yürürlüğe konulabilmesinin güçlü bir hükümet oluĢumuna bağlı olması, seçim sonuçlarını daha da önemli hale getirmiĢtir. Seçim sonrası geniĢ at banlı bir hükümetin kurulmasıyla birlikte IMF ile sürdürülmekte olan görüĢmelere hız verilerek, yürürlükteki Yakın Ġzleme AnlaĢmasının bir Stand-By anlaĢması ile sonuçlandırılmasına çalıĢılmıĢtır. Böyle bir olasılığın kuvvetlenmesi yıl sonuna doğru para politikası stratejisinde değiĢikliğe yol açmıĢtır. Bu kapsamda ileride imzalanacak bir Stand-By anlaĢması sonrası ekonominin bütün kesimlerini kapsayacak olan bir programla enflasyonun düĢürülmesi amacına yönelik uygulamalar önem kazanmıĢtır. Ekonomideki belirsizliklerin azaltılması için 1999 yılında enflasyonun kontrol altında tutulmasına öncelik verilerek, kur politikası bu amaca katkıda bulunacak bir biçimde belirlenmiĢtir. Bu nedenle, kur politikasının hedeflenen enflasyonla tutarlı olmasına özen gösterilmiĢtir. Ancak Merkez Bankası açısından belirsizliklerin yaz aylarından sonra azalması ile birlikte kur politikası yıl sonu için hedeflenen enflasyona göre değil de, gerçekleĢen enflasyon dikkate alınarak yürütülmüĢ ve önceki aylarla karĢılaĢtırıldığında Türk lirasının nominal değer kaybı son aylarda bir miktar hızlanmıĢtır. 1 ABD doları + 0,77 Euro‟dan oluĢan sepetteki ilk dokuz aylık geliĢime bakıldığında, 1999 yılında Türk lirasında oluĢan değer kaybının 1998 yılındaki oranla aynı seviyede gerçekleĢtiği görülmektedir. Bu oran sözkonusu dönem için 1999 yılında yüzde 40,4, 1998 yılında yüzde 40,2 olmuĢtur. Fakat sepetteki geliĢim 12 aya göre hesaplandığında, Türk lirasındaki değer kaybının 1998 yılında yüzde 57,7 olmasına karĢılık 1999 yılının aynı dönemi için yüzde 60,6 olmuĢtur. 1999 yılında TEFE‟deki artıĢ si e yüzde 62,9 olarak gerçekleĢmiĢtir. TABLO II.4.1 TEFE VE VE KUR SEPETĠNDE GÖZLENEN DÖNEMSEL ARTIġLAR (Yüzde) 1998 1999 SEPET(1) TEFE(2) SEPET(1) TEFE(2) Aralık-Ocak (Aylık) 4,9 6,5 4,3 3,6 Aralık-Mart (3 Aylık) 16,6 15,9 13,5 11,3 Aralık-Haziran (6 Aylık) 30,1 26,4 27,1 23,2 Aralık-Eylül (9 Aylık) 40,2 39,8 40,4 40,0 Aralık-Aralık (12 Aylık) 57,7 54,3 60,6 62,9 Dönemler (1) Sepet: 1 ABD Doları + 0,77 Euro (2) TEFE: 1994=100 Ġstikrar amacına yönelik olarak Merkez Bankası 1999 yılında, finansal kuruluĢların kısa dönemli oluĢan likidite ihtiyaçlarını açık piyasa iĢlemleri aracılığıyla karĢılamıĢtır. Kur politikası veri kabul edilerek yıl genelinde piyasada oluĢacak faiz oranlarının net dıĢvarlıklardaki artıĢ eğiliminin sürdürülmesiyle tutarlı olması hedeflenmiĢ ve ekonominin ihtiyacı olan Türk lirası net dıĢvarlık artıĢıkarĢılığı verilmeye çalıĢılmıĢtır. Ayrıca oluĢan dıĢsal Ģoklar karĢısında faiz oranları serbest bırakılarak, sistemin ihtiyacı olan likidite sağlanmıĢ veTürk lirasının değerinin belirlenen kur politikası çerçevesinde oluĢmasına çalıĢılmıĢtır. Diğer yandan uygulanacak olan enflasyonu düĢürme programı öncesinde finansal sistemin sağlıklı temele oturtulabilmesi yılın sonlarına doğru daha da önem kazanmıĢ ve piyasanın likiditesi ayarlanırken finansal yapı üzerinde alınacak tedbirler de göz önünde bulundurulmaya baĢlanmıĢtır. GRAFĠKII.4.1 NET DIġ VARLIKLAR, NET ĠÇVARLIKLAR VE REZERV PARA (X)’DEKĠ GELĠġMELER (Milyar TL) Yıla girerken gözlenen belirsizliklerin yılın ortasına doğru azalmasına karĢın, 17 Ağustos tarihinde yaĢanan deprem Ģokundan sonra belirsizlikler yeniden artmıĢtır. Ancak bu belirsizlik ortamı Merkez Bankası para politikasının belirlendiği Ģekilde yürütülmesini engellememiĢtir. Diğer bir ifadeyle uygulanacak bir para programı dahilinde enflasyonun düĢürülmesi amacı, yılın son aylarında para politikası uygulamalarını yönlendirici olmaya devam etmiĢtir. Deprem sonrası oluĢan kısa dönemli Türk lirası talebi Açık Piyasa ĠĢlemleriyle (APĠ) karĢılanmıĢ,döviz talebi ise sınırlı düzeyde kalmıĢtır. DÖVĠZKURUNA DAYALI ĠSTĠ KRAR PROGRAMLARI VE ÜLKE DENEYĠMLERĠ Ekonomik istikrarın sağlanması için nominal çıpalar bireysel olarak ya da çoklu olarak kullanılmaktadır. Enflasyonist ataleti ortadan kaldırmak ve programın kredibilitesini arttırmak için en çok kullanılan çıpalar; döviz kuru, ücretler ile fiyatlar ve parasal hedeflerdir. Döviz kurunun çıpa olarak seçilmesiyle, kurun sabitlenmesi ya da yönetilmesinin yurt içi enflasyonun yurtdıĢındaki enflasyon oranına doğru yaklaĢmasına yol açacağı düĢünülmektedir. Bu nedenle döviz kuruna dayalı istikrar politikası birçok ülkede uygulanmıĢtır. AĢağıda ġili, Ġsrail ve Meksika ülke deneyimlerine kısaca değinilmiĢtir. ġĠLĠ: A TBLĠTA PLANI ġili 1978 yılı ġubat ayında, küçük tablo anlamına gelen tablita veya diğer bir ifadeyle peso devalüasyonlarını daha önceden sunan bir model çerçevesinde, döviz kuruna dayalı bir istikrar politikası uygulamaya baĢlamıĢtır. Enflasyondaki düĢüĢ uluslararası seviyeye hemen yakınlaĢmasa da, 1977‟de yüzde 84 iken 1978‟de yüzde 37‟ye düĢmüĢtür. Döviz çıpasının bu cesaret verici performansı üzerine, 1979 Haziran ayında ġili; 39 peso‟yu 1 ABD doları olarak sabitlemiĢtir. Tablita‟nın uygulanmaya baĢlanmasıyla birlikte reel ücretlerin artması ve reel faiz oranlarının düĢmesi nedenleriyle, tüketim yüzde 26 oranında artmıĢtır. 1977 ile 1980 yılları arasında yaĢanan bu tüketim patlamasının etkisiyle, üç yılda ortalama yüzde 8,5 oranında ekonomik büyüme sağlanmıĢtır. 1978 ile 1980 yılları arasında cari iĢlemler hesabındaki açığın bir kısmı, sermaye hesabındaki fazla ile karĢılanırken, yaklaĢık olarak sermaye giriĢinin yarısı ise rezerv olarak biriktirilmiĢtir. Rezervlerdeki bu artıĢ sonucu, parasal taban geniĢlemiĢ ve bu geniĢleme sterilize edilmemiĢtir. Bu dönemde mali dengede iyileĢme gözlenmiĢtir. Ancak mali dengenin kur çıpasını desteklemesine rağmen, hükümet ücretlerdeki endekslemeyi kaldıramamıĢtır. Döviz kurunun sabit tutulması ve enflasyonun yüzde 31 ile 39 aralığında dalgalanması Peso‟nun aĢırı değerlenmesine yol açmıĢtır. ġili rekabet gücünü kaybetmiĢtir. 1981 yılı sonunda cari iĢlemler açığı/GSYĠH oranı yüzde 14,5‟e ulaĢmıĢ veprogram baĢarısız olmuĢtur. Hükümet döviz çıpası uygulamasına 1982 Haziran ayında son vermiĢtir. ĠSRAĠLĠSTĠKRAR PROGRAMI:1985-1986 Ġsrail Hükümeti enflasyonu düĢürmek için 1 Temmuz 1985 yılında bir istikrar programı ilan etmiĢtir. Bu programla birlikte kamu sübvansiyonları kaldırılmıĢ ve vergi gelirleri arttırılmaya çalıĢılmıĢtır. Bunlara ek olarak, yerli para devalüe edilerek ABD dolarına sabitlenmiĢ vekısa dönemli döviz cinsinden hesaplar kaldırılmıĢtır. Ayrıca, hükümet, iĢçitemsilcileri ve iĢveren temsilcileri arasında programla tutarlı ücret anlaĢması yapılmıĢ,endeksleme kaldırılmıĢ,ücretler dondurulmuĢve fiyat kontrolleri baĢlatılmıĢtır. Merkez Bankası hedef olarak döviz kurunu, nominal gösterge olarak da kredileri seçmiĢtir. Programda enflasyonist ataletin ve enflasyonist bekleyiĢlerin kısa sürede ortadan kaldırabilmesi için birçok nominal çıpanın da kullanıldığı görülmektedir. Bu sayede, herhangi bir çıpanın aĢırı kullanım sonucu sürdürülemez bir durum almaması hedeflenmiĢtir. Bu tedbirler ise programın kredibilitesini arttırmıĢtır. Programın sonuçları etkileyicidir. Aylık enflasyon oranının ilk üç ay içinde yüzde 1-2 'ye düĢmesiyle birlikte fiyat kontrolleri kaldırılmıĢtır. Bütçe açığı büyük ölçüde düĢürülmüĢtür. 1984 yılında bütçe açığı GSMH'nın yüzde 15'i olmuĢken, istikrar programı öncesi Ocak-Haziran döneminde yüzde 12'ye düĢmüĢtür. Ġstikrar programını takip eden Temmuz-Aralık döneminde ise bu oran yüzde 4 olmuĢtur. Ġlk on ay sonunda, krediler reel anlamda azalmıĢ,M2 parasal büyüklüğü artmıĢ,döviz cinsinden mevduat hesapları azalmıĢtır. Bu, yerli paraya güvenin baĢladığının göstergesi olarak algılanmıĢtır. Reel ücretler 1986 yazında artarak istikrar öncesi seviyesine ulaĢmıĢtır. Ġlk iki yıl içinde ortalama ekonomik büyüme yüzde 3,5 olmuĢtur. MEKSĠKA:1987-1994 PACTO Hükümet enflasyonu düĢürmek için hazırladığı kapsamlı bir program (PACTO Planı) ile 1987 yılının Aralık ayından itibaren döviz kuru çıpasını da içeren çoklu çıpalar kullanmaya baĢlamıĢtır. Programın hedefi enflasyonu bir yıl içinde aylık yüzde 2 oranına düĢürmekti. Buna ek olarak, Meksika ilk kez ücret ve fiyatların dondurulması Ģeklinde bir gelirler politikası uygulamıĢtır. Hükümet bütçe açığını, gayri safi yurtiçi hasılanın (GSYĠH) yüzde 6'sı olacak kadar faiz dıĢıbütçe fazlasına çevirmeyi amaçlamıĢtır. Bunun için kamu harcamalarında tasarrufa gidilmiĢ ve vergi reformu gerçekleĢtirilmiĢtir. Kamu harcamalarının GSYĠH'ya oranı yüzde 43,2'den yüzde 33,2'ye düĢürülmüĢtür. Kamu kesimi borçlanma gereği/GSYĠH oranı ise 1987'de yüzde 16'dan, 1989'da yüzde 5,6'ya indirilmiĢtir. Pacto Planı'nın uygulanmasıyla 1987 yılında yüzde 159 olan yıllık enflasyon oranı 1993 yılında yüzde 8,3'e düĢmüĢtür. Sabit kur uygulanırken; enflasyon oranındaki yetersiz düĢüĢ aĢırı değerlenmiĢ peso'ya sebep olmuĢ,1990'lı yıllardan itibaren ağırlıklı olarak kısa vadeli sermaye giriĢiile finanse edilen cari iĢlemler açığı, 1992-1994 döneminde ortalama olarak Meksika'nın GSYĠH'sının yüzde 7'sine ulaĢmıĢ ve sürdürülemez bir seviyeye gelmiĢtir. Ayrıca, 1994 yılına girildiğinde politik ve ekonomik belirsizliklerin yoğunlaĢmasıyla artan yurt içi faiz oranları, hükümeti daha önce de kullanılmakta olan dolar cinsinden bono ihracına yöneltmiĢtir. Buna ek olarak peso cinsinden bonolarla dolar cinsinden bonolar değiĢtirilmiĢtir. 1994 yılı Ağustos ayında ekonomideki kısa vadeli döviz borcu toplamı ülkenin uluslararası rezerv düzeyine eĢitlenmiĢtir. Bütün bu negatif geliĢmeler 1994 yılı Meksika krizinin sebeplerini oluĢturmuĢtur. II.4.1 TCMB Analitik Bilançosu Rezerv Para(X) kalemi Net DıĢVarlıklardaki büyümeye bağlı olarak 1999 yılı genelinde artıĢ eğilimini sürdürmüĢtür. Bu kalemin yıllık ortalama artıĢıAralık ayı itibariyle yüzde 75 olarak gerçekleĢmiĢtir. Önceki yıllarla karĢılaĢtırıldığında Rezerv Para(X)'deki yıllık artıĢın giderek azaldığı görülmektedir. Gözlenen bu trendin 1999 yılında en önemli nedeni, yıl genelindeki net dıĢvarlık artıĢının daha düĢük seviyelerde kalmasıdır. Net iç varlıklar ise Kasım ve Aralık ayları dıĢında 1999 yılında azalıĢ eğiliminde olmuĢtur. GRAFĠKII.4.2 REZERV PARA(X) VE NET DIġ VARLIKLARDAKĠ YILLIK ORTALAMA ARTIġLAR (Yüzde) Analitik bilançonun pasif tarafında bulunan Rezerv Para(X), 1999 yılında ortalama olarak yüzde 75 oranında artmıĢ olmasına karĢılık, 1999 yıl sonu bir önceki yıl sonu ile karĢılaĢtırıldığında artıĢın yüzde 90,9 olduğu görülmektedir. Rezerv Para(X)‟de yıl sonu itibariyle gözlenen bu geliĢim alt kalemler itibariyle incelendiğinde, ilk alt kalem olan Bankaların Döviz Mevduatının yüzde 112,3 arttığı anlaĢılmaktadır. Rezerv Para(X)‟deki yıllık değiĢime yüzde 49,9 ile en yüksek katkıyı sağlayan Bankalar Döviz Mevduatı, bankaların döviz cinsinden yükümlülüklerinin artmasına paralel olarak artmıĢtır. Diğer bir alt kalem olan Emisyonun 1999 yılındaki artıĢ hızı, bu yılda ekonomik aktivitede gözlenen daralma ve yüksek seyreden reel faizlerin iĢlem amacına yönelik Türk lirası talebini olumsuz etkilemesi nedeniyle yavaĢlamıĢtır. Bu kalem 1999 yılında yüzde 60,5 artarak Rezerv Para(X)‟de gözlenen yıllık değiĢim içindeki payı yüzde 25 olarak gerçekleĢmiĢtir. Aynı analiz 1998 yılı için yapıldığında, emisyondaki yıllık artıĢın yüzde 74,6, yıllık değiĢim içindeki payının ise yüzde 36,6 olduğu anlaĢılmaktadır. Rezerv Para(X)‟in altında yer alan üçüncü kalem Zorunlu KarĢılıklar Hesabı ise 1999 yılında Türk lirası cinsinden yatırım araçlarının diğer yatırım araçlarına göre karlı bulunması nedeniyle, Türk lirası mevduatlarında gözlenen yükselmeye paralel olarak Kasım ayı sonuna kadar artmıĢtır. Ancak Aralık ayında zorunlu karĢılık oranlarının yüzde 8‟den yüzde 6‟ya düĢürülmesinin bilançoya yansımasıyla önemli miktarda azalıĢkaydetmiĢtir. Bu hesapta 1999 yılında gözlenen artıĢ oranının Kasım ayı itibariyle bir önceki yılın aynı ayı ile karĢılaĢtırıldığında yüzde 101,3 olmasına rağmen, Aralık ayı esas alınarak hesaplandığında yüzde 87,7‟ye düĢtüğü görülmektedir. Son alt kalem olan Bankaların Serbest Mevduatı, yıl genelinde artıĢ eğilimini korumakla birlikte Rezerv Para(X) içindeki payının düĢük olması nedeniyle yıllık değiĢime etkisi küçük oranlarda kalmıĢtır. Zorunlu karĢılık oranlarında yapılan değiĢimle eĢanlıolarak bankalara mevduatlarının yüzde 2‟si oranında serbest mevduat bulundurma zorunluluğu getirilmesi, bu hesabı Aralık ayında önemli miktarda artırmıĢtır. Bankalar Serbest Mevduatının 1999 yılı Aralık ayında önceki yılın aynı dönemi ile karĢılaĢtırıldığında yüzde 278,2 oranında arttığı görülmektedir. GRAFĠKII.4.3 REZERV PARA(X)’ĠN YILLIK DEĞĠġĠMĠ ĠÇ ĠNDEKĠ PAYLAR (yüzde) Analitik bilançonun aktifinde izlenen Net DıĢ Varlıklar kalemi 1999 yılı genelinde artıĢ rtendini sürdürmüĢtür. 1999 yılı Aralık ayı geçen yılın aynı dönemi ile karĢılaĢtırıldığında, bu hesabın Türk lirası cinsinden yüzde 165,5, ABD doları cinsinden ise yüzde 54,8 oranında arttığı anlaĢılmaktadır. Net DıĢ Varlıklarda gözlenen artıĢ,Merkez Bankasının ekonominin ihtiyaç duyduğu likiditeyi döviz karĢılığı sağlama politikasının bir sonucu olarak Merkez Bankası rezervlerindeki artıĢtan kaynaklanmıĢtır. Merkez Bankası brüt rezervleri 1999 yılı Aralık ayında, 1998 yılının aynı ayına göre yüzde 17,8 artarak 23.235 milyon ABD doları seviyesine gelmiĢtir. Ancak Net DıĢVarlıklar hesabı 12‟Ģer aylık kümülatif değerler Ģeklinde incelendiğinde, artıĢ hızında gerek Türk lirası cinsinden gerekse ABD doları cinsinden bir yavaĢlama olduğu gözlenmektedir. Net DıĢVarlıkların yıllık ortalama artıĢ hızı, 1999 yılı Aralık ayında geçen yılın aynı ayı ile karĢılaĢtırıldığında Türk lirası cinsinden yüzde 75,8, ABD doları cinsinden ise yüzde 7,8 olarak gerçekleĢmiĢtir. Bu oranlara 1998 dönemi için bakıldığında, Türk lirası cinsinden yüzde 157,8, ABD doları cinsinden yüzde 55,3 olduğu görülmektedir. Net DıĢ Varlıkların kümülatif artıĢ hızında gözlenen yavaĢlamanın bir nedeni olarak, 1998 yılı Ağustos ayında Rusya‟da yaĢanan ekonomik krizden sonra 1999 yılında yabancı sermaye giriĢinin sınırlı düzeyde gerçekleĢmesi gösterilebilir. Ayrıca Merkez Bankası rezervlerinin zaten yüksek seviyelere gelmiĢ olması da artıĢ hızındaki yavaĢlamanın diğer bir nedenidir. Merkez Bankasının kur riski üzerinde etkisi olan DıĢVarlık ve DıĢYükümlülüklerdeki geliĢmelere bakıldığında, öncelikle DıĢ Varlıklar hesabının 1999 yılının Aralık ayında 1998 yılının aynı ayı ile karĢılaĢtırıldığında Türk lirası cinsinden yüzde 97, ABD doları cinsinden yüzde 14,8 oranında arttığı görülmektedir. DıĢ Yükümlülükler ise, aynı dönemde Türk lirası cinsinden yüzde 50,5 artmıĢ olmasına rağmen ABD doları cinsinden yüzde 12,3 oranında gerilemiĢtir. DıĢ Varlıklar ve DıĢ Yükümlülüklerde 1999 yılında gözlenen bu geliĢmeler sonucunda, dıĢ varlıkların toplam döviz yükümlülüklerine oranı olan kur riski 1998 yılına göre 13,5 puan artarak Aralık ayı sonu itibariyle yüzde 127,1 olarak gerçekleĢmiĢtir. GRAFĠKII.4.4 MERKEZ BANKASI BRÜT REZERVLERĠ VE NET DIġ VARLIKLARDAKĠGELĠġMELER (Milyon ABD doları) Analitik bilançonun diğer bir aktif kalemi olan Net Ġç Varlıklar kalemi 1999 yılında Kasım ayına kadar azalıĢ eğilimini sürdürmüĢtür. Ancak bu kalem 2000 yılında uygulanacak olan Para Programı hedefleriyle tutarlı bir düzeye gelecek Ģekilde Kasım ve Aralık aylarında artmıĢ ve yıl sonu itibariyle eksi 932 trilyon Türk lirası olmuĢtur. Net Ġç Varlıklarda Kasım ayına kadar gözlenen azalıĢın nedenleri ise yıl boyunca kamunun Merkez Bankasında bulundurduğu mevduatta gözlenen artıĢ lie Diğer ve Değerleme hesaplarının mutlak değer olarak artmasıdır. Merkez Bankası önceki yıllarda olduğu gibi, 1999 yılında da mali piyasalarda istikrarın sağlanması amacına yönelik olarak APĠ‟ni kullanmıĢtır. Merkez Bankası APĠile bankaların likidite ihtiyaçlarını karĢılamıĢ ve yıl boyunca finansal sistemden alacaklı konumda kalmıĢtır. Ancak 1999 yılında APĠstokundaki geliĢmelere bakıldığında, seçim, bayram ve deprem gibi dıĢsalĢokların ters yönde etkisi olmakla birlikte Kasım ayına kadar azalıĢ eğiliminde olduğu görülmektedir. Kasım ayından sonra, bazı bankaların Merkez Bankası Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu tarafından devralınması, yıl sonlarında oluĢan likidite talebi ve 2000 yılı sorunu nedenleriyle APĠstoku artmıĢ veAralık ayı ortalaması 1.981 trilyon Türk lirası seviyesine gelmiĢtir. Yılın sonuna doğru gözlenen bu geliĢmeler neticesinde, APĠstoku 1999 yılı Aralık ayında 1998 yılı Aralık ayı ile karĢılaĢtırıldığında yüzde 25,8 oranında artmıĢtır. GRAFĠKII.4.5 KAMUYA AÇILAN NET NAKĠT KRD. VE KAMUNUN DÖVĠZ MEVDUATINDAKĠGELĠġMELER (Milyar TL) Net ĠçVarlıklar ana kaleminin altında yer alan diğer bir kalem ise Kamuya Açılan Nakit Krediler (Net) hesabıdır. Bu hesap Merkez Bankası ile Kamu arasındaki net nakit kredi iliĢkisini göstermektedir. Hazine ile 1997 yılında imzalanan protokol gereğince, Hazinenin kısa vadeli avans kullanımının ay sonlarında bakiyesi kapatılmak üzere ay içinde oluĢannakit ihtiyaçlarının karĢılanması ile sınırlı kalması ve 1999 yılı genelinde Kamunun Merkez Bankasında bulundurduğu döviz mevduatının artması nedenleriyle Kamuya Açılan Nakit Krediler(Net) hesabı döviz mevduatındaki hareketliliğe bağlı olarak azalıĢ rtendinde olmuĢtur. Bu hesabın 1999 yılı Aralık ayı ortalaması geçen yılın aynı ayına göre yaklaĢık 11 kat azalarak eksi 1.061 trilyon Türk lirası seviyesine gelmiĢtir. Kamunun Döviz Mevduatı aynı dönemde yüzde 163.4 oranında artmıĢtır. Ağırlıklı olarak Merkez Bankasının Kâr-Zarar hesabını içeren Diğer hesabı, 1999 yılının Nisan ayında Hazine‟ye devredilen miktar ayrı tutulduğunda yıl genelinde azalıĢ eğilimini sürdürmüĢtür. Gözlenen bu azalıĢ,Merkez Bankasının yıl boyunca Açık Piyasa ĠĢlemlerinden dolayı alacaklı durumda olması sonucu oluĢan sermaye kazançları ile Merkez Bankasının net faiz gelirlerindeki artıĢtan kaynaklanmıĢtır. 1998 yılı Aralık ayında eksi 619 trilyon Türk lirası olan Diğer hesabı 1999 yılı Aralık ayında ortalama eksi 1.129 trilyon Türk lirasına gerilemiĢtir. TABLO II.4.2 MERKEZ BANKASI, ANALĠTĠKBĠLANÇO (Ayın Ortalaması Değerleri, Trilyon Türk Lirası) 1998 1999 1999 1999 1999 Aralık Mart Haziran Eylül Aralık AKTIFLER 3.312,1 3.917,2 4.440,2 5.314,6 6.322,1 1- NET DIS VARLIKLAR 2.878,0 4.154,2 5.337,7 6.808,8 7.641,3 A-DıĢVarlıklar 7.127,3 8.798,3 10.407,9 12.327,0 14.037,3 -4.249,3 -4.644,2 -5.070,3 -5.518,2 -6.396,0 2-NET ĠÇ VARLIKLAR 434,1 -237,0 -897,4 -1.494,2 -1.319,2 A-Kamuya Açı. Nakit Kre.(Net) -86,9 9,4 -142,0 -464,2 -1.060,9 a-Kamuya Açılan Nakit Krediler 762,5 697,9 604,6 657,3 851,0 b-Kamu Mevduatı -204,2 -131,3 -157,8 -210,2 -213,0 c-Döviz Olarak Tak.Ed.Mv. -645,1 -557,1 -588,8 -911,4 -1.698,9 B- Fon Hesabı -23,9 -16,2 -15,2 -23,7 -33,8 C-Banka DıĢı Kes.Mevduatı -17,3 -14,1 -13,1 -11,6 -18,6 7,4 7,5 7,6 7,6 7,5 1.575,1 835,8 637,6 703,6 1.981,3 F-Diğer Kalemler -618,7 -870,8 -879,8 -902,8 -1.129,5 G- Değerleme Hesabı -401,7 -188,6 -492,5 -803,1 -1.255,8 0,0 0,0 0,0 0,0 190,6 1-REZ.PARA (X) 3.312,1 3.917,2 4.440,2 5.314,6 6.322,1 A-Emisyon 1.241,2 1.467,9 1.539,6 1.894,2 1.992,3 B-Bank.Zor.KarĢılıklar 672,8 789,6 931,3 1,155,4 1,263,0 C-Bank.Serb.Mevduatı 59,5 89,2 99,4 109,6 224,9 D-Bank Döv.Mevduatı 1.338,7 1.570,5 1.869,8 2.155,3 2.842,0 B-DıĢYükümlülükler D-Bankalara Açılan.Nakit Kre. E-Açık Piyasa ĠĢlemleri H-IMF Acil Yardım Hesabı PASĠFLER Kaynak: TCMB. Net ĠçVarlıklar kalemi içinde yer alan Değerleme Hesabı 1999 yılında azalıĢ eğilimini sürdürmüĢtür. Merkez Bankasının yükümlülüklerinin ağırlıklı olarak euro ve Türk lirası cinsinden, buna karĢın varlıklarının ise ABD doları cinsinden olması yıl içinde gözlenen kur geliĢmelerindeki farklılıkları önemli hale getirmektedir. Bu farklılıkların bilanço üzerindeki etkisi ise Değerleme hesabı aracılığıyla giderilmektedir. Bu nedenle 1999 yılında Değerleme hesabında gözlenen azalıĢın nedenleri incelendiğinde, Aralık ayı sonu itibariyle ortalama alıĢ-satıĢ kurudikkate alındığında, Türk lirasının ABD doları karĢısında yüzde 71,7, euro karĢısında yüzde 48,4 değer kaybetmesi ve ABD doları/ euro paritesinin 1998 yılı Aralık ayında 1,1753 iken 1999 Aralık ayı sonu itibariyle 1,011‟e gerilemesinden kaynaklanan lehte kur farkından oluĢtuğu anlaĢılmaktadır. Bu dönemde Değerleme hesabı 854 trilyon Türk lirası azalarak 1999 yılı Aralık ayı ortalaması eksi 1.256 trilyon Türk lirası olmuĢtur. Analitik bilançodan da görüleceği üzere, Ekim 1999 tarihi itibariyle Net Ġç Varlıklar kaleminin altına yeni bir kalem eklenmiĢtir. Bu hesaba IMF tarafından depremle ilgili olarak Hazine‟ye sağlanan kredi miktarı kaydedilmiĢ ve bilanço bütünlüğü içinde bakıldığında Net DıĢ Varlıklar ve Net Ġç Varlıklar üzerinde doğrudan etki yapmayacak Ģekilde muhasebeleĢtirilmiĢtir. Diğer bir ifadeyle, Net DıĢ Varlıklar tarafında Merkez Bankası rezervlerine kaydedilen sözkonusu miktar IMF‟e olan borçlar hesabının bakiyesini aynı tutarda artırmıĢtır. Bu nedenle eĢit miktarlarda artan DıĢVarlıklar ve DıĢYükümlülükler kalemlerinin bir yansıması olarak Net DıĢVarlıklar kalemi etkilenmemiĢtir. Net ĠçVarlıklar tarafında ise aynı tutar Hazine‟nin döviz mevduatı olarak kaydedilmiĢ ve bunun karĢısında yeni açılan bir hesap olan IMF acil yardım kredisi hesabına borç yazılarak bir kredi iĢlemi Ģeklinde gösterilmiĢtir. Bu iĢlem sonucunda da Merkez Bankası iç yükümlülükleri ve iç varlıkları eĢit miktarlarda artmıĢ olup, Net ĠçVarlıklar kalemi bu iĢlemden Net DıĢvarlıklarda olduğu gibi etkilenmemiĢtir. II.4.2. Para Kredi GeliĢmeleri 1999 yılında para arzları reel olarak artmıĢtır. En fazla artıĢ yüzde 32,5 ile dar tanımlı para arzı M1‟de gerçekleĢirken en az artıĢ yüzde 23 ile M3Y‟de gerçekleĢmiĢtir. Vadeli Mevduatlardaki ve Döviz Tevdiat Hesaplarındaki nominal artıĢ oranlarının sırasıyla yüzde 106 ve yüzde 105 olarak birbirine yakın oranlarda artmasının etkisiyle, M2 ve M2Yde yıl içinde gözlenen geliĢmeler birbirine paralel seyir izlemiĢtir. 1999 yılında M2 para arzının reel olarak yüzde 27,8, M2Y para arzının ise yüzde 26,8 oranında arttığı anlaĢılmaktadır. M2 para arzındaki artıĢın en önemli nedeni, reel faiz oranlarının yüksek seviyelerde gerçekleĢmesidir. Dar tanımlı para arzı olan M1‟deki artıĢ,yıl sonu olması nedeniyle vadesiz ticari mevduat ve vadesiz diğer mevduat kalemindeki artıĢtan kaynaklanmıĢtır. 1999 yılında, ekonominin büyüme hızındaki düĢmeye paralel olarak kredi arz ve talebinin kısıtlanması sonucu toplam kredilerdeki artıĢoranı geçen yıla göre düĢerek, 1999 yılı mevduat artıĢ oranının oldukça altında gerçekleĢmiĢtir (Tablo II.4.3). Bankalar, kredi ve mevduat arasındaki bu farkı 1999 yılında önemli oranda artan devlet iç borçlanma senetlerinin finansmanında kullanmıĢlardır. ENFLASYONU DÜġÜRME PROGRAMI ÇERÇEVESĠNDE PARA VE KUR POLĠTĠK ALARI 1999 yılı Haziran ayında IMF ile yapılan görüĢmelerde Yakın Ġzleme AnlaĢmasının programa bağlı ve mali destekli bir stand-by anlaĢmasına dönüĢtürülmesi benimsenmiĢve 2000-2002 döneminde uygulanacak makroekonomik politikaların çerçevesi çizilmiĢtir. 9 Aralık 1999 tarihinde Türk hükümeti tarafından verilen niyet mektubu, 22 Aralık 1999 tarihinde IMF Ġcra Kurulu tarafından onaylanmıĢtır. Üç yıllık bir dönemi kapsayan enflasyonu düĢürme programı, maliye, gelirler, kur ve para politikalarının yanısıra yapısal düzenlemeleri de kapsamaktadır. Programın temel amaçları; tüketici enflasyonunu, 2000 yılı sonunda yüzde 25'e, 2001 yılı sonunda yüzde 12'ye ve 2002 yılında yüzde 7‟ye indirmek, reel faiz oranlarını makul düzeylere düĢürmek, ekonominin büyüme potansiyelini artırmak ve ekonomideki kaynakların daha etkin ve adil dağılımını sağlamaktır. Enflasyonu düĢürme programının üç temel unsuru bulunmaktadır. Bunlar; a) Sıkı maliye politikası uygulayarak faiz dıĢıfazlanın artırılması, yapısal reformların gerçekleĢtirilmesi ve özelleĢtirmenin hızlandırılması, b) Enflasyon hedefleriyle uyumlu gelirler politikası ve c) Ekonomik birimlere uzun vadeli bir bakıĢ açısı kazandırmak için enflasyonun düĢürülmesine odaklanmıĢ kur ve para politikalarıdır. Bu çerçevede yürütülecek para ve kur politikalarının ana hatları aĢağıda verilmektedir. 1 ABD Doları + 0,77 Euro olarak alınan kur sepetinin değeri 1 Ocak tarihinden itibaren bir yıllık süreyi kapsayacak Ģekilde günlük olarak açıklanmıĢtır. Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, 2000 yılında kur sepeti artıĢ oranını yüzde 20 olarak, yıl sonu TEFE artıĢ hedefi ile uyumlu bir Ģekilde belirlemiĢtir. Böylece kronik enflasyondan kaynaklanan ve enflasyonist süreci besleyen bekleyiĢlerin kırılması ve belirsizliklerin en aza indirilip buna ait maliyetlerin azaltılması mümkün olabilecektir. Program süresince iki farklı kur rejimi uygulanacaktır. Döviz kuru politikası Ocak 2000-Haziran 2001 dönemini kapsayan 18 aylık sürede, “enflasyon hedefine yönelik kur sepeti”; bunu izleyen ikinci 18 aylık dönemde ise (Temmuz 2001-Aralık 2002) “kademeli olarak geniĢleyen band” çerçevesinde yürütülecektir. 1 Temmuz 2001'de uygulanmaya baĢlayacak bandın toplam geniĢliği 31 Aralık 2001'de yüzde 7,5'e, 30 Haziran 2002'de yüzde 15'e ve 31 Aralık 2002'de yüzde 22,5'e yükseltilecektir. IMF ile yapılan Stand-by anlaĢması çerçevesinde belirlenen para politikası, T.C. Merkez Bankası bilançosundaki temel büyüklükler itibariyle izlenecek ve 1999 yılı sonundan baĢlayarak her 3 ay sonu itibariyle bu büyüklüklere iliĢkin veriler performans kriterlerine esas tutulacaktır. Buna göre, bilançodaki Net Ġç Varlıklar kalemi değerleme hesabındaki değiĢmenin etkisi hariç, eksi 1.200 trilyon Türk lirası olarak belirlenmiĢ ve 2000 yılı boyunca sabit tutulmuĢtur. Ancak bu kaleme her bir çeyrek içinde önceki üç ayın sonundaki para tabanı büyüklüğünün, artı-eksi yüzde 5'inin belirlediği maksimum sapma sınırlarının oluĢturduğu bir band içinde hareket etme imkanı tanınmaktadır. Bu esneklik dönem içinde faizlerin ani ve aĢırı hareketliliğini önlemeyi amaçlamaktadır. Bu bağlamda, Merkez Bankası para politikası uygulamasında Net ĠçVarlık artıĢına yol açabilecek büyüklükte bir kamu sistemi fonlamasına yer vermeyeceğini ve aynı Ģekilde geçmiĢte döviz giriĢlerinin arttığı dönemlerde uygulanan Türk lirası likiditeyi sterilize etme politikasını sürdürmeyeceğini duyurmuĢtur. Merkez Bankası bilançosu açısından Net ĠçVarlıkların sabit kalması, para tabanındaki değiĢmenin yalnızca Net DıĢVarlıklardaki değiĢim karĢılığı olması anlamına gelmektedir. Getirilen bu sistemle döviz rezervlerini belli bir seviyenin üzerinde tutacak adeta otomatik olan bu mekanizma da beraberinde gelmektedir. Bu mekanizma, dövize talep olduğu günlerde piyasadan çekilen Türk lirasının Merkez Bankası tarafından net iç varlıkları arttırarak telafi edilmemesi sonucunda Türk lirasına olan talebin yeniden artmasıyla dövize yöneliĢin durdurulması yoluyla iĢleyecektir. Böylece, ilk 18 aylık dönemde sistemin dengeleyici unsuru olan faizler, piyasa koĢullarını tam olarak yansıtır hale gelecektir. Döviz kuru bandının uygulanacağı ikinci 18 aylık dönemde Net Ġç Varlıklar politikasına esneklik tanınacak ve para politikasının faizler üzerindeki etkisi artırılarak enflasyon hedefine ulaĢmaya yönelik gücü etkinleĢtirilecektir. Ayrıca yeni para programı çerçevesinde Merkez Bankası bankalararası para piyasasında taraf olduğu iĢlemleri azaltmaya yönelik bir strateji izleyecektir. Bu bağlamda Merkez Bankası bu piyasadaki alıĢ ve satıĢ kotasyonunu kendisi dıĢındaki para ve repo piyasalarındaki geliĢmeleri dikkate alarak belirleyecektir. Ayrıca Merkez Bankası, yüzde 8 olan ve Merkez Bankası‟nda bloke bir hesapta tutulan mevduat munzam karĢılıkları oranını bankaların daha etkin bir likidite yönetimi yapabilmelerine imkan tanımak amacıyla yüzde 6‟ya düĢürmüĢ vekalan yüzde 2‟lik kısma ise disponibilite olarak haftalık ortalamalar bazında tutturabilme imkanı getirmiĢtir. Performans kriterlerine esas tutulacak diğer bilanço kalemi olan Net Uluslararası Rezervler için de tutturulması gereken taban miktarları belirlenmiĢtir. Buna göre, 2000 yılı boyunca Net Uluslararası Rezervlerin üzerinde tutulması planlanan seviye her bir çeyrek için sırasıyla 12.000 milyon, 12.750 milyon, 12.750 milyon, 13.500 milyon ABD dolarıdır. Net Uluslararası Rezervlerin saptanan bu seviyenin, altına düĢme eğilimi göstermesi durumunda Merkez Bankası gerekli önlemleri alarak bu eğilimi kırma yoluna gidecektir. TABLO II.4.3 TEMEL PARASAL GÖSTERGELER (Yüzde DeğiĢim) 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Rezerv Para 82,6 84,9 80,0 84,7 78,7 92,7 Parasal Taban 51,2 92,3 72,8 -35,4 -51,4 683,6 Merkez Bankası Parası 50,8 93,0 72,2 1,2 -9,0 168,4 Toplam Ġç Yükümlülükler (TĠY) 73,4 113,1 94,5 70,9 21,8 140,9 Bilanço 142,5 105,1 88,5 76,9 45,2 88,7 M1 80,6 65,7 109,9 65,8 65,7 115,9 M2 120,0 97,7 120,5 87,9 106,2 108,1 M2Y 120,6 101,7 109,6 99,3 91,8 106,5 M3Y 120,8 102,9 111,2 107,7 87,0 100,4 Mevduat 122,0 100,9 132,7 97,6 101,4 92,5 Krediler 85,3 149,9 114,0 130,0 62,7 55,1 TĠY/GSMH(2) 0,078 0,082 0,084 0,074 0,049 0,076 TĠY/M2Y(2) 0,25 0,27 0,25 0,21 0,18 0,15 Net Ġç Varlıklar(2) 300,8 371,4 332,5 7.787,4 427,1 -932,2 Net DıĢVarlıklar(2) -21,4 136,2 625,4 1.815,0 2.906,1 7.803,1 Toptan EĢya Fiyatları Ġndeksi(3) 149,5(4) 65,6 84,9 91,0 54,3 62,9 Kaynak: TCMB, ay sonu cuma günü verileri kullanılmıĢtır. (1) Rezerv Para = Emisyon + Bankalar Zorunlu KarĢılıkları + Bankalar Serbest Ġmkanı + Fon Hesapları + Banka DıĢı Kesimin Mevduatı Parasal Taban = Rezerv Para + Açık Piyasa ĠĢlemlerinden Borçlar Merkez Bankası Parası = Parasal Taban + Kamu Mevduatı Toplam Ġç Yük. = MB Parası + Döviz Olarak Takip Olunan Mev. + Bankaların Döviz Mevd. M1 = DolaĢımdaki Para + Mevduat Bankalarındaki V.siz Mev. + Merkez Bankasındaki Mev. M2 = M1 + Mevduat Bankalarındaki Vadeli Mevduat M2Y = M2 + Döviz Tevdiat Hesabı (TL) M3Y = M2 + Resmi Mev.+ Merkez Bankasındaki Diğer Mev. + Döviz Tevdiat Hesapları (TL). (2) TĠY/GSMH, TĠY/M2Y için tabloda verilen değerler yüzde değiĢim değil, orandır. .Net iç varlıklar ve Net dıĢvarlıklar yeni tanımlı olup trilyon Türk lirası değerindedir. (3) DĠE Toptan EĢya Fiyat Ġndeksi (1994 = 100), yıl sonu. (4) DĠE Toptan EĢya Fiyat Ġndeksi (1987 = 100), yıl sonu. GRAFĠKII.4.6 REEL PARA ARZLARI (Yıllık Yüzde DeğiĢim) 1999 yılı para politikası, geçen birkaç yılda olduğu gibi temel olarak finansal istikrarın ve fiyat istikrarının sağlanması yönünde ĢekillenmiĢtir. Merkez Bankası, yeni tanımlı analitik bilançoda yer alan Net Ġç Varlıklar kalemini 1999 yılında kontrol etmeye devam etmiĢtir. Ayrıca, 1999 yılı baĢından itibaren Türkiye ekonomisine iliĢkin olumlu beklentilerin oluĢmasının ve uluslararası finansal piyasalarda istikrarın kısmen sağlanmasına paralel olarak Net DıĢVarlık kalemi 1998 yılı Aralık ayı sonuna göre yüzde 169 oranında artmıĢtır (Tablo.II.4.3). DolaĢımdaki para Mart ayı dıĢında yılın ilk yedi ayında genellikle enflasyon oranının altında artıĢgösterirken yılın ikinci yarısında sözkonusu artıĢ hızı yükselmiĢ ve yıl sonu itibariyle dolaĢımdaki para yüzde 81,1 oranında artmıĢtır. M1 para arzının diğer alt kalemi olan vadesiz mevduat ise yıl boyunca reel olarak artıĢ göstermiĢtir. Vadesiz mevduat artıĢ oranı 1998 yılına göre yüzde 148,5 olmuĢtur. Vadeli mevduat artıĢ hızı 1998 yılında olduğu gibi yine yılın ikinci yarısında hızlanmıĢtır. Yıl sonu itibariyle vadeli mevduatların bir önceki yıla göre artıĢ hızının yüzde 106,1 olduğu, böylece yüzde 62,9 olarak gerçekleĢen enflasyonun üzerinde olduğu görülmektedir (Tablo.II.4.4). Vadeli mevduat artıĢıyla birlikte bankaların menkul kıymet porföylerinin 1999 yılında da önemli oranda artmıĢ olmasının reel para arzlarındaki artıĢın kaynağını oluĢturduğu söylenebilir. TABLO II.4.4 TEMEL PARASAL BÜYÜKLÜKLERĠN AYLIK GELĠġMELERĠ (Yüzde Kümülatif DeğiĢim) 29 26 26 30 28 25 30 27 24 29 26 30 Ocak 1999 ġubat 1999 Mart 1999 Nisan 1999 Mayıs 1999 Haz. 1999 Tem. 1999 Ağu. 1999 Eylül 1999 Ekim 1999 Kasım 1999 Ara. 1999 M1 15,4 10,0 39,3 40,5 25,5 28,6 46,6 54,0 51,8 70,3 57,3 115,9 DolaĢ. Para -1,0 4,1 51,1 22,4 14,7 23,7 23,6 47,9 54,6 59,8 47,1 81,1 Vadesiz Mev. 30,9 15,5 28,3 57,5 35,6 33,2 68,2 61,2 49,2 80,2 66,8 148,5 M2 10,8 13,7 22,1 26,4 29,8 37,4 53,0 60,7 69,0 80,7 82,5 108,1 Vadeli Mev. 9,5 14,7 17,5 22,6 30,9 39,8 54,7 62,3 73,5 83,4 89,2 106,1 M2Y 7,1 10,9 18,6 26,2 28,9 35,7 48,9 56,3 65,8 78,5 87,0 106,5 DTH (TL) 2,4 7,4 14,2 26,0 27,8 33,5 43,6 50,8 61,9 75,7 92,8 104,5 M3 5,1 9,3 17,8 22,7 29,1 33,5 46,9 55,3 62,5 73,4 77,4 97,5 M3Y 3,9 8,5 16,3 22,7 28,5 33,5 45,5 53,4 62,2 74,4 83,8 100,4 TEFE (1994=100) 3,6 7,1 11,3 17,2 21,0 23,2 28,1 32,2 40,0 46,5 52,5 62,9 Kaynak: TCMB M2 para arzının rezerv paraya oranı Ģeklinde tanımlanan rezerv para çarpanı, önceki yıllardan beri sürdürmekte olduğu artıĢ eğilimini 1999 yılı genelinde de devam ettirmiĢ,yıl içinde de özellikle bayram tatillerinin etkisiyle emisyonda meydana gelen değiĢmelere paralel olarak geçici dalgalanmalar sergilemiĢtir. 1999 yılı sonunda sözkonusu çarpan 5,8 dolayında gerçekleĢmiĢtir (Grafik.II.4.7). GRAFĠKII.4.7 PARA ÇARPANI GRAFĠKII.4.8 REZERV PARA ÇARPANININ BĠLEġENLERĠ II.4.3.Faiz Oranları 1998 yılının ilk yarısında temel olarak enflasyon beklentilerindeki düĢüĢ ve sermaye giriĢleri nedeniyle gerileyen faiz oranları, Ağustos ayında ortaya çıkan Rusya krizi ve piyasalardaki belirsizliklerle tekrar yükseliĢ eğilimine girmiĢtir. 1999 yılı genelinde faiz oranlarının düĢüĢğiliminde e olduğu gözlenmektedir. Faiz oranları, Ocak ayının ilk yarısında olumlu siyasi beklentilerin bir sonucu olarak düĢüĢ rt endine girmiĢtir. Ancak ay ortasında Brezilya‟da yaĢanan kriz ve bir ticari bankanın tasarruf mevduatı sigorta fonuna devri, faizleri arttırıcı etkide bulunmuĢtur. ġubat ayında seçimlerden önce IMF ile bir anlaĢma yapılacağı beklentisi ve enflasyonun düĢüĢ rtendinde olması, faiz oranlarındaki düĢüĢ eğiliminin devamını sağlamıĢtır. Azalan likidite sıkıĢıklığı ile birlikte Mart ayında Merkez Bankasının bankalararası para piyasasında uyguladığı kotasyon limitlerini iki puan aĢağıya çekmesi faiz oranlarındaki düĢüĢ eğilimini destekleyen diğer bir faktör olmuĢtur. Nisan ayı seçimlerin etkisiyle faiz oranlarındaki düĢüĢ eğiliminin yavaĢladığı ay olmuĢtur. Mayıs ayında ise Nisan ayı enflasyon oranının beklentilerin üzerinde çıkması faiz oranlarını yükseltici etkide bulunmuĢtur. Haziran ayında bankaların yeni sendikasyon kredilerini yenilemeleri piyasadaki likidite ihtiyacını bir miktar azaltmıĢtır. Temmuz ayında IMF‟nin Türkiye ziyareti ve siyasi geliĢmelerden kaynaklanan olumlu beklentiler faiz oranlarının düĢüĢ rtendini devam ettirmelerini sağlamıĢtır. Ayrıca Merkez Bankasının kotasyon oranlarını 3 puan daha düĢürmesi bu durumu desteklemiĢtir. Ağustos ayının ilk günlerinde enflasyon oranlarının yüksek çıkması ve sosyal güvenlik reformu konusundaki belirsizlik sebebiyle faiz oranlarında yükselme olmuĢtur. 17 Ağustos depremi ekonominin tümünde olduğu gibi piyasalar açısından da en etkili olay olmuĢtur. Deprem, faiz oranlarının yükseliĢ rtendine girmesine neden olmuĢtur. Merkez Bankası piyasa araçlarını etkin bir Ģekilde kullanarak likidite sıkıĢıklığını gidermiĢtir. Eylül ayında deprem sonrası oluĢanbelirsizliklerin mali piyasalarda da etkisi geçici olmuĢve piyasada oluĢan Türk lirası talebi Merkez Bankası tarafından karĢılanmıĢtır. Merkez Bankasının Eylül ayı baĢında üst kotasyon limitlerini düĢürmesi faiz oranlarını etkileyen diğer önemli bir faktör olmuĢtur. Yılın son üç ayında istikrar programının Ģekillenmesinin etkisiyle düĢüĢ eğilimini devam ettiren faiz oranları, 2000 yılına iliĢkin olumlu ekonomik beklentilerin oluĢtuğunu göstermektedir. GRAFĠKII.4.9 3 AYLIK REEL FAĠZ ORANLARI II.4.4 Döviz Kurları Merkez Bankası 1999 yılında uygulayacağı kur politikasını belirlerken hedeflenen enflasyonu esas almıĢtır. Bu doğrultuda Merkez Bankası 1 ABD doları ve 0,77 eurodan oluĢan sepette oluĢacak değer kaybının, enflasyon hedefiyle tutarlı bir biçimde gerçekleĢmesine çalıĢmıĢtır. Ancak Merkez Bankası açısından belirsizliklerin yaz aylarından sonra azalması ile birlikte kur politikası hedeflenen enflasyondan çok gerçekleĢen enflasyon dikkate alınarak yürütülmüĢtür. Bu kapsamda 1999 yılının son aylarında gerçekleĢen enflasyon da dikkate alınarak Türk lirasının sepet karĢısındaki değer kaybı bir miktar hızlanmıĢtır. Türk lirasının ilk dokuz ay itibariyle, aylık ortalama kurlar esas alınarak hesaplanan sepet karĢısındaki nominal değer kaybı yüzde 40,4 olurken, yıl sonuna doğru sepetteki artıĢhızlanmıĢ veyüzde 60,6 olarak gerçekleĢmiĢtir. Ayrıca ABD doları/euro paritesinin 1998 yılı sonunda 1.1753 iken 1999 yılı sonunda 1.011‟e gerilemesi, ABD doları/Türk lirası ve euro/Türk lirası kurlarındaki geliĢmeleride etkilemiĢtir. Buna nedenle Türk lirasının ABD doları karĢısında nominal değer kaybı yıl sonu itibariyle yüzde 71,7 olurken, euro karĢısındaki nominal değer kaybı yüzde 48,4 olarak gerçekleĢmiĢtir. II.5. FĠYATLAR 1999 yılındaki fiyat geliĢmeleri incelenirken, öncelikle ekonomide 1998 yılının ikinci çeyreğinde baĢlayan daralma sürecinin iyi analiz edilmesi gerekmektedir. 1997 yılının Temmuz ayında Güneydoğu Asya ülkelerinde bankacılık sektöründe yaĢanan sorunlar ile baĢlayan ekonomik kriz bu ülkelerde baĢlayan hızlı yabancı sermaye kaçıĢıyla derinleĢmiĢtir. Hızlı sermaye çıkıĢısonucunda birçok Güneydoğu Asya ülkesi paralarını devalüe etmek zorunda kalmıĢlardır. Bu ülkelerin dünya ticaretinde ve özellikle ihracatında önemli yer tutması, dünya fiyatlarında gerilemeye neden olmuĢtur (Grafik II.5.2). GRAFĠKII.5.1 TOPTAN EġYA VE ÖZEL SEKTÖR ĠMALAT SANAYĠĠ Ġ FYATLARI (1994=100, Yıllık Yüzde DeğiĢim) Kaynak: DĠE. 1. Özel imalat sanayii fiyatları ve TEFE için 1994 yılı baz alınmıĢtır. 1998 yılında yıl sonu yüzde 50 TEFE enflasyon hedefinin ilan edilmesi, özel sektör firmaları tarafından inandırıcı bulunmamıĢtır. Ücret ve fiyat artıĢlarını ve üretim kararlarını hükümetin hedeflerinin ötesinde tutan özel sektör firmaları ilk üç ay sonunda para ve maliye politikası hedeflerinin tutturulmasıyla, enflasyon bekleyiĢlerini bir miktar aĢağı çekmiĢlerdir (Grafik II.5.3). Özellikle Haziran ayına değin enflasyon ve enflasyon bekleyiĢlerindeki gerileme belirgin bir hal almıĢtır. GRAFĠKII.5.2 (1) DÜNYA ÜRÜN FĠYATLARI ENDEKSĠ(Petrol Hariç) (1995=100) Kaynak: IFS. (1) 1999 yılı verileri 11 aylıktır. Rusya‟da 1998 yılı Ağustos ayında baĢlayan ekonomik kriz, tüm geliĢmekte olan piyasalardan sermaye çıkıĢına yol açarken, Türkiye ekonomisi de bu sermaye kaçıĢından önemli ölçüde etkilenmiĢtir. Ağustos ayında baĢlayan sermaye çıkıĢıbir yandan yılın ikinci üç ayında baĢlayan daralma sürecini hızlandırırken, diğer yandan ellerinde önemli ölçüde mamul mal stoklarıyla yakalanan özel sektör firmalarını zor duruma sokmuĢtur. Reel faizlerin tarihsel yüksek düzeye ulaĢması bir yandan stok maliyetlerini yükseltirken, öte yandan özel tüketimin ertelenmesine ve iç talebin daha da daralmasına neden olmuĢtur. Daralan iç ve dıĢ at lep, Dünya birincil ürün ve petrol fiyatlarının düĢmesi sonucu ithalat fiyatlarının gerilemesi ve kamu sektörü fiyatlarının denetlenmesi, hükümetin yüzde 50 enflasyon hedefine yaklaĢmasını kolaylaĢtırmıĢ ve TEFE enflasyonu yıllık bazda yüzde 54,3 olarak gerçekleĢmiĢtir. 1999 yılının baĢlangıcı da 1998 yılının devamı niteliğinde olmuĢtur. 1998 yılının son aylarında yüksek maliyetli borçlanma borç stokunu önemli ölçüde yükseltmiĢ, bu da vadesi zaten kısa olan borç stokunun mali sisteme yükünü daha da artırmıĢtır. Kamu kesiminin mali sistem üzerindeki baskısını daha da artırması, özel sektörün gerek tüketim, gerekse yatırım davranıĢını önemli ölçüde etkilemiĢtir. Özel kesim tüketim ve yatırımlarını erteleyerek tasarruf yapma yolunu tercih etmiĢtir. Tüketimin ertelenmesi, özel sektör firmalarının fiyatlama davranıĢını önemli ölçüde etkilemiĢtir. Özel imalat firmaları Ocak ayında mevsimsel olarak yaptıkları fiyat artıĢını, 1999 yılının ilk aylarında gerçekleĢtirememiĢlerdir. Enflasyon yılın ilk üç ayında da gerilemesini sürdürmüĢtür. TABLO II.5.1 TEFE VE TÜFE ALT KALEMLERĠNĠNAĞIRLIKLARI VE FĠYAT ARTIġLARINA KATKILARI 1998 Ağırlık (%) (A) TÜFE 1999 Fiyat ArtıĢı (B) Katkı (A*B) Fiyat ArtıĢı (B) Katkı (A*B) 100 69,7 -- 68,8 -- 31,09 60,6 18,8 55,0 17,1 Giyim 9,71 68,7 6,7 44,7 4,3 Konut 25,8 86,8 22,4 89,3 23,0 EĢya 9,35 67,8 6,3 57,1 5,3 Gıda Sağlık 2,76 99,6 2,7 71,1 2,0 UlaĢım 9,3 53,4 5,0 93,9 8,7 Eğlence 2,95 63,6 1,9 58,5 1,7 Eğitim 1,59 94,6 1,5 79,7 1,3 Lokanta 3,07 79,8 2,3 58,8 1,8 Diğer 4,38 49,3 2,1 60,7 2,7 TEFE 100 54,3 -- 62,9 - Tarım 22,23 71,9 16,1 30,0 6,7 Madencilik 2,48 34,0 0,9 94,1 2,3 Enerji 4,19 69,9 3,0 71,3 3,0 Özel Ġmalat San. 54,6 53,6 29,3 59,7 32,6 Kamu Ġmalat San. 16,5 29,8 5,0 130,0 21,4 Ġmalat Sanayii Kaynak: DĠE. TABLO II.5.2 FĠYATLAR(1) (Yıllık Yüzde DeğiĢim) 1996 1997 1998 1999 TÜFE 79,8 99,1 69,7 68,8 TEFE 84,9 91,0 54,3 62,9 Özel 80,5 89,0 60,1 48,4 Kamu 101,4 97,5 35,6 117,7 Tarım 89,9 96,5 71,9 30,0 Maden. 93,7 72,6 34,0 94,1 Enerji 129,9 64,1 69,9 71,3 Ġmalat 80,6 91,2 47,1 76,7 Özel 75,7 85,4 53,6 59,7 Kamu 96,7 108,5 29,8 130,0 Kaynak: DĠE. (1)TÜFE ve TEFE için 1994 yılı baz alınmıĢtır. GRAFĠK II.5.3 Kamu fiyatlarının elektrik fiyatları dıĢında 1998 yılı boyunca denetlenmesi, Dünya petrol fiyatlarının gerilemesi nedeniyle zor olmamıĢtı. 1999 yılının ilk aylarından baĢlayarak petrol fiyatlarının artmaya baĢlaması kamu fiyatlarının denetlenmesini zorlaĢtırmıĢtır (Grafik II.5.4). Mart ayında kamu mal ve hizmetlerine yapılan yüksek oranlı fiyat ayarlaması, özel sektörün de fiyatlarını bir ay sonra yükseltmesine neden olmuĢtur. Böylece, 1998 yılı ġubat ayından itibaren düĢme eğilimine giren ve yüzde 48,2 ile dip noktasına ulaĢan TEFE enflasyonunun bu trendi değiĢmiĢ ve enflasyon hafif oranda yükselerek yüzde 50 platosuna yerleĢmiĢtir. GRAFĠKII.5.4 ORTALAMA HAM PETROL FĠYATLARI (ABD $/varil) (1995=100) Kaynak: IFS. (1) 1999 yılı verileri 11 aylık verilerdir. Yılın ikinci üç ayında da kamu zamları artıĢını sürdürmesine rağmen gerek tarım sektörü fiyatlarında beklenenin üzerindeki gerileme, gerek iç talep daralması kamu fiyatlarındaki artıĢhızını dengelemiĢtir. Temmuz ayında kamu mal ve hizmetlerine yılın o dönemine kadar geçen süredeki en yüksek oranlı fiyat artıĢıyapılmıĢtır. Bu fiyat artıĢıözel sektörün fiyat artıĢ hızını da yükseltmiĢ ve enflasyon yatay seyrinden, yükselme eğilimine girmiĢtir. Ağustos ayında yaĢanan deprem kamu imalat sanayii fiyat artıĢ hızını yavaĢlatmamıĢ,fakat özel imalat sanayii fiyatları bir önceki aya göre önemli ölçüde yavaĢlamıĢtır. Depremin nüfus yoğunluğunun fazla olduğu geniĢ bir alanı etkilemesi 1998 yılının sonlarından beri gerilemekte olan iç tüketim ve yatırımı daha da zayıflatmıĢve ekonomi yılın üçüncü üç ayında beklentilerin ötesinde daralmıĢtır. Depremden etkilenen bölgenin, sanayi katma değeri açısından ülke ekonomisine katkısının yüksek olması, sanayi üretimini geçici de olsa olumsuz etkilemiĢtir. Depremin iç talebi de olumsuz etkilemesi, özel imalat sanayinde üretim yapan firmaların fiyatlama davranıĢını değiĢtirmiĢ veözel sektör imalat sanayii fiyatları Ağustos‟ta enflasyon bekleyiĢlerinde gözlenen artıĢın gerisinde kalmıĢtır. Deprem sonrasında yaĢanan refah kaybı, iç talebin daralmasını hızlandırmıĢtır. Kasım ve Aralık aylarında tarım fiyatlarında gözlenen gerilemeye rağmen enflasyon özellikle Aralık ayında önemli bir sıçrama yapmıĢtır. Gerek 2000 yılında yürürlüğe gireceği beklenen enflasyonu düĢürme programının hedeflediği yıl sonu yüzde 20 TEFE hedefinin baĢarılması amacıyla bazı kamu ve özel sektör zamlarının Aralık ayına çekilmesi, gerekse KDV oranlarının yükseltilmesi Aralık ayı TEFE artıĢını rekor bir düzeye çıkarmıĢtır. 1998 yılı Aralık ayı enflasyonunun düĢük olması, enflasyon oranında yarattığı baz etkisiyle, 12 aylık fiyat artıĢı1999 Kasım ayına göre 6,6 puan artmıĢ ve 1999 Aralık ayında TEFE'deki yıllık artıĢ yüzde 62,9 olarak gerçekleĢmiĢtir. TABLO II.5.3 FĠYATLAR (Yıllık Ortalama Yüzde DeğiĢim) 1994(1) 1995(2) 1996(2) 1997(2) 1998(2) 1999(2) TÜFE 106,3 89,0 80,4 85,7 84,6 64,9 Gıda 110,0 92,3 72,2 92,5 82,3 48,6 Giyim 104,8 100,7 82,6 74,9 79,6 52,2 EĢya 122,2 82,6 65,1 71,8 81,6 58,4 Sağlık 113,1 75,5 94,0 87,3 102,7 78,7 UlaĢım 108,0 84,7 97,2 93,6 76,4 70,6 Kültür 102,9 86,0 84,5 76,0 93,4 60,6 Konut 91,0 86,8 85,4 82,2 90,3 86,4 TEFE 120,7 86,0 75,9 81,8 71,8 53,1 Tarım 97,8 107,8 86,5 86,9 86,8 41,8 Madencilik 132,8 85,6 89,3 76,2 48,6 62,4 Enerji 102,3 56,4 101,7 71,8 71,8 64,7 Ġmalat 129,4 81,0 70,4 80,6 66,7 57,2 Özel 130,5 81,1 68,2 77,6 70,0 52,0 Kamu 126,9 80,7 77,1 89,7 57,2 72,8 Kaynak: DĠE. (1)TÜFE ve TEFE için 1987 yılı baz alınmıĢtır. (2)TÜFE ve TEFE için 1994 yılı baz alınmıĢtır. Kamu sektörü fiyat artıĢları, 1999 yılı fiyat geliĢmelerini belirleyen en önemli faktör olmuĢtur. Kamu imalat sanayiinde gözlenen yüzde 130 oranındaki 12 aylık fiyat artıĢı, endeks içinde önemli payı olan petrol ürünleri, tütün mamulleri ve kimyasal ürün fiyatlarında gözlenen yüksek oranlı artıĢlardan etkilenmiĢtir. Tarım sektöründe yaĢanan üretim gerilemesine rağmen fiyat artıĢlarının sınırlı düzeyde kalması, iç ve dıĢ at lep gerilemesinden bu sektörün diğer sektörlere kıyasla daha çok etkilendiğini göstermektedir. Tarımsal destekleme fiyatlarındaki artıĢın geçen yıla göre düĢük tutulmasının yanısıra Rusya ile bavul ticaretinin azalması ve turizm sektöründe yaĢanan durgunluğun da tarım sektörü fiyatlama davranıĢını önemli ölçüde etkilediği düĢünülmektedir. TABLO II.5.4 FĠYATLAR(1) (Yıllık Yüzde DeğiĢim) 1997 Yıllık 1998 I II III 1999 IV Yıllık I II III IV Yıllık TÜFE 99,1 97,2 90,6 80,4 69,7 69,7 63,5 64,3 64,3 68,8 68,8 TEFE 91,0 86,0 76,7 65,9 54,3 54,3 48,2 50,3 54,4 62,9 62,9 Özel 89,0 87,9 78,8 71,6 60,1 60,1 48,9 47,1 47,1 48,4 48,4 Kamu 97,5 79,4 69,5 48,2 35,6 35,6 45,9 62,3 81,0 117,7 117,7 Tarım 96,5 98,6 82,8 85,4 71,9 71,9 49,4 43,1 37,0 30,0 30,0 Maden. 72,6 58,2 54,2 41,0 34,0 34,0 41,0 58,7 71,9 94,1 94,1 Enerji 64,1 68,9 74,7 76,9 69,9 69,9 63,3 63,6 62,7 71,3 71,3 Ġmalat 91,2 82,7 75,1 58,9 47,1 47,1 47,1 52,5 61,1 76,7 76,7 Özel 85,4 81,9 76,5 64,5 53,6 53,6 48,6 49,6 53,0 59,7 59,7 Kamu 108,5 84,9 70,9 44,2 29,8 29,8 42,5 61,6 85,1 130,0 130,0 Kaynak: DĠE. (1)TÜFE ve TEFE için 1994 yılı baz alınmıĢtır. GRAFĠKII.5.5 TEFE ve ÖZEL ĠMALAT SANAYĠ FĠYATLARI KULLANILARAK HESAPLANAN REEL KUR ENDEKSLERĠ(1) (1987=100) Kaynak: TCMB AraĢtırma Genel Müdürlüğü. (1) Özel imalat sanayii fiyatları ve TEFE için 1987 yılı baz alınmıĢtır. Hesaplamalarda 1,5 Alman markı ve 1 ABD dolarından oluĢan kur sepeti ve ABD ve Almanya için 1990=100 bazlı TEFE kullanılmıĢtır. Endeksin artması reel kurlarda değer kaybını ifade etmektedir. Ekonomide yaĢanan ciddi daralmaya rağmen özel sektör firmaları kamu kesimi kaynaklı maliyet baskısı gerekçesiyle beklentilerin ötesinde fiyatlarını artırma yoluna gitmiĢlerdir. Bunun en somut örneği ise Ekim ve Kasım aylarında enflasyon beklentilerindeki önemli gerilemeye rağmen Aralık ayında özel sektör firmaları tarafından gerçekleĢtirilen yüksek oranlı fiyat ayarlamasıdır. TÜFE enflasyonu 1999 yılında bir önceki yıla göre 0,9 puanlık gerileme ile yüzde 68,8 olarak gerçekleĢmiĢtir. TEFE ile TÜFE arasında 1998 yılında oluĢan 15,4 puanlık fark, 1999 yılında 5,9 puana gerilemiĢtir. Kamu zamlarının TEFE‟yi yukarı çekici etkisinin, TEFE ve TÜFE arasındaki farkın kapanmasında etkili olduğu düĢünülmektedir. Diğer taraftan, konut sektöründe yaĢanan yapısal sorunlar ve petrol fiyatlarındaki artıĢlar TÜFE‟yi yukarı çeken faktörler olurken, gıda sektöründe gerçekleĢen düĢük fiyat artıĢları ve turizm sektöründe gözlenen durgunluk TÜFE‟yi dengelemiĢ ve TÜFE enflasyonu geçen yılın çok az altında gerçekleĢmiĢtir. GRAFĠKII.5.6 TOPTAN EġYA VE TÜKETĠCĠ FĠYATLARI (1994=100, Yıllık Yüzde DeğiĢim) Kaynak: DĠE. TÜFE‟de en büyük paya sahip olan gıda, içki ve tütün sektörü fiyat artıĢında 27,3 puanlık bir gerileme gözlenmiĢtir. Bu gerilemenin en önemli kaynağı mamul gıda malları fiyat artıĢ hızında 1999 yılında gözlenen ciddi yavaĢlamadır. Tarım sektöründe gözlenen düĢük fiyat artıĢı, perakende satıĢ ifyatlarını da etkilemiĢ ve gıda fiyatları bir önceki yıla göre yüzde 47,1 artmıĢtır. TEKEL tarafından sigara ve alkollü içkilere yapılan yüksek oranlı zamlara rağmen gıda, içki ve tütün sektöründe fiyat artıĢları, yüzde 55 olarak gerçekleĢmiĢtir. Ġç talep daralmasının yanısıra gıda mamulleri ihracatındaki gerileme ve Rusya ile gerçekleĢtirilen bavul ticaretindeki azalmanın gıda fiyatlarındaki artıĢıaĢağıçektiği gözlenmektedir. 1997 yılında Güneydoğu Asya ülkelerinde baĢlayan kriz ve 1998 Ağustos'undaki Rusya krizi Türkiye ekonomisinde özellikle tekstil sektörünü derinden etkilemiĢtir. Tekstil sektörünü etkilemesinin temel nedenleri ise Gümrük Birliği‟nin yaratacağı talep fazlası beklentisi sonucunda, tekstil sektöründe gerçekleĢtirilen yatırımların aĢırı artması ve beklenen dıĢ satımın gerçekleĢmemesi sonucu oluĢan aĢırı kapasite ve Rusya krizi ile baĢlayan sermaye kaçıĢının yarattığı ekonomide yaĢanan iç talep daralmasıdır. Tekstil sektöründe gözlenen yapısal sorunlar bu sektörün iç piyasa satıĢ ifyatlarını etkilemiĢtir. 1998 yılında yüzde 79,6 artan giyim ve ayakkabı sektörü fiyatları, 1999 yılında 34,9 puan gerileyerek yüzde 44,7 oranında artmıĢtır. Konut sektörü TÜFE içinde en yüksek ikinci paya sahip olmasına rağmen 1998 yılında olduğu gibi 1999 yılında da TÜFE artıĢına en yüksek katkıyı yapan sektör olmuĢtur. Özellikle konut kiralarında 1999 yılındaki artıĢ yüzde 92,3 ile genel TÜFE artıĢının 23,5 puan üzerinde gerçekleĢmiĢtir. Konut arz ve talebindeki dengesizliğin yol açtığı bu durum, 1999 yılında meydana gelen Marmara Depremi ile daha da karmaĢık bir hal almıĢtır. Kısa dönemde ülkenin konut açığını azaltacak bir çözümün olmaması konut fiyatlarındaki katılığın baĢka önlemler ile giderilmesi ihtiyacını ortaya çıkarmaktadır. Kira kontratlarına uygulanacak artıĢ oranının geçmiĢ enflasyonla iliĢkisinin kesilmesi ve yıl içinde uygulanacak gelir politikası ile uyumlulaĢtırılmasına yönelik yasal düzenlemelerin enflasyondaki katılığın giderilmesine önemli katkısı olacaktır. Sağlık sektöründe oligopolistik fiyatlama davranıĢı1999 yılında da gözlenmiĢtir. Ocak ve Temmuz aylarında herhangi bir maliyet değiĢkenine bağlı olmaksızın alınan fiyat artıĢkararları 1999 yılında da sürdürülmüĢtür. Sağlık sektöründeki fiyatlama davranıĢının 1999 yılı sonlarında Rekabet Kurulu‟nun araĢtırma konusu olması, bu sektördeki fiyatlama yapısının ileride çok daha fazla sorgulanacağı izlenimini vermektedir. Petrol fiyatlarındaki artıĢ,1999 yılında ulaĢtırma sektöründe maliyetleri önemli derecede yükseltmiĢtir. UlaĢtırma sektöründe fiyatlar, TÜFE‟nin 25,1 puan üzerinde yüzde 93,9 olarak gerçekleĢmiĢtir. Lokanta, pastane ve otel hizmetleri ise turizm sektöründe yaĢanan durgunluk nedeniyle TÜFE‟nin 10 puan aĢağısında gerçekleĢmiĢtir. ÇEKĠRDEK ENFLASYON VE PARASAL BÜYÜKLÜKLERLE ĠLĠġKĠ SĠ Kısa dönem fiyat değiĢimleri uzun dönem enflasyon trendiyle birlikte geçici fiyat dalgalanmalarının etkilerini de yansıtmaktadır. Geçici olarak görülen bu etkiler genellikle arz Ģoklarından kaynaklanmaktadır. Kısa dönemli maliyet kaynaklı fiyat Ģokları, sektörel Ģoklar ya da mevsimsel nedenlerle düĢen fiyatlar kısa dönem fiyat hareketlerini uzun dönem eğiliminden saptırmakta ve uzun dönem fiyat hareketlerinin yanlıĢ değerlendirilmesine yol açabilmektedir. Merkez bankalarının para politikalarını kısa dönemdeki geçici değiĢimleri içeren enflasyon oranlarına dayandırmaları uzun dönemde sakıncalar doğurmaktadır. Merkez bankalarının kısa dönemdeki geçici fiyat değiĢimlerinden arındırılmıĢ yeni fiyat endeksleri arayıĢına girmeleri sonucu ortaya çıkan çekirdek enflasyon kavramı günümüzde oldukça tartıĢılan bir konudur. Üstünde anlaĢılmıĢ ortak bir tanım olmamakla birlikte, genel olarak çekirdek enflasyon kavramı iki Ģekilde ele alınmaktadır. Birinci tanıma göre çekirdek enflasyon, ölçülen enflasyonun kalıcı kısmı olarak tanımlanabilir. Ġkinci tanım ise çekirdek enflasyonu ölçülen enflasyonun genel öğesi olarak almaktadır. Bu tanıma göre enflasyon genel ve göreli fiyat değiĢimleri olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Genel fiyatlar beklenen enflasyon ve parasal geniĢlemeyi yansıtırken, göreli fiyatlar arz hareketlerini göstermektedir. Çekirdek enflasyonun tanımında olduğu gibi ölçümünde de tek bir yöntem bulunmamaktadır. Genel olarak bunları istatistiksel ve ekonomi teorisine dayanan yöntemler olarak ikiye ayırmak mümkündür. Ġstatistiksel yöntemlerin içinde en çok kullanılan yöntem dalgalanması yüksek olan gıda ve enerji fiyatlarının tamamen fiyat endekslerinden çıkarılmasıdır. Bir diğer yöntem ise limitli etki tahmin edicileridir. Bu yöntem her ay en yüksek ve en düĢük fiyat artıĢlarının belirli bir oranda endeksten çıkartılmasıyla oluĢturulan ortalamaları (trimmed means) ve medyanı kapsamaktadır. Ekonomi teorisine dayanan yöntemlerin baĢında Quah ve Vahey‟in yöntemi gelmektedir. Quah ve Vahey çekirdek enflasyonun uzun ve orta dönemde reel üretim üzerinde etkisi olmadığından yola çıkarak yapısal bir vektör otoregresyon modeli oluĢturmuĢlardır. Sık kullanılan bu yöntemlerin dıĢında da hesaplamalar mevcuttur. T.C. Merkez Bankası‟nda çekirdek enflasyonu hesaplamak üzere iki çalıĢma yapılmıĢtır. Birinci çalıĢmada, 1994 bazlı TÜFE için, geleneksel dıĢlama yöntemlerini kullanarak iki yeni endeks oluĢturulmuĢtur. Ġlk endeks TÜFE‟den kamu tarafından belirlenen ve dıĢsalfaktörlerden etkilenen fiyatların çıkartılmasıyla elde edilmiĢtir. Toplam 103 alt kalemden yüzde 29,7 ağırlığa sahip 14 kalem endeksten çıkartılmıĢtır. Yıllık değiĢimlere bakıldığında, yeni endeksin Mart 1996 ile ġubat 1998 arasında TÜFE‟nin altında kaldığı, ġubat 1998‟den sonra ise TÜFE‟den daha yüksek yıllık değiĢimler sergilediği görülmektedir. Ġkinci endeks ise katılık olduğu düĢünülen fiyatların endeksten çıkartılmasıyla elde edilmiĢtir. Toplam 103 alt kalemden yüzde 22,5 ağırlığa sahip 14 kalem endeksten çıkartılmıĢtır. Özellikle 1997 yılının ilk aylarından itibaren yıllık TÜFE değiĢimi yeni oluĢturulan endekteki yıllık değiĢimlerin üstünde seyretmektedir. Ġkinci çalıĢmada 1987 bazlı fiyat endeksleri için, her ay en yüksek ve en düĢük fiyat artıĢlarının belirli bir oranda endeksten çıkartılmasıyla oluĢturulan ortalamalar (trimmed means), medyan, gıda ve enerji fiyatlarının çıkartılmasıyla oluĢturulan üç yeni çekirdek enflasyon tanımlanmıĢtır. Aralarından her ay en yüksek ve en düĢük fiyat artıĢlarının belirli bir oranda endeksten çıkartılmasıyla oluĢturulan ortalamalar, en verimli seri olarak bulunmuĢtur. Türkiye'de fiyatların endeksten çıkartılacağı oranlar TÜFE‟de yüzde 19, TEFE‟de yüzde 12 olarak belirlenmiĢtir. Diğer bir deyiĢle her ay en yüksek ve en düĢük fiyat artıĢları belirtilen oranlarda hesaplamalardan çıkartılmaktadır. Hesaplamalar aylık değiĢimler için yapılmıĢtır. Yeni endeks TÜFE ve TEFE değiĢimlerindeki dalgalanmayı hafifletmiĢtir. Orijinal endeksteki değiĢim oranları bazı aylarda yüksek olurken diğer aylarda altta kalmaktadır. Not: En yüksek ve en düĢük artıĢların çıkartılmasıyla oluĢturulan endeks verileri TEFE için ġubat 1999 dönemine, TÜFE için ise Aralık 1998 dönemine kadar gelmektedir. Tüketici fiyatlarından elde edilen üç adet çekirdek enflasyon ile parasal büyüklükler arasındaki iliĢki incelenmiĢtir. Çekirdek 1, TÜFE‟den kamu tarafından belirlenen ve dıĢsal faktörlerden etkilenen fiyatların çıkartılmasıyla oluĢturulmuĢtur. Çekirdek 2, katılık olduğu düĢünülen fiyatların endeksten çıkartılmasıyla, çekirdek 3 ise, en düĢük ve en yüksek fiyat artıĢlarını belirli bir oranda çıkartarak geri kalanların ortalamasının alınmasıyla hesaplanmıĢtır (trimmed means). TÜFE‟nin, Çekirdek 1‟in, Çekirdek 2 ve Çekirdek 3‟ün dar para arzları; M1, M1Y ve M1Y+repo, geniĢpara arzları; M2 ve M2Y, ile döviz sepeti, ihale faiz oranları ve bankalararası para piyasası gecelik faiz oranları ile iliĢkisi teker teker incelenmiĢtir. Ġncelemede Engle-Granger iki aĢamalı eĢbütünleĢme yöntemi kullanılmıĢtır. Bir diğer deyiĢle önce değiĢkenlerin uzun dönemli iliĢkileri saptanmıĢ,sonra kısa dönemde herhangi bir sapmanın uzun dönem iliĢkisine dönüp dönmediği kontrol edilmiĢtir. Sonuçlara göre TÜFE ile yalnızca M1Y+repo, döviz sepeti ve ihale faiz oranları arasında uzun ve kısa dönemde iliĢki saptanmıĢtır. Bunların arasında hem uzun, hem kısa dönemde en kuvvetli iliĢki döviz sepetine aittir. Ġhale faiz oranlarının ve M1Y+reponun katsayıları oldukça küçük çıkmaktadır. Diğer bir deyiĢle, hizmet sektörünün ağırlık kazandığı TÜFE ile para arzları ve faiz oranları arasında sıkı bir iliĢki bulunmamaktadır. Kısa dönemde uzun dönem dengesinden sapma bir sonraki dönemde en çabuk ihale faiz oranlarında düzelmektedir. Çekirdek 1 ile yalnızca M1Y+repo ve döviz sepeti arasında bir iliĢki bulunmuĢtur. M1Y+reponun uzun dönemdeki iliĢkisi, TÜFE ile iliĢkisine göre daha zayıftır. Ama kısa dönemde uzun dönem dengesine daha çabuk ulaĢmaktadır. Döviz sepetinde uzun dönemde bir iliĢki saptanmasına rağmen kısa dönemde bir iliĢki bulunamamıĢtır. Dolayısıyla, TÜFE‟den kamu tarafından belirlenen, subvanse edilen ve dıĢsal faktörlerden etkilenen fiyatların çıkartılması faiz oranları ile olan iliĢkinin kaybolmasına, döviz sepeti ve para arzlarıyla olan iliĢkinin de zayıflamasına yol açmıĢtır. Çekirdek 2 ile yalnızca döviz sepeti ve ihale faiz oranları arasında iliĢki bulunmuĢtur. Döviz sepeti ile Çekirdek 2 arasındaki iliĢki hem uzun dönemde hem kısa dönemde TÜFE‟ye nazaran daha kuvvetlidir. Ġhale faiz oranlarıyla olan iliĢki ise bir miktar düĢüktür. Kısaca, katılık yarattığı düĢünülen fiyatların endeksten çıkartılması para arzları ile TÜFE arasındaki iliĢkinin kaybolmasına yol açarken, döviz sepetiyle olan iliĢkiyi kuvvetlendirmiĢtir. Çekirdek 3‟ün, TÜFE'de olduğu gibi M1Y+repo, döviz sepeti ve ihale faiz oranları ile iliĢkisi olduğu saptanmıĢtır. M1Y+reponun uzun dönem katsayısı TÜFE‟dekine göre bir miktar daha yüksektir. Kısa dönemde de uzun dönemdeki dengeye daha hızlı ulaĢmaktadır. Döviz sepeti ile çekirdek 3 arasındaki iliĢki TÜFE‟ye göre oldukça kuvvetlidir. Uzun ve kısa dönem katsayılarının daha yüksek olmasının yanı sıra, kısa dönemde uzun dönemden bir sapma bir sonraki dönemde daha hızlı bir Ģekilde düzelmektedir. Ġhale faiz oranlarıyla çekirdek 3 arasındaki iliĢki de TÜFE‟ye göre bir miktar daha güçlüdür. Sonuç olarak uç noktaların çıkartılmasıyla hesaplanan endeksin dar para arzı, faiz oranı ve döviz sepeti ile olan iliĢkiyi kuvvetlendirdiğini söyleyebiliriz. ENFLASYONLA MÜCADELEDE HETEREDOKS ÖNLEMLER 1970‟li ve 1980‟li yıllarda yaĢanan kronik enflasyon deneyimleri uygulanan istikrar politikalarının yetersizliğini oraya koyarak yeni yöntemlere baĢvurulmasına yol açmıĢtır. Heteredoks istikrar programları olarak adlandırılan yaklaĢımda, bugünkü enflasyonu geçmiĢ enflasyonla bağlantılandırma olarak da tanımlanabilen enflasyonist ataleti kırma, enflasyonla mücadelede büyük önem taĢımaktadır. Ücretlerin ve fiyatların geçmiĢdönem enflasyonuna endekslenmesi, enflasyon ile para arzları ve maliye politikası arasındaki iliĢkiyi zayıflattığından heteredoks programlarda gelirler politikasına da ağırlık verilmektedir. Heteredoks programlarda kamu maliyesini düzeltici tedbirler, gelirler politikası ve kur kontrolleri ile de desteklenmektedir. 1998 yılında, maliye politikası, özellikle bütçe politikası, ağırlıklı enflasyonla mücadele programı yürürlüğe konulmuĢtur. 1997 yılında yüzde 0,1 olan faiz dıĢı bütçe fazlasının GSMH‟ya oranı 1998 yılında yüzde 4,6‟ya yükseltilmiĢ,12 aylık TEFE artıĢıise yüzde 91‟den yüzde 54,3‟e indirilmiĢtir. Ancak enflasyondaki bu hızlı düĢüĢ,kısmen yılın ilk altı ayında kamu fiyat ayarlamalarının sınırlandırılmasından kısmen de baĢta petrol olmak üzere ithal fiyatlarındaki gerilemeden kaynaklanmıĢtır. Yılın baĢından itibaren özel sektör enflasyonun düĢeceğine inanmamıĢ,fiyatlama ve ücret belirleme davranıĢlarında bir değiĢikliğe gitmemiĢtir. Dolayısıyla 1998 yılı için yüzde 54,3 olarak gerçekleĢen TEFE enflasyonuna karĢılık özel sektör enflasyonu yüzde 60,1 olarak gerçekleĢirken kamu sektörü fiyat artıĢ oranı yüzde 35,6 düzeyinde kalmıĢtır. Üretim maliyetlerini önemli ölçüde etkileyen kamu fiyatlarının kontrolünün yanısıra, petrol fiyatlarındaki düĢüĢgibi dıĢsalfaktörlerin 1998 yılında gerçekleĢmemesi durumunda, özel sektörün fiyatlama davranıĢının çok daha yüksek enflasyon oranlarına yol açacağı açıktır. Benzer Ģekilde özel kesim ücret belirleme davranıĢında da programa inanmamıĢ ve 1998 yılında özel kesimde reel iĢgücü maliyeti yüzde 16,1 oranında artıĢ göstermiĢtir. Bu durum, yılın ikinci yarısında imalat sanayii istihdamını olumsuz etkilemiĢtir. Enflasyonla mücadelede önemli olan bir diğer nokta ise fiyatlarda görülen katılığı kırmaktır. Türkiye‟de TÜFE‟nin altındaki konut, sağlık ve eğitim sektörleri geriye endekslemenin en fazla görüldüğü sektörlerdir. Bu sektörlerin fiyatlama yapılarında görülen katılık TEFE ve TÜFE arasındaki farkın da en büyük sebebini oluĢturmaktadır. 1998 yılında TÜFE‟de 12 aylık artıĢyüzde 69,7 olarak gerçekleĢirken, konutta yüzde 86,8, eğitimde yüzde 94,6 ve sağlık grubunda yüzde 99,6 oranında fiyat artıĢıgerçekleĢmiĢtir. 1998 yılında yaĢananlar enflasyonla mücadelenin daha kapsamlı programları gerektirdiğini ve özel sektör bekleyiĢlerinin önemli bir unsur olduğunu göstermiĢtir. Ayrıca bazı sektörlerde enflasyonist katılığı kırmak için ek tedbirler alınmasının enflasyonun düĢürülmesinde önemli bir rol oynayacağı da anlaĢılmıĢtır. TABLO II.5.5 TEFE’DE SEKTÖREL FĠYAT ARTIġLARI(1) (Yıllık Ortalama Yüzde DeğiĢim) TOPLAM SEKTÖRLER 1997 1998 GENEL 81,8 71,8 TARIM 86,9 Tarım, Avcılık KAMU 1999 1997 1998 53,1 85,5 58,4 86,8 41,8 -- 90,2 87,0 42,0 Ormancılık 52,4 87,2 Balıkçılık 47,8 MADENCĠLĠK ÖZEL 1999 1997 1998 1999 71,2 80,7 75,9 48,1 -- -- 86,9 86,8 41,8 -- -- -- 90,2 87,0 42,0 41,1 -- -- -- 52,4 87,2 41,1 79,0 36,8 -- -- -- 47,8 79,0 36,8 76,2 48,6 62,4 77,8 42,2 70,3 72,0 66,5 43,9 Kömür Madenleri 76,6 54,3 48,4 79,9 52,2 49,3 67,5 60,1 45,9 Ham Petrol, Doğalgaz 67,7 10,7 124,3 68,1 10,7 124,9 63,6 10,6 115,5 Metal Cevheri 88,8 93,5 58,2 84,8 77,5 69,2 105,1 149,2 31,0 TaĢocakçılığı 83,6 66,4 38,2 120,9 65,1 42,7 72,7 66,9 36,6 ĠMALAT 80,6 66,7 57,2 89,7 57,2 72,8 77,6 70,0 52,0 Gıda 86,6 81,0 47,3 79,7 96,3 43,3 87,0 78,0 48,2 Tekstil 49,9 59,0 43,1 77,6 54,6 38,8 72,4 59,2 43,3 Giyim 73,2 77,9 64,3 79,1 90,4 45,7 62,3 77,6 64,7 Deri 81,1 61,1 39,8 64,7 54,0 13,0 85,9 62,9 46,4 Kağıt 58,0 70,1 50,8 47,6 80,6 56,1 62,1 66,3 48,7 Petrol Ürünleri 93,8 54,0 101,1 93,5 49,8 100,2 94,6 67,9 103,5 Kimyasal Ürünler 78,7 64,1 57,8 75,5 42,3 52,2 79,6 69,7 59,1 Plastik ve Kauçuk 68,3 58,0 53,5 -- -- -- 68,3 58,0 53,5 Metalik Olm. Madenler 87,1 71,0 53,4 84,3 46,3 44,1 82,2 73,6 54,2 Metal Ana Sanayii 88,3 52,1 46,3 87,5 49,4 49,0 89,0 54,3 44,0 Metal EĢya 73,6 74,2 47,5 89,0 70,9 8,3 73,5 74,3 47,7 Makina-Teçhizat 71,8 63,4 49,9 62,0 63,4 43,7 72,0 63,4 49,9 Elektrikli Cihazlar 67,6 71,1 56,3 51,6 51,5 36,9 68,1 71,7 56,8 Motorlu Kara TaĢıtı 72,2 70,7 48,4 -- -- -- 72,2 70,7 48,4 ENERJĠ 71,8 71,8 64,7 71,8 71,8 64,7 -- -- -- Elektrik 68,8 69,6 68,9 68,8 69,6 68,9 -- -- -- Su 86,2 81,2 47,3 86,2 81,2 47,3 -- -- -- Kaynak: DĠE. (1) 1994 yılı baz alınmıĢtır. III MALĠ PĠYASALAR III.1. BANKACILIK SEKTÖRÜ VE KREDĠ POLĠTĠKASI III.1.1. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Merkez Bankası‟nın izlediği kısıtlayıcı para-kredi politikaları gereği 1999 yılı içinde de Merkez Bankasınca Destekleme Kredisi verilmemesi uygulamasına devam edilmiĢ,banka sistemine kısa vadeli reeskont penceresinden, herhangi bir reeskont kredisi tahsis edilmemiĢtir. Bu sistem dahilinde önceki yıllarda tahsis edilmiĢ bulunan ihtisas kredilerinin kullandırımı ise sınırlandırılmıĢ limitler dahilinde sürdürülmüĢtür. Ġhracatçılarımızın vadeli satıĢlarından doğan alacaklarının finansmanı, ülkemizde banka kabulleri piyasasının geliĢmesine katkıda bulunulması amacıyla yurt dıĢındaki muteber bir bankanın ödeme garantisini içeren kredili veya kabul kredili ihracata iliĢkin senetlerle, gayrıkabilirücu vadeli akreditiflerin iskontosuna dayalı olarak ihracatçılara, döviz üzerinden düzenlenmiĢ,vadelerine en çok 120 gün kalan poliçelerin reeskontu karĢılığı sevk sonrası kabul finansmanı kapsamında kullandırılmakta olan kredi uygulamasına, 1999 yılı içinde kredi kullanımına iĢlerlik ve yaygınlık kazandırılmasına yönelik bazı kolaylıklar getirilmek suretiyle devam edilmiĢtir. Diğer taraftan, Banka Meclisi‟nin 19 Ağustos 1999 gün, 7825/17424 sayılı kararı ile kabul finansmanı kapsamı daha da geniĢletilerek, aynı imkanın sevk öncesi ihracatın finansmanında da kullandırılması mümkün hale gelmiĢtir. Merkez Bankası Kredilerinde 1999 Yılı GeliĢmeleri Tarımsal Krediler Tarım sektöründe verimin artırılması, kalitenin iyileĢtirilmesi ve ürünün iĢlenmesi yoluyla değerlendirilerek yurt içinde ve dıĢında rekabet olanağının sağlanması için;Tarım Kredi Kooperatifleri kanalı ile çiftçilere intikal ettirilmek üzere T.C. Ziraat Bankası‟na (15 Eylül 1996‟da daraltılan limit çerçevesinde) kullandırılan tarımsal reeskont kredisinin 7 147,6 milyar liralık bir önceki yıl bakiyesi 1999 yıl sonu itibariyle de değiĢmemiĢtir. ġekerbank aracılığı ile Ģeker pancarı alımları dolayısıyla pancar üreticilerine kullandırılmakta olan tarımsal kredinin, 19 Aralık 1991 tarihinde belirlenen limit çerçevesinde bir önceki yıl bakiyesi olan 55 milyar liralık tutar, 1999 yılı sonunda da aynı seviyede kalmıĢtır. Sanayici Kredileri Esnaf ve küçük sanatkarların iĢletme kredisi ihtiyacını karĢılamak amacıyla Türkiye Halk Bankası‟na kullandırılan kredinin, 21 Eylül 1993 tarihinde belirlenen limit dahilinde, 1998 yılı sonunda 336,5 milyar lira olan bakiyesi, 1999 yılı sonunda senet değiĢimine bağlı olarak yüzde 40,4‟lük bir artıĢla 472,5 milyar liraya yükselmiĢtir. Banka kabullerine iliĢkin reeskont kredisi uygulaması kapsamında 1999 yılı içinde, sevk sonrası ihracatın finansmanı için 27.344 bin ABD doları senet karĢılığı 11.436,6 milyar liralık, sevk öncesi ihracatın finansmanı ile ilgili olarak da 1.951 bin ABD doları senet karĢılığı 1 milyar liralık finansman olanağı sağlanmıĢ olup, 1999 yıl sonu itibariyle borç bakiyesi 7.085 bin ABD dolarıdır. MERKEZ BANKACILIĞINDA YENĠ GELĠġMELER Son yıllarda merkez bankacılığında yeni geliĢmeler ortaya çıkmaktadır. Söz konusu geliĢmeler, kurumsal ve yasal çerçevenin değiĢimini de kapsayan geniĢ bir alana yayılmaktadır. GeliĢmeler, merkez bankalarının para politikalarını piyasa kuralları çerçevesinde yürütecek düzeyde özerkliğe sahip olmalarının sağlanması, döviz ve yerli para piyasalarındaki faaliyetler ile bankacılık sektörünün denetlenmesinde modern araçlar ve yöntemlerin uygulamaya konulması, finansal sistemin sağlıklı iĢleyiĢinin teĢvik edilerek finansal hizmet sunumunun kalitesinin artırılması, finansal kuruluĢların gerektiği gibi izlenebilmelerine imkan sağlayacak yasal çerçeve ile kayıt sisteminin ve etkin bir ödemeler ve takas sisteminin oluĢturulması gibi temel noktaları kapsamaktadır. Para politikasının yürütülmesinde gözlemlenen geliĢmeler ise temel olarak enflasyonun doğrudan hedeflendiği politikaların yaygınlaĢması eğilimini içermektedir. Finansal liberalizasyon uygulamalarının parasal büyüklüklerin hedeflendiği para politikalarının etkinliğini azaltması sonucu, özellikle yapısal sorunlarını çözümlemiĢ ekonomilerin temel olarak toplumsal uzlaĢmaya dayanan enflasyon hedeflemesi politikalarına yönelmesine neden olmaktadır. Merkez bankacılığındaki bir diğer önemli geliĢme ise Avrupa'nın ekonomik ve parasal birliğin sağlanması politikası çerçevesinde ulusal merkez bankacılığından uluslararası merkez bankacılığına geçiĢtir. Avrupa ülkeleri, para politikasını Avrupa Birliği (AB) içinde merkezileĢtirmek ve ulusal politikaların uyumunu sağlamaya yönelik olarak Avrupa Merkez Bankası'nı (AMB) organize etmiĢlerdir. AMB'nın temel görevleri, Ģunlardır: - AB'nin para politikasını belirlemek ve yürütmek, - AB'nde kullanılacak ortak para birimi olarak seçilen Euro'nun dolaĢımını sağlamak, - Yabancı para iĢlemlerini yapmak, - AB'nin ödemeler dengesinin sağlanmasına yardımcı olmak, - Birliğe üye ülkelerin resmi rezervlerini muhafaza etmek ve yönetmek. III.1.2. Bankalar III.1.2.A. Bankaların Konsolide Bilançoları ile Konsolide Kâr/Zarar Hesaplarındaki GeliĢmeler a) Konsolide Bilançodaki GeliĢmeler Bankacılık sektörü, mali yapısı bozulan üç bankanın (Interbank, Türk Ticaret Bankası ve Bank Ekspress) Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu'na (Fon) devredilmesiyle 1999 yılına baĢlamıĢ ve 1999 yılı, bir önceki yılda yaĢanan olumsuz geliĢmelerin bankaların bilançolarına yansıdığı bir yıl olmuĢtur. Fon'a devredilen bankalar(1) da dahil olmak üzere bankacılık sektörünün toplam varlıkları, 1999 Kasım ayı itibariyle bir önceki yıl Kasım ayına göre nominal olarak yüzde 96,3 ve reel olarak yüzde 25,6 büyüyerek 67,7 katrilyon Türk lirasına ulaĢmıĢtır. Sektörün toplam aktiflerindeki büyüme ABD doları bazında incelendiğinde, 1998 yılı Kasım ayında 114,6 milyar dolar olan toplam aktiflerin yüzde 14,9 artarak Kasım 1999 tarihi itibariyle 131,7 milyar dolara yükseldiği görülmektedir. Büyümesini 1999 yılında da sürdüren bankacılık sektörünün toplam aktiflerinin GSMH‟ya oranı, 1998 yılı üçüncü çeyrek dönemi itibariyle yüzde 87,5'e, 1999 yılı üçüncü çeyrek dönemi itibariyle ise yüzde 110,4'e yükselmiĢtir. GSMH'nın 1999 yılında azalması, bankacılık sektörü toplam aktiflerinin GSMH'ya oranında bir önceki yıla oranla görülen artıĢakatkıda bulunmuĢtur. Bankacılık sektörünün toplam aktiflerinde 1999 yılında gerçekleĢen reel büyüme, bilanço toplamı içindeki payları yüksek olan menkul değerler cüzdanı, faiz ve gelir tahakkukları reeskontları kalemleri ile diğer aktifler kalemlerindeki artıĢlardan kaynaklanmıĢtır. Bilanço toplamı içindeki payı en yüksek olan toplam krediler, Fon'a devredilen bankalar da dahil edildiğinde 1999 yılında reel olarak yüzde 0,8 daralmıĢtır. Bu daralma, Fon‟a devredilen bankaların portföylerindeki kredilerin önemli bir bölümünün takip hesaplarına alınmasından ve ayrıca ekonomideki daralma süreci nedeniyle kredi talebinin azalmasından kaynaklanmıĢtır. Toplam kredilerdeki daralmanın sonucu olarak, Kasım 1998'de yüzde 35,8 olan kredilerin toplam aktifler içindeki payı Kasım 1999 tarihi itibariyle yüzde 28,3'e gerilemiĢtir. Fon‟a devredilen bankalar hariç tutulduğunda, sektörün toplam kredilerinin bir önceki yılın aynı dönemine göre reel olarak yüzde 1,4 arttığı görülmektedir. 1. Fon‟a devredilen banka sayısı, Aralık 1999 itibariyle 8‟e yükselmiĢtir. Ancak, Fon‟a Aralık 1999 tarihinde devredilen bankalara iliĢkin verilen Rapor‟un yazılıĢtarihinde mevcut olmaması nedeniyle, bu bankaların durumundaki değiĢimin konsolide bilançoya etkisi incelenememiĢtir. BANKACILIK DÜZENLEME VE DENETLEME KURULU Uzak Doğu Asya‟da yaĢanan finansal kriz sonrasında, özellikle bankacılık sektörünün denetlenmesinde etkinliğin artırılmasına iliĢkin görüĢler uluslararası alanda yaygınlaĢmıĢ,bankacılık sektörünün denetiminde etkinliğin artırılması ve BIS tarafından belirlenen kurallara uyumun sağlanması çalıĢmaları Türkiye‟de de yoğunlaĢmıĢtır.Bu çalıĢmalar kapsamında, 4389 sayılı yeni Bankalar Kanunu 18.6.1999 tarihinde TBMM‟de kabul edilmiĢtir. Yeni kanun ile bankacılık sektörünün denetiminden, düzenlenmesinden ve tasarruf sahiplerinin çıkarlarının güvence altına alınmasından sorumlu "Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu" ve kamu birimleri bir araya getirilerek idari ve mali özerkliğe sahip yeni bir Kurum oluĢturulmuĢtur. Yeni kanunda 19 Aralık 1999 tarih ve 4491 sayılı Kanun ile yapılan değiĢikle Kurul‟un yetkileri geniĢletilmiĢtir. Kurul, bir baĢkan ve ikinci baĢkan dahil olmak üzere 7 üyeden oluĢacak ve üyeler, gerekli özelliklere sahip olan adaylar arasından ilgili Bakanın önerisi üzerine Bakanlar Kurulu tarafından atanacaktır. Kurul'un temel görev ve sorumlulukları Ģunlardır: - Bankacılık Kanunu'nun uygulanmasını sağlamak, bankaların kurulması ve sistemden çıkarılmasına iliĢkin karar almak, - Uygulamayı denetlemek ve sonuçlandırmak, - Tasarrufların güvence altına alınmasını sağlamaktır. OluĢturulan Kurum ile özellikle geliĢmelerin çok hızlı bir biçimde yaĢandığı finansal piyasalarda önemli bir boĢluğun doldurulabileceği umudu doğmuĢtur. Bankacılık piyasasının denetiminin tek ve özerk bir kuruma bırakılmasının sağlayabileceği yararlar aĢağıdaki gibi sıralanabilir. - Bankacılık sisteminin denetlenmesi ve düzenlemesinde yetki karmaĢasının yaratabileceği sorunlar en düĢük düzeye inebilecektir, - Finansal piyasalarda ortaya çıkabilecek bir risk durumunda, karar alma sürecinin hızlandırılarak olumsuz geliĢmelere daha çabuk müdahale edilebilmesi kolaylaĢacaktır, - Bankacılık sisteminin denetimi ve tasarrufların güvence altına alınmasından sorumlu birimler arasındaki iĢbirliği ve bilgi akımının artması, sistemin üstlendiği risklerdeki değiĢimin izlenmesini kolaylaĢtırabilecektir. Kurum‟un sorumluluk alanının zaman içinde finansal sektörün tümünü kapsayacak Ģekilde geniĢletilmesi yararlı olacaktır. Yıl içinde yaĢanan ekonomik daralma süreci sonucu toplam kredi talebinin azalması, aynı zamanda reel faiz oranlarının da yüksek düzeyde seyretmesi krediler portföyündeki daralmanın en belirgin nedeni olmuĢtur. Ġncelenen dönemde yaĢanan ekonomik durgunluk süreci kredi portföylerinin kalitesinin azalmasına neden olmuĢ ve kredi açmak riskli bir faaliyet durumuna gelmiĢtir. Bu geliĢmeler sonucu bankalar kredi portföylerinin büyümesini sınırlandırmaya ve kaynaklarını risksiz kamu menkul kıymetlerine plase etmeye yönelmiĢlerdir. Aynı dönemde, menkul değerler cüzdanı, reel olarak önemli oranda büyümüĢtür. Menkul değerler cüzdanı Kasım 1999 tarihi itibariyle bir önceki yılın aynı dönemine göre reel olarak yüzde 70 artıĢgöstererek Kasım 1999 itibariyle 12,2 katrilyon Türk lirası büyüklüğe ulaĢmıĢtır. Bu geliĢmenin sonucu olarak, Kasım 1998 itibariyle yüzde 13,3 olan menkul değerler cüzdanının bilanço toplamı içindeki payı, Kasım 1999 tarihinde yüzde 18'e yükselmiĢtir. Sektörün menkul değerler cüzdanındaki büyüme, özellikle devlet iç borçlanma senetleri (DĠBS) portföyündeki artıĢtan kaynaklanmaktadır. Ġncelenen dönemde reel faizlerin 1998 yılı son çeyrek dönemine göre azalmıĢ olmakla birlikte yüksek düzeylerde seyretmesi, bankaları riski daha yüksek olan krediler portföyünü daraltmaya ve riski olmayan ve ek olarak reel getirisi artan DĠBS portföyünü büyütmeye yöneltmiĢtir. Aynı dönemde, artan kamu kesimi harcamalarının zorunlu olarak iç borçlanma ile karĢılanılmak durumunda kalınması da bankaların DĠBS portföyünün büyümesinde etkili olan bir diğer faktör olmuĢtur. Menkul değerler cüzdanındaki büyümenin bir baĢka nedeni ise mevduat ve mevduat dıĢıpasiflerin artıĢısonucu bulundurulması gereken disponibl değer miktarının da artmasıdır. Kasım 1999 tarihi itibariyle toplam mevduatın bir önceki yılın aynı dönemine göre reel olarak yüzde 28 artıĢı, bulundurulması gereken disponibl değer miktarını da artırmıĢtır. Konsolide bilançonun toplam aktiflerindeki büyümeye katkısı olan bir diğer geliĢme mevduat munzam karĢılıklarındaki artıĢ olmuĢtur. Mevduat munzam karĢılıklarının bilanço toplamı içindeki payı yaklaĢık olarak önceki yıl düzeyini korumuĢtur. Toplam mevduatta görülen reel artıĢ sonucu munzam karĢılıklar önceki yıla göre reel olarak yüzde 29 artmıĢtır. Daha önce de değinildiği gibi, 1998 yılında özellikle uluslararası piyasalarda yaĢanan olumsuz geliĢmelerin banka bilançolarına yansıması 1999 yılında gerçekleĢmiĢtir. Fon'a devredilen bankalar da dahil olmak üzere, sektörün net takipteki alacakları Kasım 1999 itibariyle önceki yılın aynı dönemine göre reel olarak yüzde 152,7 artarak, 1 katrilyon Türk lirasına yükselmiĢtir. Diğer bir deyiĢle Kasım 1998 itibariyle yüzde 2,1 olan sektörün net takipteki alacaklarının toplam kredilere oranı, Kasım 1999 itibariyle yüzde 5,4'e yükselmiĢtir. Fon'a devredilen bankalar hariç tutulduğunda sektörün takipteki alacakları net olarak 692 trilyon Türk lirasına gerilemektedir. Fon'a devredilen bankalar dıĢındaki bankaların takipteki alacakları Kasım 1999 itibariyle 1,1 katrilyon Türk lirası olarak gerçekleĢmiĢ,bu bankaların toplam 424 trilyon Türk lirası tutarında karĢılık ayırmaları sonucu, net takipteki alacakları 692 trilyon Türk lirası olmuĢtur. Fon'a devredilen iki banka hariç tutulduğunda, Kasım 1999 itibariyle net takipteki alacakların toplam kredilere oranı yüzde 5,4 den yüzde 3,6'ya gerilemektedir. Bankacılık sektörünün toplam aktiflerindeki büyümeye önemli katkısı olan bir diğer kalem, faiz ve gelir tahakkuk ve reeskontlarıdır. Fon'a devredilen bankaları da kapsayan ve konsolide bilanço toplamı içindeki payı Kasım 1998 tarihinde yüzde 10,2 olan bu kalemin payı Kasım 1999 tarihinde yüzde 12,5'e yükselirken, bu kalemdeki reel artıĢ oranı, yüzde 54,6 olmuĢtur. Fon'a devredilen bankalar hariç tutulduğunda, bu kalemdeki reel artıĢ oranı yüzde 67,5'e yükselmektedir. Faiz gelir ve tahakkuk ve reeskontlarındaki artıĢıbelirleyen en önemli faktörler krediler ve menkul değerler için hesaplanan faiz reeskontlarındaki hızlı artıĢtır. Kredi faiz reeskontlarındaki artıĢ,büyük ölçüde bazı bankaların tasfiye olunacak alacaklara aktarılması gereken ancak canlı kredi portföyünde tutulan problemli kredilere yüksek oranlı faiz reeskontu yapmaları bu kalemde artıĢta neden olmaktadır. Bu kalemdeki artıĢıbelirleyen bir diğer unsur ise yılın son aylarındaki faiz düĢüĢü nedeniyle menkul kıymetler portföyünün ve repo konusu edilerek bilanço dıĢına çıkarılan menkul kıymetlerin piyasa değerinin artıĢıdır. Konsolide bilanço toplamındaki büyümeye katkısı olan bir diğer kalem bankalardan alacaklar kalemidir. Bilanço toplamı içindeki payı Kasım 1998 tarihinde yüzde 12,9 olan bu kalemin payı Kasım 1999 itibariyle yüzde 12'ye gerilemiĢ,reel artıĢ oranı ise yüzde 17,6 olmuĢtur. Konsolide bilanço toplamı içinde önemli bir payı olan diğer aktifler kalemi, Kasım 1999 tarihi itibariyle önceki yıla göre reel olarak yüzde 22,3 artıĢ göstermiĢtir. Bu artıĢakarĢın, Kasım 1998 tarihinde yüzde 13,6 olan diğer aktifler kaleminin bilanço toplamı içindeki payı Kasım 1999 tarihinde yaklaĢık aynı düzeydekalmıĢ ve yüzde 13,3 olarak gerçekleĢmiĢtir. Konsolide bilançonun pasif tarafında ise aĢağıdaki geliĢmeler gözlenmiĢtir. Kasım 1998'de yüzde 58,1 olan toplam mevduatın bilanço toplamı içindeki payı Kasım 1999 tarihi itibariyle yüzde 59,2 olarak gerçekleĢmiĢtir. Bilanço toplamı içindeki payının yaklaĢık olarak sabit kalmasına karĢın, toplam mevduatta önemli düzeyde bir reel artıĢ gerçekleĢmiĢtir. Kasım 1999 itibariyle toplam mevduatın bir önceki yılın aynı ayına göre reel olarak yüzde 27,9 arttığı görülmektedir. Toplam mevduattaki artıĢta etkili olduğu düĢünülen faktörleri aĢağıdaki gibi sıralamak mümkündür. Ġlk olarak, krediler portföyünün ortalama vadesinin maliyetli kaynakların ortalama vadesinden daha uzun olması ve aynı dönemde sektörün tahsili gecikmiĢ alacaklarında görülen artıĢ sektörün kaynak ihtiyacını artırmıĢtır. Kaynak ihtiyacının arttığı dönemde yurtdıĢıpiyasalardan fon sağlama imkanlarının da daralması, sektörü mevdut kaynağına yöneltmiĢtir. Bankacılık sektörünün artan mevduat talebi, mevduata önerilen nominal faiz oranlarının yükselmesine neden olmuĢtur. Aynı dönemde enflasyonun da ılımlı bir seyir izlemesi sonucu mevduatın reel getirisi, göreli olarak yüksek pozitif düzeylerde kalmıĢtır. Toplam Türk lirası mevduat içindeki payı en yüksek mevduat kategorisi olan 3 ay vadeli Türk lirası mevduatın reel getirisi, 1999 yılının ilk sekiz aylık döneminde ortalama yüzde 26 dolayında seyretmiĢtir. Bu tarihten sonra, nominal mevduat faiz oranlarındaki düĢüĢeparalel olarak, 3 ay vadeli Türk lirası mevduatın reel getirisi de azalmıĢ ve yüzde 18 düzeyinde kalmıĢtır. Ġkinci olarak, mevduatın önemli alternatifi olan repo iĢlemlerinin reel getirisi, reel mevduat getirisi ile yaklaĢık olarak aynı düzeylerde seyretmiĢtir. Repo iĢlem hacmi Aralık 1999 tarihi itibariyle bir önceki yılın aynı dönemine göre reel olarak yüzde 49 artmıĢtır. Bu geliĢmelere bağlı olarak Aralık 1998 tarihinde yüzde 21 olan repo iĢlem hacminin toplam Türk lirası mevduata oranı, Aralık 1999 itibariyle yüzde 26 düzeyine yükselmiĢtir. Bankacılık kesimince toplanan mevduatın ne kadarının kredi olarak kullandırıldığının bir göstergesi olarak düĢünülebilecek toplam krediler/toplam mevduat oranı, Kasım 1998 tarihindeki yüzde 61,5 düzeyinden Kasım 1999 itibariyle yüzde 47,7'ye gerilemiĢtir. Konsolide bilançonun pasif tarafındaki ikinci büyük kalem olan bankalara borçlar kaleminin de reel olarak önemli oranda büyüdüğü görülmektedir. Kasım 1999 itibariyle bankalara borçlar kalemi bir önceki yılın aynı dönemine göre reel olarak yüzde 34,6 artmıĢ vebir önceki yılın aynı döneminde yüzde 17,5 olan konsolide bilanço içindeki payı yüzde 18,8'e yükselmiĢtir. Fon'a devredilen üç banka dahil sektörün toplam özkaynaklarının konsolide bilanço toplamı içindeki payı, Kasım 1999 itibariyle önceki yıla göre azalarak yüzde 10'dan yüzde 8,4 düzeyine inmiĢtir. Fona devredilen bankalar hariç tutulduğunda, toplam özkaynakların toplam aktiflere oranı Kasım 1999 itibariyle yüzde 9,4'e yükselmektedir. Bankaların yabancı para net genel pozisyon rasyosu hesabında dikkate alınan ve Aralık 1998'de 2,7 milyar ABD doları olan döviz pozisyon açıkları, Aralık 1999 itibariyle 3,2 milyar ABD dolarına yükselmiĢtir. Konsolide bilanço büyüklüğü çerçevesinde bilançonun yabancı para aktif ve pasifleri olarak hesaplanan pozisyon açığı ise Aralık 1998 tarihinde 2,6 milyar ABD doları iken Kasım 1999 itibariyle 6,3 milyar ABD dolarına yükselmiĢtir. b) Konsolide Kâr / Zarar Hesaplarındaki GeliĢmeler Fon'a devredilen bankalar da dahil olmak üzere, bankacılık sektörünün 1999 yılı Eylül ayı itibariyle net dönem kâ rı, bir önceki yılın aynı dönemine göre nominal olarak yüzde 19,5 artıĢ gösterirken, reel olarak yüzde 22,6 azalmıĢtır. Fon'a devredilen bankalar hariç tutulduğunda, sektörün kâ rındaki nominal artıĢ yüzde 46,6'ya yükselirken, kâ rdaki reel azalma yüzde 5 olmaktadır. Önceki yıla göre reel olarak azalan kâ rın büyüklüğünü belirleyen iki temel gelir kalemi, kredilerden alınan faizler ile DĠBS'nden alınan faizler olmuĢtur. Fon'a devredilen bankalar dahil kredilerden ve DĠBS'nden alınan faizler Eylül 1999 itibariyle önceki yılın aynı dönemine göre reel olarak sırasıyla yüzde 12,9 ve yüzde 33 artıĢ göstermiĢtir. Fon'a devredilen bankalar hariç tutulduğunda, iki gelir kalemindeki reel artıĢ,sırasıyla, yüzde 18,9 ve yüzde 36,6'ya yükselmektedir. Takipteki alacakların artıĢına bağlı olarak, takipteki alacaklardan alınan faizler de artıĢ göstermiĢtir. Fona devredilen bankalar dahil edildiğinde, takipteki alacaklardan alınan faizlerin Eylül 1999 itibariyle bir önceki yılın aynı dönemine göre reel olarak yüzde 71,3 arttığı görülmektedir. Fon'a devredilen bankalar hariç tutulduğunda, takipteki alacaklardan alınan faizlerin reel artıĢoranı yüzde 58,2‟ye gerilemektedir. Takipteki alacaklardan alınan faizlerin yıllık reel artıĢ oranları yüksek olmakla birlikte, toplam faiz gelirleri içindeki payları düĢük düzeylerde görünmektedir. Takipteki alacaklardan alınan faizlerin toplam faiz gelirleri içindeki payı Eylül 1998 itibariyle yüzde 0,34, Eylül 1999 itibariyle yüzde 0,43 olarak gerçekleĢmiĢtir. Bankalardan alınan faizler kaleminde Eylül 1999 itibariyle önceki yıla göre reel olarak yüzde 23,5 artıĢ görülmüĢtür. Bankalardan alınan faizler Eylül 1999 itibariyle 1,1 katrilyon Türk lirası büyüklüğe ulaĢmıĢtır. Diğer faiz ve faiz benzeri gelirler reel olarak yüzde 92,6 artarak, Eylül 1999 itibariyle toplam faiz gelirlerinin yüzde 31,4'ünü oluĢturmuĢtur. Bu gelir kaleminin 4,3 katrilyon Türk lirası tutarındaki bölümü kamu bankalarının gelir tablosunda yer almakta ve T.C. Ziraat Bankası'nın Hazine'den alacaklarından kaynaklanan faiz gelirlerini ifade etmektedir. Bu geliĢmeler sonucu sektörün toplam faiz gelirleri, Eylül 1999 itibariyle önceki yılın aynı dönemine göre reel olarak yüzde 37 artıĢ göstermiĢtir. Mevduata ödenen faizler önceki yıllarda olduğu gibi 1999 yılında da faiz giderlerinin en büyük kalemini oluĢturmuĢtur. Fon'a devredilen bankalar dahil mevduata verilen faizler Eylül 1999 itibariyle, bir önceki yılın aynı dönemine göre reel olarak yüzde 54,9 artıĢ göstermiĢtir. Fon'a devredilen bankalar hariç tutulduğunda, mevduata verilen faizlerdeki reel artıĢ,yüzde 56,7'ye yükselmektedir. Toplam mevduattaki reel artıĢ ve aynı zamanda mevduata verilen reel faizlerin pozitif yüksek düzeylerde seyretmesi, bu kalemdeki yüksek reel artıĢın belirleyicileri olmuĢtur. Toplam faiz giderleri içinde ikinci önemli kalem, bankalara ödenen faizler olmuĢtur. Eylül 1999 itibariyle bankalara ödenen faizler, bir önceki yılın aynı dönemine göre reel olarak yüzde 47,4 artıĢ göstermiĢ ve1,9 katrilyon Türk lirasına yükselmiĢtir. Sektörün toplam faiz gelir ve giderlerinde yukarıda özetlenen geliĢmelere ek olarak, 262 trilyon Türk lirası tutarında takipteki alacaklar özel provizyonu ayrılmıĢ,provizyon sonrası sektörün net faiz gelirleri 3 619 trilyon Türk lirası olarak gerçekleĢmiĢtir. Provizyon sonrası net faiz gelirleri, önceki yıla göre reel olarak yüzde 4 azalmıĢtır. Sektörün kâ r/zarar durumu banka grupları itibariyle incelendiğinde, yabancı bankalar ile kalkınma ve yatırım bankalarının net dönem kâ rlarının bir önceki yıla göre reel olarak arttığı, kamu bankaları ile Türk özel sektör bankalarının kâ rlarının ise önceki yıla göre reel olarak azaldığı görülmektedir. Yabancı bankalar ile kalkınma ve yatırım bankalarının net dönem kâ rları, Eylül 1999 itibariyle önceki yıla göre sırasıyla yüzde 22,1 ve yüzde 13,4 artıĢ göstermiĢtir. Kamu bankaları ile Türk özel sektör bankalarının kâ rında önemli düĢüĢler görülmektedir. Kamu bankalarının net dönem kâ rı, Eylül 1999 itibariyle bir önceki yıla göre reel olarak yüzde 82,4 azalmıĢtır. Aynı dönemde, Türk özel bankalarının net dönem kâ rı, yüzde 16,4 azalmıĢtır. Kamu bankalarının faiz giderlerinde önemli bir artıĢgörülmektedir. Kamu bankalarının toplam mevduattaki payının yüksekliğine paralel olarak, mevduata verilen faizler kalemi reel olarak yüzde 60,5 artıĢ göstermiĢtir. Buna bağlı olarak, provizyon sonrası net faiz gelirleri önceki yıla göre reel olarak yüzde 33,4 azalmıĢtır. Türk özel sektör bankalarının kâ rlılığının azalmasında belirleyici olan faktör ise, toplam faiz giderlerindeki artıĢ olmuĢtur. Özel bankaların toplam faiz gelirleri incelenen dönemde reel olarak yüzde 29,8 artarken, toplam faiz giderleri reel olarak yüzde 50 artmıĢtır. c) Mevduat Bankalararası mevduat dıĢındaki toplam mevduat, 1999 yılı Kasım ayı itibariyle bir önceki yılın aynı dönemine göre nominal olarak yüzde 100, reel olarak ise yüzde 28 oranında artarak 40 katrilyon Türk lirasına ulaĢmıĢtır. Geçen yıla kıyasla, 1999 yılında toplam mevduattaki reel artıĢta belirgin bir değiĢme olmamıĢtır. Mevduat sertifikaları dıĢındaki bütün mevduat türlerinde reel artıĢolmuĢtur. 1999 yılı Kasım ayında Türk lirası mevduat, bir önceki yılın aynı dönemine göre nominal olarak yüzde 99, reel olarak ise yüzde 27,3 oranında artarak 19,6 katrilyon Türk lirasına yükselmiĢtir. Aynı dönemde Türk lirası cinsinden döviz tevdiat hesapları nominal olarak yüzde 101, reel olarak ise yüzde 28,6 artarak 20,5 katrilyon Türk lirasına yükselmiĢtir. Geçen yılın Kasım ayında dolar cinsinden döviz tevdiat hesaplarının yıllık bazda yüzde 16,4 düzeyinde gerçekleĢen artıĢhızı, 1999 yılının Kasım ayında hızlanarak yüzde 23,5‟e yükselmiĢtir. Mevduatın vadelere göre dağılımı incelendiğinde, geçen yıla kıyasla vade yapısının bir ölçüde değiĢtiği ve daha uzun vadelere doğru bir kayıĢgerçekleĢtiği görülmektedir. Geçen yıl Kasım ayında yüzde 23 olarak gerçekleĢen toplam mevduat içinde vadesiz mevduatın payı, 1999 yılının aynı döneminde yüzde 16,6‟ya gerilemiĢtir. Aynı dönemlerde, 1 ay vadeli mevduatın toplam mevduat içindeki payı da yüzde 18‟den yüzde 15,1‟e düĢmüĢtür. 3 ay vadeli mevduatın payı yüzde 35‟ten yüzde 36‟ya yükselirken, en belirgin artıĢ 6 ay vadeli mevduatın payında gerçekleĢmiĢtir. 6 ay vadeli mevduatın payı yüzde 15,6‟dan yüzde 22,2‟ye yükselmiĢtir. Aynı dönemlerde 1 yıl vadeli mevduatın payı ise yüzde 8,3'ten yüzde 10,2‟ye yükselmiĢtir (Grafik III.1.1). Böylelikle, geçen yılın Kasım ayında yaklaĢık 3,2 ay olarak gerçekleĢentoplam mevduatın ortalama vadesi, 1999 yılının aynı döneminde 3,8 aya yükselmiĢtir. GRAFĠKIII.1.1 MEVDUATIN VADELERE GÖRE DAĞILIMI (Yüzde) Türk lirası mevduatın türlerine göre artıĢhızları Ģöyle gerçekleĢmiĢtir: 1999 yılı Kasım ayında, nominal yıllık artıĢ oranları tasarruf mevduatında yüzde 113,6, ticari mevduatta yüzde 69,6, resmi mevduatta yüzde 97,5 ve diğer mevduatta yüzde 87,5 oranında gerçekleĢmiĢtir. Mevduat sertifikası hacmi ise, mevduat sertifikası uygulamasının 30 Ocak 1997 tarihinden itibaren yürürlükten kaldırılması sonucunda, geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 8,3 azalmıĢtır. Yine Kasım ayı itibariyle yıllık bazda en yüksek reel artıĢ yaklaĢık yüzde 36,7‟yle, toplam mevduatın üçte birini oluĢturan tasarruf mevduatında gerçekleĢmiĢtir. Tasarruf mevduatı ve resmi mevduatın toplam mevduat içindeki payı artarken, diğer tüm mevduat türlerinin payı azalmıĢtır (Tablo III.1.1). TABLO III.1.1 MEVDUAT TÜRLERĠNĠN TOPLAM MEVDUAT ĠÇĠ NDEKĠ YÜZDE PAYLARI (Bankalararası Mevduat Hariç) Diğer Mevduat ve Mevduat Sertifikası Döviz Tevdiat Hesabı Tasarruf Mevduatı Ticari Mevduat Resmi Mevduat 1993 Kasım 45,0 29,0 10,0 4,0 12,0 1994 Kasım 52,1 29,4 8,3 2,7 7,5 1995 Kasım 49,2 32,7 8,0 2,3 7,8 1996 Kasım 50,2 31,7 7,2 3,5 7,4 1997 Kasım 51,5 29,3 5,8 5,0 8,3 1998 Kasım 49,1 31,4 7,6 2,9 8,9 1999 Kasım 49,9 32,8 6,3 2,8 8,2 Kaynak: TCMB. d) Krediler Bankacılık sektörünün toplam kredileri, 1999 yılı Kasım ayında bir önceki yılın aynı dönemine göre, nominal olarak yüzde 55 artarak 19,1 katrilyon Türk lirasına yükselmiĢtir. Reel olarak ise toplam kredi hacmi yüzde 0,8 oranında daralmıĢtır. Mevduatın kredilere kanalize edilen miktarını gösteren kredi/mevduat oranı, 1998 yılının ikinci yarısından itibaren daralan iç ve dıĢ at lep nedeniyle ekonominin önce yavaĢlaması, 1999 yılında ise resesyona girmesi sonucunda kredi arz ve talebinin azalması nedeniyle, 1998 yılına göre önemli ölçüde gerileyerek yüzde 47,7 seviyesinde gerçekleĢmiĢtir. Bu olumsuz geliĢmeler kredi/toplam varlık oranına da yansımıĢ ve kredi/toplam varlık oranı 1999 yılında yüzde 28,3‟e gerilemiĢtir (Tablo III.1.2). Bankacılık sektörünün toplam kredileri içinde, 1999 yılı Kasım ayı itibariyle özel bankaların payı yüzde 63,5, kamu bankalarının payı yüzde 26,4, kalkınma ve yatırım bankalarının payı yüzde 6,5 ve yabancı bankaların payı yüzde 3,6 olarak gerçekleĢmiĢtir (Grafik III.1.2). Bir baĢka deyiĢle, geçen yıla kıyasla sözü edilen banka gruplarının toplam krediler içindeki payında önemli bir değiĢiklik olmamıĢtır. Özel bankaların kredi hacmi, 1999 yılı Kasım ayı verilerine göre, yıllık bazda nominal olarak yüzde 56,6, kamu bankalarının yüzde 46,3, yabancı bankaların yüzde 53,3 ve kalkınma ve yatırım bankalarının yüzde 82,8 oranında artmıĢtır. Reel olarak bakıldığında, kamu bankalarının kredileri yüzde 6,4, yabancı bankaların kredileri yüzde 1,9 oranında daralırken, özel bankaların kredileri yüzde 0,2, kalkınma ve yatırım bankalarının kredileri ise yüzde 17 oranında artmıĢtır. TABLO III.1.2 BANKA KREDĠLERĠNDEKĠ GELĠġMELER Krediler (yüzde artıĢ) Kredi/Mevduat (yüzde) Kredi/Toplam Varlık (yüzde) 1993 Kasım 103,9 88,8 42,6 1994 Kasım 61,2 56,7 35,4 1995 Kasım 118,4 62,0 39,4 1996 Kasım 129,6 61,5 41,8 1997 Kasım 101,3 69,3 39,7 1998 Kasım 74,1 61,5 35,8 1999 Kasım 55,0 47,7 28,3 Kaynak: TCMB. GRAFĠKIII.1.2 KREDĠLERĠN BANKA GRUPLARI ĠÇĠNDEKĠ PAYI (Yüzde) Toplam kredilerin Türk lirası ve yabancı para krediler arasındaki dağılımı incelendiğinde, Türk lirası olarak ifade edilen yabancı para cinsinden kredilerin toplam krediler içindeki payının geçen yılın aynı dönemine göre önemli bir değiĢiklik göstermediği gözlenmektedir. Kasım ayı itibariyle Türk lirası kredilerin toplam krediler içindeki payı yüzde 51,7, yabancı para cinsinden kullandırılan kredilerin payı ise yüzde 48,3 olmuĢtur. Kasım ayı itibariyle yabancı para krediler yıllık bazda nominal olarak yüzde 54,2 artmıĢtır. Kredilerin vade yapısı incelendiğinde, 1999 yılı Ekim ayı itibariyle toplam kredilerin yüzde 77‟sinin kısa vadeli kredilerden, yüzde 23‟ünün ise orta vadeli kredilerden oluĢtuğu görülmektedir. Ekim 1999 itibariyle, kredilerin yüzde 25‟i ihracat kredileri, yüzde 9,4‟ü ihtisas kredileri, yüzde 8‟i fon kaynaklı krediler, yüzde 3,8‟i tüketici kredileri, yüzde 39‟u ise diğer kredilerden oluĢmaktadır. Kredilerin sektörlere göre dağılımı incelendiğinde ise, 1999 yılı Eylül ayı itibariyle toplam nakdi ve gayri nakdi kredilerin yüzde 15,3‟ünün inĢaatsektörüne, yüzde 15‟inin tekstil ve testil ürünleri sektörüne, yüzde 8,3‟ünün toptan ve perakende ticari motorlu araçlar servis hizmetleri ile kiĢisel ve hane halkı ürünleri tüketimine, yüzde 7,8‟inin finansal aracılık hizmetlerine, yüzde 4,8‟inin tarım sektörüne ve yüzde 4,6‟sının metal ana sanayi ve iĢlenmiĢmadde üreten sektörlere açıldığı görülmektedir. III.1.2.B. Yasal ve Ġdari Düzenlemeler 1999 yılında bankalara iliĢkin olarak getirilen düzenlemeler aĢağıda özetlenmektedir. a) Umumi Disponibiliteye ĠliĢkin Düzenlemeler 1) 13.2.1999 tarih ve 23610 sayılı Resmi Gazete‟de yayımlanan 99/1 Sıra No.lu Umumi Disponibilite Hakkında Tebliğ ile 22.7.1996 tarih ve 22704 (Mükerrer) sayılı Resmi Gazete‟de yayımlanan Umumi Disponibilite Hakkında 96/1 Sıra No.lu Tebliğ‟in 3 üncü maddesinin (a), (b), (d) ve (e) fıkraları değiĢtirilmiĢ olup, bu değiĢiklik ile TL taahhütler için bulundurulması gereken yüzde 6, YP taahhütler için bulundurulması gereken yüzde 3 senet yükümlülüklerinin, bankalarca istenirse, yüzde 2‟sinin kasalarında bulundurulan Türk Lirası ve Konvertibl Efektif tutarlarla karĢılanabilmesi imkanı getirilmiĢtir. 2) 22.7.1996 tarih ve 22704 (Mükerrer) sayılı Resmi Gazete‟de yayımlanan Umumi Disponibilite Hakkında 96/1 Sıra No.lu Tebliğ‟in 3‟üncü maddesi (a) bendi ile 7‟nci maddesi birinci fıkrası, 10.12.1999 tarih, 23902 sayılı Resmi Gazete‟de yayımlanan 99/2 sayılı Tebliğ ile değiĢtirilerek, Türk Lirası mevduat için bulundurulacak umumi disponibilite oranı yüzde 6‟dan yüzde 8‟e yükseltilmiĢ, artırılan 2 puana tekabül eden disponibl değerlerin Merkez Bankası nezdinde Türk Lirası vadesiz serbest tevdiat olarak bulundurulması ve disponibilite yükümlülüğünü tam olarak yerine getirmeyen bankalara uygulanacak cezai faizin hesaplanmasında bir gecelik ortalama faiz oranının 1,5 katı yerine azami faiz oranının 1,5 katının uygulanması esası getirilmiĢtir. b) Mevduat Munzam KarĢılıklarına ĠliĢkin Düzenlemeler 22.7.1996 tarih ve 22704 (Mükerrer) sayılı Resmi Gazete‟de yayımlanan Mevduat Munzam KarĢılıkları Hakkında 96/1 Sayılı Tebliğ‟in 3‟üncü maddesinin (a) bendi ile 4‟üncü maddesinin 2‟nci fıkrası, 10.12.1999 tarih, 23902 sayılı Resmi Gazete‟de yayımlanan 99/1 sayılı Tebliğ ile değiĢtirilerek, Türk Lirası mevduata uygulanan munzam karĢılık oranı yüzde 8‟den yüzde 6‟ya indirilmiĢ,Türk Lirası mevduat munzam karĢılık yükümlülüğünün eksik veya hiç yerine getirilmemesi halinde uygulanacak cezai faiz oranı, Merkez Bankası nezdinde yürütülmekte olan para piyasalarında oluĢanbir gecelik ortalama faiz oranının 1,5 katı yerine azami faiz oranının 1,5 katı olarak belirlenmiĢtir. c) Yabancı Para Net Genel Pozisyonu/Sermaye Tabanı Standart Rasyosuna ĠliĢkinDüzenlemeler 29.8.1998 tarih ve 23448 sayılı Resmi Gazete‟de yayımlanan “Yabancı Para Net Genel Pozisyon/Sermaye Tabanı” Standart Rasyosunun Bankalarca Hesaplanmasına ve Uygulamasına ĠliĢkin Esaslar Hakkında Tebliğ‟in 4. maddesi, 5.8.1999 tarih ve 23777 sayılı Resmi Gazete‟de yayımlanan Tebliğ ile değiĢtirilmiĢ olup, yüzde 30 olarak uygulanan “Yabancı Para Net Genel Pozisyon/Sermaye Tabanı” Standart Rasyosu azami yüzde 20 olarak belirlenmiĢ ve bu orana uyum sağlanması için bankalara 2 aylık geçiĢ süresi tanınmıĢtır. Buna göre, söz konusu rasyo 31.8.1999 tarihine kadar yüzde 30, 31.8.1999-29.9.1999 tarihleri arasında da yüzde 25 olarak uygulanmıĢtır. d) Kaynak Kullanımını Destekleme Fonu‟na ĠliĢkin Düzenlemeler 1) 04.08.1999 tarih ve 23776 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan Kaynak Kullanımını Destekleme Fonu Hakkında 23 No.lu Tebliğ ile 88/12944 sayılı Karara iliĢkin değiĢik 6 No.lu Tebliğin, -“Fon‟a Yapılacak Kesintiler”e iliĢkin 2 nci maddesinin 1 inci fıkrasının (A) bendi değiĢtirilerek, bankalarca ve finansman Ģirketlerince kullandırılan tüketici kredilerinde fon kesintisi oranı yüzde 8‟den yüzde 3‟e indirilmiĢ,böylece bankalarca kullandırılan kredilerde tüketici kredileri-diğer krediler ayırımı kaldırılmıĢ, -2 nci maddesinin 5 inci fıkrasına eklenen cümle ile, 1615 sayılı Gümrük Kanunu‟nun 77/2 nci maddesi çerçevesinde gerçekleĢtirilen özel müsaadeli ithalat iĢlemlerinde fon kesintisinin, fiili ithal tarihinden sonra gümrük beyannamesinin tescil tarihine kadar yatırılabilmesi imkanı sağlanmıĢ, -“Fon‟a Kesinti Yapılmayacak Krediler”e iliĢkin 3 üncü maddesine eklenen 22 numaralı bent ile finansman Ģirketlerince münhasıran tarıma yönelik mal alımı için tarım kooperatifleri üyesi çiftçilere kullandırılan 2 milyar Türk lirasına kadar olan krediler, bankalarda olduğu gibi, Fon muafiyeti kapsamına alınmıĢtır. 2) 4.11.1999 tarih, 23866 sayılı Resmi Gazete‟de yayımlanan ve yayımı tarihinde yürürlüğe giren 24 No.lu Tebliğ ile 88/12944 sayılı Karara iliĢkin değiĢik 6 No.lu Tebliğe Geçici 3 üncü madde eklenerek, Sakarya, Kocaeli, Yalova, Bursa, Bolu ve Ġstanbul Ġllerinde faaliyette bulunan ve “Deprem Hasar Tespit Raporu” ile üretim tesislerinin 17.8.1999 tarihinde Marmara Bölgesinde meydana gelen depremde zarar gördüğü tespit edilen kiĢive kuruluĢların, ithal ettikleri hammadde ve ara malların kendi üretim ihtiyaçları için olduğunu veya ithal edilen makina ve teçhizatın, depremde zarar gören makina ve teçhizatın yerine ithal edildiğini üyesi bulundukları Ticaret Odaları, Sanayi Odaları veya Sanayi ve Ticaret Odalarından alınan belge ile tevsik etmeleri kaydıyla, fiili ithali 17.8.1999 tarihinden bu Tebliğin yayımı tarihi olan 4.11.1999 tarihine kadar yapılmıĢ ve bu tarihten itibaren 6 ay süreyle yapılacak olan kabul kredili, mal mukabili ve vadeli akreditif ödeme Ģeklindeki bahse konu ithalat iĢlemlerinde fon kesintisi oranı “yüzde 0” olarak belirlenmiĢtir. e) Özel Finans Kurumlarına ĠliĢkinDüzenlemeler 13.02.1999 tarih ve 23610 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan Özel Finans Kurumları Hakkında Merkez Bankası 8 No.lu Tebliği ile Merkez Bankası 1 No.lu Tebliği'nin "Blokaj Yükümlülüğü, Oran ve Blokaj Tesisinde Süre" baĢlıklı 11 inci maddesinin 3 üncü fıkrası değiĢtirilerek, Euro cinsinden açılan cari ve katılma hesapları için blokaj tesis edilmesi imkanı getirilmiĢtir. Buna göre, 19.02.1999 tarihli blokaj cetvelinden baĢlamak üzere blokaj cetvellerinde görülen ABD Doları, Ġsviçre Frangı hesapları için kendi döviz cinsinden; Euro, Alman Markı, Fransız Frangı, Hollanda Florini, Avusturya ġilini, Ġtalyan Lireti, Belçika Frangı, Fin Markkası, Ġspanyol Pezetası, Portekiz Eskudosu, Ġrlanda Lirası ve Lüksemburg Frangı üzerinden açılan hesaplar için Euro veya Alman Markı veya Fransız Frangı veya Hollanda Florini üzerinden, bunların dıĢında kalan diğer döviz cinsleri üzerinden açılan hesaplar için de ABD Doları olarak blokaj tesis edilmesi öngörülmüĢtür. 11.12.1999 tarih, 23903 sayılı Resmi Gazete‟de yayımlanan 99/13621 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile Özel Finans Kurumları Kurulması Hakkında 16.12.1983 tarih ve 83/7506 sayılı Kararname eki Karar‟ın 2. maddesinin (c) ve (d) fıkralarında yer alan cari hesap ve katılma hesaplarının tanımları değiĢtirilerek kurumların akit düzenleme zorunluluğu kaldırılmıĢ,bunun yerine bankalarda olduğu gibi hesap cüzdanı verilmesi ve bu hesapların nama yazılı olması zorunluluğu getirilmiĢtir. f) Zorunlu Döviz Devirlerine ĠliĢkin Düzenlemeler Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar kapsamında yayımlanan I-M Sayılı Merkez Bankası Genelgesi‟nin “ÇeĢitli Hükümler” baĢlığı altındaki bölümüne 98/1 sayılı Merkez Bankası Genelgesi ile ilave edilen ve 98/2, 98/3 ve 98/6 sayılı genelgelerle değiĢik Geçici 7 nci maddesinde “7.Döviz Pozisyon Yönetimi ve Bilgi Verme” baĢlıklı bölümünün “D-Zorunlu Döviz ve Efektif Devirleri ve SatıĢları” baĢlıklı kısmında yer alan ve 1998 Haziran – 1999 Ocak ayları için "yüzde 0” olarak belirlenen zorunlu döviz ve efektif devir ve satıĢoranı, 14.01.1999 tarih, 23538 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 99/1 sayılı genelge ile 1999 ġubat – 1999 Mart ayları için de “yüzde 0” olarak belirlenmiĢtir. Merkez Bankasının döviz ihtiyacının bankalararası piyasalarda gerçekleĢtirilen iĢlemlerden etkin bir Ģekilde karĢılanabildiği gözönüne alınarak, zorunlu döviz ve efektif devir ve satıĢmükellefiyetinin kaldırılmasının Geçici Madde değiĢikliği ile değil, I-M sayılı Genelgenin ilgili maddesinin değiĢtirilmesi suretiyle yapılmasının uygun olacağı düĢünülerek, 25.03.1999 tarih, 23650 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan 99/2 sayılı genelgemizle sözkonusu Genelgenin “7.Döviz Pozisyon Yönetimi ve Bilgi Verme” baĢlıklı bölümünün “D-Zorunlu Döviz ve Efektif Devirleri ve SatıĢları” baĢlıklı kısmı değiĢtirilmiĢ ve 01.04.1999 tarihinden geçerli olmak üzere zorunlu döviz ve efektif devir ve satıĢ oranı “yüzde 0” olarak belirlenmiĢtir. g) Bankaların Kredileri ve Diğer Alacaklarının Sınıflandırılması ve Bunlar Ġçin Ayrılacak KarĢılıklara ĠliĢkin Düzenlemeler 21 Aralık 1999 tarih ve 23913 sayılı Mükerrer Resmi Gazetede yayımlanan “Bankalarca KarĢılık Ayrılacak Kredilerin ve Diğer Alacakların Niteliklerinin Belirlenmesi ve Ayrılacak KarĢılıklara ĠliĢkin Esas ve Usuller Hakkında Karar” ile bankacılık sisteminin hem ulusal hem de uluslararası alanda karĢılaĢtırmasının yapılabilmesinin sağlanması amacıyla banka kredilerinin ve diğer alacaklarının risk durumlarına göre 5 grupta (standart nitelikli krediler ve diğer alacaklar, yakın izlemedeki krediler ve diğer alacaklar, tahsil imkanı sınırlı krediler ve diğer alacaklar, tahsili Ģüpheli krediler ve diğer alacaklar, zarar niteliğindeki krediler ve diğer alacaklar) sınıflandırılması, 1 ve 2‟nci gruptaki krediler için eskiden olduğu gibi genel karĢılık, 3,4 ve 5‟nci gruptaki kredi ve alacaklar için ise teminatlarına göre özel karĢılık ayırılması öngörülmüĢtür. Bu Karar 1.1.2000 tarihinden itibaren kullandırılan veya vadesi yenilenen kredilere uygulanacak olup, bu tarihten önce kullandırılmıĢ olankredilerde bu Karar ile yürürlükten kaldırılan 30.12.1997 tarih ve 97/10497 sayılı “Banka Kredilerinin Niteliklerine Uygun Olarak MuhasebeleĢtirilmesi, Değerlendirilmesi ve Kredi KarĢılıkları Hakkında Karar” ile buna iliĢkin Tebliğ hükümlerine göre iĢlem yapılacaktır. h) Bankaların Sermaye Yeterliliğinin Ölçülmesine ĠliĢkinDüzenlemeler 21 Aralık 1999 tarih ve 23913 sayılı Mükerrer Resmi Gazetede yayımlanan “Bankaların Sermaye Yeterliliğinin Konsolide Mali Tablolar Esas Alınarak Ölçülmesine ve Değerlendirilmesine ĠliĢkin Usul ve Esaslar Hakkında Tebliğ” ile 30 Haziran 1998 tarihli “Sermaye Tabanı / Risk Ağırlıklı Varlıklar, Gayrinakdi Krediler ve Yükümlülükler” standart rasyosunun konsolide mali tablolar üzerinden hesaplanması ve tutturulmasına iliĢkin usul ve esaslar belirlenmiĢtir. i) Bankalar Kanunu DeğiĢiklikleri 23 Haziran 1999 tarih ve 23734 Sayılı Resmi Gazete'de Yayımlanan 4389 Sayılı Bankalar Kanunu ile 3182 sayılı Bankalar Kanunu yürürlükten kaldırılmıĢtır. 1) Yeni kanun ile bankaların kuruluĢ,yönetim, çalıĢma, devir, birleĢme, tasfiye ve denetlenmelerine iliĢkin esaslar yeniden düzenlenmiĢ ve Bankalar Kanunu ve ilgili diğer mevzuatın, kanunda gösterilen yetkiler çerçevesinde düzenlemeler de yapmak suretiyle uygulanmasını sağlamak, uygulamayı denetlemek ve sonuçlandırmak, tasarrufların güvence altına alınmasını temin etmek ve kanunla verilen diğer görevleri yapmak ve yetkileri kullanmak üzere kamu tüzel kiĢiliğini haiz, idari ve mali özerkliğe sahip Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu kurulması öngörülmüĢtür. 2) Kanunda, 4491 sayılı Kanun ile yapılan değiĢiklikle (19 Aralık 1999 tarih 23911 sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren) Bakanlar Kurulunda bulunan banka kuruluĢuna, birleĢme ve tasfiyesine izin, bankaların bankacılık iĢlemleri yapma ve mevduat toplama yetkisinin kaldırılması, karĢılığa tabi kredilerin belirlenmesi gibi yetkiler Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumunun karar organı olan Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu‟na devredilmiĢtir. Bu kanunla ayrıca, kanun ve düzenlemelere aykırı iĢlemleri bulunan ve/veya mali durumunda kötüleĢme görülen bankalarla ilgili olarak alınacak önlemlere iliĢkin Bankalar Kanunu‟nun 14‟ncü maddesinde sözkonusu bankaların gerektiğinde Fon‟a devredilerek iyileĢtirilebilmesine imkan sağlayan, 17‟nci maddesinde ise banka hakkında 14‟ncü maddenin uygulanmasına neden olan yöneticileri ve hissedarlarına Ģahsi sorumluluk getiren değiĢiklikler yapılmıĢtır. 3) 4491 sayılı Kanun‟un 11 inci maddesi uyarınca, 4389 sayılı Kanun‟un 20 nci maddesine ilave edilen 6 ncı fıkra ile özel finans kurumları Bankalar Kanunu kapsamına alınmıĢ,17 nci maddesi ile de Özel Finans Kurumları Kurulması Hakkında 83/7506 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ve bu Karara istinaden çıkarılmıĢ tüm mevzuat yürürlükten kaldırılmıĢtır. 4491 sayılı Kanun‟un Geçici 3 üncü maddesine göre; Bu kanunun yürürlüğe girdiği tarihte faaliyet gösteren özel finans kurumları mevcut durumlarını 4389 sayılı Bankalar Kanununun tabi oldukları maddelerine iki yıl içinde intibak ettirmek zorunda olup, 4389 sayılı Kanunun 7 ve 9 uncu maddeleri hükümlerine bu süre içinde intibak etmeyen özel finans kurumları genel hükümlere göre tasfiye edilecektir. 4389 sayılı Bankalar Kanunu hükümleri çerçevesinde özel finans kurumlarına iliĢkin düzenlemeler yapılıncaya kadar yürürlükten kaldırılan düzenlemelerin Bankalar Kanununa aykırı olmayan hükümlerinin uygulanmasına devam edilecektir. III.1.2.C. Özel Finans Kurumları Türk mali sistemine fiilen 1985 yılında giren ve Kasım 1999 itibariyle sektörde sayıları 6 olan özel finans kurumları (ÖFK), 121 Ģube ve 2611 personel ile faaliyetlerini sürdürmektedir. ÖFK sektörünün Kasım 1998 itibariyle 841,2 trilyon Türk lirası olan konsolide bilanço büyüklüğü, yıllık nominal yüzde 89,7, reel yüzde 21,3 oranında artıĢ göstererek 1999 Kasım ayı itibariyle 1.595 trilyon Türk lirasına yükselmiĢtir. Söz konusu dönem itibariyle, özel finans kurumları bilanço büyüklüğü, bankacılık sektörü bilanço büyüklüğünün yaklaĢık yüzde 2,2‟si kadardır. Kasım 1999 itibariyle sektörün toplam özkaynakları, 89 trilyon Türk lirası‟dır. Toplam pasiflerin yüzde 5,6‟sını oluĢturan özkaynakların yüzde 42,7‟sini 38 trilyon Türk lirası olan ödenmiĢ sermaye, yüzde 34,6‟sını finansal kiralama konusu sabit kıymetlerin yeniden değerlemesinin ağırlıkta olduğu 30,8 trilyon Türk lirası tutarındaki sabit kıymet yeniden değerleme fonu, yüzde 9‟unu yedek akçeler ve yüzde 14,7‟sini ise dönem kârı oluĢturmaktadır. Kasım 1998‟e kıyasla ödenmiĢ sermaye nominal olarak yüzde 56,5 oranında artıĢ göstererek 24,3 trilyon Türk lirası‟ndan 38 trilyon Türk lirası‟na yükselmiĢtir. ÖFK sektörü 1,3 katrilyon Türk lirası tutarındaki toplanan fonların yüzde 88‟ini kullandırılan fonlar Ģeklinde plase etmiĢtir. Yüzde 12‟si Türk lirası ve yüzde 88‟i yabancı para olarak toplanan fonlar, yüzde 69 oranında yabancı para ve yüzde 31 oranında Türk parası fon olarak kullandırılmıĢtır. Geçen yılın aynı dönemine göre nominal olarak yüzde 132,8, reel olarak ise yüzde 48,9 oranında artarak 48,8 trilyon Türk lirası‟na ulaĢan tahsili gecikmiĢ alacaklar (brüt) için yüzde 63 oranında 30,8 trilyon Türk lirası karĢılık ayrılmıĢtır. 17,9 trilyon Türk lirası net tahsili gecikmiĢ alacak toplamı kullandırılan fonların yüzde 1,5‟ini kapsamaktadır. Nakit değerler, bankalar ve menkul değerler cüzdanından oluĢan 147,9 trilyon Türk lirası tutarındaki likit değerler, Kasım 1999 itibariyle toplam aktiflerin yüzde 9,2‟sini oluĢturmaktadır. Kasım 1999 itibariyle 13,2 trilyon Türk lirası tutarındaki net dönem kârı geçen yılın aynı dönemine göre nominal yüzde 38 artmakla birlikte, reel yüzde 11,6 oranında azalmıĢtır. ÖFK sektörünün yabancı para pozisyonu incelendiğinde ÖFK‟ların 1997 yılına kadar genelde kapalı pozisyonda oldukları, açık pozisyonda olduklarında ise yabancı para aktifler ve yabancı para pasifler arasındaki farkın yüksek olmadığı görülmektedir. Ancak, 1997 yılından sonra kurumların açık pozisyonda çalıĢmayı tercih ettikleri görülmektedir. Yabancı para yükümlülüklerdeki artıĢın yabancı para varlıklardaki artıĢın üzerinde olması nedeniyle Kasım 1998‟de 13 trilyon Türk lirası olan yabancı para pozisyon açığı, Kasım 1999 itibariyle 91 trilyon Türk lirası‟na yükselmiĢtir. III.2. MERKEZ BANKASI ĠġLEMLERĠ 1998 yılı Ağustos ayında Rusya krizinin dünya gündemine girmesiyle birlikte uluslararası yatırımcıların geliĢenpiyasalara olan güveni sarsılmıĢ,bu durum bu ülkelerden yabancı sermayenin çekilmesine neden olmuĢtur. Sözkonusu geliĢmeler ülkemiz ekonomisini de etkilemiĢve ekonomik politikaların bu geliĢmeler çerçevesinde oluĢturulmasını gerektirmiĢtir. Bu bağlamda 1998 yılının ikinci yarısı, hızlı sermaye çıkıĢından kaynaklanan likidite ihtiyacı ve yüksek faiz oranları, dıĢ ifnansman güçlüğü ve içerde yüksek maliyetle borçlanma Ģeklinde tanımlanabilir. Bu resim, para politikası açısından Merkez Bankası‟nın daha önce Uluslararası Para Fonu ile imzalanan Yakın Ġzleme AnlaĢması çerçevesinde belirlenen hedeflerin revize edilmesi ve yıl sonu enflasyon hedefinden bir miktar sapma Ģeklinde bir sonuç doğurmuĢtur. Para politikasındaki bu esneklik ve güçlü döviz rezerv yapısı krizin para piyasaları üzerindeki etkilerinin hafif ve geçici olmasının temel kaynağını oluĢturmuĢtur. Nitekim söz konusu etkiler yıl sonuna doğru giderek hafiflemiĢ,yerini olumlu ekonomik ve siyasi beklentilere bırakmıĢtır. 1998 yılının ikinci yarısında sermaye çıkıĢıyla hızlanan ekonomik daralma süreci, kamu kesiminin mali sistem üzerindeki baskısını artırmıĢtır. Bu durum, 1999 yılı baĢından itibaren sermaye giriĢiolmasına ve yeni yıl ile birlikte iyimser beklentilerin artmasına rağmen, genel seçimlerin yarattığı belirsizlik ortamı nedeniyle, Merkez Bankası‟nın politika uygulamalarında tutucu olmasını gerektirmiĢtir. Yılın ilk dört ayı süresince, faiz oranları, düĢen bir eğilim göstermekle birlikte, yüksek seviyelerde gerçekleĢmiĢtir. Ancak seçim sonrası, özellikle Haziran-Temmuz aylarını kapsayan dönemde, ekonomik ajanların iyimser beklentileri artmıĢtır. Bu durum ilk olarak faiz oranlarının, dönemsel dalgalanmalarla birlikte yıl sonuna kadar devam edecek olan düĢüĢüĢeklinde kendisini göstermiĢtir (Tablo III.2.1). Enflasyon beklentilerinin düĢmesi ve bankalararası para piyasasında Merkez Bankası kotasyonlarının üst sınırının düĢürülmesi de bu eğilimi desteklemiĢtir. Ayrıca, ülkeye sermaye giriĢinin de etkisiyle, bankaların Merkez Bankası‟na yoğun olarak döviz satıĢına yöneldikleri görülmüĢtür. Hazine‟nin önceden açıkladığı program çerçevesinde gerçekleĢtirdiği iç borçlanma stratejisi ve dıĢarıdan finansman bulabilmesi de bu olumlu havaya katkıda bulunmuĢtur. Yine Hazine‟nin yatırımcıyı riskten korumayı ve borçlanma vadesini uzatmayı amaçlayan, sabit kuponlu ve değiĢken faizli tahviller gibi yeni araçlarla iç borçlanma stratejisini yönlendirmesi de ekonomideki güven ortamının sağlanmasına katkıda bulunan olumlu geliĢmeler olarak gözlenmiĢtir. Öte yandan yıl içinde meydana gelen bazı geliĢmeler bu trendi frenleyerek, ekonomide dalgalanmalara neden olmuĢtur. TABLO III.2.1 FAĠZ ORANLARI (Ağırlıklı Ortalama BileĢik Faiz Oranları) ĠMKB Tahvil ve Bono Pazarı ĠMKB Repo-Ters Repo Pazarı (O/N) Hazine Ġhaleleri(1) APĠ (repo) Bankalararası Para Piyasası (O/N) Ocak 126,17 131,64 128,01 162,22 119,89 ġubat 121,09 125,75 125,24 131,70 116,62 Mart 102,11 125,32 103,41 139,41 114,34 Nisan 97,20 134,72 99,60 145,23 115,71 Mayıs 96,73 136,04 97,57 142,64 115,71 Haziran 107,34 128,37 109,71 141,79 115,61 Temmuz 96,78 104,45 94,07 113,49 103,30 Ağustos 99,31 107,38 96,96 111,55 103,46 Eylül 96,36 103,61 98,66 107,30 96,30 Ekim 93,24 109,36 100,55 109,78 100,22 Kasım 78,68 106,32 93,32 109,18 100,92 Aralık 60,30 162,38 - 147,08 101,18 Kaynak: TCMB. (1) Sabit kuponlu, değiĢken faizli ve TÜFE‟ye endeksli ihaleler dahil edilmemiĢtir. Geçtiğimiz yıl Rusya kriziyle birlikte baĢlayan likidite sıkıĢıklığı 1999 yılı boyunca devam etmiĢ,piyasalar eksi rezervle açılmıĢtır. MaaĢ vevergi ödemeleri, Hazine‟nin itfasının üzerinde borçlanması, dini bayramlar öncesi dönemlerde yaĢanan emisyon talebi ve Merkez Bankası fonlamalarının dönüĢlerinin altında kalması likidite sıkıĢıklığını destekleyen temel unsurlar olmuĢtur. Bununla birlikte Ocak ayında Brezilya‟da yaĢanan kriz ve uluslararası bir derecelendirme kuruluĢunun Türkiye‟nin notunu düĢürmesi, Nisan ayındaki genel seçimler öncesi belirsizlik, Ağustos ayında Marmara Bölgesi‟nde yaĢanan deprem ve yıl sonuna doğru, Kasım ve Aralık aylarında, 2000 yılı probleminin yarattığı tedirginliğe bağlı ülkeden sermaye çıkıĢı likidite sıkıĢıklığını daha da artırmıĢtır. Diğer yandan, Aralık ayında beĢbankanın Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu‟na devredilmesi ve bankaların pozisyon kapatmaya yönelik döviz ve efektif talebi de yine likidite sıkıĢıklığını artıran unsurlar arasındadır. Söz konusu bu dönemlerde Merkez Bankası, en yoğun döviz efektif satıĢlarını gerçekleĢtirmiĢ,faiz oranları yükselen ve dalgalı bir seyir izlemiĢtir. Sonuç olarak yatırımcılar yıl boyunca tüm iyimser beklentilerine rağmen temkinli davranmayı tercih etmiĢlerdir. ĠMKB‟de tahvil ve bono pazarındaki faiz oranlarından da izlenebileceği gibi özellikle yılın ikinci yarısında Uluslararası Para Fonu ile yapılacak anlaĢmanın makro dengeleri olumlu etkileyeceği beklentisi ile birlikte, faiz oranları Kasım ayına kadar kademeli bir düĢüĢ göstermiĢ,son iki ayda ise keskin bir düĢüĢ gözlenmiĢtir. Yıl süresince bazı kısa süreli dalgalanmalar dıĢında, mali piyasalarda ve seçim sonrası siyasi yapıdaki istikrar ikincil piyasada, tahvil ve bono faizlerini göreli olarak istikrarlı kılarken, özellikle likiditenin sıkıĢtığı dönemlerde repo-ters repo piyasasındaki faiz oranları ile arasındaki marjın açılmasına neden olmuĢtur. SıkıĢan piyasalara Merkez Bankası da APĠve bankalararası para piyasasından gerçekleĢtirdiği iĢlemler yoluyla fon sağlamıĢtır. Yılın son üç aylık dönemine kadar ikincil piyasa tahvil ve bono faiz oranları bankalararası para piyasasında Merkez Bankası kotasyon aralığı içinde seyretmiĢtir. Yılın son çeyreğinde ise, özellikle 2000 yılına iliĢkin enflasyon bekleyiĢlerinde gözlenen düĢüĢler, DĠBS ikincil piyasa faiz oranlarının kısa vadeli faiz oranlarının oldukça altına inmesine neden olmuĢtur. Repo-ters repo piyasasındaki faiz oranları genel olarak bu koridorun üzerinde seyretse de APĠfaiz oranlarının fazla üzerine çıkmamıĢtır. Öte yandan yılın son ayında açıklanan 2000 yılı para programının piyasalar üzerinde yarattığı olumlu etki, tahvil ve bono faiz oranlarını, koridorun da altına düĢecek kadar hızla aĢağı çekmiĢtir. Yılın son iki gününde genel trendi göstermeyen ve yıl sonu nedeniyle aĢırı sıkıĢan likiditeden kaynaklanan bir hızlı yükseliĢ olmuĢtur (Grafik III.2.1). GRAFĠKIII.2.1 FAĠZ ORANLARI (Ağırlıklı Ortalama BileĢik) Kaynak: TCMB. Merkez Bankası son yıllarda enflasyon öngörüsüyle tutarlı bir kur politikasını içeren ve bilançosundan seçtiği kalemlerin büyümesi üzerine sınırlama getiren bir politika izlemektedir. Bu çerçevede bir yandan ekonomideki istikrarın korunması bir yandan da dıĢdengenin sürdürülebilmesi gözetilmiĢtir. Merkez Bankası 1998 yılında Uluslararası Para Fonu ile imzalanan Yakın Ġzleme AnlaĢması ile belirli dönemler için açıkladığı programlarla bilançosunda net iç varlıklar kalemini hedef alan bir politika uygulayacağını bildirmiĢti. 1999 yılında da bu uygulamaya devam edilmiĢtir. Buna göre net iç varlıklar kaleminin 5-9 Nisan ortalaması için 800-900 trilyon Türk lirası, Haziran ayı sonunda 1.000 trilyon Türk lirası, Eylül ayı sonu için eksi 1000 yıl sonu için ise eksi 1.100 trilyon Türk lirası olması hedeflenmiĢtir. Ancak yılın ilk yarısında yaĢanan yoğun sermaye giriĢine bağlı olarak Merkez Bankası‟nın APĠile fonlamalarının azalması bu hedeflerden lehde yönde sapmalara neden olmuĢtur. Nisan ve Haziran ayı için net iç varlıklar kalemi sırasıyla eksi 369 ve eksi 899 trilyon Türk lirası olarak gerçekleĢmiĢtir. Öte yandan Aralık ayında Uluslararası Para Fonu ile imzalanan stand-by anlaĢması ile para ve kur politikası yeniden ĢekillendirilmiĢtir. Bu çerçevede temel olarak kurların önceden belirlenmesine dayanan ve dıĢ varlık artıĢı karĢılığı para yaratmayı benimseyen bir politika belirlenmiĢtir. Bu politikada, araç olarak APĠ, bankalararası para piyasası, zorunlu karĢılıklar ve döviz müdahaleleri kullanımına devam edilecek, ancak Türk lirası iĢlemler sterilizasyon amaçlı değil, net iç varlıklardaki dalgalanmaları azaltmak amacıyla kullanılacaktır. Yıl sonu net iç varlıklar tavan hedefi de revize edilerek eksi 1200 trilyon Türk lirası olarak değiĢtirilmiĢtir. Buna göre 31 Aralık 1999 performans kriteri olarak 10 Aralık 1999 ve 20 Ocak 2000 tarihlerindeki cari kurlardan hesaplanan bilançodaki net iç varlıkların ortalaması, 31 Aralık 1999 tarihine iliĢkin performans kriteri olarak belirlenmiĢtir. III.2.1.Açık Piyasa ĠĢ lemleri 1999 yılı sonu itibariyle APĠportföyünde bulunan menkul kıymetlerin alıĢ ifyatı ile değeri 916,7 trilyon Türk lirası olarak gerçekleĢmiĢtir. Diğer yıllarda olduğu gibi 1999 yılında da açık piyasa iĢlemleri, döviz piyasası ve bankalararası para piyasası ile birlikte, ekonomideki likiditenin uygulanan para politikası doğrultusunda düzenlenmesine ve piyasalardaki istikrarın korunmasına yönelik olarak kullanılmıĢtır. 1999 yılı içerisinde APĠile piyasaya net olarak toplam 122,5 trilyon Türk lirası verilmiĢtir. Aylar itibariyle bakıldığında, Merkez Bankası‟nın yılın ilk yarısında açık piyasa iĢlemleri sonucunda piyasadan net olarak para çektiği, ikinci yarısında ise Eylül ayı dıĢında para verdiği görülmektedir. Yılın ilk yarısında sermaye giriĢinin etkisiyle APĠile yapılan fonlamalar dönüĢlerin altında kalmıĢtır. Bir baĢka deyiĢle piyasalar likidite ihtiyaçlarını, düĢenenflasyon bekleyiĢlerine paralel olarak devalüasyon oranının da düĢeceği beklentisiyle, Merkez Bankası‟na döviz satıĢı yoluyla karĢılamıĢlardır. Açık piyasa iĢlemleri ağırlıklı olarak repo iĢlemleri Ģeklinde ve Merkez Bankası‟nın kendi penceresinden 1 hafta vadeli ihaleler yoluyla gerçekleĢtirilmiĢtir. Öte yandan özellikle yılın ikinci yarısında gecelik faiz oranlarındaki aĢırı düĢüĢü engellemek amacıyla ĠMKB‟de düĢük miktarlarda ters repo iĢlemleri gerçekleĢtirilmiĢtir (Tablo III.2.2). TABLO III.2.2 AÇIK PĠYASA ĠġLEMLERĠ Doğrudan Alım (1) Doğrudan Satım (2) Ters Repo (3) Ters Repo DönüĢ(4) Repo DönüĢ (6) TCMB Ġtfa (7) Net Etki (8)(*) Ocak 137,8 0,8 0 0 3.399,0 3.993,9 0 -457,9 ġubat 2,4 58,7 0 0 3.825,2 3.973,6 57,8 -147,0 Mart 0 51,5 0 0 2.940,3 3.002,7 35,8 -78,1 Nisan 17,0 50,1 0 0 3.007,9 3.529,0 26,2 -528,1 Mayıs 0 46,7 0 0 1.860,1 1.926,5 16,3 -96,8 Haziran 3,4 28,8 0,1 0,1 2.342,9 2.337,9 0 -20,4 Temmuz 50,2 5,9 21,0 21,1 1.933,2 1.935,5 0 42,1 Ağustos 31,1 13,3 2,0 2,0 3.491,5 2.923,2 0 586,1 Eylül 39,7 61,3 143,6 143,9 3.335,6 3.930,3 41,3 -574,8 Ekim 0,3 0 1,5 0 3.474,8 3.204,1 0 269,5 Kasım 42,9 2,5 0 1,5 6.213,0 5.451,9 0 803,0 Aralık 68,3 0 0,0 0 7.435,7 7.286,2 107,1 324,9 Toplam 392,9 319,6 168,2 168,6 43.259,2 43.494,9 284,4 122,5 Repo (5) Kaynak: TCMB. (*) (8)=(1) - (2) - (3) + (4) + (5) - (6) + (7). Sonuç olarak bankalararası para piyasasında gerçekleĢtirilen iĢlemlerle birlikte bilançoda APĠstoku 1998 yılı sonundaki 1.831 trilyon Türk lirası tutarındaki düzeyinden 1999 yılı sonunda 2.407 trilyon Türk lirası düzeyine yükselmiĢtir. Bir baĢka deyiĢle, sistemin Merkez Bankasına olan borcu yaklaĢık yüzde 32 oranında artmıĢtır. Açık piyasa iĢlemlerinde gerçekleĢen faiz oranları piyasadaki likidite ihtiyacına göre ĢekillenmiĢ ve yıl genelinde düĢüĢ yönünde bir trend göstermekle birlikte özellikle Nisan ayında seçimler öncesinde ve yıl sonunda likidite sıkıĢıklığına ve pozisyon kapamalara bağlı olarak hızlı sıçramalar yapmıĢtır (Tablo III.2.1). PARASAL TAKVĠM ĠLEPĠYASALARI YÖNLENDĠREN ÖNEMLĠGELĠġMELER 1 Ocak 1999 : Avrupa para birimi EURO yürürlüğe girdi. 4 Ocak 1999 : Merkez Bankası mevcut kur sepetini 1 ABD Doları + 0,77 EURO olarak izleyeceğini duyurdu. 5 Ocak 1999 : Hazine 2 yıl vadeli sabit faizli ve 3 ayda bir kupon ödemeli tahviller ihraç etmeye baĢladı. 8 Ocak 1999 : Hazine Ġnterbank„ın Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu‟na devredildiğini açıkladı. 13 Ocak 1999 : Brezilya krizi. 22 Ocak 1999 : S&P Türkiye‟nin kredi notunu “pozitif‟ten istikrarlı‟ya” çevirdi. 12 ġubat 1999 : Merkez Bankası disponibilite oranlarında değiĢiklik yaptı. 5 Mart 1999 : Merkez Bankası bankalararası para piyasası üst kotasyonunu yüzde 79‟dan yüzde 77‟e düĢürdü. 24 Mart 1999: Bankaların bankalararası para piyasasında Merkez Bankası‟ndan kullanabilecekleri kredi limiti artırıldı. 18 Nisan 1999 : Genel ve Yerel seçimler yapıldı. 9 Haziran 1999 : 57. Hükümet güvenoyu aldı. 23 Haziran 1999 : 4389 sayılı Bankalar Kanunu Resmi Gazete‟de yayımlanarak yürürlüğe girdi. 5 Temmuz 1999 : Merkez Bankası, bankaların bankalararası para piyasası üst kotasyonunu üçer puan düĢürdü. O/N kotasyonlar yüzde 46 ve yüzde 74 olarak belirlendi. 5 Temmuz 1999 : Merkez Bankası Gün ĠçiLimit (GĠL) uygulamasına baĢlanacağı duyurdu. 27 Temmuz 1999 : Hazine ilk kez üç yıllık değiĢken faizli üç ayda bir kupon ödemeli tahvil ihraç etti . 11 Ağustos 1999 : Bankalararası para piyasasında bir ve üç aylık vadelerde bankalara verilen limitler çerçevesinde vadeli iĢlem uygulaması baĢlatıldı. 13 Ağustos 1999 : Uluslararası tahkimle ilgili Anayasa değiĢikliği TBMM‟de kabul edildi. 14 Ağustos 1999 : Vergi yasasındaki değiĢiklik resmi gazetede yayımlandı . Yasa ile gelirin tanımı değiĢtirildi ve Mali Milat 2002 yılına ertelendi. 17 Ağustos 1999 : Marmara depremi. 1 Eylül 1999 : TL mevduat faizi üzerindeki stopaj oranı yüzde 13‟e, repo faiz geliri üzerindeki stopaj oranı yüzde 12‟ye yükseltildi. 8 Eylül 1999 : Merkez Bankası bankalararası para piyasası üst kotasyonunu dört puan düĢürdü. Daha önce yüzde 46-74 olan O/N kotasyonu yüzde 55-70 oldu. 8 Eylül 1999 : Sosyal Güvenlik Kanunu TBMM‟de kabul edildi. 26 Eylül 1999 : Türkiye G-20 grubuna dahil edildi. 26 Kasım: Ek Vergi Kanunu yürürlüğe girdi. Bu kapsamda Devlet Ġç Borçlanma Senetlerine ödenen faizlerden yüzde 4 ile 19 arasında faiz vergisi kesintisi getirildi. Ek Vergi Yasasıyla tahvil ve bono piyasasında kısa süreli hızlı faiz artıĢıgözlendi. 9 Aralık 1999 : Merkez Bankası 2000 yılından baĢlamak üzere uygulamaya konulacak üç yıllık para ve kur programını kamuoyuna açıkladı. 10 Aralık 1999 : Merkez Bankası mevduat munzam karĢılıkları ve umumi disponibilite oranları ile ilgili değiĢiklik yaptı. 17 Aralık 1999 : 4389 sayılı Bankalar kanununda değiĢiklik yapan 4491 sayılı Kanun yürürlüğe girdi. 18 Aralık 1999 : Sermaye Piyasası Kanunu‟nda değiĢiklik yapan kanun Resmi Gazete‟de yayımlandı. 22 Aralık 1999 : Yurtbank, Egebank, Sümerbank, YaĢarbank ve Esbank Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu‟na devredildi. GRAFĠK III.2.2 III.2.2.Bankalararası Para Piyasası ĠĢl emleri Bankalararası para piyasasında 1999 yılında iĢlem yapan banka sayısı, sekiz yeni bankanın katılımı ve bir bankanın çıkmasıyla 82 olmuĢtur. GerçekleĢen toplam iĢlem hacmi 58,2 katrilyon Türk lirası olup, bunun yüzde 98,5‟i gecelik iĢlemlerden, yüzde 1‟i T/N (bir iĢ günü sonrası valörlü, ertesi iĢ günü vadeli) iĢlemlerden ve yüzde 0,3‟ü 1 ay vadeli iĢlemlerden oluĢmuĢtur (Tablo III.2.3). TABLO III.2.3 BANKALARARASI PARA PĠYASASI(1) Toplam ĠĢlem Hacmi (Trilyon TL) O/N O/N T/N T/N 1 AY 1 AY Toplam ĠĢlem Hacmi Ortalama Faiz Toplam ĠĢlem Hacmi Ortalama Faiz Toplam ĠĢlem Hacmi Ortalama Faiz (Trilyon TL) (Basit ) (Trilyon TL) (Basit) (Trilyon TL) (Basit) Ocak 3.042,2 2.948,0 78,88 73,0 79,00 - - ġubat 2.784,8 2.744,3 77,38 40,4 78,88 - - Mart 3.259,3 3.151,3 76,32 96,0 76,94 - - Nisan 7.211,5 7.101,4 76,96 110,1 76,98 - - Mayıs 7.309,9 7.217,8 76,96 92,1 76,95 - - Haziran 6.522,5 6.390,9 76,91 119,6 76,99 - - Temmuz 3.788,9 3.761,4 71,02 27,5 75,33 - - Ağustos 3.383,2 3.364,2 71,10 2,3 73,72 10,0 72,94 Eylül 3.751,0 3.716,3 67,51 0,2 70,00 34,5 71,92 Ekim 3.600,8 3.562,0 69,49 - - 26,3 73,05 Kasım 4.566,8 4.524,8 69,84 - - 39,0 72,80 Aralık 8.996,2 8.840,3 69,97 26,3 69,93 76,2 70,00 Kaynak: TCMB. (1) ĠĢlem hacmi rakamları tek taraflıdır. Merkez Bankası bankalararası para piyasasında 1999 yılı boyunca net satıcı konumunda olmuĢtur. Merkez Bankasının bu piyasadan yaptığı (ağırlıklı olarak bir gecelik olmak üzere) fonlama miktarı özellikle Nisan, Mayıs ve Aralık aylarında belirgin bir sıçrama göstermiĢtir. 24 Mart‟tan itibaren bankaların bankalararası para piyasasında Merkez Bankası‟ndan kullanabilecekleri kredi limitinin artırılması bir yandan da bu piyasadan borçlanmanın maliyetinin göreli olarak düĢmesi Nisan ve Mayıs aylarındaki sıçramanın temel nedenini oluĢturmaktadır. Aralık ayındaki hareket ise yıl sonu nedeniyle yaĢanan likidite sıkıĢıklığına dayanmaktadır (Tablo III.2.4). TABLO III.2.4 BANKALARARASI PARA PĠYASASINDA MERKEZ BANKASININ ĠġLEMLERĠ (Trilyon TL) O/N O/N AlıĢ AlıĢ Ort.Faiz Tutar (Basit) O/N SatıĢ O/N SatıĢ Tutar Ort.Faiz (Basit) O/N Net(1) T/N Net AlıĢ Toplam Net AlıĢ(2) Ocak - - 1.979,8 79,00 -1.979,8 -73,0 -2.071,2 ġubat 29,9 46,00 1.379,9 79,00 -1.350,0 -23,7 -1.373,8 Mart 10,4 46,00 1.852,9 77,28 -1.842,6 -57,4 -1.912,0 Nisan - - 6.175,6 77,00 -6.175,6 -103,0 -6.278,6 Mayıs - - 6.224,2 77,00 -6.224,2 -74,0 -6.298,2 Haziran - - 4.723,2 77,00 -4.723,2 -114,5 -4.849,7 Temmuz 41,1 46,00 1.085,5 74,39 -1.044,4 -15,0 -1.059,4 Ağustos 33,8 48,04 1.254,6 74,00 -1.220,9 -0,5 -1.221,3 Eylül 122,7 52,61 1.347,4 70,39 -1.224,7 -0,2 -1.224,9 Ekim 26,0 55,00 1.673,1 70,00 -1.647,1 - -1.647,1 Kasım - - 2.899,7 70,00 -2.899,7 - -2.899,7 Aralık 0,5 55,00 7.995,4 70,00 -7.995,0 -19,3 -8.057,6 -38.327,1 -480,5 -38.893,4 TOPLAM ORTALAMA 264,3 38.591,3 49,81 74,59 Kaynak: TCMB. (1) Net alıĢlar, toplam alıĢlardan toplam satıĢlar düĢülerek bulunmuĢtur. Negatif değerler, satıĢların alıĢlardan fazla olduğunu göstermektedir. (2) O/N, T/N ve 1 AY dıĢındaki iĢlemleri de kapsamaktadır. Merkez Bankası 1999 yılı içinde Mart, Temmuz ve Eylül aylarında olmak üzere bankalararası para piyasasındaki kotasyonlarında üç kez değiĢiklik yapmıĢtır. Mart ve Temmuz aylarında kotasyon üst limitini sırasıyla 2 ve 3 puan düĢürerek ekonomideki genel faiz düĢüĢüne destek vermeyi amaçlamıĢtır. Özellikle Temmuz ayında gözlenen hızlı sermaye giriĢive net dıĢ varlık artıĢıMerkez Bankası‟nın üst faiz kotasyon indirim kararını etkilemiĢtir. Öte yandan Eylül ayında kotasyon alt limiti 9 puan yükseltilirken üst limit dört puan düĢürülmüĢtür. Böylece üst kotasyonun indirilmesi ile faizlerdeki düĢüĢe destek sürdürülürken, alt kotasyonun yukarı çekilmesi ile bir yandan faizlerin dalgalanma aralığının daraltılması bir yandan da likiditenin talep dıĢıartması durumunda oluĢacak döviz talebinin engellenmesi amaçlanmıĢtır (Tablo III.2.5). Sonuç olarak bankalararası para piyasasında gerçekleĢen ortalama bir gecelik faiz oranları yıl boyunca istikrarlı bir düĢüĢ seyri göstermiĢtir. TABLO III.2.5 BANKALARARASI PARA PĠYASASINDA MERKEZ BANKASI KOTASYONLARI (Yüzde) O/N O/N O/N O/N Talep Talep Teklif Teklif Basit BileĢik Basit BileĢik 26 Ağustos 1998-4 Mart 1999 46,00 58,36 79,00 120,15 5 Mart-4 Temmuz 46,00 58,36 77,00 115,80 5 Temmuz-7 Eylül 46,00 58,36 74,00 109,43 8 Eylül-31 Aralık 55,00 73,25 70,00 101,24 Kaynak:TCMB 1999 yılında Merkez Bankası, bankalararası para piyasasında iki yeni uygulama baĢlatmıĢtır: Ġlk olarak, bankacılık sisteminde gün içinde oluĢan acil fon ihtiyaçlarının karĢılanabilmesi ve ödeme sistemlerindeki tıkanıklıkların giderilebilmesi amacıyla 5 Temmuz tarihi itibariyle Gün Ġçi Limit (GĠL) uygulamasına baĢlamıĢtır. Sözkonusu uygulamayla bankalara, borç alabilme limitlerinin serbest tutarı kadar “sıfır faiz” karĢılığında GĠL kullanma imkanı tanınmıĢtır. Toplam 54 banka bu uygulamadan yararlanmıĢtır. Ġkinci olarak, mevcut iĢlemlere ek olarak vadeli iĢlemlere derinlik ve süreklilik kazandırılması amacıyla, bankalara para piyasası iĢlemleri için tahsis edilen borç alabilme limitleri dıĢında 1 ve 3 aylık vadelerde ve aynı gün valörlü iĢlemler için kullanılmak üzere Vadeli ĠĢl em Limiti (VĠL) tahsis edilmiĢ,kırık vadeli iĢlem uygulaması ise durdurulmuĢtur. 11 Ağustos tarihinde baĢlanan VĠLuygulaması çerçevesinde Merkez Bankası vadeli iĢlemlere taraf olmazken, bankalara 1 ve 3 aylık vadelerde kendilerine tahsis edilen VĠLve yaptıkları vadeli satıĢlar toplamı kadar borçlanabilme imkanı tanınmıĢtır. Toplam 36 banka VĠL çerçevesinde gerçekleĢtirilen iĢlemlere taraf olmuĢtur. III.2.3.Döviz ve Efektif ĠĢl emleri 1999 yılında döviz ve efektif piyasalarında en fazla iĢlem hacmi 57,5 milyar ABD doları ve yüzde 58 pay ile Türk lirası- döviz piyasalarında gerçekleĢmiĢtir. Ġkinci ve üçüncü sırayı 36,6 milyar ABD doları ve yüzde 37 pay ile döviz depo ile 3,3 milyar ABD doları ve yüzde 3 pay ile döviz-efektif piyasaları almıĢlardır (Tablo III.2.6). TABLO III.2.6 DÖVĠZ VE EFEKTĠFPĠYASALARI ĠġLEM HACMĠ(1) (Milyon ABD doları) TL Döviz TL Efektif Döviz Efektif Efektif Efektif Döviz Depo Toplam Ocak 5.964,0 77,6 295,6 0,4 2.069,1 8.406,7 ġubat 3.110,0 294,0 247,9 4,6 2.265,2 5.921,8 Mart 4.036,0 89,9 152,7 1,0 2.705,9 6.985,5 Nisan 5.062,0 182,2 204,3 2,8 2.700,6 8.151,8 Mayıs 3.420,0 29,6 62,3 0 2.700,8 6.212,7 Haziran 5.212,0 8,4 101,3 0 3.518,9 8.840,6 Temmuz 4.292,0 75,2 96,3 10,3 3.351,6 7.825,4 Ağustos 5.764,0 3,0 29,6 1,0 3.124,4 8.922,0 Eylül 5.656,0 26,6 53,2 5,0 3.480,5 9.221,3 Ekim 3.090,0 9,7 137,4 5,4 3.343,2 6.585,7 Kasım 5.968,0 63,5 227,8 15,7 3.693,9 9.968,8 Aralık 5.912,3 837,7 1.713,4 50,0 3.609,5 12.123,6 Toplam 57.486,3 1.697,4 3.321,6 96,1 36.563,6 99.165,8 Kaynak: TCMB. (1) Tablo çift taraflı olarak hesaplanmıĢtır. Döviz ve efektif piyasalarındaki iĢlemler genel olarak bankaların döviz nakit yönetimleri doğrultusundaki talepleri ve sermaye hareketleri çerçevesinde oluĢmaktadır. Öte yandan, bilindiği gibi Merkez Bankası enflasyon öngörüsüyle tutarlı bir kur politikası izlemektedir. Dolayısıyla bu piyasadaki TCMB taraflı alım ve satım iĢlemleri, temel olarak Merkez Bankasının döviz sepeti kur hedefini tutturmaya yönelik müdahaleleri ile belirlenmektedir. Bu bağlamda 1999 yılına baktığımızda Merkez Bankası, yılın son iki ayı dıĢında, net alıcı konumda olmuĢtur. Bankalar yılın ilk aylarıyla birlikte hızlı bir döviz ve efektif satıĢına baĢlamıĢtır. Bunda likidite ihtiyacının döviz satıĢıyolu ile karĢılanmasının göreli olarak düĢük maliyetli olması etkili olmuĢtur. Enflasyon beklentilerinin düĢmesi de bu durumu desteklemiĢtir. Öte yandan Ocak ayında Brezilya‟da meydana gelen kriz, uluslararası bir derecelendirme kuruluĢunun Türkiye‟nin notunu düĢürmesi, Nisan ayında genel seçimler öncesi yaĢanan tedirginlik, Ağustos ayında meydana gelen Marmara depremi ve yıl sonunda 2000 yılı problemi tedirginliği, yabancı yatırımcıların ellerindeki tahvil ve bonoları satarak dövize yönelmelerine neden olmuĢtur. Ayrıca yıl sonu nedeniyle bankaların pozisyon kapatmaya yönelik döviz ve efektif talepleri de yoğunlaĢmıĢtır. Merkez Bankası 1999 yılında da kur sepetindeki aylık nominal devalüasyon oranını öngörülen enflasyon oranına paralel olacak Ģekilde belirlemeye devam etmiĢtir. Böylece bir taraftan dıĢticaret dengesinin olumsuz etkilenmemesi sağlanırken, diğer yandan enflasyonun düĢürülmesi amaçlanmıĢtır. Öte yandan, Merkez Bankası, Ocak ayı baĢında 1 Ocak 1999 tarihinden itibaren EURO‟nun kullanımına baĢlanması nedeni ile kur sepetini değiĢtirdiğini açıklamıĢtır. Buna göre 1 EURO yaklaĢık 1,96 Alman markı olarak sabitlendiği için mevcut kur sepeti 1 ABD doları + 0,77EUR olarak izlenmeye baĢlanmıĢtır. Yıl içindeki geliĢmeler incelendiğinde ise ortalama kur sepetindeki aylık artıĢların Nisan, Temmuz Ağustos, Eylül, Ekim ve Aralık ayları dıĢında TEFE‟deki artıĢ oranlarının üzerinde seyrettiği görülmektedir. Aylık ortalama kur sepetindeki en düĢük artıĢ yüzde 3,2 ile Temmuz ayında gerçekleĢirken, en yüksek artıĢ yüzde 5,1 ile Aralık ayında gerçekleĢmiĢtir. Ay sonu değerlerine göre hesaplanan kur sepetinde ise en düĢük artıĢ yüzde 3,1 ile Haziran ayında, en yüksek artıĢ yüzde 5,6 ile yine Kasım ayında gerçekleĢmiĢtir. GRAFĠKIII.2.3 KUR SEPETĠ VE TEFE (Aylık Yüzde DeğiĢim) Ay ortalamalarına göre 1998 yılında Türk lirasının kur sepetinde yer alan para birimlerinden ABD doları karĢısındaki değer kaybı yüzde 53,7 iken 1999 yılında yüzde 71,7 olmuĢtur. Yıl sonu itibariyle, aylık ortalama kur sepetindeki artıĢyüzde 60,8 olarak gerçekleĢmiĢ,TEFE‟deki yıllık artıĢise yüzde 62,9 olmuĢtur (Grafik III.2.3). III.3. MENKUL KIYMET PĠYASALARI Sermaye Piyasası Kurulu kayıtlarına 1999 yılı Ekim ayı itibariyle alınan menkul kıymetler ihracı bir önceki seneye göre yüzde 23,8 düĢüĢle641,3 trilyon Türk lirası olmuĢtur. Bu değer 1998 yılı Aralık ayı itibariyle 841,8 trilyon Türk lirasıydı. Sabit fiyatlarla Kurul kaydına alınan toplam menkul kıymet ihracı 1999 yılı aynı dönemi itibariyle 1,2 trilyon Türk lirasıdır. Toplam menkul kıymetler stoku 1999 yılında ilk on aylık döneminde 25.690,6 trilyon Türk lirasına ulaĢmıĢtır. Bunun yüzde 85,7 si kamu kesimi menkul kıymetleri, geri kalan yüzde 14,3 ü ise özel sektör menkul kıymetlerinden oluĢmaktadır. Toplam özel sektör menkul kıymet stokları 3.684,3 trilyon Türk lirasıdır. III.3.1.Birincil Piyasalar III.3.1.A.Kamu Kesimi Toplam kamu kesimi menkul kıymet stoku 22.006,2 trilyon Türk lirasına yükselmiĢtir. 1998 yılına göre yüzde 86,7 oranında artmıĢtır. Kamu kesimi menkul kıymetler stok miktarının 17.824,3 trilyon Türk lirası devlet tahvilinden oluĢmuĢtur. Bu stoklar içinde 1999 yılı ilk on aylık döneminde ihraç edilen devlet tahvili senetleri 2,6 katı yükselmiĢtir. Ġçborç servisinin yüksekliği yanısıra kamu harcamalarının kısıtlanamaması ve 17 Ağustos tarihinde meydana gelen depremin sonucu olarak harcamaların daha fazla artmıĢ olması nedenleriyle borçlanma ihtiyacı devam etmiĢtir. Ġlk on aylık dönem itibariyle 1999 yılında 16.885,0 trilyon Türk liralık devlet tahvili satıĢıgerçekleĢtirilerek son beĢyıl içinde en fazla artıĢ kaydetmiĢtir. Devlet tahvili satıĢları piyasanın yüzde 71‟ini oluĢturarak ağırlığını sürdürmüĢtür. Hazine bonosu stokları ikinci sırada yeralmıĢancak önceki seneye göre yüzde 34,6 oranında azalmıĢtır. 1999 yılında geçen seneye göre yüzde 32,4 daha az ihracı yapılan hazine bonosu ve yoğun itfa sebepleri ile hazine bonosu stoklarında azalma meydana getirmiĢtir. Ocak-Ekim 1999 döneminde 8.478,2 trilyon Türk liralık hazine bonosu geri ödemesi yapılmıĢtır. Böylece hazine bonosu stokları 5.840,9 trilyon Türk lirası‟ndan 3.817,1 trilyon Türk lirasına inmiĢtir. Gelir ortaklığı ve dövize endeksli senetler ihracı son üç yıldır yapılmamıĢtır. 1996 yılından beri ihraç edilmeye baĢlanılan özelleĢtirme tahvilleri stokunun önemli derecede artarak 364,8 trilyon Türk lirasına yükseldiği gözlemlenmiĢtir. ArtıĢ oranı 1999 yılı Ekim ayı itibariyle geçen yıl sonuna göre yüzde 106,4 olmuĢtur. 1999 Ekim ayı itibariyle en yüksek stok seviyesine ulaĢan bu senetlerin stok artıĢındaki nedenlerin baĢında özelleĢtirme fonuna gelir sağlamak amacıyla bankalardan borçlanma karĢılığında yapılan ihraçlar ile geçmiĢbeĢ yıliçinde çıkarılmıĢve 1999 yılında vadesi dolmuĢ özelleĢtirme tahvillerinin ana para ve faiz ödemeleri karĢılığında Ekim 1999 da yapılan yoğun ihraçlar gelmektedir. Yüksek borçlanma gereği nedeniyle kamu kesimi sermaye piyasasındaki fonların büyük bir bölümünü kullanmaya devam etmiĢtir. GRAFĠKIII.3.1 YILLAR ĠTĠBARĠYLE ÖZELLEġTĠRME ĠġLEMLERĠ ÖzelleĢtirme alanındaki uygulamalar ile bir yandan mali piyasalara yönelmeyen yerli ve yabancı tasarrufları bu piyasalara yönlendirerek yeni kaynaklar yaratılması, diğer yandan da kamu kesiminin fonlar üzerindeki talebi nedeniyle sıkıĢan mali piyasa üzerindeki baskının hafifletilmesi amaçlanmıĢolmakla birlikte 1999 yılında da bu alanda fazla bir geliĢme kaydedilememiĢtir. GerçekleĢtirilen özelleĢtirme iĢlemleri özelleĢtirme faaliyetlerinin baĢlamıĢolduğu 1985 yılından bu yana 1999 yılında en düĢük seviyesine inmiĢve sadece 22,9 milyon ABD dolarına ulaĢmıĢtır. ÖzelleĢtirme programı ülkemizde yaĢanan deprem felaketi ve son ekonomik geliĢmelerde gözönüne alınarak 1999 yılı içinde revize edilmiĢ1999 yılının son yarısı ile 2000 yılının ilk yarısını kapsayan dönem için tahmini ihale ve gerçekleĢme takvimleri düzenlenmiĢtir. Bu takvim ile Deniz Nakliyat, Ankara Sigorta ve Güven Sigorta‟nın blok satıĢ yöntemiyle;TURBAN ve ORÜS‟ün varlık ve tesislerinin satıĢveya devri suretiyle 1999 yılının 3 üncü çeyreğinde, Petrol Ofisi‟nin yüzde 51‟inin, ETAĞ, TAKSAN, ĠSDEMĠR ve ASĠLÇELĠK„in blok satıĢ,EBK, Türkiye Zirai Donatım A.ġ.nin varlık ve tesis satıĢveya devri suretiyle 1999 yılının 4 üncü çeyreğinde özelleĢtirilmesi Ģeklinde değiĢtirilmiĢtir. Bunlardan EBK, TZD, TÜGSAġ, Sümer Holding ve ORÜS‟e ait taĢınmaz ve tesislerin özelleĢtirme iĢlemleri tesis ve varlık satıĢveya devri suretiyle 1999 yılının ġubat, Nisan, Ekim, Kasım ve Aralık aylarında gerçekleĢtirilmiĢtir. 1999 yılı içinde blok satıĢ,halka arz, uluslararası arz ve ĠMKB‟de satıĢ yöntemleriyle satıĢ yapılmamıĢtır. Tesis ve varlık satıĢ veya devir iĢlemlerinden 18,3 milyon ABD doları, Yarım kalmıĢtesis devirlerinden 0,5 milyon ABD doları ve bedelli devir iĢlemlerinden 4,0 milyon ABD doları olmak üzere toplam 22,9 milyon ABD doları elde edilmiĢtir. Bunun 21,1 milyon doları tahsil edilmiĢtir. Yıllar itibariyle dalgalanmalar göstermekle birlikte 1990 yılından buyana,1991 ve 1996 yılları hariç, her yıl yaklaĢık ortalama 450 milyon ABD dolarlık özelleĢtirme iĢlemi gerçekleĢtirilmiĢtir. 1986-1999 döneminde 4,6 milyar ABD doları özelleĢtirme iĢlemi yapılmıĢtır (Tablo III.3.1). Aynı dönemde 113 kuruluĢ hiç kamu payı kalmayacak Ģekilde özelleĢtirilmiĢ,geriye 76 kuruluĢözelleĢtirme kapsamı ve programında kalmıĢtır. TABLO III.3.1 1986-1999 DÖNEMĠGERÇEKLEġTĠRĠL EN ÖZELLEġTĠRME ĠġLEMLERĠ (Milyon ABD doları) Toplam içindeki yüzde pay 1986-1998 1999 1986-1998 1999 2.031,7 0 44,3 - Tesis/Varlık SatıĢı 589,7 18.3 12,9 80,2 Halka arz 673,9 0 14,7 - Uluslararası Kurumsal arz 721,9 0 14,7 - ĠMKB‟de satıĢ 526,6 0 15,8 - 3.847,2 0,5 0,08 02,2 33,9 4,0 0,7 17,5 4.581,6 22.9 100,0 100,0 Blok SatıĢ Yarım KalmıĢTesis satıĢı Bedelli devirler TOPLAM Kaynak: T.C. BaĢbakanlık ÖzelleĢtirme Ġdaresi BaĢkanlığı. III.3.1.B.Özel Kesim Sermaye Piyasası Kurulunun kayda almıĢolduğu menkul kıymet ihraçları toplamı 1999 Ocak-Ekim döneminde 641,3 trilyon Türk lirası olmuĢtur. Bu meblağın yüzde 78,1 ini hisse senetleri oluĢturmaktadır. Bu dönemde 140,1 trilyon Türk liralık Menkul Kıymet Yatırım Fonu Katılma Belgesi (MKYFKB) kurul kaydına alınmıĢtır. Kayda alınan toplam menkul kıymetler içinde yüzde 21,9 oranında bir paya sahiptir. Sabit fiyatlarla bu değerler 911,6 milyar Türk lirası hisse senetleri ve 251,2 Türk lirası MKYF-KB dir. Toplam özel sektör menkul kıymet stokları 1999 yılı ilk on aylık döneminde 3.684,3 trilyon Türk lirasına yükselerek geçen yıla göre yüzde 94 artıĢ göstermiĢtir. Bu artıĢın hemen tamamı hisse senetleri ihracındaki geliĢmenin sonucudur. 1999 yılında özel sektör tahvili, finansman bonosu, varlığa dayalı menkul kıymet (VDMK), gayrimenkul sertifikası (GS), kâr-zarar ortaklığı belgesi (KZOB) gibi menkul kıymetlerin satıĢıyapılmamıĢtır. Finansman bonosu, gayrimenkul sertifikası ve kâr-zarar ortaklığı belgelerinin stok miktarları sıfırlanmıĢtır. Özel sektör tahvili 1999 yılında ihraç edilmemiĢ, bu tahvil alacaklılarına 465,4 milyar Türk liralık itfa yapılarak stoklar yüzde 8,5 oranında azaltılmıĢ,ve 5.028,2 milyar Türk lirası düzeyine indirilmiĢtir. Geçen seneden devrolan 7.305,0 milyar Türk lirası tutarındaki stokların tamamının itfası da gerçekleĢtirilerek VDMK stokları da tamamen eritilmiĢtir. Yatırım fonları,Yatırım ortaklıkları, Gayrimenkul Yatırım Ortaklıkları Bireysel yatırımcıların fonlarını giderek artan bir Ģekilde kurumsal yatırımcılar aracılığı ile değerlendirmeye çalıĢmaları yatırım fonları, yatırım ortaklıkları ve gayrimenkul yatırım ortaklıklarının önemini artırmıĢtır. Portföy yatırımlarının kurumsallaĢması demek olan bu geliĢme gittikçe önemi artan bir Ģekilde devam etmektedir. Portföyünde tutması gereken hisse senedi oranına göre farklılık gösteren A ve B tipi yatırım fonları toplam portföy değerleri 867,7 trilyon Türk lirasıdır. Bunun 771,6 trilyon Türk lirası B tipi yatırım fonu portföy değeridir. B tipi yatırım fonlarının portföy dağılımına bakıldığında, portföylerinin yüzde 70,8 inin ters repo, yüzde 20 sinin devlet tahvili, yüzde 8,7 si hazine bonosu, yüzde 0,3 ü hisse senedi, ve yüzde 0,3 de yabancı devlet tahvili, yabancı hazine bonosu, yabancı hisse senedi ve diğer menkul kıymetlerden oluĢtuğu görülmektedir. Fonların hazine bonosu ve devlet tahvillerine portföylerinde hisse senetlerine göre daha fazla yer vermeleri geçmiĢ yıllarda olduğu gibi 1999 yılında da devam etmiĢtir. Repo, devlet tahvili ve hazine bonosunun getirilerinin 1999 yılının büyük bölümünde yüksek seyretmesi nedeniyle portföylerde bu kalemlere ağırlık verilmesine neden olmuĢtur. Türkiye‟de halka arz edilen yabancı yatırım fonlarının sayısı 13 dür. Bunların Kurul kaydına alınan pay sayısı 854458 olup bunun 313053 payı dolaĢımdadır. DolaĢımda bulunan payların toplam değeri 4.337,8 bin ABD dolarıdır. 1991 yılından beri faaliyetlerini sürdürmekte olan A tipi yatırım ortaklıklarının sayısı 1999 yılı Ekim ayı itibariyle 21 dir. Bunların toplam piyasa değerleri Ekim ayı için 27,4 trilyon Türk lirasıdır. Portföy yapılarının çoğunluğu hisse senetleri yüzde 53,7, hazine bonosu yüzde 18,5, ters-repo yüzde 17,2, ve devlet tahvili yüzde 6,3 ve diğer menkul kıymetlerden yüzde 4,3 oluĢmaktadır. III.3.2.Ġkincil Piyasalar Ġkincil piyasada gerçekleĢtirilen toplam iĢlem hacmi 1999 Ocak–Ekim döneminde 637,7 katrilyon Türk lirasına çıkmıĢtır. Ġkincil piyasalarda da en çok iĢlem gören senetler yine kamu kesimi menkul kıymetleri olmuĢ ve piyasanın iĢlem hacminin yüzde 96,7 si bu senetlerin alım satımından oluĢmuĢtur. Kamu sektörü menkul kıymet iĢlem hacmi 1998 yılı Aralık ayına göre 1999 Ekim döneminde yüzde 119,9 artarak 616,5 katrilyon Türk lirasına ulaĢmıĢtır. Bunun yüzde 66,4 ünü devlet tahvili ve yüzde 33,6 sını hazine bonosu alımsatımları oluĢturmaktadır. Bir önceki seneye göre ikincil piyasada devlet tahvili iĢlem hacmi yüzde 272,4 oranında artarak 409,4 katrilyon Türk lirasına ve hazine bonosu iĢlem hacmi de yüzde 21,5 oranında artarak 207,1 katrilyon Türk lirasına yükselmiĢlerdir. Dövize endeksli senet ve konut sertifikası iĢlemleri ikincil piyasalarda 1999 yılında yer almamıĢtır. Ġkincil piyasalarda gelir ortaklığı senetleri de son dört yıldır iĢlem görmemektedir. Devlet harcamalarının azaltılamamasının ve yüksek getirisinin bir sonucu olarak kamu kesimi menkul kıymetleri ağırlığını ikincil piyasalarda da korumaktadır. Özel sektör menkul kıymetleri hisse senetleri, banka bonosu ve finansman bonosu,özel sektör tahvili, VDMK‟lerden oluĢmaktadır. Ġkincil piyasalarda iĢlem gören özel sektör menkul kıymetleri toplamı 21,2 katrilyon Türk lirasıdır. Bunun yüzde 99,8‟i hisse senetlerinden ve yüzde 0,2 si banka bonosundan oluĢmaktadır. 1996 yılından beri ikincil piyasada iĢlem görmeyen finansman bonosu ilk defa 1999 yılında 199,8 milyar Türk lirası düzeyinde iĢlem hacmine ulaĢmıĢtır. Özel sektör tahvili ve VDMK ikincil piyasada 1999 yılında iĢlem görmemiĢtir. III.3.2.A.Hisse Senedi Piyasası Ġstanbul Menkul Kıymetler Borsası Ulusal pazarında hisse senetleri iĢlem hacmi 1999 Ocak-Kasım dönemi itibariyle 26,5 katrilyon Türk lirası olmuĢ, bölgesel pazarlar, yeni Ģirketler pazarında iĢlem gören hisse senedi oldukça düĢük düzeyde kalmıĢtır. Hisse senetleri piyasasında günlük ortalama iĢlem hacmi dalgalanmalar göstermiĢsede Kasım ayında Ocak ayına göre 3,1 katı artarak rekor kırmıĢtır. Bunda Ağustos ayında meydana gelen depremden sonra alınan ekonomik tedbirler ile IMF ile yapılması beklenilen anlaĢmanın gerçekleĢeceğine olan inanç ve Türkiye‟nin Avrupa Birliği aday ülkeleri arasında yer alması beklentisi önemli rol oynamıĢtır. Hisse senetleri piyasası borsa pazarlarına 6 yeni Ģirket girmiĢ 2 iĢ rketin ise çıkıĢıyapılmıĢtır. Böylece 1999 yılı Kasım ayı itibariyle Ulusal pazarda 253, bölgesel pazarda 10, yeni Ģirketler pazarında 1, gözaltı pazarında 17 olmak üzere toplam 281(1) Ģirket bulunmaktadır. III.3.2.B.Tahvil ve Bono Piyasası Kesin Alım Satım Pazarı Kesin alım satım pazarında 1999 yılı Kasım ayı itibariyle iĢlem hacmi 32.7 katrilyon Türk lirası olmuĢtur. Bu bir önceki yıla göre yüzde 81.7 oranında bir artıĢıifade etmektedir. Piyasada iĢlem gören menkul kıymetlerin tamamı kamuya aittir. Özel sektör menkul kıymetleri üzerinde hiç iĢlem yapılmamıĢtır. ĠĢl em hacmi bu pazarda Ağustos ayı hariç küçük dalgalanmalar göstermekle beraber genellikle yükseliĢ yönünde geliĢme göstermiĢ ve Eylül ayından itibaren kayda değer Ģekilde yükselmiĢtir. Bunda hükümetin uygulayacağı enflasyonu düĢürme politikasında depreme rağmen kararlı olduğu izlemini vermesi, faizlerdeki düĢüĢ le i IMF anlaĢmasının yapılacağına kesin gözüyle bakılmasının ve AB ye üyelik adaylığının gerçekleĢeceği beklentileri önemli rol oynamıĢtır. Repo-Ters Repo Pazarı Repo-ters repo pazarında iĢlem hacmi bir önceki yıla göre yüzde 122,6 oranında artarak 216,6 katrilyon Türk lirasına ulaĢmıĢtır. 1998 yılında sözkonusu pazardaki iĢlem hacmi 97,3 katrilyon Türk lirasıydı. 1999 yılı Ocak ayından itibaren hızlı bir yükseliĢle Mayıs ayında 21,8 katrilyon Türk lirasına ulaĢan iĢlem hacmi Haziran ayından itibaren daha istikrarlı geliĢme göstermiĢküçük dalgalanmalarla beraber Ekim ayında 21,5 katrilyona düĢmüĢ Kasım ayında tekrar yükselerek 27,2 katrilyon Türk lirası olmuĢtur. Günlük ortalama iĢlem hacmi Kasım ayında 1,5 katrilyon Türk lirasına ulaĢmıĢtır. III.3.3. Aracı Kurumlar Menkul kıymetler piyasasında faaliyet gösteren aracı kurumların sayısı, 49 tanesi bankaların kurdukları ve ayrı bir anonim Ģirket halinde faaliyet gösteren kurumlar olmak üzere toplam 139 tanedir. Aracı kurum bazında menkul kıymet satıĢlarının dağılımına bakıldığında toplam 637,7 katrilyon menkul kıymetin Ocak-Ekim döneminde yüzde 92‟sini bankaların kurdukları aracı kurumlar, geri kalan yüzde 8‟ini de diğer aracı kurumlar gerçekleĢtirmiĢlerdir. SPK‟nın “Aracılık Faaliyetleri ve Aracı KuruluĢlara ĠliĢkinEsaslar Tebliğinde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Tebliğ”i, Resmi Gazete‟de Temmuz ayında yayımlanarak yürürlüğe girmiĢtir. Bu tebliğ ile mali kuruluĢların tanımı yeniden yapılmıĢ,müĢteri adına iĢlemlerin nasıl yürütüleceği ve getirilen kısıtlamalar açıklanmıĢtır. Ayrıca, Bankalar tarafından kurulan veya devralınan aracı kurumların bankalarla tesis edecekleri acentalıklar hariç olmak üzere, aracı kurumlar ile acentaları arasında yapılan sözleĢmelerin fesh edilmesi ve bu tebliğin yürürlüğe girmesinden itibaren en geç bir yıl içinde ilgili aracı kurumlar feshedilen acentaların bulundukları yerde Ģube ve irtibat bürosu açmak istediklerinde SPK‟ya baĢvuruda bulunmalarını hükme bağlamıĢtır. III.3.4. Ġstanbul Menkul Kıymetler Borsası (ĠMKB) Ġstanbul Menkul Kıymetler Borsası (ĠMKB) bileĢik endeksi 1999 yılı sonunda bir önceki yıl sonuna göre nominal olarak yüzde 485,4 artmıĢtır (Tablo III.3.2). 1999 yılında toplam 236 iĢlem gününün yüzde 56,4‟ünü oluĢturan 133 günde bileĢik endeks getirileri pozitiftir. Yarısı yüzde 2,5‟ten büyük olan pozitif getirilerin ortalaması yüzde 3, standart sapması yüzde 2,5‟tir. Kalan 103 günde bileĢik endeks getirileri negatiftir. Yarısı yüzde 1,5‟tan küçük olan negatif getirilerin ortalaması yüzde -2,5 ve standart sapması yüzde 2‟dir. En düĢük ve en yüksek dörtte birlik gözlemler atılarak oluĢturulan yüzde 50‟lik ara dilimde, günlük getiriler yüzde –1,9 ile yüzde 2,9 arasındadır. GRAFĠKIII.3.2 BĠLEġĠKENDEKS BĠRĠK ĠMLĠYÜZDE GETĠRĠLER 4 OCAK 1999 - 28 ARALIK 1999 ĠMKB‟de 1999 yılındaki geliĢmeler, birikimli getirelere göre üç ana dönemde incelenebilir: I. dönem (4 Ocak-7 Nisan), II. dönem (8 Nisan-11 Ekim) ve III. dönem (12 Ekim-28 Aralık). Toplam 236 iĢlem gününün 58 günü I. dönemde, 123 günü II. dönemde ve 55 günü III. dönemdedir. Grafik III.3.2 1999 yılında bileĢik endeks getirilerini birikimli olarak göstermektedir. I. dönemde bileĢik endeksin yılbaĢına göre birikimli getirisi yüzde 89,6‟dır (Grafik III.3.3). GRAFĠK III.3.3 BĠLEġĠKENDEKS BĠRĠK ĠMLĠYÜZDE GETĠRĠLER I. DÖNEM (4 OCAK 1999 - 7 NĠSAN 1999) GRAFĠKIII.3.4 BĠLEġĠKENDEKS BĠRĠK ĠMLĠYÜZDE GETĠRĠLER II. DÖNEM (8 NĠSAN 1999 - 11 EKĠM1999) 25 Ocak‟ta yılbaĢına göre yüzde 7,3 gerileyen birikimli getiri, 19 ġubat‟ta yüzde 43,1‟e çıkmıĢ ve dönem sonuna kadar yükselme eğilimi göstermiĢtir. YaklaĢık altı ay süren II. dönemde, yüksek dalgalanma gösteren bileĢik endeks birikimli getirileri, yılbaĢına göre yüzde 53,4 ile yüzde 137,8 arasındadır (Grafik III.3.4). III. dönemde bileĢik endeks sürekli artıĢ eğlimi göstererek, dönem sonunda yılbaĢına göre yüzde 485,4 birikimli getiri sağlamıĢtır (Grafik III.3.5). GRAFĠKIII.3.5 BĠLEġĠKENDEKS BĠRĠK ĠMLĠYÜZDE GETĠRĠLER III. DÖNEM (12 EKĠM 1999 - 28 ARALIK 1999) GRAFĠKIII.3.6 BĠLEġĠKENDEKS 20 GÜNLÜK HAREKETLĠ ORTALAMA GETĠRĠ VE RĠSK (Yüzde) 4 OCAK 1999 - 28 ARALIK 1999 Grafik III.3.6 1999 yılında ĠMKB bileĢik endeksine iliĢkin 20-günlük hareketli ortalama getirileri ve riski göstermektedir. Hem getiriler hem de risk yıl boyunca yüksek değiĢkenlik göstermiĢtir. Getiri ve risk arasındaki iliĢkide yıl boyunca dalgalanmıĢtır. Yılın tamamında getiri-risk arasındaki korelasyon katsayısı 0,29‟dur. Ancak getiri-risk iliĢkisi dönemler arası farklılık göstermektedir. Getiri-risk arasındaki korelasyon katsayısı, I. dönem için – 0,42; II. dönem için 0,44; ve III. dönem için de 0,81‟dir. I. dönemdeki negatif getiri-risk iliĢkisi, yatırımcıların artan dalgalanmaya karĢı, elde edilen getirinin azaldığını göstermektedir. III. dönemde getiri-risk arasında güçlü bir pozitif iliĢkigözlenmektedir. Yatırımcılar, bu dönemde elde edilen yüksek getirilere yüksek risk alarak ulaĢabilmiĢtir. Grafik III.3.7 Ocak 1992-Aralık 1999 döneminde bileĢik endeks için ay içi günlük ortalama getiri ve risk değerlerini göstermektedir. 1999 yılında ortalama günlük getiri yüzde 0,8; ortalama günlük dalgalanma yüzde 3,4‟tür. GRAFĠK III.3.7 BĠLEġĠK ENDEKS AY ĠÇĠ ORTALAMA GÜNLÜK GETĠRĠ VE DALGALANMA (Yüzde) Grafik III.3.8 1999 yılında bileĢik endeks getirileri için Riske Maruz Değer (RMD) tahminleri ile gerçekleĢen getirileri karĢılaĢtırmaktadır. RMD, normal piyasa koĢullarında, belirlenen bir güven düzeyinde belli bir dönem boyunca karĢılaĢabilinecek en çok kaybı özetleyen bir ölçüttür. Örneğin, 1999 yılında yüzde 95 güven düzeyinde ve 236 iĢlem gününde, bileĢik endeks getirileri, 12 günden daha fazla tahmin edilen RMD‟den düĢük olmamalıdır. GerçekleĢen bileĢik endeks günlük getirileri, 1999 yılı için 20-günlük hareketli ortalama tekniği kullanılarak tahmin edilen ortalama günlük getiri ve dalgalanma değerlerine göre oluĢturulan geleceğe yönelik RMD‟den yalnızca 13 gün daha düĢük kalmıĢtır. GRAFĠKIII.3.8 RĠSKEMARUZ DEĞER YÜZDE 5 GÜVEN DÜZEYĠ TABLO III.3.2 ĠMKB ENDEKSLERĠ BileĢik 1988 Mali Sınai 32,56 2,56 32,56 643 643 643 43,69 33,55 49,63 501 385 570 40,04 24,34 49,15 273 166 335 3,74(1) 120(2) 1989 22,18 561 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 206,83 191,90 222,88 833 773 898 272,57 229,64 304,74 413 348 462 400,25 300,04 462,47 383 287 442 975,89 914,47 1.045,91 534 500 572 3.451 4.522 2.660 982 1.287 757 2.598 3.270 1.944 484 609 362 15.209 21.181 9.945 1.663 2.315 1.087 Kaynak: ĠMKB Aylık Bültenleri. (1) KapanıĢfiyatlarına göre ve Türk lirası bazında. BileĢik endeks Ocak 1986 = 1. (2) KapanıĢfiyatlarına göre ve ABD doları bazında. BileĢik endeks Ocak 1986 = 100. Tüm veriler yıl sonuna aittir. IV YÖNETĠM, PERSONEL VE ĠDARĠĠġLER IV.1. BANKA MECLĠSĠ 6 Nisan 1999 tarihinde yapılmıĢolan Hissedarlar Genel Kurulu Olağan toplantısında, Banka Meclisi‟ndeki görev süreleri 30 Nisan 1999 tarihi bitiminde sona eren Banka Meclisi Üyelerinden Sami KURTOĞLU ile Osman Cavit ERTAN‟dan açılan Banka Meclisi Üyeliklerine Aytekin TECE ve Zehra Nevbahar ġAHĠN, 1 Mayıs 1999 tarihinden itibaren 30 Nisan 2002 tarihi bitimine kadar 3 yıl görev yapmak üzere seçilmiĢlerdir. IV.2. YÖNETĠM KOMĠTESĠ BaĢkan (Guvernör) Gazi ERÇEL, BaĢkan (Guvernör) Yardımcıları Hasan ġükrü BĠNAY, Aykut EKZEN, Aydın ESEN ve Süreyya SERDENGEÇTĠ1999 yılında görevlerini sürdürmüĢlerdir. 30 Mayıs 1999 tarihinde görevleri sona eren Aydın ESEN ile Hasan ġükrü BĠNAY 18 Mayıs 1999 tarih, 99/50644 sayılı kararla BaĢkan Yardımcılığı görevine yeniden atanmıĢlardır. IV.3. DENETLEME KURULU 6 Nisan 1999 tarihinde yapılmıĢ olan Hissedarlar Genel Kurulu olağan toplantısında, Denetleme Kurulundaki görev süreleri 30 Nisan 1999 tarihi bitiminde sona eren; (B-C) Sınıfı Üyesi Mustafa Saim UYSAL, (B-C) Sınıfı Hissedarlarınca yeniden, (D) Sınıfı Üyesi Mete ÖKTE‟nin yerine, Mehmet Ayhan TÜMER, (D) Sınıfı Hissedarlarınca, 1 Mayıs 1999 tarihinden geçerli olmak üzere, 30 Nisan 2001 tarihi bitimine kadar 2 yıl görev yapmak üzere Denetleme Kurulu Üyeliklerine seçilmiĢlerdir. IV.4. KADRO VE PERSONEL DURUMU Merkez Bankasının personel kadro sayısı 1999 yılı sonu itibariyle 6409 olarak tespit edilmiĢ ve personel kadrolarının faaliyet dönemi sonu itibariyle doluluk oranı yüzde 88,08 olmuĢtur. Bu faaliyet dönemi içinde emeklilik, istifa, nakil ve ölüm gibi sebeplerle 75 personel ayrılmıĢ,buna karĢılık birimlerdeki iĢ durumunun gerektirdiği zorunluluklar nedeniyle, Ġstatistikçi, AraĢtırmacı, Bilgisayar Uzman Yardımcısı, Savunma Uzmanı, Avukat, Mühendis, Memur, ĠĢletmen, Sayıcı-Operatör, Banknot Ġnceleme Elemanı, Teknisyen, Nöbet Destek Hizmetleri Görevlisi, ġoför ve AĢçı gibi elemanlar olmak üzere toplam 192 personel alınmıĢtır. Ayrıca, çeĢitli nedenlerle Bankadan ayrılan 23 mensubumuz da tekrar göreve baĢlamıĢlardır. Böylece yıl sonu itibariyle fiili personel mevcudu 1998 yılına göre 140 kiĢiartarak 5645‟e yükselmiĢtir. Ayrıca, Banknot Matbaasında 1999 yılı sonu itibariyle 12 kiĢi iĢçiolarak çalıĢmaktadır. Banknot Matbaası iĢyerinde çalıĢaniĢçiler adına 1 Mart 1997 tarihinden itibaren iki yıl müddetle yürürlükte kalmak üzere akdedilen" ĠĢYeri" düzeyindeki 17. Dönem Toplu ĠĢ SözleĢmesinin yürürlük süresi 28 ġubat 1999 tarihinde sona erdiğinden Merkez Bankası'nın üyesi bulunduğu Kamu ĠĢletmeleri ĠĢverenleri Sendikası ile Türkiye Basın, Yayın, Grafiker ve Ambalaj Sanayii ĠĢçi leri Sendikası arasında 7 Nisan 1999 tarihinde baĢlayan yeni Toplu ĠĢSözleĢmesi görüĢmeleri, 18 Haziran 1999 tarihinde sonuçlandırılmıĢ ve akdedilen yeni Toplu ĠĢ SözleĢmesi 1 Mart 1999 tarihinden geçerli ve iki yıl süreli olmak üzere yürürlüğe konulmuĢtur. Merkez Bankasındaki personel mevcudunun yüzde 70,18‟ini genel idare hizmetleri, yüzde 14,31‟ini yardımcı hizmetler sınıfı, yüzde 15,51‟ini destek hizmetleri personeli (sağlık, teknik, avukatlık, eğitim ve öğretim hizmetleri grubu ile sözleĢmeli elemanlar) oluĢturmaktadır. IV.5. EĞĠTĠ M ÇALIġMALARI 1999 yılında düzenlenen Banka içi ve Banka dıĢıeğitim etkinliklerinden Merkez Bankası ve diğer kurumlardan toplam 2401 kiĢiyararlanmıĢtır. 1999 yılında banka içinde, Bankacılık - Merkez Bankacılığı Eğitimi, Yönetim Eğitimi, Meslek Eğitimi, Genel Amaçlı Eğitim ve Bilgisayar Eğitimi çerçevesinde çeĢitli seminer ve kurslar düzenlenmiĢ vebu programlara 759 kiĢikatılmıĢtır. Düzenlenen 2 konferans ve 2 panele ise 723 kiĢinin katılımı sağlanmıĢtır. "Birimlere Özgü Programlar" kapsamında birimlerin talebi çerçevesinde 8 konferans düzenlenmiĢ ve560 Banka personeli katılmıĢtır. Böylece Banka içi eğitim programlarından 2042 kiĢinin yararlanması sağlanmıĢtır. 1999 yılında Banka dıĢıeğitim programları çerçevesinde yer alan Yurtiçi Eğitim Programları kapsamında Kısa Süreli Eğitim Programlarına 134, YurtdıĢıEğitim Programları kapsamında yer alan Kısa Süreli Eğitim Programlarına 123, Bundesbank eğitim programlarına 32 kiĢiolmak üzere 155 Banka personeli gönderilmiĢtir. 1999 sonu itibariyle yurtiçi lisansüstü (master/doktora) programlarına baĢlayan eleman sayısı 44, yurtdıĢılisansüstü eğitim programlarına gönderilen eleman sayısı 26 olmuĢtur. Böylece, Banka dıĢıeğitim programlarına katılan personel sayısı toplam 359 'a ulaĢmıĢtır. Merkez Bankası tarafından düzenlenen "Tarihi Süreç Ġçerisinde Avrupa ile Ġktisadi BütünleĢme Sorunu", Avrupa Siyasi Birliği ve Türkiye" ve "Karapara Aklama Faaliyetleri ve Önlemler" konulu konferansların bant çözümleri ve redaksiyon iĢlemleri yapılarak Banknot Matbaası Genel Müdürlüğünde kitap olarak basımları sağlanmıĢtır. Banka dıĢıkurum ve kuruluĢlar (Üniversiteler, Bankalar, Türkiye Bankalar Birliği, çeĢitli kamu kurum ve kuruluĢları vb.) tarafından Bankanın görev alanına giren konularda düzenlenen 144 programa 50 Banka personelinin öğretim elemanı veya konuĢmacı olarak katılımı sağlanmıĢtır. 1999 yılında toplam 670 üniversite öğrencisine ilgili birimlerde staj olanağı tanınmıĢtır. IV.6. TEKNĠKDONANIM ÇALIġMALARI 1999 yılı faaliyetleri, 1998 yılı sonunda, Bilgi ĠĢle m Genel Müdürlüğünce hazırlanan “Faaliyet Planına” göre yürütülmüĢtür. Faaliyet planı her üç aylık dönemlerde yenilenmiĢ vegerçekleĢmeler denetlenmiĢtir. Planlarda önemli bir sapma olmamıĢtır. 1999 yılında, 2000 yılı hazırlıkları tamamlanmıĢ,yeni anabilgisayar platformu kurularak uygulamaların taĢınması gerçekleĢtirilmiĢ,yedek merkez önemli ölçüde hazır hale getirilmiĢ ve EFT2 ve EMKT Projelerinin planlara uygun olarak devamı sağlanmıĢtır. Ayrıca, EFT2 ve EMKT Projelerinin geliĢtirilmesi sürecinde kullanılan uygulama geliĢtirme metodolojisi yeni geliĢtirilmekte olan projelere de uyarlanmıĢtır. Türkiyede kullanılmakta olan menkul kıymet kodlama sisteminin dünya normlarına uygun olarak ISIN kod sistemine 2000 yılı ġubat ayında dönüĢtürülmesini teminen gerekli koordinasyon ve altyapı çalıĢmaları tamamlanmıĢtır. Ana hatları ile 1999 yılı içerisinde tamamlanan ve iĢletime geçen projeler; 2000 yılı uyumluluk çalıĢmaları, Sektörel 2000 yılı hazırlık ve geçiĢkoordinasyonu, ulusal 2000 yılı hazırlık ve geçiĢte aktif olma, yeni donanımların kurulması ve uygulamaların yeni ortama taĢınması, Piyasalar Genel Müdürlüğü ve ġubeler piyasa uygulamalarının yeniden yapılandırılması çalıĢmaları çerçevesinde Hazine ĠĢlemleri otomasyonu ve yeni ihale türlerine iliĢkin uygulamalar, Güniçi Limit, Vadeli ĠĢle mler, Döviz iĢlemleri Euro uyarlama çalıĢmaları, Özel Finans Kurumları gözetim sistemi çalıĢmaları, Personel BiliĢim Sisteminin (PBS) yeniden yapılandırılması, bilanço sisteminde hane büyütme çalıĢmaları ve sistemin yeni para politikası çerçevesinde “kur farkından arındırılmıĢ bilanço” yapısına dönüĢümü, alıĢveriĢodasının yeniden yapılandırılması, disponibilite sisteminin yeniden yapılandırılması, Ģubeler muhasebe sisteminin yeniden yapılandırılması, Elektronik Veri Aktarım Sisteminin yeniden yapılandırılması,yedek merkez sistemlerinin iĢletime hazır hale getirilmesi, Ġdare Merkezi birimlerine tamamen ve Ankara, Ġstanbul ve Ġzmir ġubelerine kısmi olarak yapısal kadrolama tesisi, istatistik uygulamalarının yeniden yapılandırılması ve LAN ortamının tesisi, anabilgisayar yazıcı platformunun yenilenmesi, Ģube sistemleri donanımlarının iyileĢtirilmesi ve Ġstanbul ve Ankara ġubelerine gerçek zamanlı yedekli sistemlerin kurulmasıdır. IV.7. ĠNġAAT VE ONARIM ÇALIġMALARI Ġdare Merkezi Hizmet Binalarında ve Banknot Matbaası Genel Müdürlüğü ile Ġzmir Özdere Naim Talu Eğitim ve Dinlenme Sitesi‟nde muhtelif tadilat ve yenileme iĢleri yaptırılmıĢtır. Denizli, Samsun, Diyarbakır ve Antalya ġubelerinde genel tadilat ve Vezne Servisi ile ġambrfort arasında para naklinde kullanılmak üzere asansör yaptırılmıĢtır. Ġstanbul Anadolu yakasında “Para Toplama Merkezi” kurulmuĢtur. Ankara Çayyolu Kompleksi ve Ġstanbul Hizmet Binası Kompleksine iliĢkin projelendirme çalıĢmaları tamamlanma aĢamasına gelmiĢtir. Piyasalar Genel Müdürlüğü Dealer haberleĢme sistemi yenilenmiĢtir.Muhtelif ġubelerimizde telefon santralı ve jeneratör tesis iĢlemleri tamamlanmıĢtır. V MERKEZ BANKASI BĠLANÇOSU V.1. BĠLANÇO AÇIKLAMASI Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nın 1999 yılı faaliyetlerinin sonucunda ortaya çıkan bilançosundaki ana hesaplar aĢağıda sunulmaktadır; Aktif 1. Altın Mevcudu 2. Döviz Borçluları 3. Madeni Para 4. Dahildeki Muhabirler 5. Menkul Değerler Cüzdanı 6. Ġç Krediler 7. Açık Piyasa ĠĢlemleri 8. DıĢKrediler 9. ĠĢtirakler 10. Gayrimenkuller ve DemirbaĢlar 11. Takipteki Alacaklar 1998 1999 325.317.374.052.500 561.263.309.612.500 6.167.530.445.751.000 12.518.644.751.708.600 787.403.779.800 1.651.119.445.500 274.039.540.549.458 722.118.380.331.848 2.385.789.667.766.000 2.886.444.440.174.000 9.098.359.901.740 10.588.405.282.240 1.830.590.872.422.500 2.406.795.263.598.000 395.516.833.359.500 160.457.146.796.500 1.526.872.335.000 2.255.333.630.000 29.088.806.241.833 45.471.626.388.531 4.825.560.700 552.794.789.438.200 12. Ġtfaya Tabi Hesaplar ve AktifleĢtirilen Alacaklar -.- 13. Muvakkat Borçlular 79.000.747.145.367 119.752.231.307.639 119.878.162.568.412 442.194.319.018.715 Aktif Toplamı TL 11.618.169.911.433.810 20.430.431.116.732.273 Nazım Hesaplar 30.796.311.898.121.400 66.256.155.114.934.100 14. Diğer Aktifler Pasif 1. Tedavüldeki Banknotlar 1.328.542.400.922.800 2.390.748.352.889.500 60.942.363.335.214 18.484.507.230.774 4.226.742.567.000 3.219.607.408.000 4. Mevduat 7.083.336.551.214.546 12.277.365.514.219.631 5. Açık Piyasa ĠĢlemleri 1.557.599.954.905.500 1.969.699.941.797.000 4.026.109.587.500 5.552.961.417.000 112.129.027.950.046 231.926.902.931.896 3.571.558.409.000 6.432.593.634.500 25.000.000.000 25.000.000.000 85.701.244.190.116 181.607.198.607.516 1.957.865.840.300 554.800.238.589.300 12. Ġtfaya Tabi Hesaplar 499.635.979.046.750 1.510.061.438.523.000 13. Muvakkat Alacaklılar 13.112.762.906.290 13.841.887.185.331 14. Diğer Pasifler 564.938.704.178.778 759.868.979.066.825 15. Kâr 298.423.646.379.970 506.795.993.232.000 Pasif Toplamı TL 11.618.169.911.433.810 20.430.431.116.732.273 Nazım Hesaplar 30.796.311.898.121.400 66.256.155.114.934.100 2. Hazine'nin Alacakları 3. Döviz Alacaklıları 6. DıĢKrediler 7. Ġthalat Akreditif Bedelleri, Teminat ve Depozitolar 8. Ödenecek Senet ve Havaleler 9. Sermaye 10. Ġhtiyat Akçesi 11. KarĢılıklar AKTĠF HESAPLAR : 1. Altın Mevcudu Merkez Bankası uluslararası standartta olan ve uluslararası standartta olmayan altın mevcudu, uluslararası piyasalarda yıllık altın fiyatı ortalaması gözönünde bulundurularak, 31.12.1998 ve takibeden yıl boyunca kullanılmak üzere sabitlenen 270 ABD doları kullanılarak hesaplanan 1 safi gram = TL. 4.688.426,0614 üzerinden değerlendirilmiĢ olup,yıl sonu bakiyesi 119.712.522,34 safi gram karĢılığı 561.263.309.612.500 liradır. Uluslararası Standartta Olanlar Uluslararası Standartta Olmayanlar Toplam Safi Gram Türk Lirası 116.463.228.52 546.029.235.786.500 3.249.293,82 15.234.073.826.000 119.712.522,34 561.263.309.612.500 116.463.228,52 safi gram karĢılığı 546.029.235.786.500 lira olan uluslararası standarttaki altınlar; 1999 yılı içinde depo dönüĢlerindeki külçe farklılıkları nedeniyle ortaya çıkan net 126.180,18 safi gram karĢılığı 504.042.218.500 liralık azalıĢın yanısıra, yıl içinde Türk lirasının ABD doları karĢısında değer kaybetmesinden hasıl olan 230.036.524.592.500 liralık lehte kur farkı kadar artıĢ göstermiĢtir. 3.249.293,82 safi gram karĢılığı 15.234.073.826.000 lira olan uluslararası standartta olmayan altınlar; geçen yıla göre yıl içinde Türk lirasının ABD doları karĢısında değer kaybetmesinden hasıl olan 6.413.453.186.000 liralık lehte kur farkı kadar artıĢ göstermiĢtir. 2. Döviz Borçluları Konvertibl ve konvertibl olmayan dövizler karĢılığında hariçteki muhabirler nezdinde açılan hesaplar ile T.C. Merkez Bankası Ģubeleri kasalarında bulunan efektifleri içeren ve yıl sonu döviz ve efektif alıĢ kurlarından bakiyesi 12.518.644.751.708.600 lira olan bu kalem 12.518.057.348.662.600 lirası konvertibl, 587.403.046.000 lirası ise konvertibl olmayan dövizlerden oluĢmaktadır. A) Konvertibl: 11.792.567.733.314.500 lirası hariçteki muhabirler nezdindeki konvertibl dövizlerden ve 725.489.615.348.100 lirası Merkez Bankası Ģubeleri kasalarındaki efektif mevcutlarından oluĢmaktadır. B) Konvertibl Olmayan: Ġkili anlaĢmalar gereğince anlaĢma ABD doları üzerinden açılan 68.116.618.500 liralık muhabir hesapları ile Ģube kasalarındaki konvertibl olmayan 519.286.427.500 liralık efektif mevcudunu ifade etmektedir. 3. Madeni Para Bu kalem Merkez Bankası kasalarında mevcut madeni paraları göstermekte olup yıl sonu bakiyesi 1.651.119.445.500 liradır. 4. Dahildeki Muhabirler Yıl sonu bakiyesi 722.118.380.331.848 lira olan bu hesabın 331.848 lirası Türk parası olarak dahili muhabirlik anlaĢması gereğince T.C. Ziraat Bankası‟nda açılan muhabir hesabı, 722.118.380.000.000 lirası ise bankaların Döviz ve Efektif piyasalarındaki döviz depo iĢlemlerinden oluĢmaktadır. 5. Menkul Değerler Cüzdanı 1211 sayılı Merkez Bankası Kanunu'nun 52. maddesine istinaden satın alınan Devlet Ġç Borçlanma Senetleri, 61. maddesi uyarınca Merkez Bankası'nın aktif ve pasifindeki altın, döviz ve efektiflerin yeniden değerlendirilmesinden meydana gelen ve yıl sonlarında protokola bağlanan aleyhte kur farklarına ve geçici 9'uncu maddesi gereğince kısa vadeli avans borcuna karĢılık Hazine'den alınan Devlet Ġç Borçlanma Senetleri, 3836 Sayılı Tahkim Yasası uyarınca Hazine, Kamu Kurum ve KuruluĢları'nın tahkime tabi tutulan borçları karĢılığında alınan Devlet Ġç Borçlanma Senetleri, TMO'nin Merkez Bankası'na olan borcuna karĢılık Hazine MüsteĢarlığı'ndan alınan Özel Tertip Devlet Ġç Borçlanma Senedi ile bu senetlerin faizleri için 1996 Bütçe Kanunu'nun 34. Maddesi, 1997 Bütçe Kanunu'nun 31. maddesi , 1998 Bütçe Kanunu‟ nun 36. maddesi ve 1999 Bütçe Kanunu‟nun 33. maddesi gereğince alınan devlet iç borçlanma senetlerinden oluĢmuĢtur. 3182 sayılı Bankalar Kanunu'nun 33. maddesi gereğince Hazinenin Merkez Bankası nezdindeki Kanuni Yedek Akçeler karĢılığı Devlet Tahvilleri hesabına Bankamızca yatırılan 25 milyar lira, 4389 sayılı Bankalar kanunu gereğince 17.11.1999 tarihi itibarıyla Hazine‟den tahsil edilerek tasfiye edilmiĢ olup, Menkul değerler cüzdanının yıl sonu bakiyesi 2.886.444.440.174.000 liradır. Vergi Usul Kanunu‟nun 4369 sayılı Kanun‟la değiĢik 279. maddesi gereğince devlet iç borçlanma senetleri, alıĢ bedeline, iktisap tarihi ile 31.12.1999 arasındaki devreye isabet eden getirileri ilave edilmek suretiyle değerlendirilmiĢtir. Merkez Bankası'nın bankalarla yaptığı geri alım vaadiyle satım ve geri satım vaadiyle alım iĢlemleri nedeniyle Menkul Değerler Cüzdanındaki artıĢ ve azalıĢların, Bilançonun aktif ve pasifinde yer alan Açık Piyasa ĠĢlemleri kaleminin "Röpor Borçluları" ve "Röpor Alacaklıları"nın "Menkul” kalemindeki menkul değerler ile birlikte değerlendirilmesi gerekmektedir. 6. ĠçKrediler 1998 yılında 9.098.359.901.740 lira olan iç krediler, 1999 yılında kamu sektöründe 1.354.045.380.500 liralık, bankacılık sektöründe 136.000.000.000 liralık artıĢla, 10.588.405.282.240 lira olmuĢtur. Merkez Bankası'nca açılan kredileri gösteren bu kalemin dökümü aĢağıda yapılmıĢtır. Türk Lirası A) Kamu Sektörü: 2.913.305.625.240 a) Hazine i- Hazine'ye Kısa Vadeli Avans - b) Kamu Ġktisadi KuruluĢları: - c) Ġktisadi Devlet TeĢekkülleri 2.913.305.625.240 B) Bankacılık Sektörü 7.675.099.657.000 a) Ticari 7.675.099.657.000 b) Tarım - c) Sınai (avans karĢılığı) - d) Tahvil Üzerine Avans - e) Diğer 10.588.405.282.240 7. Açık Piyasa ĠĢl emleri Yıl sonu bakiyesi geçen yıla göre 576.204.391.175.500 lira artıĢile 2.406.795.263.598.000 liraya ulaĢan bu kalem; bankaların Merkez Bankası'na Menkul Değer Röpor iĢlemlerinden nakit olarak 2.018.605.263.598.000 lira ve Bankalararası Para Piyasası iĢlemlerinden 388.190.000.000.000 lira borçlarını göstermektedir. 8. DıĢKrediler Irak ve Sudan Merkez Bankaları ile Merkez Bankası arasında imzalanan Bankacılık AnlaĢmaları uyarınca Bankamızca kullandırılan krediler ile Rusya Federasyonu‟na Toprak Mahsulleri Ofisi‟nce yapılan buğday ihracatı karĢılığında Vnescheconombank tarafından düzenlenen ve Merkez Bankasınca satın alınan senetler karĢılığında ve ihracatçılarımızın vadeli satıĢlarından doğan alacaklarının finansmanı için yurtdıĢındaki bir bankanın geçerli ödeme garantisini içeren dövizi natık senetler karĢılığında bankalar aracılığıyla kullandırılan kredilerin izlendiği bu kalemin yıl sonu bakiyesi, Irak‟tan olan 1.023.499.372,11 USD‟lik alacağın yıl sonu itibarıyla Takipteki Alacaklar hesabına alınması sonucu USD 297.088.948,30 karĢılığı 160.457.146.796.500 lira olmuĢtur. 9. ĠĢt irakler Yıl sonu itibariyle bakiyesi 2.255.333.630.000 lira olup, 1211 sayılı Merkez Bankası Kanunu‟nun 3. Maddesi gereğince Merkez Bankası‟nın, Bank For International Settlements Basle‟deki 5.000.000 altın karĢılığı Ġsviçre frangı ile Society For Worldwide Interbank Financial Telecommunication (SWIFT)‟deki 385.000 Belçika franklık iĢtirakini göstermektedir. Bu iĢtirakler 1 altın Ġsviçre frangı = 450.032 lira ve 1 BEF = 13.438 lira üzerinden değerlendirilmiĢtir. 10. Gayrimenkuller ve DemirbaĢlar Bu kalem, Merkez Bankası‟nın sahip olduğu bina, arsa ve demirbaĢlardan oluĢmaktadır. Arsalar hariç yeniden değerlemeye tabi tutulan gayrimenkullerin yeniden değerlendirilmiĢ bedelleri toplamı 39.581.065.392.949 liradan, binalar için maliyet bedelleri üzerinden ayrılan amortismanlar ile her yıl yeniden değerlemeye tabi tutulan birikmiĢ amortismanlar toplamı 2.885.721.198.260 liranın düĢülmesinden sonra kalan net değeri 36.695.344.194.689 lira olup 24.200.262.826.000 liraya sigortalıdır. 1990 yılından bu yana yeniden değerlemeye tabi tutulmayan demirbaĢların daha önceki yıllarda yapılan yeniden değerleme dahil tutarı 14.063.693.119.157 liradan, yeniden değerlendirilmiĢ amortisman tutarı 5.287.410.925.315 lira düĢüldükten sonra kalan net değeri 8.776.282.193.842 lira olup 5.650.954.352.927 liraya sigortalıdır. 11. Takipteki Alacaklar Ġflasları 20.11.1985 ve 12.3.1986 tarihlerinde kesinleĢen ĠĢçiKredi Bankası ve T.Bağcılar Bankasının karĢılık ayrılmak suretiyle ġüpheli Alacaklar hesabına alınan anapara, faiz ve vergi borçları olan 4.825.560.700 lira ile Irak Merkez Bankası‟ndan USD 1.023.499.372,11 kredi alacağı karĢılığı 552.789.963.877.500 lirayı gösteren bu kalemin yıl sonu bakiyesi 552.794.789.438.200 liradır. 12. Ġtfaya Tabi Hesaplar ve AktifleĢtirilen Alacaklar 3836 sayılı Kamu Kurum ve KuruluĢlarının Birbirlerine Olan Borçlarının Tahkimi Hakkındaki Kanun‟dan doğan ve tahkim kapsamına alınan Merkez Bankası alacağı 1993 yılında Hazine‟den Devlet ĠçBorçlanma Senetleri alınmak suretiyle tasfiye edildiğinden ve 1996 yılından itibaren lehe dönüĢen kur farkları pasifte izlendiğinden bakiye göstermemektedir. 13. Muvakkat Borçlular Yıl sonu bakiyesi 119.752.231.307.639 lira olan bu hesabın 118.560.108.182.139 lirası Türk parası, 1.192.123.125.500 lirası ise yabancı para cinsinden olan alacakları göstermekte olup, Türk parası cinsinden alacakların dökümü aĢağıda gösterilmiĢtir. Türk Lirası -Avans ve Depozitolar - Ödenecek Kurumlar Vergisinden mahsup edilecek geçici vergi , gelir vergisi ve fon payı 570.766.006.930 115.997.897.869.400 - Diğer TOPLAM 1.991.444.305.809 118.560.108.182.139 14. Diğer Aktifler 434.391.262.442.215 lirası Türk parası, 7.803.056.576.500 lirası ise yabancı para cinsinden olmak üzere, Merkez Bankası'nın yıl sonu itibariyle toplam 442.194.319.018.715 liralık alacağını göstermektedir. PASĠF HESAPLAR: 1. Tedavüldeki Banknotlar 1211 sayılı Merkez Bankası Kanunu'nun 36. maddesi ile verilen yetkiye dayanılarak tedavüle çıkarılmıĢ banknotlar yıl sonu itibarıyla 2.390.748.352.889.500 liradır. 2. Hazine'nin Alacakları A- Altın : 345.574,68 safi gram karĢılığı, 1.620.201.335.000 liralık Hazine‟nin altın alacağı, geçen yıla göre 1999 yılı içinde Türk lirasının ABD Doları karĢısında değer kaybetmesi nedeniyle hasıl olan 682.094.989.000 liralık lehte kur farkı kadar artıĢ göstermiĢtir. B- Diğer : Hazine'nin çeĢitli iĢlemlerinden doğan alacak ve borçlarının netleĢtirilmiĢ ut tarı olup 16.864.305.895.774 liralık alacak bakiyesi göstermektedir. 3. Döviz Alacaklıları Hariçteki muhabirlere olan konvertibl dövizlerden 3.167.149.402.000 lira, konvertibl olmayan dövizlerden 52.458.006.000 lira olmak üzere toplam 3.219.607.408.000 liralık Merkez Bankası borcunu göstermektedir. A- Konvertibl: Geçen yıla göre 839.121.830.000 lira artıĢ göstererek, 3.167.149.402.000 lira olan Konvertibl Döviz Alacaklıları, Hariçteki Muhabir hesapları ile yurtdıĢıbankaların Merkez Bankası nezdindeki hesaplarından oluĢmaktadır. B- Konvertibl Olmayan: Ġkili anlaĢmalar gereğince AnlaĢma doları üzerinden açılan nostro hesaplar 97.126,83 ABD doları karĢılığı 52.458.006.000 liradır. 4. Mevduat Yıl sonunda 12.277.365.514.219.631 lira bakiye gösteren hesabın Türk lirası ve yabancı para olarak dökümü aĢağıda gösterilmiĢtir. Türk Lirası Yabancı Para A) Kamu Sektörü: 81.241.853.846.990 1.669.169.906.967.500 a) Hazine, Genel ve Katma Bütçeli Ġdareler 61.466.209.512.321 1.668.675.396.743.500 4.948.637.063.842 1.337.167.371.037.000 ii) Genel Bütçeli Ġdareler 20.326.879.885.517 331.508.025.706.500 iii) Katma Bütçeli Ġdareler 36.190.692.562.962 i) Hazine Hesapları b) Kamu Ġktisadi KuruluĢları 156.638.996.005 - 62.579.546.030 433.520.879.500 19.556.425.792.634 60.989.344.500 1.488.653.407.010.453 3.012.292.432.206.000 465.465.210.372.824 968.500.745.996.500 617.024.637.629 - 1.022.571.172.000.000 2.043.791.686.209.500 1.022.571.172.000.000 2.043.791.686.209.500 ii) Altın (Safi gram -) - - d) Diğer (Valörlü ĠĢlemler) - - 2.053.232.329.471 5.833.314.243.456.000 - 5.819.582.278.680.000 2.053.232.329.471 13.731.964.776.000 118.986.571.337.786 - 31.194.732.185.931 40.459.134.879.500 49.405.054.000 8.686.029.129.000 31.145.327.131.931 31.773.105.750.500 1.722.129.796.710.631 10.555.235.717.509.000 c) Ġktisadi Devlet TeĢekkülleri d) Diğer B) Bankacılık Sektörü: a) Yurtiçindeki Bankalar b) YurtdıĢındaki Bankalar c) Mevduat KarĢılıkları (TCMB Kanunu Madde 40) i) Nakit C) Muhtelif a) Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesabı b) Diğer D) Uluslararası KuruluĢlar E) Fonlar a) Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu b) Diğer Genel Toplam 5. Açık Piyasa ĠĢl emleri Merkez Bankası‟nın para ve menkul değer piyasası iĢlemlerinden bankalara olan borcunu gösteren bu kalemin yıl sonu bakiyesi 1.969.699.941.797.000 liradır. 6. DıĢKrediler Bu hesap, Merkez Bankası'nca yurtdıĢıkaynaklardan kredi anlaĢmaları gereğince sağlanan kısa, orta ve uzun vadeli krediler ile Merkez Bankası borcuna dönüĢtürülen Dövize Çevrilebilir Türk Lirası Mevduat Hesaplarını göstermekte olup yıl sonu bakiyesi 5.552.961.417.000 liradır. 7. Ġthalat Akreditif Bedelleri, Teminat ve Depozitolar Ġthalat Yönetmelikleri gereğince Merkez Bankası'na yatırılan mal bedelleri ve teminatları ile döviz satıĢıyapılmıĢ akreditif iĢlemlerinin Türk lirası karĢılıklarını içeren bu hesabın yıl sonu bakiyesi 231.926.902.931.896 lira olup bu tutarın, 231.922.758.730.500 lirası döviz satıĢıyapılmıĢ thalat i akreditif iĢlemlerini, 4.144.201.396 lirası ise Merkez Bankası'na yatırılan mal bedelleri ve teminatları göstermektedir. 8. Ödenecek Senet ve Havaleler Yıl sonu bakiyesi 6.432.593.634.500 lira olan bu hesabın 297.960.000 lirası Türk parası, 6.421.153.750.500 lirası konvertibl, 11.141.924.000 lirası ise konvertibl olmayan dövizler üzerinden Merkez Bankası ġubelerince lehdarlarına ödenecek havale bedellerini göstermektedir. 9. Sermaye 25 milyar Türk lirası olan Merkez Bankası Sermayesi, 1211 Sayılı Kanun'un 5. maddesi gereğince her biri 100.000 lira itibari kıymette, 250.000 hisseden ibaret olup, hisse senetlerinin sınıflarına göre dökümü aĢağıda yapılmıĢtır. Toplam Ġçindeki Sınıfı Adedi yüzdesi TL Tutarı A 136.838 54,74 13.683.800.000 B 58.002 23,20 5.800.200.000 C 6.833 2,73 683.300.000 D 48.327 19,33 4.832.700.000 250.000 100.00 25.000.000.000 10. Ġhtiyat Akçesi Yıl sonu bakiyesi 181.607.198.607.516 lira olan bu kalem, 1211 sayılı Merkez Bankası Kanunu‟nun 59. ve 60. maddeleri gereğince ayrılmıĢbulunan Ġhtiyat Akçeleri ile 2791 ve 3094 sayılı Kanunlar gereği meydana gelen Yeniden Değerleme Fonlarını içermekte olup, 17.11.1999 tarihine kadar Ġlerde Vukuu Muhtemel zarar karĢılığı bölümünde yeralan 25 milyar lira, 4389 sayılı Bankalar Kanunu‟nun geçici 2-ı maddesine istinaden fevkalade ihtiyat kalemine aktarılmıĢtır. Türk Lirası A. Adi Ġhtiyat Akçesi (1211 S.K. Madde 60) B. Fevkalade Ġhtiyat Akçesi (1211 S.K. Madde 60) C. Hususi Ġhtiyat Akçesi (1211 S.K. Madde 59) D. Değer ArtıĢFonu (2791 ve 3094 S. Kanunlar) E. Maliyet ArtıĢFonu (49. Seri No.lu K.V. Genel Teb.) TOPLAM 104.972.390.382.400 42.014.308.130.500 23.256.904.985 34.515.696.867.303 81.546.322.328 181.607.198.607.516- 11. KarĢılıklar Muhtelif riskleri karĢılamak üzere gayri safi kârdan ayrılan karĢılıkları gösteren bu hesabın tutarı 554.800.238.589.300 liradır. Bu kalemde geçen yıla göre oluĢan 552.842.372.749.000 liralık artıĢın 552.789.963.877.500 liralık kısmını Irak kredi alacağı için ayrılan karĢılık oluĢturmaktadır. Türk Lirası A. Tahviller Kıymet DüĢüĢKarĢılığı B. Banka malı dövizlerin yıl sonu evalüasyon zarar karĢılığı 11.936.200 250.153.800 C. Banknot, efektif vb. kıymetler yollaması sigorta karĢılığı 2.005.187.061.100 D. ġüpheli alacaklarımız karĢılığı 552.794.789.438.200 TOPLAM 554.800.238.589.300 12. Ġtfaya Tabi Hesaplar Yıl sonu bakiyesi 1.510.061.438.523.000 lira olan bu kalemin açıklaması aĢağıdadır. A- 1211 Sayılı Kanun‟un 61. Maddesi Gereğince Değerlendirme Farkı : a) Madde Kapsamına Alınanlar : 1999 yıl sonu itibarıyla bakiye göstermemektedir. b) Madde Kapsamına Alınmayanlar Merkez Bankası‟nın aktif ve pasifindeki altın, döviz ve efektiflerin yeniden değerlendirilmesinden meydana gelen 1999 yılı lehte kur farkı 1.510.061.438.523.000 lira Hazine MüsteĢarlığı ile imzalanacak protokol çerçevesinde tasfiye edilecektir. 13. Muvakkat Alacaklılar Yıl sonu bakiyesi 13.841.887.185.331 lira olan bu hesabın 502.858.737.831 lirası Türk parası, 13.339.028.447.500 lirası da yabancı para cinsinden Merkez Bankası borçlarını göstermektedir. 14. Diğer Pasifler 623.720.222.375.325 lira Türk parası ve 136.148.756.691.500 lira yabancı para cinsinden olmak üzere Merkez Bankası'nın yıl sonu itibarıyla toplam 759.868.979.066.825 liralık borçlarını göstermektedir. V.2. 1999 YILI KÂRI VE DAĞITIMI Merkez Bankası'nın 1999 yılı Bilanço safi kârı, 506.795.993.232.000 liradır. Bu kârın, 1211 sayılı Merkez Bankası Kanunu'nun 60. maddesi gereğince aĢağıdaki gibi dağıtılması öngörülmektedir. 1999 YILI SAFĠ KÂRI VE DAĞITIMI TABLOSU Türk Lirası Türk Lirası 1999 Yılı Safi Kârı 506.795.993.232.000 1. Ġhtiyat Akçeleri 141.902.728.090.000 Adi Ġhtiyat 101.359.198.640.000 Fevkalade Ġhtiyat 40.543.529.450.000 2. Hissedarlara 2.504.195.000 Ġlk Kâr Hissesi 1.500.000.000 Ġkinci Kâr Hissesi 1.500.000.000 Gelir Vergisi st. ve Fon Payı - 495.595.000 3. Memurlara Temettü Olarak 1.139.000.000.000 4. Vergiler ve Fon Payı Kurumlar Vergisi Gelir Vergisi Fon Payı 1.139.000.000.000 121.651.965.895.000 110.592.245.730.000 450.275.000 11.059.269.890.000 Kalan 242.099.795.052.000 Bu dağıtıma göre 1999 yılı karından hissedarlara düĢen3.000.000.000 liranın 250.000 hisseye bölünmesi sonucunda her hisseye brüt 12.000 lira düĢmektedir. Bu raporu Merkez Bankası Genel Kurulu'na sunarken, hissedarlara dağıtılacak kâr hisseleri ile Banka mensuplarına ödenecek temettüün 25 Nisan 2000 tarihinden itibaren ödenmeye baĢlanmasını onayınıza sunmaktayız. Son olarak, baĢarılı çalıĢmaları nedeniyle bütün Merkez Bankası mensuplarına takdirlerimizi bildirmeyi görev sayarız. TÜRKĠYE CUMHURĠYET MERKEZ BANKASI A.ġ. 1999 ALTMIġSEKĠZĠNCĠ HESAP YILINA AĠT DENETLEME KURULU RAPORU Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası‟nın 1999 Yılı Hesap Dönemi faaliyet ve sonuçları, ilgili mevzuat hükümleri çerçevesinde Kurulumuzca incelenmiĢtir: 1. Ġdare Merkezi ve ġubelerde belirsiz zamanlarda yapılan denetleme ve sayımlarda; yedek ve servis kasalarında bulunan nakit, altın, efektif ve kıymetli evrakın muhasebe ve mevcutlar defterlerindeki kayıtlarına uygun bulunduğu, bu kıymetlerin talimatlara göre muhafaza edilerek idare edildiği, 2. Banka hesaplarıyla ilgili defterlerin incelenmesinde; mevzuata uygun olarak muntazam tutulduğu, Banka iĢlemlerinde yasa ve ana sözleĢme hükümlerine aykırı bir duruma rastlanmadığı, Banka‟ca doğrudan ve dolaylı olarak açılan iç kredilerin öngörülen limitler dahilinde iĢlem gördüğü, 3. 31 Aralık 1999 tarihi itibariyle düzenlenmiĢ bulunan Bilanço ile Kâr ve Zarar Tablosu‟nun; Yasada öngörülmüĢbulunan değerlendirme ölçülerine göre tam olarak doğru bilgi verecek Ģekilde dürüst ve düzenli muhasebe kurallarına göre tanzim edildiği, finansal nitelikte iĢlem ve olayların kaydedilmesinde, sınıflandırılmasında, özetlenmesinde ve mali tabloların genel kabul görmüĢmuhasebe ilkelerine ve standartlarına bağlı kalınarak, çeĢitli açılardan ve ayrı maksatlarla yapılan değerlendirmelere imkan verecek gerçeklik, açıklık ve Ģeffaflıkta olduğu, 4. Safi kâr dağıtım tablosunun; 1211 sayılı Merkez Bankası Kanunu‟nun 60. maddesine uygun olarak hazırlandığı, 5. Banka‟nın ilgili mevzuatta belirlenen görev ve yetkilerini, ekonominin içinde bulunduğu koĢulların gerektirdiği doğrultuda yürüttüğü, 1999 yılında yaĢanan ekonomik krizlere ve doğal afetlere rağmen baĢarılı ve uyumlu bir para politikası izlendiği, 6. Sorumlulukla ilgili Banka‟ca yargıya intikal etmiĢ olan davaların henüz sonuçlanmamıĢ olduğu, Kurulumuzca tespit olunmuĢtur. Netice olarak; tanziminde esas ve usul yönünden Banka Meclisi ile mutabık bulunduğumuz Bilanço ile Kâr ve Zarar Tablosu‟nu Sayın Hissedarlar Genel Kurulu‟nun onayına saygılarımızla arz ederiz. Denetleme Kurulu Üyesi Kurulu Üyesi Denetleme Hilmi Okçu Uysal M. Saim Denetleme Kurulu Üyesi M. Ayhan Tümer TÜRKĠYE CUMHURĠYET MERKEZ BANKASI BĠLANÇOSU 31.12.1999 Tarihinde sona eren 68. Hesap devresi A K T ĠF TÜRK LĠRASI YABANCI PARA TÜRK LĠRASI YABANCI PARA HESAP TUTARI HESAP TUTARI HESAP TOPLAMI HESAP TOPLAMI GENEL TOPLAM TL TL TL TL TL I- Altın Mevcudu A- Uluslararası St. Olan (Safi Gr.).….116.463.228,52 546.029.235.786.5 00 B- Uluslararası St. Olmayan(Safi Gr.)3.249.293,82 561.263.309.612.5 00 15.234.073.826.0 00 II- Döviz Borçluları A- Konvertibl a- Efektif Deposu…………………………………. 725.489.615.348.1 00 b- Muhabir Hesapları……………………………… 11.792.567.733.31 4.500 12.518.057.348.66 2.600 B- Konvertibl Olmayan a- Efektif Deposu………………………...…….. 519.286.427.500 b- Muhabir Hesapları…………………………… 68.116.618.500 III- Madeni Para IV- Dahildeki Muhabirler V- Menkul Değerler Cüzdanı 587.403.046.000 12.518.644.751.70 8.600 1.651.119.445.50 0 1.651.119.445.500 331.848 722.118.380.000.0 722.118.380.331.8 00 48 A- Devlet Ġç Borçlanma Senetleri aKuponlu………………………………… …... 1.701.523.620.935.0 00 bKuponsuz………………………………... ….. 1.184.920.819.239.0 00 2.886.444.440.17 4.000 BDiğer…………………………………… ….. 2.886.444.440.174 .000 VI- Ġç Krediler A- Kamu Sektörü a- Hazine i- Hazine'ye Kısa Vadeli Avans…………………. iiDiğer…………………………………… …. b- Kamu Ġktisadi KuruluĢları iTicari…………………………………… ……. c- Ġktisadi Devlet TeĢekkülleri i- Hazine Kefaletini Haiz Bono………………… iiTicari…………………………………… …. iiiDiğer…………………………………… …. 2.913.305.625.240 2.913.305.625.24 0 B- Bankacılık Sektörü a- Ticari iĠhracat…………………………………… … iiDiğerleri………………………………… … 7.675.099.657.000 b- Tarım i- Tarım Kredi Kooperatifleri ii- Tarım SatıĢKooperatifleri Birlikleri………………………………… … iiiDiğerleri…………………………...……. cSınai……………………………………… . d- Tahvil Üzerine Avans………………………. eDiğerleri………………………………… ….. VII- Açık Piyasa ĠĢlemleri A- Röpor Borçluları……………………….…. 7.675.099.657.00 0 10.588.405.282.24 0 a.Nakit 2.018.605.263.59 8.000 iDöviz…………………………………….. ii- Menkul Değer…………………………… 2.018.605.263.598.0 00 bMenkul…………………………………… BDiğer……………………………………. 2.406.795.263.598 .000 388.190.000.000. 000 VIII- DıĢKrediler 160.457.146.796.5 160.457.146.796.5 00 00 IX- ĠĢtirakler 2.255.333.630.000 2.255.333.630.000 X- Gayrimenkuller ve DemirbaĢlar A- Gayrimenkuller 39.581.065.392.949 Amortismanlar(-) (2.885.721.198.260) B- DemirbaĢlar 14.063.693.119.157 Amortismanlar(-) (5.287.410.925.315) 36.695.344.194.6 89 45.471.626.388.53 1 8.776.282.193.84 2 XI- Takipteki Alacaklar 4.825.560.700 552.789.963.877.5 00 552.794.789.438.2 00 XII- Itfaya Tabi Hesaplar ve AktifleĢtirilen Alacaklar A- 3836 Sayılı Tahkim Kanunu Uy. AktifleĢtirilen Alacaklar B- Bankamız Kanunu'nun 61.Md. Ger. Değerleme Farkı a- Madde Kapsamına Alınanlar…………... b- Madde Kapsamına Alınmayanlar……… XIII- Muvakkat Borçlular 118.560.108.182. 1.192.123.125.500 119.752.231.307.6 139 39 XIV- Diğer Aktifler 434.391.262.442. 7.803.056.576.500 442.194.319.018.7 215 15 TOPLA M............ NAZIM HESAPLAR Binalar : …24.200.262.826.000 Liraya sigortalıdır. DemirbaĢlar : 5.650.954.352.927 Liraya sigortalıdır. 5.919.141.125.23 14.511.289.991.50 20.430.431.116.73 1.173 1.100 2.273 . 66.256.155.114.93 4.100 Reeskont ve avans iĢlemlerinde uygulanan iskonto ve faiz oranları: Vadelerine en çok 3 ay kalan senetler karĢılığında yapılacak : -Reeskont iĢlemlerinde................................... % 60.00 -Avans ĠĢlemlerinde.................…................... % 70.00 TÜRKĠYE CUMHURĠYET MERKEZ BANKASI BĠLANÇOSU 31.12.1999 Tarihinde sona eren 68. Hesap devresi P A S ĠF TÜRK LĠRASI YABANCI PARA TÜRK LĠRASI YABANCI PARA HESAP.TUTARI HESAP.TUTARI HESAP.TOPLA MI HESAP.TOPLAMI TL. TL. TL. TL. I. Tedavüldeki Banknotlar GENEL TOPLAM TL. 2.390.748.352.889 .500 2.390.748.352.889 .500 II. Hazine‟nin Alacakları A. Altın (Safi Gr.) ……… 345,574,68 1.620.201.335.000 B. Diğer (Net) ………… 16.864.305.895.77 4 18.484.507.230.77 4 III. Döviz Alacaklıları A. Konvertibl…………… …....…… 3.167.149.402.000 B. Konvertibl olmayan …………… 52.458.006.000 IV. Mevduat A. Kamu Sektörü a. Hazine Genel ve Katma Bütçeli Ġdareler b. Kamu Ġkt. KuruluĢları c. Ġktisadi Dev. TeĢekkülleri d. Diğer (Belediyeler ve Özel Ġdareler) . 61.466.209.512.321 1.668.675.396.743. 500 156.638.996.005 62.579.546.030 433.520.879.500 19.556.425.792.634 60.989.344.500 465.465.210.372.824 968.500.745.996.50 0 81.241.853.846.99 0 1.669.169.906.967.500 1.488.653.407.010 .453 3.012.292.432.206.000 13.731.964.776.000 2.053.232.329.471 5.833.314.243.456.000 B. Bankacılık Sektörü a. Yrtiçindeki Bankalar b. YurtdıĢındaki Bankalar 617.024.637.629 c. Mevduat KarĢılıkları (1211 S.K. Md. 40).. i.Nakit ………………...………. 1.022.571.172.000.000 2.043.791.686.209. 500 ii.Altın (Safi Gr.) d.Diğer (Valörlü iĢlemler) C. Muhtelif a. K.M.D. Tevdiatı b. Diğer…………………… ………. 5.819.582.278.680. 000 2.053.232.329.471 3.219.607.408.000 D. Uluslararası KuruluĢlar 118.986.571.337.7 86 E. Fonlar a. .Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu b. Diğer 49.405.054.000 8.686.029.129.000 31.145.327.131.931 31.773.105.750.500 31.194.732.185.93 1 1.969.699.941.797.000 1.969.699.941.797 .000 40.459.134.879.500 12.277.365.514.21 9.631 V. Açık Piyasa ĠĢlemleri A. Röpor Alacaklıları a. Nakit i. Döviz ………………………… ….. ii. Menkul Değer…………. b. Menkul………………… ……….. B. Diğer 1.969.699.941.797 .000 VI. DıĢKrediler A. Kısa Vadeli………………… ….. 237.384.713.500 B. Orta ve Uzun Vadeli…………… 5.315.576.703.500 5.552.961.417.000 VII. Ġthalat Akreditif Bedelleri, Teminat ve Depozitolar A. Döviz SatıĢı YapılmıĢ Akreditif Bedelleri B. Teminat ve Depozitolar VIII. Ödenecek Senet ve Havaleler IX. Sermaye 231.922.758.730.500 231.926.902.931.8 96 4.144.201.396 297.960.000 25.000.000.000 6.432.295.674.500 6.432.593.634.500 25.000.000.000 X. Ġhtiyat Akçesi A. Adi ve Fevkalade B. Hususi (Bank. Kan. Md.59) 146.986.698.512.9 00 23.256.904.985 C. Değer ArtıĢFonu (2791 ve 3094 S.Kan.)……………… 34.515.696.867.30 3 D. Maliyet ArtıĢ Fonu……………..….. 81.546.322.328 181.607.198.607.5 16 554.800.238.589.3 00 554.800.238.589.3 00 XI. KarĢılıklar XII. Ġtfaya Tabi Hesaplar A- 1211 SK 61. Md. Ger. Değ. Farkı 1.510.061.438.523 .000 a) Madde Kapsamına Alınanlar……… b) Madde Kapsamına Alınmayanlar…. 1.510.061.438.523 .000 1.510.061.438.523.000 XIII. Muvakkat Alacaklılar 502.858.737.831 13.339.028.447.500 13.841.887.185.33 1 XIV. Diğer Pasifler 623.720.222.375.3 25 136.148.756.691.500 759.868.979.066.8 25 XV. Kar 506.795.993.232.0 00 T O P L A 9.478.579.990.854 M............ .273 NAZIM HESAPLAR 506.795.993.232.0 00 10.951.851.125.878.000 ………………………………………………………………………… . ………….... 20.430.431.116.73 2.273 66.256.155.114.93 4.100 VI YASAL VE ĠDARĠ DÜZENLEMELER Ülke ekonomisi üzerinde etkili olan, 1999 yılı içinde çıkartılan kanun ve Bakanlar Kurulu kararlarından oluĢan yasal düzenlemeler ile tebliğ, yönetmelik ve genelgeden oluĢan idari düzenlemeler, Mevzuat Numarası, Mevzuat BaĢlığı, Resmi Gazete Tarih ve Numarası biçiminde sunulmuĢtur. MEVZUAT NUMARASI MEVZUAT BAġLIĞI RESMĠ GAZETE TARĠHĠ ve NUMARASI KANUNLAR 1 Kanun No: 4389 Bankalar Kanunu 23 Haziran 1999 23734 2 Kanun No: 4399 Ekonomik ĠĢbirliği TeĢkilatı (ECO) Transit Ticaret AnlaĢmasının Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun 10 Temmuz 1999 23751 3 Kanun No: 4401 Ekonomik ĠĢbirliği Örgütü Ticaret ve Kalkınma Bankası KuruluĢAnlaĢması ile Ekonomik ĠĢbirliği Örgütü Ticaret ve Kalkınma Bankası KuruluĢAnlaĢmasını Tadil Metninin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun 10 Temmuz 1999 23751 4 Kanun No: 4444 Gelir Vergisi Kanunu, Kurumlar Vergisi Kanunu, Katma Değer Vergisi Kanunu, Vergi Usul Kanunu, Emlak Vergisi Kanunu, Belediye Gelirleri Kanunu ve Harçlar Kanununda DeğiĢiklik Yapılması Hakkında Kanun 14 Ağustos 1999 23786 5 Kanun No: 4481 17.8.1999 ve 12.11.1999 Tarihlerinde Marmara Bölgesi ve Civarında Meydana Gelen Depremin Yol Açtığı Ekonomik Kayıpları Gidermek Amacıyla Bazı Mükellefiyetler Ġhdası ve Bazı Vergi Kanunlarında DeğiĢiklik Yapılması Hakkında Kanun 26 Kasım 1999 23888 (Mük.) 6 Kanun No: 4482 4393 Sayılı 1999 Mali Yılı Bütçe Kanunu ile Bağlı (A) ĠĢaretli Cetvelde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Kanun 28 Kasım 1999 23890 7 Kanun No: 4487 Sermaye Piyasası Kanununda DeğiĢiklik Yapılması ile Ticaret ve Sanayi Odaları, Ticaret Odaları, Sanayi Odaları, Deniz Ticaret Odaları, Ticaret Borsaları ve Türkiye Ticaret, Sanayi, Deniz Ticaret Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği Kanununun Bir Maddesinin DeğiĢtirilmesine Dair Kanun 18 Aralık 1999 23910 8 Kanun No: 4489 Kanuni Faiz ve Temerrüt Faizine ĠliĢkin Kanunda DeğiĢiklik Yapılması Hakkında Kanun 18 Aralık 1999 23910 9 Kanun No: 4491 Bankalar Kanununda DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin Kanun 19 Aralık 1999 23911 10 Kanun No: 4494 2000 Mali Yılı Bütçe Kanunu 30 Aralık 1999 23922 (Mük.) BAKANLAR KURULU KARARLARI 11 BKK 98/12225 193 Sayılı Gelir Vergisi Kanunu‟nun DeğiĢik 94 üncü Maddesinde Yer Alan Tevkifat Nispetleri Hakkındaki 30/12/1993 Tarihli ve 93/5148 Sayılı Karanamenin Eki Karar‟da DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin Karar 02 Ocak 1999 23571 12 BKK 98/12236 Ġthalat Rejimi Kararında DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin Karar 09 Ocak 1999 23578 13 BKK 99/12331 Ġthalat Rejimi Kararına Ek Karar 7 ġubat 1999 23604 (Mük.) 14 BKK 99/12366 1999 Yılı Programının Uygulanması, Koordinasyonu ve Ġzlenmesine Dair Kararda DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Karar 09 ġubat 1999 23606 15 BKK 99/12409 GeliĢtirme ve Destekleme Fonu Kurulması Hakkında Kararda DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Karar 23 ġubat 1999 23620 16 BKK 99/12468 Türkiye ile Avrupa Topluluğu Arasında Ortaklık OluĢturan Ankara AnlaĢması Uyarınca Akdedilen Katma Protokol Gereğince Uygulanmasında Mutabık Kalınan 2/95 Sayılı Ortaklık Konseyi Kararı Çerçevesinde Bazı EĢyada Türk Gümrük Tarifesinin Topluluk Ortak Gümrük Tarifesine Uyumu Konusunda Karar 07 Mart 1999 23632 17 BKK 99/12479 GeliĢtirme ve Destekleme Fonu Kurulması Hakkında Kararda DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Karar 11 Mart 1999 23636 18 BKK 99/12519 Mal ve Hizmetlere Uygulanacak Katma Değer Vergisi Oranlarının Tespitine ĠliĢkin Karar‟da DeğiĢiklik Yapılması Hakkında Karar. 23 Mart 1999 23648 19 BKK 99/12656 Yatırımlarda Devlet Yardımları ve Yatırımları TeĢvik Fonu Esasları Hakkında Kararda DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin Karar 25 Nisan 1999 23676 20 BKK 99/12881 Ġthalat Rejimi Kararına Ek Karar 30 Mayıs 1999 23710 21 BKK (1999 Yılı Yatırım Programı) 17 Ekim 1998 gün ve 23496 Sayılı Resmi Gazete‟de Yayımlanan 13 Ekim 1998 gün ve 98/11844 Sayılı “1999 Yılı Programının Uygulanması, Koordinasyonu ve Ġzlenmesine Dair” Bakanlar Kurulu Kararı Ekidir 10 Temmuz 1999 23751 (Mük.) 22 BKK 99/13047 Ġthalat Rejimi Kararına Ek Karar 01 Ağustos 1999 23773 23 BKK 99/13100 Ġthalat Rejimi Kararına Ek Karar 01 Ağustos 1999 23773 24 BKK 99/13142 488 Sayılı Damga Vergisi Kanununa Ekli (1) Sayılı Tabloda Yer Alan Nispi Vergi Oranlarının Arttırılmasına ĠliĢkin Karar 03 Ağustos 1999 23775 25 BKK 99/13202 Banka Kredilerinin Niteliklerine Uygun Olarak MuhasebeleĢtirilmesi, Değerlendirilmesi ve Kredi KarĢılıkları Hakkında Kararda DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Karar 14 Ağustos 1999 23786 26 BKK 99/13200 Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar‟da DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Karar 19 Ağustos 1999 23791 27 BKK 99/13230 193 Sayılı Gelir Vergisi Kanunu‟nun DeğiĢik 94 üncü Maddesinde Yer Alan Tevkifat Nispetleri Hakkındaki 93/5148 Sayılı Kararnamenin Eki Kararda DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin Karar 25 Ağustos 1999 23797 (Mük.) 28 BKK 99/13326 6183 Sayılı Amme Alacaklarının Tahsil Usülü Hakkında Kanunun “Tahsil Ġmkansızlığı Sebebiyle Terkin” BaĢlıklı 106 ncı Maddesinde Yer Alan Miktarın Yükseltilmesine Dair Karar 28 Eylül 1999 23830 29 BKK 99/13346 Ġthalat Rejimi Kararına Ek Karar‟da DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin Karar 11 Ekim 1999 23843 30 BKK 99/13414 2000 Yılı Programının Uygulanması, Koordinasyonu ve Ġzlenmesine Dair Karar 17 Ekim 1999 23849 31 BKK (2000 Yılı Programı) 17 Ekim 1999 Gün ve 23849 Sayılı Resmi Gazete‟de Yayımlanan 13 Ekim 1999 gün ve 99/13414 Sayılı “2000 Yılı Programının Uygulanması, Koordinasyonu ve Ġzlenmesine Dair” Bakanlar Kurulu Kararı Ekidir 21 Kasım 1999 23883 (Mük.) 32 BKK 99/13520 Ġthalat Rejimi Kararına Ek Karar 26 Kasım 1999 23888 33 BKK 99/13644 492 Sayılı Harçlar Kanununa Bağlı Tarifelerde Yer Alan Nispi Harçların Arttırılmasına ĠliĢkin Karar 30 Kasım 1999 23892 193 Sayılı Gelir Vergisi Kanunu‟nun 31 ve 103 üncü Maddelerine ĠliĢkin Karar 30 Kasım 1999 34 BKK 99/13645 (Mük.) 23892 (Mük.) 35 36 37 38 39 BKK 99/13648 BKK 99/13649 BKK 99/13761 BKK 99/13765 BKK 99/13816 Mal ve Hizmetlere Uygulanacak Katma Değer Vergisi Oranlarının Tespitine ĠliĢkin Karar‟da DeğiĢiklik Yapılması Hakkında Karar 02 Aralık 1999 3065 Sayılı Katma Değer Vergisi Kanunu‟nun 60 ıncı Maddesinin 1 inci Fıkrasının (a), (b) ve (c) Bentlerinde Yer Alan Mamüllerin Vergi Nispetlerinin DeğiĢtirilmesine ĠliĢkin Karar 02 Aralık 1999 Bankalarca KarĢılık Ayrılacak Kredilerin ve Diğer Alacakların Niteliklerinin Belirlenmesi ve Ayrılacak KarĢılıklara ĠliĢkin Esas ve Usuller Hakkında Karar 21 Aralık 1999 4389 Sayılı Bankalar Kanununun DeğiĢik 14 üncü Maddesi Hükümleri Çerçevesinde Bankalarla Ġlgili Alınacak Tedbirlere ĠliĢkin Ekli Karar‟ın Yürürlüğe Konulması; Adı Geçen Kanunun Geçici 2nci Maddesine Göre, Bakanlar Kurulu‟nca 21/12/1999 Tarihinde KararlaĢtırılmıĢtır 22 Aralık 1999 1999 Yılı Yatırım Programının Düzeltilmesi Hakkında Karar 31 Aralık 1999 23894 (Mük) 23894 (Mük) 23913 (Mük.) 23914 (Mük.) 23923 40 BKK 99/13817 Ġthalat Rejimi Kararına Ek Karar 31 Aralık 1999 23923 (Ġkinci Mük.) YÖNETMELĠKLER 41 Yönetmelik Ġthalat Yönetmeliğinde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik 10 Ocak 1999 23579 42 Yönetmelik DıĢTicarette Teknik Düzenlemeler ve Standardizasyon Yönetmeliği 07 ġubat 1999 23604 (Mük.) 43 Yönetmelik Finansman ġirketlerinin KuruluĢve ÇalıĢma Esasları Hakkında Yönetmelikte DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik 19 Nisan 1999 23671 44 Yönetmelik Faktoring ġirketlerinin KuruluĢve ÇalıĢma Esasları Hakkında Yönetmelikte DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik 19 Nisan 1999 23671 45 Yönetmelik Vergi Usul Kanunu Uyarınca Vergi Mükellefleri Tarafından Kullanılan Belgelerin Basım ve Dağıtımı Hakkında Yönetmelikte DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik 25 Mayıs 1999 23705 46 Yönetmelik Kıymetli Madenler Borsası Üyelik Belgesi Verilmesi Esasları ile Kıymetli Madenler Borsası Aracı Kurumlarının KuruluĢve Faaliyet ġartlarına ĠliĢkin Yönetmelikte DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik 03 Temmuz 1999 23744 47 Yönetmelik Ġstanbul Altın Borsası Yönetmeliğinde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik 29 Temmuz 1999 23770 48 Yönetmelik Ġstanbul Altın Borsası Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası Yönetmeliği 03 Ağustos 1999 23775 49 Yönetmelik Gümrük Yönetmeliğinde (Bazı Gümrük Memurluklarının Kaldırılması ve Yeniden Düzenlenmesi ile Ġlgili) DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin 18 Eylül 1999 23820 Yönetmelik TEBLĠĞLER 50 Tebliğ Banknot ve Benzeri Kıymetli Evraka Mahsus Kağıtların Ġthaline ĠliĢkin Tebliğ (Ġthalat:99/10) 10 Ocak 1999 23579 51 Tebliğ Gümrük Genel Tebliği (Gümrük GiriĢ Tarife Cetveli) GiriĢRejimi (Sıra No:23) 14 Ocak 1999 23583 (Mük.) 52 Tebliğ 30/06/1987 Tarih ve 87/11921 Sayılı Kararnameye ĠliĢkin Tebliğ (Bankaların Mevduat ve Kredilere Uygulayacakları Faiz Oranları Hakkında) (Sıra No: 99/1) 16 Ocak 1999 23585 53 Tebliğ Belediye Gelirleri Kanunu Genel Tebliği (Seri No:25) 16 Ocak 1999 23585 54 Tebliğ Maliye Bakanlığından: Gelir Vergisi Genel Tebliği (Aile Reisi Beyannamesi ve Hayat Standardı ile ilgili) (Seri No:220) 22 Ocak 1999 23588 55 Tebliğ Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği (Borsa, Yabancı Para Kurları ile Ġlgili) (Sıra No:271) 29 Ocak 1999 23595 56 Tebliğ Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası‟nca Belirlenen, DıĢKrediler Kur Farkı Fonu Kapsamındaki Kredilere Uygulanacak DeğiĢken Faiz Oranı Hakkında Tebliğ. 30 Ocak 1999 23596 57 Tebliğ Turban Turizm A.ġ.‟ye Ait Ürgüp Motelinin ÖzelleĢtirilmesine Dair Tebliğ (K:No: 99/13) 03 ġubat 1999 23600 58 Tebliğ Bütçe Uygulamaü Talimatı (1999 Mali Yılı, Yiyecek Yardımı ile Ġlgili) (Sıra No:3) 03 ġubat 1999 23600 59 Tebliğ Bütçe Uygulama Talimatı (1999 Mali Yılı, Kamu Personeline Sağlanan Sosyal Servis ve Hizmetlerle Ġlgili) (Sıra No: 4) 03 ġubat 1999 23600 60 Tebliğ Kurumlar Vergisi Genel Tebliği (Dernek ve Vakıflarla Ġlgili) (Seri No:60) 03 ġubat 1999 23600 61 Tebliğ Kurumlar Vergisi Genel Tebliği (Tespit EdilmiĢOlan Değerleme Oranları ile Ġlgili) (Seri No:61) 03 ġubat 1999 23600 62 Tebliğ 100.000 Liralık Madeni Paraların Tedavüle Çıkarılması ile Ġlgili Tebliğ (Sıra No: 1999/1) 04 ġubat 1999 23601 63 Tebliğ ÖzelleĢtirme Ġdaresi BaĢkanlığının ÖĠBK 99/1 Sayılı Kararı 05 ġubat 1999 23602 64 Tebliğ Umumi Disponibilite Hakkında Tebliğde DeğiĢiklik Yapılması Hakkında Tebliğ (Sıra No:99/1) 13 ġubat 1999 23610 65 Tebliğ Özel Finans Kurumları Hakkında Tebliğde DeğiĢiklik Yapılması Hakkında Tebliğ (Sıra No:8) 13 ġubat 1999 23610 66 Tebliğ Uluslararası Gözetim ġirketleri Statüsü Verilen ġirketlere ĠliĢkin Karar (DıĢ Ticarette Standardizasyon:99/1) 18 ġubat 1999 23615 67 Tebliğ Gelir Vergisi Genel Tebliği (Serbest Meslek Kazançlarının Vergilendirilmesi ile Ġlgili) (Seri No: 221) 68 Tebliğ TESTAġ, KBĠ, SĠDAġ ve TAKSAN A.ġ.‟deki Azınlık Hisselerinin Devralınmasına Dair ÖzelleĢtirme Yüksek Kurulu Kararı (99/14) 20 ġubat 1999 23617 69 Tebliğ Katma Değer Vergisi Genel Tebliği (Ġlgili Mükelleflerce Verilen Beyannamelerle Ġlgili) (Seri No: 72) 24 ġubat 1999 23621 70 Tebliğ Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasınca Belirlenen, DıĢKrediler Kur Farkı Fonu Kapsamındaki Kredilere Uygulanacak DeğiĢken Faiz Oranı Hakkında Tebliğ 01 Mart 1999 23626 19 ġubat 1999 23616 71 Tebliğ Gelir Vergisi Genel Tebliği (Serbest Meslek Erbabının Defter Tutma Mecburiyeti ile Ġlgili)(Seri No:223) 04 Mart 1999 23629 72 Tebliğ Ġthalatta Haksız Rekabetin Önlenmesine ĠliĢkin Tebliğ (Suni ve Sentetik Ġplik Ġthali Ġle Ġlgili)(No:99/2) 04 Mart 1999 23629 73 Tebliğ Ġthalatta Haksız Rekabetin Önlenmesine ĠliĢkin Tebliğ (Suni ve Sentetik Elyaf Sanayi Maddeleri Ġthali ile Ġlgili)(No:99/3) 04 Mart 1999 23629 74 Tebliğ Ġthalatta Haksız Rekabetin Önlenmesine ĠliĢkin Tebliğ (No:99/1) 06 Mart 1999 23631 75 Tebliğ Gümrük Genel Tebliği (Uluslararası Anti-Damping AnlaĢmalar)‟nde DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin Tebliğ (Sıra No:1999/9) 06 Mart 1999 23631 76 Tebliğ 1999 Mali Yılı Bütçe Uygulama Talimatı (1999 Mali Yılı, Devlet Memurlarının Tedavi Yardımları Ġle Ġlgili)(Seri No:5) 06 Mart 1999 23631 77 Tebliğ Bankalar Kanunu Hakkında Tebliğ (Tebliğ No:21) 16 Mart 1999 23641 78 Tebliğ Bankalar Kanunu Hakkında Tebliğ (Hesap Durumu Aranmayacak Kredi ĠĢlemleri Ġle Ġlgili)(Tebliğ No:22) 27 Mart 1999 23652 79 Tebliğ Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası‟nca Belirlenen, DıĢKrediler Kur Farkı Fonu Kapsamındaki Kredilere Uygulanacak DeğiĢken Faiz Oranı Hakkında Tebliğ 1 Nisan 1999 23653 80 Tebliğ Gelir Vergisi Genel Tebliği (Mükelleflerin Defter Tutma ve Belge Düzenleme Yükümlülüğünden Ġstisnası Ġle Ġlgili) Seri No:224 7 Nisan 1999 23659 81 Tebliğ Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği(Vergi Levhası Tastik ĠĢlemleri Ġle Ġlgili) Sıra No:272 13 Nisan 1999 23665 82 Tebliğ Ġhracatı TeĢvik Tebliğinde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Tebliğ (Ġhracat:99/1) 20 Nisan 1999 23672 83 Tebliğ Kıymetli Madenler Borsasında ĠĢlem Görecek GümüĢve Platin Standartları ve Rafinerileri Hakkında Tebliğ 20 Nisan 1999 23672 84 Tebliğ Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği (Geçici Vergi Ġçin Yeniden Değerleme Oranları Ġle Ġlgili) Sıra No:273 22 Nisan 1999 23674 85 Tebliğ Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karara ĠliĢkin 97-32/21 Sayılı Tebliğde DeğiĢiklik Yapılması Hakkında Tebliğ (No:99-32/33) 24 Nisan 1999 23675 86 Tebliğ DıĢProje Kredilerinde DıĢBorç Kaydı, Bütçelendirme ve MuhasebeleĢtirme ĠĢlemlerinde Uygulanacak Esas ve Usuller Hakkında Tebliğ 28 Nisan 1999 23679 87 Tebliğ Kurumlar Vergisi Genel Tebliği (ĠĢletmelerin Kullandığı Yabancı Kaynak ve Kredilere Uygulanacak Kredi Faiz Oranlarına Dair) Seri No:62 1 Mayıs 1999 23682 88 Tebliğ Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası‟nca Belirlenen, DıĢKrediler Kur Farkı Fonu Kapsamındaki Kredilere Uygulanacak DeğiĢken Faiz Oranı Hakkında Tebliğ 3 Mayıs 1999 23684 (Mük.) 89 Tebliğ Gümrük Vergisi Askıya Alınması Planlanan Ürünlere ĠliĢkin Tebliğ (Ġthalat:99/20) 20 Mayıs 1999 23700 90 Tebliğ Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği (Vergi Mükelleflerinin Matbaalara Basılı Malzeme SipariĢlerinde Uymaları Gereken Esaslarla Ġlgili) Sıra No:274 28 Mayıs 1999 23708 91 Tebliğ Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası‟nca Belirlenen, DıĢKrediler Kur Farkı Fonu Kapsamındaki Kredilere Uygulanacak DeğiĢken Faiz Oranı Hakkında Tebliğ 01 Haziran 1999 23712 92 Tebliğ Gelir Vergisi Genel Tebliği (Basit Usule Tabi Mükelleflerde Yıl Sonunda Toplu Belge Düzenleme Süresi) Seri No:225 30 Haziran 1999 23741 93 Tebliğ Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası‟nca, Belirlenen DıĢKrediler Kur Farkı Fonu Kapsamındaki Kredilere Uygulanacak DeğiĢken Faiz Oranı Hakkında Tebliğ 01 Temmuz 1999 23742 94 Tebliğ Aracılık Faaliyetleri ve Aracı KuruluĢlara ĠliĢkin Esaslar Tebliğinde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Tebliğ (Seri: V,No:42) 02 Temmuz 1999 23743 95 Tebliğ Sigorta Murakabe Kanununa ĠliĢkin Tebliğ 15 Temmuz 1999 23756 96 Tebliğ Bütçe Uygulama Talimatı (1999 Mali Yılı Yurt DıĢı Eğitimi Ġle Ġlgili) Sıra No:7 20 Temmuz 1999 23761 97 Tebliğ Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği (Birinci Üç Aylık Geçici Vergi Döneminde Uygulayacakları Yeniden Değerleme Oranı Hakkında) Sıra No:275 20 Temmuz 1999 23761 98 Tebliğ Kurumlar Vergisi Genel Tebliği (Yabancı Kaynak Kullanımına Dair) Seri No:63 27 Temmuz 1999 23768 99 Tebliğ Gelir Vergisi Genel Tebliği (Mahsup ve Ġadelerde Yapılacak ĠĢlemlere Dair) Seri No:226 27 Temmuz 1999 23768 100 Tebliğ Değerli Kağıtlar Kanunu Genel Tebliği (Seri No:16) 28 Temmuz 1999 23769 101 Tebliğ Gümrük Genel Tebliği (Uluslararası AnlaĢmalar)‟nde DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin Tebliğ (Uluslararası AnlaĢmalarSıra No: 1999/11 28 Temmuz 1999 23769 102 Tebliğ Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası‟nca Belirlenen, DıĢKrediler Kur Farkı Fonu Kapsamındaki Kredilere Uygulanacak DeğiĢken Faiz Oranı 01 Ağustos 1999 23773 103 Tebliğ “Yabancı Para Net Genel Pozisyon/Sermaye Tabanı” Standard 05 Ağustos 1999 23777 Rasyosunun Bankalarca Hesaplanmasına ve Uygulanmasına ĠliĢkin Esaslar Hakkında Tebliğde DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin Tebliğ 104 Tebliğ 97/10497 Sayılı Kararname Eki “Banka Kredilerinin Niteliklerine Uygun Olarak MuhasebeleĢtirilmesi, Değerlendirilmesi ve Kredi KarĢılıkları Hakkında Karar”a ĠliĢkin 1 Sayılı Tebliğde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Tebliğ 14 Ağustos 1999 23786 105 Tebliğ Kıymetli Madenler Borsasında ĠĢlem Görecek Altın Standardı ve Rafinerileri Hakkındaki Tebliğde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Tebliğ 14 Ağustos 1999 23786 106 Tebliğ Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği (Bilanço Esasına Göre Defter Tutan Mükelleflerin Mal ve Hizmet Alımları Ġle Ġlgili) Sıra No:276 28 Ağustos 1999 23800 107 Tebliğ Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği (Marmara Bölgesinde Meydana Gelen Deprem;Kocaeli, Sakarya, Yalova Diğer Yerlerde Meydana Gelen Zarardan Dolayı Vergi ve Beyannamelerle Ġlgili) Sıra No:277 01 Eylül 1999 23803 108 Tebliğ Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası‟nca Belirlenen, DıĢKrediler Kur Farkı Fonu Kapsamındaki Kredilere Uygulanacak DeğiĢken Faiz Oranı Hakkında Tebliğ 01 Eylül 1999 23803 109 Tebliğ Kurumlar Vergisi Genel Tebliği (Genel ve Katma Bütçeli Daireler Ġle Vakıflar, Kooperatifler vb.Yerlerin Katma Değer Vergisi Ġle Ġlgili) Seri No:64 03 Eylül 1999 23805 110 Tebliğ Emlak Vergisi Kanunu Genel Tebliği (Depremde Yıkılan, Yanan Veya Hasar Gören Bina ve Arsaların Vergi Beyanları Ġle Ġlgili) Seri:No: 26 18 Eylül 1999 23820 111 Tebliğ Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği (1999 Yılı Geçici Vergi Oranı Tespiti ve Fatura Düzenleme Limiti Ġle Ġlgili) Sıra No:278 23 Eylül 1999 23825 112 Tebliğ Gümrük Genel Tebliği (Geçici Kabul)‟nde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Tebliğ (Geçici Kabul Ġzni Vermeye Yetkili Gümrük Müdürlükleri Ġle Ġlgili) Seri No:9 24 Eylül 1999 23826 113 Tebliğ Gelir Vergisi Genel Tebliği (Esnaf Muaflığı Belgesi Ġle Ġlgili) Seri: No:227 25 Eylül 1999 23827 114 Tebliğ Harçlar Kanunu Genel Tebliği (Tapu ve Emlak Harcı Ġle Ġlgili) Seri No:35 28 Eylül 1999 23830 115 Tebliğ Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası‟nca Belirlenen, DıĢKrediler Kur Farkı Fonu Kapsamındaki Kredilere Uygulanacak DeğiĢken Faiz Oranı Hakkında Tebliğ 01 Ekim 1999 23833 116 Tebliğ Tahsilat Genel Tebliği Seri No: 407 23 Ekim 1999 23855 117 Tebliğ Kurumlar Vergisi Genel Tebliği (Seri No:65) 30 Ekim 1999 23861 118 Tebliğ Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası‟nca Belirlenen, DıĢKrediler Kur Farkı Fonu Kapsamındaki Kredilere Uygulanacak DeğiĢken Faiz Oranı Hakkında Tebliğ 01 Kasım 1999 23863 119 Tebliğ Muhasebat Genel Müdürlüğü Genel Tebliği (No:569) 03 Kasım 1999 23865 120 Tebliğ 12/5/1988 Tarih ve 88/12944 Sayılı Kararnameye ĠliĢkin Kaynak Kullanımını Destekleme Fonu Hakkında Tebliğde DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin Tebliğ (Sıra No:24) 04 Kasım 1999 23866 121 Tebliğ Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği (Sıra No:279) 18 Kasım 1999 23880 122 Tebliğ Özel ĠĢlem Vergisi Genel Tebliği (Seri No:1) 28 Kasım 1999 23890 123 Tebliğ Değerli Kağıtlar Kanunu Genel Tebliği (Seri No:17) 28 Kasım 1999 23890 124 Tebliğ Ek Emlak Vergisi Genel Tebliği (Seri No:1) 1 Aralık 1999 23893 125 Tebliğ Ek Motorlu TaĢıtlar Vergisi Genel 1 Aralık 1999 23893 Tebliği (Seri No:1) 126 Tebliğ Damga Vergisi Kanunu Genel Tebliği (Seri No:36) 1 Aralık 1999 23893 127 Tebliğ Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası‟nca Belirlenen, DıĢKrediler Kur Farkı Fonu Kapsamındaki Kredilere Uygulanacak DeğiĢken Faiz Oranı Hakkında Tebliğ 1 Aralık 1999 23893 128 Tebliğ Ek Gelir ve Kurumlar Vergisi Genel Tebliği (Seri No:1) 02 Aralık 1999 23894 (Mük.) 129 Tebliğ Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karara ĠliĢkin 91-32/5 Sayılı Tebliğde DeğiĢiklik yapılması Hakkında Tebliğ (No:99-32/24) 04 Aralık 1999 23896 130 Tebliğ Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği (Sıra No:280) 07 Aralık 1999 23899 131 Tebliğ Katma Değer Vergisi Mükelleflerinin Ödeme Kaydedici Cihazları Kullanmaları Mecburiyeti Hakkında Kanunla Ġlgili Genel Tebliğ (Seri No:55) 09 Aralık 1999 23901 132 Tebliğ Mevduat Munzam KarĢılıkları Hakkında 96/1 Sayılı Tebliğde DeğiĢiklik Yapılması Hakkında Tebliğ (Sayı:99/1) 10 Aralık 1999 23902 133 Tebliğ Umumi Disponibilite Hakkında 96/1 Sıra No.lu Tebliğde DeğiĢiklik Yapılması Hakkında Tebliğ (Sıra No:99/2) 10 Aralık 1999 23902 134 Tebliğ Muhasebat Genel Müdürlüğü Genel Tebliği (Sıra No:570) 12 Aralık 1999 23904 135 Tebliğ 1999 Mali Yılı Bütçe Uygulama Talimatı (Sıra No:9) 15 Aralık 1999 23907 136 Tebliğ Yatırımlarda Devlet Yardımları ve Yatırımları TeĢvik Fonu Esasları Hakkında Kararın Uygulanmasına ĠliĢkin Tebliğde DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin Tebliğ (No:99/2) 15 Aralık 1999 23907 137 Tebliğ Emlak Vergisi Kanunu Genel Tebliği (Seri No:27) 16 Aralık 1999 23908 138 Tebliğ Emlak Vergisi Kanunu Genel Tebliği (Seri No:28) 16 Aralık 1999 23908 139 Tebliğ Veraset ve Ġntikal Vergisi Kanunu Genel Tebliği (Seri No:30) 16 Aralık 1999 23908 140 Tebliğ Harçlar Kanunu Genel Tebliği (Seri No:36) 16 Aralık 1999 23908 141 Tebliğ Damga Vergisi kanunu Genel Tebliği (Seri No:37) 16 Aralık 1999 23908 142 Tebliğ Gelir Vergisi Genel Tebliği Seri No:228 16 Aralık 1999 23908 143 Tebliğ Gelir Vergisi Genel Tebliği Seri No:229 16 Aralık 1999 23908 144 Tebliğ Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği (Sıra No:281) 16 Aralık 1999 23908 145 Tebliğ DıĢTicarette Standardizasyon Tebliği (No.99/26) 16Aralık 1999 23908 146 Tebliğ Motorlu TaĢıtlar Vergisi Genel Tebliği Seri No:16 16 Aralık 1999 23908 147 Tebliğ TaĢıt Alım Vergisi Genel Tebliği Seri No:22 16 Aralık 1999 23908 148 Tebliğ Belediye Gelirleri Kanunu Genel Tebliği (Seri No:26) 16 Aralık 1999 23908 149 Tebliğ Uluslararası Gözetim ġirketleri Statüsüne ĠliĢkin Karar (DıĢTicarette Standardizasyon:99/8) 17 Aralık 1999 23909 150 Tebliğ Gümrük Vergisi Askıya Alınması Planlanan Ürünlere ĠliĢkin Tebliğ (Ġthalat 21 Aralık 1999 23913 99/23) 151 Tebliğ Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği (Sıra No:282) 21 Aralık 1999 23913 (Mük.) 152 153 Tebliğ Tebliğ Bankaların Sermaye Yeterliliğinin Konsolide Mali Tablolar Esas Alınarak Ölçülmesine ve Değerlendirilmesine ĠliĢkin Usul ve Esaslar Hakkında Tebliğ 21 Aralık 1999 “Yabancı Para Genel Konsolide Pozisyon/Sermaye Tabanı” Standard Rasyosunun Bankalarca Konsolide Mali Tablolardaki Hesaplar Baz Alınarak Hesaplanmasına ve Uygulanmasına ĠliĢkin Esaslar Hakkında Tebliğ 21 Aralık 1999 23913 (Mük.) 23913 (Mük.) 154 Tebliğ Gelir Vergisi Genel Tebliği (Seri No:230) 30 Aralık 1999 23922 155 Tebliğ Gümrük Genel Tebliği (GiriĢRejimi) Sıra No:23 31 Aralık 1999 23923 (Mük.) GENELGELER 156 Genelge Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar Ġle BaĢbakanlık Hazine MüsteĢarlığı‟nın 91/32-5 ve 95-32/13 Sayılı Tebliğlerine ĠliĢkin Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Genelgesi Sayı:99/1 14 Ocak 1999 23583 157 Genelge Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar Ġle BaĢbakanlık Hazine ve DıĢTicaret MüsteĢarlığı‟nın 91-32/5 Sayılı Tebliğine ĠliĢkin Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Genelgesinde DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin Genelge (Sayı:99/2) 25 Mart 1999 23650 158 Genelge 2000 Mali Yılı Bütçe Çağrısı 02 Temmuz 1999 23743 159 Genelge 2000 Yılı Yatırım Programı Hazırlama Esasları Hakkında Genelge (No:99/6) 07 Temmuz 1999 23748 MĠLLETLERARASI ANDLAġMA 160 99/12315 Avrupa Konseyi Sosyal Kalkınma Fonu‟ndan Sağlanan, Uygulaması Devam Eden Muhtelif Projelerin Finansmanı AndlaĢmasının Onaylanmasına Dair Karar 07 ġubat 1999 23604 161 99/13227 Ekonomik ĠĢbirliği Örgütü Ticaret ve Kalkınma Bankası KuruluĢAnlaĢması ile Ekonomik ĠĢbirliği Örgütü Ticaret ve Kalkınma Bankası KuruluĢAnlaĢması Tadil Metni‟nin Onaylanması Hakkında Karar 17 Eylül 1999 23819 162 99/13650 17 Ağustos 1999 Tarihinde Marmara Bölgesi‟nde Meydana Gelen Depremden Dolayı OluĢan Hasarların En Kısa Zamanda Bertaraf Edilmesi Ġçin, Dünya Bankası‟ndan Depreme ĠliĢkin Harcamalarla Ġlgili Olarak Bütçenin Finansmanı Amacıyla 252.53 Milyon ABD Doları ve Proje Kredisi Olarak 505 Milyon ABD Doları Olmak Üzere Toplam 757.53 Milyon ABD Doları Tutarında Kredi Sağlanmasına Dair Ġkraz AnlaĢmaları ile Ek Mektupların Onaylanması Hakkında Karar 05 Aralık 1999 23897 24 Temmuz 1999 23765 ANAYASA MAHKEMESĠKARARI 163 Karar No:1999/20 Bankalar Kanunu‟nun 538 Sayılı KHK‟nin 29uncu Maddesiyle DeğiĢtirilen 62nci Maddesinin Anayasaya Aykırı Olduğu Gerekçesiyle Ġptaline Dair Karar (E.No:1999/18) VII ĠSTATĠSTĠK TABLOLARI TABLO 1 EKONOMĠNĠN GENEL DENGESĠ (CARĠFĠYATLARLA) (Milyar TL) GSMH DıĢkaynak 1995 1996 1997 1998 1999(1) 7 854 887 14 978 067 29 393 262 53 012 781 83 124 040 253 729 722 322 1 117 089 403 732 2 367 386 Toplam kaynaklar 8 108 617 15 700 389 30 510 351 53 416 513 85 491 426 Toplam yatırımlar 1 988 499 3 690 310 7 391 637 12 637 906 18 847 552 Kamu 299 575 805 104 1 917 736 3 471 681 5 145 863 1 688 924 2 885 206 5 473 902 9 166 225 13 701 689 1 882 225 3 757 812 7 722 372 12 977 101 18 580 704 329 515 772 554 1 776 698 3 192 781 5 247 524 1 552 710 2 985 257 5 945 674 9 784 320 13 333 180 Özel Sabit sermaye yatırımı Kamu Özel Stok değiĢmesi 106 274 -67 502 -330 735 -339 194 266 848 Kamu -29 940 32 549 141 038 278 900 -101 661 Özel 136 214 -100 051 -471 773 -618 094 368 508 Toplam tüketim 6 120 117 12 010 079 23 118 713 40 778 606 66 643 875 Kamu harcanabilir geliri 743 955 1 225 603 3 464 002 4 839 891 5 491 347 Kamu tüketimi 750 619 1 477 842 3 172 999 5 869 446 10 818 736 Kamu tasarrufu -6 664 -252 239 291 003 -1 029 555 -5 327 389 299 575 805 104 1 917 736 3 471 681 5 145 863 Kamu yatırımı Kamu tasarruf-yatırım farkı -306 239 -1 057 343 -1 626 732 -4 501 236 -10 473 252 7 110 932 13 752 465 25 929 260 48 172 890 77 632 693 Özel tüketim 5 369 498 10 532 237 19 945 714 34 909 160 55 825 139 Özel tasarruf 1 741 434 3 220 227 5 983 545 13 263 730 21 807 554 Özel yatırım 1 688 924 2 885 206 5 473 902 9 166 225 13 701 689 52 510 335 021 509 644 4 097 504 8 105 865 24.5 23.4 23.1 27.5 28.1 1 734 770 2 967 988 6 274 549 12 234 174 16 480 165 S. sermaye yatırımı/GSMH 24.0 25.1 26.3 24.5 22.4 Yurtiçi tasarruflar/GSMH 22.1 19.8 21.3 23.1 19.8 Özel harcanabilir gelir Özel tasarruf-yatırım farkı Özel tasarruf oranı Toplam yurtiçi tasarruflar Kaynak: Devlet Planlama TeĢkilatı (1) GerçekleĢme tahmini. TABLO 2 EKONOMĠNĠN GENEL DENGESĠ 1( 994 FĠYATLARIYLA) (Milyar TL) 1995 1996 1997 1998 1999(1) 4 197 095 4 495 959 4 868 692 5 052 419 4 951 370 75 260 80 465 105 697 -54 209 79 683 Toplam kaynaklar 4 272 355 4 576 424 4 974 389 4 998 209 5 031 053 Toplam yatırımlar 1 094 914 1 148 093 1 281 761 1 281 730 1 232 140 Kamu 174 785 257 754 340 999 360 617 340 619 Özel 920 129 890 339 940 761 921 113 891 521 1 037 786 1 168 721 1 337 356 1 314 919 1 214 986 Kamu 190 879 247 807 317 291 333 328 347 155 Özel 846 907 920 915 1 020 065 981 591 867 831 57 128 -20 629 -55 596 -33 188 17 155 Kamu -16 094 9 947 23 708 27 289 -6 535 Özel 73 222 -30 576 -79 304 -60 477 23 690 Toplam tüketim 3 177 441 3 428 332 3 692 628 3 716 479 3 798 913 421 047 342 402 518 979 372 337 161 974 Kamu tüketimi 424 963 433 136 464 435 484 762 534 519 Kamu tasarrufu -3 917 -90 734 54 544 -112 425 -372 544 GSMH DıĢkaynak Sabit sermaye yatırımı Stok değiĢmesi Kamu harcanabilir geliri Kamu yatırımı 174 785 257 754 340 999 360 617 340 619 -178 702 -348 488 -286 456 -473 042 -713 163 3 776 049 4 153 557 4 349 712 4 680 081 4 789 396 Özel tüketim 2 752 478 2 995 196 3 228 193 3 231 717 3 264 394 Özel tasarruf 1 023 571 1 158 362 1 121 520 1 448 365 1 525 002 Özel yatırım 920 129 890 339 940 761 921 113 891 521 Özel tasarruf-yatırım farkı 103 442 268 023 180 758 527 251 633 481 27.1 27.9 25.8 30.9 31.8 Kamu tasarruf-yatırım farkı Özel harcanabilir gelir Özel tasarruf oranı Toplam yurtiçi tasarruflar 1 019 654 1 067 628 1 176 063 1 335 940 1 152 458 S. sermaye yatırımı/GSMH 24.7 26.0 27.5 26.0 24.5 Yurtiçi tasarruflar/GSMH 24.3 23.7 24.2 26.4 23.3 Kaynak: Devlet Planlama TeĢkilatı (1) GerçekleĢme tahmini. TABLO 3 GAYRĠ SAFĠ MĠLLĠHASILA (CARĠ ÜRETĠCĠ FĠYATLARIYLA) (Milyar TL) 1995 1996 1997 1998 1999 (1) Tarım 1 218 178.1 2 489 773.6 4 170 001.1 9 113 454.1 8 831 576.1 Sanayi 2 042 394.8 3 716 528.4 7 293 185.6 11 970 299.1 12 034 541.2 426 214.9 857 761.8 1 743 240.4 3 124 593.4 3 252 573.0 ĠnĢaat Ticaret 1 587 690.8 3 022 314.5 5 985 402.3 10 404 500.9 10 060 505.5 UlaĢtırma ve haberleĢme 981 069.9 1 941 574.2 4 018 612.6 7 102 826.2 7 351 319.3 Mali kuruluĢlar 322 589.9 732 340.1 1 474 426.2 3 280 525.8 4 125 806.5 Konut sahipliği 249 169.5 442 934.8 850 331.6 1 761 710.8 2 375 089.6 Serbest meslek ve hizmetler 287 000.2 554 079.6 1 067 451.3 1 956 339.3 2 016 957.7 (-) Ġzafi banka hizmetleri 270 343.6 709 234.7 1 371 710.0 3 049 158.0 3 623 698.0 Devlet hizmetleri 619 784.7 1 238 527.3 2 579 910 .0 4 915 736.1 6 246 532.8 14 576.7 26 922.4 53 020.9 98 742.4 137 237.4 284 130.0 458 588.4 972 011.3 1 545 375.0 1 520 631.3 7 762 456.1 14 772 110.2 28 835 883.1 52 224 945.1 54 329 072.3 Kar amacı olmayan özel hizmet kuruluĢları Ġthalat vergisi G.S.Y.Ġ.H. (Alıcı fiyatlarıyla) DıĢalem net faktör gelirleri G.S.M.H. (Alıcı fiyatlarıyla) 92 431.1 205 957.1 557 379.0 1 293 386.5 751 114.2 7 854 887.2 14 978 067.3 29 393 262.1 53 518 331.6 55 080 186.5 Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (1) Geçici (Eylül 1999 itibariyle). TABLO 4 GAYRĠ SAFĠ MĠLLĠHASILA (1987 ÜRETĠCĠ FĠYATLARIYLA) (Milyar TL) 1995 1996 1997 1998 1999 (1) Tarım 14 640.2 15 284.4 14 927.2 16 176.4 12 151.4 Sanayi 27 765.9 29 743.5 32 835.4 33 493.9 23 875.9 ĠnĢaat 5 857.5 6 200.1 6 511.0 6 559.8 4 584.3 Ticaret 20 586.7 22 412.9 25 024.4 25 365.2 17 779.7 UlaĢtırma ve haberleĢme 12 511.0 13 458.1 14 485.1 15 198.3 10 931.9 Mali kuruluĢlar 2 424.2 2 476.3 2 572.9 2 751.5 2 138.0 Konut sahipliği 5 224.2 5 351.9 5 474.6 5 590.5 4 252.7 Serbest meslek ve hizmetler 2 251.9 2 398.7 2 564.4 2 652.9 1 918.0 (-) Ġzafi banka hizmetleri 2 059.5 2 072.6 2 112.8 2 239.6 1 754.4 Devlet hizmetleri 4 481.5 4 468.7 4 472.9 4 738.6 3 633.5 382.8 386.3 390.1 396.6 296.6 3 821.5 4 636.8 5 486.1 5 429.6 3 767.3 97 887.8 104 745.2 112 631.2 116 113.6 83 574.8 DıĢalem net faktör gelirleri 1 140.4 1 334.6 2 243.0 3 189.5 1 422.3 G.S.M.H. (Alıcı fiyatlarıyla) 99 028.2 106 079.8 114 874.2 119 303.1 84 997.1 Kar amacı olmayan özel hizmet kuruluĢları Ġthalat vergisi G.S.Y.Ġ.H. (Alıcı fiyatlarıyla) Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (1) Geçici (Eylül 1999 itibariyle) TABLO 5 SEKTÖRLER ĠTĠB ARĠYLESABĠTSERMAYE YATIRIMLARI (CARĠ FĠYATLARLA) (Milyar TL) 1998 1999 (1) Kamu Özel Toplam Kamu Özel Toplam 248 762 452 977 701 739 445 243 493 727 938 970 47 847 130 564 178 411 82 901 192 978 275 879 Ġmalat 89 516 2 192 385 2 281 901 181 154 2 686 859 2 868 013 Enerji 547 445 312 601 860 047 655 491 324 027 979 518 1 104 281 1 926 759 3 031 040 1 875 977 2 287 392 4 163 368 14 767 354 519 369 286 25 525 638 953 664 479 Konut 47 448 3 596 990 3 644 438 149 292 5 537 670 5 686 962 Eğitim 338 631 81 656 420 287 599 625 206 516 806 141 Sağlık 148 537 344 363 492 900 190 124 383 558 573 682 Tarım Madencilik UlaĢtırma Turizm Diğer hizmetler TOPLAM 605 547 391 505 997 052 1 042 192 581 500 1 623 692 3 192 781 9 784 320 12 977 101 5 247 524 13 333 180 18 580 704 Kaynak: Devlet Planlama TeĢkilatı (1) GerçekleĢme tahmini. TABLO 6 SEKTÖRLER ĠTĠB ARĠYLESABĠTSERMAYE YATIRIMLARI (1994 FĠYATLARIYLA) (Milyar TL) 1998 1999 (1) Kamu Özel Toplam Kamu Özel Toplam 24 594 46 567 71 160 27 330 32 457 59 787 Madencilik 4 890 13 088 17 978 5 250 12 499 17 748 Ġmalat 9 611 225 813 235 424 12 059 186 296 198 355 Enerji 57 398 31 884 89 282 43 184 21 777 64 961 112 868 201 527 314 396 120 658 158 401 279 059 1 578 35 251 36 829 1 750 40 750 42 500 Konut 5 049 345 081 350 130 10 144 339 215 349 359 Eğitim 36 251 8 179 44 430 41 219 13 283 54 501 Sağlık 15 853 34 007 49 859 13 220 24 689 37 909 Tarım UlaĢtırma Turizm Diğer hizmetler TOPLAM 65 236 40 193 105 430 72 342 38 465 110 807 333 328 981 591 1 314 919 347 155 867 831 1 214 986 Kaynak: Devlet Planlama TeĢkilatı 1. GerçekleĢme tahmini. TABLO 7 ĠMALAT SANAYĠĠ A KPASĠTEKULLANIM ORANI (ÜRETĠMDEĞERĠ AĞIRLIKLI) (Yüzde) 1995 1996 1997 1998 1999 Toplam 72.8 78.9 79.3 76.6 72.2 Kamu 78.8 80.7 81.2 80.9 78.9 Özel 70.4 78.2 78.6 74.7 69.7 Kaynak : Devlet Ġstatistik Enstitüsü TABLO 8 SANAYĠ ÜRETĠMENDEKSĠ (1997=100) 1995 1996 1997 1998 1999 (1) Toplam sanayi 83.4 89.7 100.0 101.3 98.2 Devlet 94.6 96.6 100.0 103.8 96.2 Özel 78.7 86.8 100.0 100.3 103.5 Madencilik ve taĢocakçılığı 94.6 95.6 100.0 111.2 113.5 103.4 103.2 100.0 107.7 107.4 Ġmalat Sanayii 83.0 89.2 100.0 100.1 95.9 Gıda ürünleri ve içecek imalatı 84.5 92.6 100.0 100.8 110.8 Tekstil ürünleri imalatı 83.7 92.0 100.0 93.6 83.5 Giyim eĢyası imalatı 94.9 98.9 100.0 106.7 104.0 Kimyasal madde ürünleri imalatı 79.2 87.3 100.0 100.3 97.6 Ana metal sanayii 84.7 91.2 100.0 100.5 101.6 B.y.s. makina ve teçhizat imalatı 71.6 81.6 100.0 97.4 85.5 B.y.s. elektrikli makina ve cihaz im. 75.7 91.2 100.0 91.4 83.9 TaĢıt araçları ve karoseri imalatı 71.2 80.1 100.0 96.3 75.2 Elektrik, gaz ve su 83.6 92.5 100.0 107.6 113.4 Ham petrol ve tabii gaz üretimi Kaynak : Devlet Ġstatistik Enstitüsü 1. 3. dönem itibariyle TABLO 9 BAġLICA SANAYĠÜRÜNLERĠ ÜRETĠMĠ 1995 1996 1997 1998 1999 2 248 2 424 2 412 3 335 2 738 51 945 52 503 52 047 65 084 64 896 3 514 3 499 3 428 3 224 2 939 75 382 70 736 72 417 121 719 119 291 Rakı ve Bira (Milyon Lt.) 740 763 796 769 748 Gazete Kağıdı (Bin Ton) 138 74 60 101 68 MADENCĠLĠK TaĢkömürü (1) (Bin Ton) Linyit (1) (Bin Ton) Ham petrol (Bin Ton) ĠMALAT SANAYĠ Filtreli Sigara (Ton) Kraft Kağıdı (Bin Ton) 74 57 59 54 37 Sülfürik Asit (Bin Ton) 630 623 788 1 007 832 Polietilen (Ton) 301 087 299 457 292 587 223 444 216 537 PVC+PCC Kompound (Ton) 181 036 202 562 189 239 199 645 191 327 486 452 799 839 772 LPG (Bin Ton) Nafta (Bin Ton) 1 473 1 609 1 639 1 979 1 963 Benzin (Bin Ton) 3 554 3 373 3 940 3 713 3 412 Motorin (Bin Ton) 7 983 7 485 7 406 8 024 7 932 Fuel Oil (Bin Ton) 7 786 7 408 7 185 6 708 6 584 506 603 740 1 168 1 066 4 363 5 263 5 567 5 087 5 181 Sıvı Çelik (Bin Ton) 12 798 13 382 13 644 13 166 13 816 Blister Bakır (Ton) 24 416 30 341 32 491 52 899 43 408 171 978 159 298 164 333 157 082 159 122 33 153 35 214 36 035 36 590 34 216 ġiĢe ve Cam EĢya (Bin Ton) Ham Sıvı Demir (Bin Ton) Alümina (Ton) Çimento (Bin Ton) Traktör (Adet) 38 295 45 656 48 681 54 332 24 864 Otomobil (Adet) 222 145 196 176 236 419 221 218 222 119 Kamyon (Adet) 19 172 29 516 43 618 30 900 13 086 Otobüs ve Minibüs (Adet) 12 424 18 612 25 072 35 562 31 545 86 291 95 373 103 150 110 990 115 424 27 766 29 743 32 835 33 438 (2) ENERJĠ Elektrik Enerjisi (Milyon Kwh) SANAYĠKATMA DEĞERĠ (1987 FĠYATLARIYLA) (Milyar TL.) Kaynak : Devlet Ġstatistik Enstitüsü – Devlet Planlama TeĢkilatı 1. Ocak Üretimi TABLO 10 ENERJĠ DENGESĠ(MĠLYON TON PETROL EġDEĞERĠ OLARAK "MTPE") (1) 1995 1996 1997 1998 1999 (2) MTPE % MTPE % MTPE % MTPE % MTPE % TÜKETĠM 63.3 100.0 69.4 100.0 73.2 100.0 74.2 100.0 80.3 100.0 Ticari 56.2 88.8 62.3 89.8 66.2 90.4 67.1 90.4 73.6 90.4 Petrol 29.3 46.3 30.9 44.5 30.5 41.7 30.3 41.7 32.9 40.8 Linyit 10.6 16.7 11.2 16.1 12.3 16.8 12.6 16.8 13.0 17.0 TaĢkömürü (3) 6.7 10.6 9.1 13.1 10.3 14.1 10.3 14.1 11.3 13.9 Asfaltit 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Hidroelektrik 3.1 4.9 3.5 5.0 3.4 4.6 3.6 4.6 2.8 4.9 Net Elekt.ithali 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 0.3 0.3 0.3 0.3 0.4 Doğalgaz 6.3 10.0 7.4 10.7 9.2 12.6 9.7 12.6 12.9 13.1 Yenilenebilir Ticari olmayan 0.2 0.3 7.1 11.2 0.2 0.3 0.3 0.4 0.3 0.4 0.4 0.4 7.1 10.2 7.0 9.6 7.1 9.6 6.7 9.6 Odun 5.5 8.7 5.5 7.9 5.5 7.5 5.5 7.5 5.3 7.4 Artık 1.6 2.5 1.6 2.3 1.5 2.0 1.6 2.0 1.4 2.2 ARZ 63.3 100.0 69.4 100.0 73.2 100.0 74.2 100.0 80.3 100.0 Ġç üretim 26.3 41.5 27.0 38.9 27.7 37.8 28.9 37.8 28.5 38.9 Petrol 3.7 5.8 3.7 5.3 3.6 4.9 3.4 4.9 3.2 4.6 Linyit 10.7 16.9 10.9 15.7 11.9 16.3 12.8 16.3 13.0 17.3 TaĢkömürü (3) 1.3 2.1 1.4 2.0 1.3 1.8 1.2 1.8 1.7 1.6 Asfaltit 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Hidroelektrik 3.1 4.9 3.5 5.0 3.4 4.6 3.6 4.6 2.8 4.9 Odun 5.5 8.7 5.5 7.9 5.5 7.5 5.5 7.5 5.3 7.4 Artık 1.6 2.5 1.6 2.3 1.5 2.0 1.6 2.0 1.4 2.2 Doğalgaz 0.2 0.3 0.2 0.3 0.2 0.3 0.5 0.3 0.7 0.7 Yenilenebilir 0.2 0.3 0.2 0.3 0.3 0.4 0.3 0.4 0.4 0.4 Ġthalat 39.8 62.9 44.3 63.8 47.5 64.9 48.6 64.9 51.9 65.5 Petrol 28.4 44.9 29.5 42.5 29.4 40.2 30.3 40.2 29.8 40.8 TaĢkömürü (3) 5.2 8.2 7.5 10.8 8.9 12.2 8.7 12.2 9.6 11.7 Elektrik 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 0.3 0.3 0.3 0.3 0.4 Doğalgaz 6.2 9.8 7.3 10.5 9.0 12.3 9.3 12.3 12.2 12.5 Ġhracat 1.9 3.0 1.9 2.7 1.6 2.2 2.4 2.2 0.0 3.2 Petrol ihracı 1.9 3.0 1.9 2.7 1.6 2.2 2.4 2.2 0.0 3.2 Elektrik ihr. 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Ġhrakiye 0.5 0.8 0.5 0.7 0.6 0.8 0.6 0.8 0.0 0.8 Stok değiĢimi -0.2 -0.3 0.4 0.6 0.5 0.7 -0.1 0.7 0.0 -0.1 Ġstatistik hata -0.2 -0.3 0.1 0.1 -0.3 -0.4 -0.2 -0.4 -0.1 -0.3 Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (1) Elektrik kalori birimi olarak 860 KCal/KWh alınmıĢtır. (2) Geçici (3) Ġkincil kömür, kok ve petrokok dahil edilmiĢtir. TABLO 11 SEÇĠLMĠġTARIM ÜRÜNLERĠ ÜRETĠMĠ (Bin ton) 1995 1996 1997 1998 1999 (1) TAHILLAR Buğday Arpa Çavdar 18 000 18 500 18 650 21 000 18 000 7 500 8 000 8 200 9 000 7 700 240 245 235 232 231 Yulaf 250 275 280 310 283 Mısır 1 900 2 000 2 080 2 300 2 297 Pirinç 150 168 165 315 340 44 43 40 30 26 1 675 1 660 1 522 1 450 1 253 174 172 177 145 129 3 550 3 700 3 700 3 600 3 600 Diğerleri BAKLAGĠLLER Yemeklik Yemlik MEYVELER YaĢüzüm YaĢincir Elma ġeftali Portakal Diğer yaĢmeyveler Fındık Antep fıstığı 300 290 243 255 255 2 100 2 200 2 550 2 450 2 500 340 360 355 410 380 842 890 740 970 950 2 461 2 507 2 356 2 790 2 674 455 446 410 580 545 36 60 70 35 30 224 223 209 211 211 11 171 14 543 18 400 21 941 19 300 Patates 4 750 4 950 5 100 5 250 5 500 Soğan (kuru) 2 850 1 900 2 100 2 270 2 400 Diğer kabuklu meyveler ÇEġĠTLĠÜRÜNLER ġeker pancarı YAĞLI TOHUMLAR Ayçiçeği 900 780 900 860 950 Susam 30 30 28 34 28 Yer fıstığı 70 80 82 90 62 Soya 75 50 40 60 21 515 1 800 510 1 650 600 Tütün 204 225 286 250 210 YaĢçay 523 600 752 979 1 050 25 5 11 28 30 2 224 2 083 2 105 2 224 2 258 Zeytin KEYĠFVERĠCĠMADDELER Afyon (kapsül) (ton) DOKUMA MADDELERĠ Pamuk (kütlü) Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (1) Tahmini bilgilerdir. TABLO 12 BELEDĠYELERCE VERĠLEN RUHSATNAMELERE GÖRE YENĠ Ġ NġAAT 1995 1996 1997 1998 1999(1) Ev 102 766 653 163 751 616 337 952 165 571 270 545 416 382 723 Apartman 490 140 312 758 221 670 1 548 720 224 2 464 967 231 2 098 580 120 Ticari yapılar 75 277 048 147 875 401 354 707 273 580 384 960 536 483 981 Sınai yapılar 49 907 791 119 606 072 225 555 533 354 443 173 227 241 720 Kültürel, sıhhi ve sosyal yapılar 14 697 749 28 123 225 70 078 457 145 634 719 149 419 688 Diğer yapılar 12 388 414 20 347 279 37 223 243 80 312 765 88 752 150 745 177 967 1 237 925 263 2 574 236 895 4 197 013 393 3 516 860 382 Ev 11 769 10 666 11 291 10 666 5 693 Apartman 54 756 47 731 49 490 45 711 26 991 Ticari yapılar 9 000 9 615 11 814 11 231 7 326 Sınai yapılar 5 435 7 329 7 343 6 768 3 066 Kültürel, sıhhi ve sosyal yapılar 1 593 1 796 2 207 2 646 2 034 Değer (Milyon TL) TOPLAM 2 Alan (Bin m ) Diğer yapılar 1 405 1 341 1 243 1 547 1 239 TOPLAM 83 957 78 478 83 389 78 569 46 349 Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (1) Geçici ( Eylül 1999 itibariyle) TABLO 13 BELEDĠYELERCE VERĠLEN YAPI KULLANMA ĠZĠN BELGELERĠNE GÖRE YENĠ Ġ LAVE VEYA KISMEN BĠTEN YAPILAR 1995 1996 1997 1998 1999(1) 40 698 680 83 438 462 171 195 825 244 192 361 208 666 687 214 590 740 417 694 419 858 979 669 1 361 482 482 1 039 269 517 Ticari yapılar 42 200 325 94 339 388 199 862 741 330 967 506 243 283 290 Sınai yapılar 24 139 489 44 954 650 114 870 908 238 999 576 179 197 811 Kültürel, sıhhi ve sosyal yapılar 3 494 294 10 129 484 16 427 961 46 496 624 50 989 822 Diğer yapılar 5 181 452 8 518 741 17 636 454 32 795 463 25 783 882 330 304 980 659 075 144 1 378 973 558 2 254 934 012 1 747 191 009 4 664 5 267 5 690 Değer (Milyon TL) Ev Apartman TOPLAM Alan (Bin m2) Ev 4 719 2 909 Apartman 24 205 26 292 27 717 25 021 13 624 Ticari yapılar 5 073 6 340 6 942 6 541 3 473 Sınai yapılar 2 579 2 700 3 716 4 429 2 376 Kültürel, sıhhi ve sosyal yapılar 380 608 528 833 662 Diğer yapılar 609 558 573 625 355 37 510 41 764 45 167 42 168 23 399 TOPLAM Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (1) Geçici (Eylül 1999 itibariyle) TABLO 14 ULAġTIRMA HĠZMETLERĠ 1995 1996 1997 1998 1999 (1) TaĢınan yolcu (milyon kiĢi) 516 576 634 656 669 TaĢınan yük (milyon ton) 321 387 391 434 443 Yolcu taĢıma (milyon kiĢixkm) 155 202 167 871 180 967 186 159 189 882 Yük taĢıma (milyon tonxkm) 112 515 135 781 139 789 152 210 155 254 34 833 41 015 46 384 49 947 50 946 3 058 511 3 274 156 3 570 105 3 807 305 4 040 768 Kamyon-Kamyonet 719 164 776 057 883 423 986 477 1 063 807 Otobüs-Minibüs 263 248 277 672 298 953 317 899 332 278 50 805 51 819 52 927 54 425 54 889 9 194 8 406 7 914 6 460 6 022 105 98 107 110 100 15 16 17 16 15 Yolcu taĢıma (milyon kiĢixkm) 5 797 5 229 5 840 6 160 6 140 Yük taĢıma (milyon tonxkm) 8 516 8 914 9 614 8 376 8 108 50 50 50 50 50 545 529 526 508 487 DE Manevra lokomotifi 81 76 77 78 81 Elektrikli lokomotifler 59 59 60 68 77 735 714 713 704 695 Dizelli Dizi 60 56 59 57 55 Elektrikli dizi 98 98 98 93 93 KARAYOLU ULAġIMI TAġIMA FAALĠYETLERĠ TaĢıt (milyon taĢıtxkm) TAġIT PARKI (2) Binek otomobil DEVLET ve ĠLYOLLARI UZUNLUKLARI Asfalt, beton, parke (km) Stabilize, kırmataĢ, toprak tesviye ve ham yol (km) DEMĠRYOLU ULAġIMI TAġIMA FAALĠYETLERĠ TaĢınan yolcu (milyon kiĢi) TaĢınan yük (milyon ton) TAġIT PARKI (Mevcut) Çeken Araçlar: Buharlı lokomotif DE Anahat lokomotifi Toplam lokomotifler Çekilen araçlar: Yolcu vagonu 1 100 1 082 1 059 1 046 1 041 18 532 17 442 17 138 16 989 17 172 425 406 389 352 314 3 207 3 145 3 029 3 082 2 995 TaĢınan yolcu (milyon kiĢi) 85 86 90 84 75 TaĢınan yük (milyon ton) (3) 70 73 89 86 91 672 651 710 745 780 34 965 512 938 526 400 538 600 558 800 9 550 10 500 10 088 10 449 10 638 119 382 118 867 113 603 112 614 111 715 1 043 993 1 069 859 843 156 851 832 950 501 8 599 9 281 10 266 10 504 10 410 90 846 91 688 108 582 100 780 109 535 64 65 66 71 75 Yük vagonu Furgon Vagonlar (yolcu+yük) Diğer vagonlar DENĠZYOLU ULAġIMI TAġIMA FAALĠYETLERĠ Yolcu taĢıma (milyon kiĢixkm) Yük taĢıma (milyon tonxkm) TAġIT PARKI Türk deniz ticaret filosu tonajı (Bin DWT) Yolcu gemisi (gros ton) Tanker (gros ton) HAVAYOLU ULAġIMI TAġIMA FAALĠYETLERĠ TaĢınan yolcu (bin kiĢi) TaĢınan yük (ton) (Yolcu+Kargo Uçağı) TAġIT PARKI Uçak sayısı Kaynak: Karayolları Genel Müdürlüğü, TCDD, Denizcilik MüsteĢarlığı, Türkiye Denizcilik ĠĢletmeleri Aġ, THY 1. 2. 3. Geçici Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (Kasım 1999 itibariyledir.) Yabancı gemilerle yapılan taĢıma faaliyetleri dahil değildir. TABLO 15 HABERLEġME HĠZMETLERĠ 1995 1996 1997 1998 1999 (1) MEKTUP POSTASI ( x 1000) 1 482 090 1 485 452 1 511 659 1 156 613 1 131 263 Yurtiçi 1 160 067 1 153 003 1 174 328 947 574 975 470 YurtdıĢı 322 023 332 449 337 331 209 039 155 793 Gelen 220 789 232 728 221 021 125 408 93 750 Giden 101 234 99 721 116 310 83 631 62 043 TELGRAF TRAFĠĞĠ( x 1000) 4 471 4 734 3 403 2 576 2 051 Yurtiçi 4 405 4 684 3 370 2 553 2 030 YurtdıĢı 66 50 33 23 21 Gelen 30 23 19 12 13 Giden 36 27 14 11 8 TELEFON TRAFĠĞĠ( x 1000) Kontör sayısı (2) 64 057 245 81 247 812 94 481 951 99 861 925 115 000 000 7 932 7 254 4 538 3 364 2 450 373 561 473 433 557 507 644 076 700 000 TLF. ABN. SAYISI (Adet) 13 676 856 15 098 204 17 357 428 18 778 760 18 224 850 Otomatik abone 13 227 704 14 286 478 15 744 020 16 959 500 18 100 000 Manuel abone 12 022 7 166 3 600 1 437 350 Araç Telefonu 103 833 113 560 126 659 124 448 124 500 Cep Telefonu (3) 333 297 691 000 1 483 149 3 330 107 7 560 000 31 222 24 860 19 063 16 984 13 628 Merkezler 1 154 1 152 1 148 1 150 1 144 ġubeler 2 856 2 658 2 624 2 568 2 539 27 212 21 050 15 291 13 266 9 945 ġehirlerarası (manüel görüĢme sayısı) Uluslararası (çıkan / Dk.) PTT ĠġYERLERĠ(Adet) Acenteler Kaynak: Posta ĠĢletmesi Genel Müdürlüğü, Türk Telekomünikasyon A.ġ., UlaĢtırma Bakanlığı (1) Geçicidir. (2) ġehiriçi, ġehirlerarası ve Milletlerarası kontör sayıları dahildir. (3) 1.5.1998 tarihi itibariyle lisans devri yapılmıĢtır. TABLO 16 Ġġ ĠSTE YENLER VE AÇIK ĠġLER (KiĢi) 1995 1996 1997 1998 1999 (1) 335 787 411 170 468 070 430 407 386 339 1 018 182 990 872 1 058 837 1 096 185 1 482 524 Yıl içinde bildirilen açık iĢler 272 707 267 060 238 539 235 360 214 067 Toplam açık iĢler 303 982 291 813 277 800 280 408 494 475 Açık iĢsizler 401 292 416 795 463 323 465 235 471 193 Yıl içinde iĢe yerleĢtirilenler 264 111 243 280 220 615 218 354 195 026 Yıl içinde iĢisteyenler Toplam iĢisteyenler Kaynak: ĠĢve ĠĢçi Bulma Kurumu 1. Geçici (Ocak-Kasım 1999) TABLO 17 ĠMALAT SANAYĠĠ NDE ÜRETĠMDE ÇALIġANLAR ENDEKSĠ (1997=100) 1997 1998 1998/3 1998/4 1999/1 1999/2 1999/3 Toplam 100.0 100.2 103.0 98.1 90.7 92.5 91.8 Kamu 100.0 93.7 100.6 93.0 83.0 91.7 93.5 Özel 100.0 101.6 103.5 99.1 92.4 92.7 91.4 Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü TABLO 18 ĠMALAT SANAYĠĠ NDE ÜRETĠMDE ÇALIġILAN SAAT BAġINA NOMĠNAL ÜCRET ENDEKSĠ (1997=100) 1997 1998 1998/3 1998/4 1999/1 1999/2 1999/3 Toplam 100.0 184.1 192.8 217.2 280.8 310.1 364.1 Kamu 100.0 192.5 191.7 231.7 277.4 345.4 420.5 Özel 100.0 182.9 193.7 214.1 284.5 300.7 347.6 Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü TABLO 19 ĠMALAT SANAYĠĠ NDE ÜRETĠMDE ÇALIġILAN SAAT BAġINA REEL ÜCRET ENDEKSĠ (1997=100) 1997 1998 1998/3 1998/4 1999/1 1999/2 1999/3 Toplam 100.0 99.7 100.7 97.4 112.0 110.3 115.4 Kamu 100.0 104.3 100.2 103.9 113.5 122.9 133.2 Özel 100.0 99.1 101.2 96.0 110.7 107.0 110.1 Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü TABLO 20 DIġ ÜLKELERE GÖNDERĠLEN ĠġÇĠLER (KiĢi) 1995 1996 1997 1998 1999 (1) Amerika BirleĢik Devletleri 294 278 302 124 117 Avustralya 248 97 21 4 11 Avusturya 16 5 1 1 1 1 2 2 0 1 50 39 12 17 14 2 246 2 443 1 800 1734 2 189 Fransa 13 16 9 33 20 Hollanda 13 5 2 1 2 Ġngiltere 43 36 29 38 22 Ġsviçre 18 31 13 10 5 1 753 2 063 1 833 1 032 626 Suudi Arabistan 14 529 5 635 7 657 6 821 4 938 Diğer ülkeler 40 259 30 047 21 640 16 092 8 570 TOPLAM 59 483 40 697 33 321 25 907 16 516 Belçika Danimarka Federal Almanya Libya Kaynak: ĠĢve ĠĢçi Bulma Kurumu (1) Geçici (Ocak-Kasım 1999 itibariyle) TABLO 21 TOPLU Ġġ SÖZLEġMELERĠ 1995 1996 1997 1998 1999 2 357 1 871 2 056 1 867 2 286 969 861 1 010 943 1 137 1 388 1 010 1 046 924 1 149 KAPSADIĞI ĠġÇĠ 765 928 515 840 841 518 219 434 828 458 Kamu 508 696 281 190 625 670 94 871 544 995 Özel 257 232 234 650 215 848 124 563 283 463 11 274 10 290 12 966 7 047 12 373 Kamu 8 480 6 971 10 778 4 290 9 638 Özel 2 794 3 319 2 188 2 757 2 735 1997 1998 1999 TOPLU Ġġ SÖZLEġMELERĠ Kamu Özel KAPSADIĞI ĠġYERĠ Kaynak: ÇalıĢma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı TABLO 22 GREVLER VE LOKAVTLAR 1995 1996 GREVLER Grev Sayısı ĠĢçi sayısı Kaybolan iĢgünü 120 38 37 44 34 199 867 5 461 7 045 11 482 3 263 4 838 241 274 322 181 913 282 638 229 825 5 3 4 2 4 4 047 3 761 4 083 500 931 162 512 160 368 62 236 5 284 76 470 LOKAVTLAR Sayısı ĠĢçi sayısı Kaybolan iĢgünü Kaynak: ÇalıĢma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı TABLO 23 FĠYAT ENDEKSLERĠ 1995 1996 1997 1998 1999 Genel 7 065 12 337 22 336 38 022 58 460 Tarım 7 267 12 925 23 170 44 059 61 533 Maden 6 842 12 557 22 608 33 534 52 841 Ġmalat 7 041 12 010 22 061 36 257 57 369 Enerji 6 479 12 842 21 327 35 568 59 708 Genel 186 327 595 1 022 1 565 Tarım 208 388 724 1 353 1 918 Maden 186 351 619 920 1 494 Ġmalat 181 308 557 928 1 459 Enerji 156 315 542 931 1 533 1 111 281 1 906 838 3 402 083 5 742 379 8 250 777 Türkiye Tük. Fiy. (1987=100) (1) 8 512 15 271 28 249 51 868 84 799 Türkiye Tük. Fiy. (1994=100) (1) 188 339 630 1 163 1 917 100 188 358 656 1 041 Genel 8 567 15 582 29 698 44 970 74 860 Tarım 9 314 15 968 30 493 53 529 67 183 Maden 8 696 16 299 29 402 38 541 71 419 Ġmalat 8 404 15 355 29 590 42 390 76 958 Enerji 7 292 16 304 26 048 44 240 75 837 Genel 223 413 788 1 215 1 980 Tarım 255 484 951 1 635 2 126 Maden 237 458 790 1 059 2 057 Ġmalat 215 389 744 1 094 1 933 Enerji 177 408 669 1 137 1 947 YILLIK ORTALAMA TOPTAN EġYA FĠYATLARI (1987=100) (1) (1994=100) (1) (1968=100) (2) Genel TÜKETĠCĠFĠYATLARI Ġstanbul Ücretliler Geçinme Endeksi Genel (1995=100) (2) YIL SONLARI TOPTAN EġYA FĠYATLARI (1987=100) (1) (1994=100) (1) (1968=100) (2) Genel 1 330 489 2 361 023 4 441 945 6 572 115 10 238 991 10 962 19 345 38 536 64 914 108 381 240 431 858 1 455 2 457 243 492 831 1 319 TÜKETĠCĠFĠYATLARI Türkiye Tük. Fiy. (1987=100) (1) Genel Türkiye Tük. Fiy. (1994=100) (1) Ġstanbul Ücretliler Geçinme Endeksi Genel (1995=100) (2) Kaynak: (1) Devlet Ġstatistik Enstitüsü (2) Ġstanbul Ticaret Odası TABLO 24 FĠYAT ENDEKSLERĠ (Aylık) 1999 Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs TOPTAN EġYA FĠYATLARI (1987=100) (1) Genel 46 527 47 974 49 965 52 617 54 581 55 7 798 Tarım 55 825 57 674 59 802 62 956 63 537 60 6 725 Maden 38 946 40 512 41 438 44 408 48 431 50 6 406 Ġmalat 43 703 44 984 46 925 49 405 51 710 54 1 204 Enerji 46 380 48 344 50 588 52 774 55 125 57 5 467 Genel 1 259 1 301 1 353 1 424 1 471 1 49 780 Tarım 1 711 1 778 1 856 1 968 1 961 1 87 055 Maden 1 071 1 127 1 142 1 240 1 368 1 42 834 Ġmalat 1 128 1 162 1 206 1 265 1 323 1 38 693 Enerji 1 190 1 242 1 298 1 354 1 417 1 47 770 (1994=100) (1) (1968=100) (2) Genel 6 768 698 6 836 615 7 083 374 7 369 231 7 780 870 7 95 247 609 69 745 72 407 76 128 78 455 80 9 373 1 574 1 638 1 717 1 768 1 82 225 857 899 946 973 1 00 204 TÜKETĠCĠFĠYATLARI Türkiye Tüketici Fiyatları (1987=100) (1) Genel 67 754 Türkiye Tüketici Fiyatları (1994=100) (1) Genel 1 525 İstanbul Ücretliler (1995=100) (2) Genel 841 Kaynak: (1) Devlet Ġstatistik Enstitüsü 2. Ġstanbul Ticaret Odası TABLO 25 ALTIN FĠYATLARI (Bin TL/Adet, Bin TL/Gram) 1995 1996 1997 1998 1999 ReĢat 4 028 7 125 11 525 18 124 27 503 Cumhuriyet 3 908 6 957 10 987 16 905 25 511 571 1 018 1 614 2 487 3 779 ReĢat 5 130 8 850 13 175 20 875 32 400 Cumhuriyet 4 990 8 500 12 675 19 463 32 350 719 1 251 1 860 2 869 4 826 YILLIK ORTALAMA Külçe YIL SONLARI Külçe Kaynak: Merkez Bankası TABLO 26 ALTIN FĠYATLARI (Aylık ortalama) (Bin TL/Adet, Bin TL/Gram) 1999 Ocak ReĢat 21 500 Cumhuriyet 20 150 2 981 3 198 Külçe ġubat Mart Nisan Mayıs Haz. Tem. Ağus. 22 500 23 438 25 300 26 875 21 663 22 750 23 610 24 150 3 360 3 487 3 554 Eylül Ekim Kasım 27 000 28 800 29 000 23 825 24 020 24 600 3 486 3 546 3 640 3 793 29 000 32 300 31 925 32 400 25 613 31 600 31 800 32 350 4 720 4 758 4 826 Kaynak: Merkez Bankası TABLO 27 TARIMSAL DESTEKLEME FĠYATLARI Ortalama Alım Fiyatları (TL/Kg) ÜRÜNLER 1995 1996 1997 1998 1999 (1) Buğday(2) 7 433 22 093 35 141 53 564 82 320 Arpa(2) 5 423 15 115 25 488 39 112 59 159 Çavdar(2) 5 414 13 460 26 796 41 227 57 788 Mısır(2) 6 769 16 862 29 502 45 517 69 616 Yulaf(2) - 14 094 26 986 42 053 58 181 Pamuk(3) 40 440 68 142 138 916 180 458 233 091 Tütün(2) 100 963 188 173 385 621 672 048 1 099 715 2 750 4 775 12 128 17 709 29 700 Ayçiçeği 18 001 37 969 67 728 111 682 130 000 Fındık 81 800 206 248 531 435 772 134 1 043 614 Kuru incir 64 200 84 770 195 285 397 813 580 429 Çekirdeksiz kuru üzüm 38 502 81 311 165 474 263 820 414 223 148 621 302 572 287 131 446 766 - Tiftik - 221 346 460 000 867 348 983 230 Antep fıstığı - 309 200 450 093 1 321 024 1 900 510 Soya fasulyesi 15 001 41 395 58 003 90 002 110 004 HaĢhaĢkapsülü(2) 24 485 73 718 157 739 295 643 450 000 Çeltik 24 232 43 548 85 557 130 704 155 000 Yer fıstığı 38 493 63 413 142 079 159 529 - ġeker pancarı(2) Zeytinyağı Aralık YaĢkoza 198 896 382 571 772 735 1 269 248 1 904 718 - 210 227 250 226 - 600 147 Zeytin 94 259 154 052 249 891 555 461 - Gülçiçeği 35 014 84 019 120 023 155 000 250 004 Kırmızı mercimek 24 148 - - 113 576 195 565 Çay 12 271 24 989 50 421 87 464 124 987 Çöplü kırmızıbiber Kaynak: Devlet Planlama TeĢkilatı (1) 1999 yılı tahminidir. (2) Devlet Destekleme Alımları kapsamındaki ürünler yıllara göre değiĢiklik göstermekte olup 1994 yılından itibaren sadece bu ürünler destekleme kapsamındadır. (3) DFĠF Primleri hariçtir. TABLO 28 KONSOLĠDE BÜTÇE (Milyar TL) 1995 1996 1997 1998 1999 (1) GELĠRLER 1 394 023 2 702 034 5 750 096 11 887 552 18 973 291 Vergi Gelirleri 1 084 350 2 244 094 4 745 484 9 232 930 14 807 267 Dolaysız vergiler 460 437 883 607 1 931 970 4 303 893 6 712 882 Dolaylı vergiler 623 913 1 360 487 2 813 514 4 929 037 8 094 385 Vergi DıĢı Gelirler 289 825 430 074 950 400 2 474 665 3 878 626 Hibe 7 404 1 832 1 692 0 7 521 12 444 26 034 52 520 179 957 279 878 HARCAMALAR 1 710 645 3 940 162 7 990 748 15 585 376 28 017 791 FAĠZ DIġI HARCAMALAR 1 134 530 2 442 761 5 712 831 9 408 781 17 296 951 Personel 502 600 974 148 2 073 140 3 870 228 6 908 320 Diğer cari 141 549 308 571 706 342 1 309 061 2 239 566 Katma bütçe Yatırım 91 777 238 085 590 382 998 361 1 540 232 Faiz ödemeleri 576 115 1 497 401 2 277 917 6 176 595 10 720 840 DıĢ 100 596 168 314 299 950 547 081 896 218 Ġç 475 519 1 329 087 1 977 967 5 629 514 9 824 622 KĠT'lere transferler 45 500 50 200 123 640 159 960 416 800 Diğer transferler 353 104 871 757 2 219 327 3 071 171 6 192 033 FAĠZ DIġI DENGE 259 493 259 273 37 265 2 478 771 1 676 340 BÜTÇE DENGESĠ -316 622 -1 238 128 - 2 240 652 -3 697 824 -9 044 500 52 072 16 325 139 740 204 064 406 672 BÜTÇE EMANETLERĠ AVANSLAR -29 945 -45 931 -119 518 -315 730 -458 905 -294 495 -1 267 734 -2 220 430 -3 809 490 -9 096 733 FĠNANSMAN 294 495 1 267 734 2 220 430 3 809 490 9 096 733 DIġ BORÇLANMA (NET) -79 560 -134 410 -447 085 -1 035 566 459 693 Kullanım 131 110 253 296 192 087 723 766 2 565 938 NAKĠT DENGESĠ Devirli kredi Ödenen ĠÇ BORÇLANMA (NET) Devlet Tahvili (Net) SatıĢ Ödenen Hazine Bonosu (Net) SatıĢ 28 314 24 390 52 094 79 533 241 536 -238 984 -412 097 -691 266 -1 838 865 -2 347 781 282 875 1 066 229 2 505 517 4 590 178 9 740 450 85 657 274 040 1 484 843 1 297 022 12 233 781 222 453 583 276 2 068 523 2 806 639 16 903 261 -136 796 -309 236 -583 679 -1 509 617 -4 669 480 197 218 792 189 1 020 674 3 293 156 -2 493 331 1 147 241 3 266 449 2 981 644 9 173 673 6 840 020 -950 023 -2 474 260 -1 960 970 -5 880 517 -9 333 351 KISA VADELĠAVANS (NET) 94 723 228 954 0 0 0 DĠĞER -3 544 106 961 161 998 254 879 -1 103 410 Ödenen Kaynak: Hazine MüsteĢarlığı (1) Geçicidir. TABLO 29 ĠġLETMECĠ KĠT’LERĠNFĠNANSMAN ĠHTĠYACI (CARĠ FĠYATLARLA) (1) (Milyar TL) 1995 1996 1997 1998 1999 (2) SABĠT SERMAYE YATIRIMLARI -78 589 -164 768 -377 067 -891 707 -1 410 607 STOKLARDAKĠDEĞĠġĠM -56 241 -202 118 -524 970 -857 255 -873 324 SABĠT KIYMETLER DEĞĠġĠMĠ 11 031 -17 850 -12 387 23 347 -102 190 ĠġTĠRAKLER SERMAYE ARTIġI -389 -3 580 -1 875 -12 596 -33 472 -3 370 -10 368 -24 832 -64 078 -94 060 -127 557 -398 684 -941 131 -1 802 290 -2 513 652 BÜNYE ĠÇĠFONLAR 131 158 325 237 581 013 840 017 838 829 Yedekler -30 685 89 049 219 442 211 704 -98 333 Cari yıl amortismanı 100 110 147 156 259 541 390 269 624 426 16 141 8 687 11 836 22 058 61 996 FONLARA ĠLĠġKĠN KANUNĠÖDEMELER TOPLAM FĠNANSMAN ĠHTĠYACI KarĢılıklar Kur farkları 45 592 80 345 90 194 215 985 250 740 0 0 0 0 0 3 602 -73 447 -360 118 -962 273 -1 674 824 BÜTÇE TRANSFERLERĠ 54 874 61 320 165 700 256 609 549 469 Sermaye 54 325 52 111 162 130 238 349 464 519 0 8 297 2 050 14 960 80 000 549 912 1 520 3 300 4 950 0 0 0 0 0 58 476 -12 127 -194 417 -705 664 -1 125 355 197 075 409 898 892 431 1 747 900 1 742 572 -159 041 -179 126 -601 399 -1 183 365 -757 261 96 510 218 644 96 614 -141 130 -140 043 Finansman -96 510 218 644 -33 580 141 130 140 043 Kasa banka değiĢimi -56 674 -177 449 -156 333 -314 583 -318 107 Menkul Kıymetler, Mevduat -40 073 33 043 -161 791 -102 268 -191 195 7 524 -35 284 195 089 202 783 337 282 231 0 0 0 196 Ticari bankalar 7 795 -35 284 195 089 202 783 337 086 Eximbank - 502 0 0 0 0 -13 526 -58 920 26 421 339 849 312 063 Kullanım 25 232 65 455 82 746 378 635 351 419 Ödemeler -38 759 -124 375 -56 325 -38 786 -39 356 Hazine dıĢı ortaklıklar sermaye payı KURUM DIġI FĠNANSMAN ĠHTĠYACI Görev zararı Yardım GELĠġTĠRME VE DESTEKLEME FONU KĠT BORÇLANMA GEREĞĠ Ertelenen ödemeler PeĢin ödemeler Nakit ihtiyacı Ġç borçlanma Merkez Bankası DıĢborçlanma Devlet Tahvili 6 240 19 966 0 15 349 0 7 854 887 14 978 067 29 393 262 53 518 332 83 124 000 KĠT BORÇLANMA GEREĞĠ/GSMH 0.7 -0.1 -0.7 -1.3 -1.4 BÜTÇE TRANS.HARĠÇ KĠT BG/GSMH 0.1 -0.5 -1.2 -1.8 -2.0 GSMH Kaynak: Hazine MüsteĢarlığı (1) ÖzelleĢtirme kapsamındaki KĠT‟ler dahil (2) 1999 gerçekleĢme tahmini TABLO 30 FON KAYNAK VE HARCAMALARI (CARĠ FĠYATLARLA) (Milyar TL) 1995 1996 1997 1998 1999 (1) FON GELĠRLERĠ 259 128 503 714 1 089 204 1 764 116 2 358 989 Vergi gelirleri 135 049 217 952 543 446 871 230 1 087 485 Vergi dıĢı normal gelirler 33 189 51 453 92 907 134 940 275 418 Faktör gelirleri 11 200 30 425 41 314 63 728 93 692 Cari transferler 32 984 146 144 274 522 287 366 582 190 Sermaye transferleri 46 707 57 738 137 014 406 853 320 203 FON GĠDERLERĠ 306 868 519 301 1 085 900 1 768 425 2 882 495 43 596 57 639 101 825 142 384 378 257 - - - - - Cari giderler Vergi giderleri Vergi dıĢı normal giderler - - - - - Faktör giderleri 3 886 9 322 55 242 131 049 136 488 Cari transferler 164 472 255 503 428 857 698 176 1 237 569 Sermaye transferleri 52 324 88 934 243 294 455 747 632 501 Sabit sermaye yatırımları 42 589 107 903 256 681 341 069 497 680 BORÇLANMA GEREĞĠ -47 739 -15 587 3 304 -4 309 -523 506 FĠNANSMAN 47 739 15 587 -3 304 4 309 523 506 DıĢborç kullanımı 22 295 53 504 133 618 136 986 227 146 DıĢborç ödemesi -8 597 -34 700 -42 075 -71 358 -111 230 Ġç borç-alacak iliĢkisi (net) 39 419 37 755 77 093 154 612 349 144 Kasa-banka değiĢmesi -5 378 -40 972 -171 940 -215 932 58 446 Kaynak: Devlet Planlama TeĢkilatı (1) GerçekleĢme tahmini TABLO 31 KONSOLĠDE BÜTÇE ÖDENEKLERĠ, HARCAMA VE GELĠRLERĠ (Milyar TL) 1995 1996 1997 1998 1999 (1) BaĢlangıç 1 330 978 3 510 989 6 256 422 13 691 379 25 334 049 Yıl sonu 1 808 465 4 114 147 8 364 230 14 828 152 25 776 820 Cari hizmet ödenekleri 1 233 448 2 402 536 5 067 622 9 905 239 17 136 883 BaĢlangıç ödeneği 550 891 1 045 750 2 125 998 4 454 941 7 952 784 Yıl sonu ödeneği 682 557 1 356 786 2 941 624 5 450 298 9 184 099 ÖDENEKLER Yatırım ödenekleri 205 047 526 805 1 206 720 2 260 840 3 089 367 BaĢlangıç ödeneği 85 032 238 696 495 287 1 000 375 1 340 593 Yıl sonu ödeneği 120 015 288 109 711 433 1 260 465 1 748 774 2 024 465 5 366 737 9 839 735 18 817 064 35 085 656 831 813 2 514 698 4 232 243 9 334 159 17 850 090 Yıl sonu ödeneği 1 192 652 2 852 039 5 607 492 9 482 905 17 235 566 Hazine Yardımı -323 517 - 670 942 -1 493 425 -2 463 612 -4 201 037 BaĢlangıç -136 758 -288 151 -597 106 -1 098 096 -1 809 418 Yıl sonu -186 759 -382 787 -896 319 -1 365 516 -2 391 619 1 710 645 3 940 162 7 990 748 15 585 376 28 017 791 644 149 1 282 719 2 779 482 5 179 289 9 147 886 Transfer ödenekleri BaĢlangıç ödeneği HARCAMALAR Cari harcamalar Yatırım harcamaları 91 777 238 085 590 382 998 361 1 540 232 Transfer harcamaları 974 719 2 419 358 4 620 884 9 407 726 17 329 673 GELĠRLER 1 394 023 2 702 034 5 750 096 11 887 552 18 973 291 Vergiler 1 084 350 2 244 094 4 745 484 9 232 930 14 807 267 297 229 431 906 952 092 2 474 665 3 886 147 12 444 26 034 52 520 179 957 279 878 Vergi dıĢı gelirler Katma bütçe gelirleri Kaynak: Hazine MüsteĢarlığı (1) Geçici TABLO 32 ĠÇBORÇ STOKU (Milyar TL) 1995 1996 1997 1998 1999 TAHVĠLLER 511 769 1 250 154 3 570 812 5 771 980 19 683 392 Nakit 220 955 603 845 2 267 894 3 815 843 16 960 758 Nakit DıĢı 290 814 646 669 1 302 918 1 956 136 2 722 634 25 940 40 0 0 0 BONOLAR 631 298 1 527 838 2 374 990 5 840 906 3 236 753 Nakit 512 298 1 320 343 2 374 990 5 695 942 3 236 753 Nakit DıĢı 119 000 207 495 0 144 964 0 AVANS 192 000 370 953 337 623 0 0 1 361 007 3 148 985 6 283 425 11 612 886 22 920 145 KUR FARKLARI TOPLAM Kaynak: Hazine MüsteĢarlığı Bu sayfa tabloların sunuĢdüzenine bağlı olarak boĢ bırakılmıĢtır. TABLO 33.A PARASAL YETKĠLĠLER- SEKTÖREL HESAPLAR (Milyar TL) VARLIKLAR 1995 1996 1997 1998 1999(1) 888 771.9 2 028 847.5 4 260 030.9 6 895 742.4 11 877 892.9 82 294.5 148 702.0 230 226.7 316 496.8 465 060.0 740 456.3 1 754 680.0 3 780 503.8 6 181 816.1 10 810 833.5 6 6021.1 125 465.5 249 300.4 397 429.5 601 999.4 MERKEZĠYÖNETĠMDEN ALACAKLAR 598 000.5 867 775.2 805 252.9 469 417.3 -243 479.9 Bütçe Ġle ilgili Kurumlar 572 060.7 917 709.1 1 096 049.3 969 053.3 678 426.6 2 816.7 5 998.4 9 341.5 14 494.2 23 818.7 65 302.8 DIġ VARLIKLAR Uluslararası Standartta Olan Altın Konvertibl Döviz Diğer DıĢVarlıklar Hazinece Çıkarılan Madeni Para Hazine IMF Pozisyonu 47 758.2 83 618.4 143 973.4 156 720.3 Hazineye Kısa Vadeli Avans 192 000.0 370 952.9 337 623.2 0.0 0.0 Devlet Ġç Borçlanma Senetleri (2) 329 167.8 457 139.4 605 111.2 797 838.8 589 305.1 0.0 Tahkimle AktifleĢtirilmiĢAlacaklar 0.0 0.0 0.0 0.0 Hazinedeki Diğer Alacaklar (Net) 318.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Yeniden Değerlendirme Hesapları 25 939.8 -49 933.9 -290 796.4 -499 636.0 -921 906.5 GĠRĠġĠMLERĠNDEN ALACAKLAR (3) 1 203.3 2 242.8 1 576.2 1 559.3 1 873.8 MEVDUAT BANKALARINDAN ALAC. 28 677.0 73 111.7 831 002.0 2 102 597.1 1 462 830.5 Avans ve Reeskont 12 220.2 7 682.0 7 675.6 7 539.1 7 675.1 Ticari 12 174.2 7 674.3 7 675.1 7 539.1 7 675.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 46.0 7.7 0.5 0.0 0.0 Tahvil Üzerine Avans 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Bankalar Kanalıyla KĠT' lere Verilen Krediler 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 16 456.8 65 429.7 823 326.4 2 095 058.0 1 455 155.4 ALACAKLAR 29.0 6.7 0.2 9 577.2 0.0 Kalkınma ve Yatırım Bankalarından Alacaklar 29.0 6.7 0.2 9 577.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 23 579.1 70 379.8 810 556.3 1 824 739.2 734 469.5 1 540 260.8 3 042 363.7 6 708 418.5 11 303 632.5 13 833 586.8 MALĠOLMAYAN KAMU Tarımsal Orta Vadeli Sınai Krediler (Bankalar) Diğer Alacaklar DĠĞER MALĠKURUMLARDAN Banka DıĢı Mali Kurumlardan Alacaklar DAĞITILAMAYAN VARLIKLAR TOPLAM Kaynak: Merkez Bankası (1) Eylül sonu itibariyle (2) Devlet Ġç Borçlanma Senetleri tutarında, geri satın alma anlaĢmalarına iliĢkin düzeltme yapılmakta, bu düzeltme mevduat bankaları sektörel hesaplarına da yansıtılmaktadır. (3) Mali Olmayan Kamu GiriĢimleri senetlerinin bankalar tarafından iskonto edilmesine iliĢkin iĢlemler Mevduat Bankalarından alacaklar olarak sınıflandırılırken, doğrudan Mali Olmayan Kamu GiriĢimlerine açılan krediler Mali Olmayan Kamu GiriĢimlerinden alacaklar olarak gösterilmiĢtir. TABLO 33.P PARASAL YETKĠLĠLER- SEKTÖREL HESAPLAR ( Milyar TL) YÜKÜMLÜLÜKLER 1995 1996 1997 1998 1999(1) REZERV PARA 507 819.1 972 285.6 1 943 151.4 3 505 543.1 5 393 771.0 DolaĢıma Çıkan Kağıt ve Madeni Para 226 477.1 387 812.6 767 734.1 1 342 249.2 1 892 392.3 Mevduat Bankaları DıĢındaki Para 188 505.9 315 893.1 598 568.6 1 030 504.3 1 490 552.2 Bankalardaki Para 37 971.2 71 919.5 169 165.5 311 744.9 401 840.1 Bankalar Mevduatı 278 885.7 580 425.7 1 169 709.5 2 147 382.3 3 490 174.6 Mevduat KarĢılıkları 250 873.4 450 875.8 917 008.1 1 648 020.9 2 678 161.7 28 012.3 129 549.9 252 701.4 499 361.4 812 012.9 2 456.3 4 047.3 5 707.8 15 911.6 11 204.1 29.6 27.0 21.2 22.2 4.3 2 394.6 3 991.7 5 620.3 15 629.7 10 585.7 9.8 14.2 26.0 47.6 97.9 Serbest Rezervler Vadesiz Mevduat (TL) Mali Olmayan Kamu GiriĢimleri Yerel Yönetimler Özel Sektör Diğer Mali Kurumlar 22.3 14.4 40.3 212.1 516.2 VADELĠMEVDUAT 12 425.1 33 304.5 56 179.6 112 124.7 139 285.7 YABANCI PARA MEVDUATI 12 147.1 39 224.8 111 440.7 135 152.1 218 154.4 Banka DıĢı Mali Kurumlar 11 921.2 38 867.3 110 842.9 134 189.8 217 270.3 Mali Olmayan Kamu GiriĢimleri 215.1 342.4 572.6 921.1 829.5 Yerel Yönetimler 10.8 15.1 25.2 41.2 54.6 BLOKE MEVDUATLAR 15.3 22.0 30.5 92.0 205.2 769 307.1 1 395 231.3 2 507 930.5 4 151 906.2 5 359 648.8 IMF Kredileri Kullanımı (UFC) 40 832.5 71 366.5 121 969.6 121 821.5 65 955.8 DıĢKrediler 11 333.6 10 677.3 13 862.8 8 252.8 17 621.6 687 737.8 1 284 555.2 2 326 013.7 4 005 515.9 5 252 676.7 27 062.6 25 390.8 38 658.1 5 334.0 12 407.5 DIġ YÜKÜMLÜLÜKLER Kredi Mektuplu Döviz Mevduatı Diğer YerleĢik Olmayanların Mevduatı Muvakkat Alacaklılar (YP) 2 340.6 3 241.5 7 426.3 10 982.0 10 987.2 103 109.4 225 023.3 874 811.3 833 151.7 918 111.7 Genel ve Katma Bütçeli Ġdareler Mev. 88 034.2 188 271.9 737 715.7 694 726.1 808 841.2 Genel ve Katma Büt. Ġd. Proje Kredileri 11 407.7 17 256.8 17 064.5 37 311.1 33 961.3 Kamu Ġktisadi KuruluĢları (Kat. Büt. Ġdar.) 7.3 41.2 439.9 14.1 106.5 Resmi Sosyal Güvenlik Kurumları 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 16.3 13.5 7.8 0.6 0.5 244.0 10 455.3 63 607.1 60 942.4 22 211.3 MERKEZĠYÖNETĠM MEVDUATLARI Akreditif Bedelleri (Resmi Kurumlar) Merkezi Yönetime Diğer Yükümlülükler Bütçe DıĢı Fonlar SERMAYE VE REZERVLER 3 399.9 8 984.6 55 976.3 40 157.4 52 990.9 19 191.7 113 966.9 203 448.2 435 678.0 243 116.7 DAĞITILAMAYAN YÜKÜMLÜLÜKLER TOPLAM 116 246.0 263 305.3 1 011 426.3 2 129 984.7 1 561 293.3 1 540 260.8 3 042 363.7 6 708 418.5 11 303 632.5 13 833 586.8 Kaynak: Merkez Bankası (1) Eylül sonu itibariyle TABLO 34 MERKEZ BANKASI - KREDĠLER (Milyar TL) KURUMSAL SEKTÖRLERE GÖRE 1995 1996 1997 1998 1999(1) MERKEZĠYÖNETĠM 192 318.0 370 952.9 337 623.2 0.0 0.0 Hazineye Kısa Vadeli Avans 192 000.0 370 952.9 337 623.2 0.0 0.0 318.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Hazinedeki Diğer Alacaklar (net) MALĠOLMAYAN KAMU GĠRĠġĠMLERĠ 1 203.3 2 242.8 1 576.2 1 559.3 1 873.8 Hazine Kefaletini Haiz Bonolar 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Kısa Vadeli Senet Reeskontu. TMO 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 1 203.3 2 242.8 1 576.2 1 559.3 1 873.8 Ġktisadi Devlet TeĢekkülleri. Diğer (ĠDT 'nin Vadesinde Ödenmeyen Borç.) Ġktisadi Dev.TeĢ..Ticari Senetler 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 MALĠKURUMLAR 12 249.2 7 688.7 7 675.8 7 539.1 7 675.1 Mevduat Bankaları 12 220.2 7 682.0 7 675.6 7 539.1 7 675.1 Avans ve Reeskont 12 220.2 7 682.0 7 675.6 7 539.1 7 675.1 Ticari 12 174.2 7 674.3 7 675.1 7 539.1 7 675.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 46.0 7.7 0.5 0.0 0.0 Tahvil Üzerine Avans 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Kamu Ġktisadi Kurumlarından Alacaklar 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Diğer Krediler 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Kalkınma ve Yatırım Bankaları 29.0 6.7 0.2 0.0 0.0 Ġhracat Avans ve Reeskontları 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Özel Ġhracat Kredileri (Eximbank) 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Eximbank Kredi. DıĢTicaret Sermaye ġir. 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Ġhracat Reeskont Kredileri 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Diğer Tic. Krediler. KYB 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Orta Vadeli Krediler. KYB 29.0 6.7 0.2 0.0 0.0 Banka DıĢı Mali Kurumlar 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Tasarrufları Koruma Fonu Avansı 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 65 665.3 124 699.8 247 977.6 395 516.8 599 493.7 271 435.8 505 584.2 594 852.8 404 615.2 609 042.6 Tarımsal Orta Vadeli Sınai Krediler (Bankalar) YURTDIġI TOPLAM Kaynak: Merkez Bankası (1) Eylül sonu itibariyle TABLO 35 MERKEZ BANKASI - MEVDUAT (Milyar TL) KURUMSAL SEKTÖRLERE GÖRE 1995 1996 1997 1998 1999(1) 102 849.1 214 554.5 811 196.4 772 208.7 895 899.9 Genel ve Katma Bütçeli Ġdareler 88 034.2 188 271.9 737 715.7 694 726.1 808 841.2 TL 13 397.8 33 358.8 181 613.1 213 243.5 164 159.7 YP 74 636.4 154 913.1 556 102.6 481 482.6 644 681.5 Genel ve Katma Büt.Ġd. Proje Kredileri 11 407.7 17 256.8 17 064.5 37 311.1 33 961.3 TL 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 YP 11 407.7 17 256.8 17 064.5 37 311.1 33 961.3 Kamu Ġktisadi Kurumları 7.3 41.2 439.9 14.1 106.5 TL 7.3 41.2 439.9 14.1 106.5 YP 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Resmi Sosyal Güv. Kurumları 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Bütçe DıĢı Fonlar 3 399.9 8 984.6 55 976.3 40 157.4 52 990.9 TL 3 086.8 6 549.3 49 717.8 16 540.5 37 541.5 YP 313.1 2 435.3 6 258.5 23 616.9 15 449.4 MALĠKURUMLAR 290 921.2 619 654.4 1 281 605.3 2 283 491.4 3 709 100.5 Bankalar Mevduatı 278 885.7 580 425.7 1 169 709.5 2 147 382.3 3 490 174.6 Mevduat KarĢılıkları 250 873.4 450 875.8 917 008.1 1 648 020.9 2 678 161.7 TL 106 549.3 175 512.1 336 353.5 694 261.4 1 183 156.7 YP 144 324.1 275 363.7 580 654.6 953 759.5 1 495 005.0 Serbest Rezervler 28 012.3 129 549.9 252 701.4 499 361.4 812 012.9 Mevduat Bankaları (YP) 20 790.2 76 876.3 218 332.4 411 376.5 694 765.9 Mevduat Bankaları (TL) 7 222.1 52 673.6 34 369.0 87 984.9 117 247.0 12 035.5 39 228.7 111 895.8 136 109.1 218 925.9 MERKEZĠYÖNETĠM Diğer Mali Kurumlar Kalkınma ve Yatırım Bankaları 476.2 1 212.7 4 528.2 10 330.4 15 426.3 TL 19.1 11.8 36.2 205.4 505.3 YP 457.1 1 200.9 4 492.0 10 125.0 14 921.0 11 467.3 37 669.0 106 355.0 124 071.5 202 360.2 Banka DıĢı Mali Kur. (Tas.Mev.Sig.Fonu) TL (Vadesiz) 3.2 2.6 4.1 6.7 10.9 11 464.1 37 666.4 106 350.9 124 064.8 202 349.3 92.0 347.0 1 012.6 1 697.0 1 125.2 0.0 0.0 0.0 10.2 14.2 MALĠOLMAYAN KAMU GĠRĠġĠMLERĠ 244.7 369.4 593.8 943.3 833.8 Ġktisadi Devlet TeĢekkülleri 244.7 369.4 593.8 943.3 833.8 29.6 27.0 21.2 22.2 4.3 215.1 342.4 572.6 921.1 829.5 2 405.4 4 006.8 5 645.5 15 670.9 10 640.3 YP Finansman KuruluĢları (ÖFK) Yetkili Döviz Müesseseleri TL (Vadesiz) YP YEREL YÖNETĠMLER TL (Vadesiz) 2 394.6 3 991.7 5 620.3 15 629.7 10 585.7 10.8 15.1 25.2 41.2 54.6 9.8 14.2 26.0 47.6 97.9 10.8 17.5 26.7 88.3 201.5 YURTDIġI YERLEġĠKLER MEVDUATI 714 800.4 1 309 946.0 2 364 671.8 4 010 849.9 5 265 084.2 Kredi Mektuplu Döviz Mevduatı 687 737.8 1 284 555.2 2 326 013.7 4 005 515.9 5 252 676.7 27 062.6 25 390.8 38 658.1 5 334.0 12 407.5 4.8 4.8 158.3 36.4 140.1 1 111 246.2 2 148 567.6 4 463 923.8 7 083 336.5 9 881 998.2 YP ÖZEL SEKTÖR (TL) BLOKE MEVDUATLAR Diğer Mevduat (TL+YP) DĠĞER MEVDUAT TOPLAM Kaynak: Merkez Bankası (1) Eylül sonu itibariyle TABLO 36.A MEVDUAT BANKALARI - SEKTÖREL HESAPLAR (Milyar TL) VARLIKLAR 1995 1996 1997 1998 1999(1) 314 479.7 641 352.1 1 297 880.7 2 433 421.6 3 702 655.2 37 971.2 71 919.5 169 165.5 311 744.9 401 840.1 Merkez Bankasındaki Mevduatlar 276 508.5 569 432.6 1 128 715.2 2 121 676.7 3 300 815.1 Mevduat KarĢılıkları 249 914.4 468 063.5 918 597.2 1 723 329.9 2 789 899.1 Serbest Rezervler 26 594.1 101 369.1 210 118.0 398 346.8 510 916.0 MERKEZ BANKASINDAN DĠĞER ALAC. 19 497.4 46 485.3 15.8 4.7 4.7 19 476.0 46 461.0 0.0 0.0 0.0 REZERVLER Para Swap ve Repo AnlaĢmaları Altında TCMB'den Alınan Krediler (Net) Diğer Alacaklar 21.4 24.3 15.8 4.7 4.7 DIġ VARLIKLAR 593 595.8 1 016 172.4 2 160 785.5 3 661 848.9 5 602 104.6 MERKEZĠYÖNETĠMDEN ALACAKLAR 413 346.7 1 405 806.7 2 891 576.9 8 291 055.3 16 007 321.8 Bütçe ile Ġlgili Kurumlar 385 467.2 1 293 916.6 2 869 364.1 8 267 920.4 15 981 736.1 Merkezi Yönetime Verilen Krediler 20 524.9 12 538.4 21 751.6 14 755.5 10 623.4 Merkezi Yönetimce Çıkar. Bono ve Tahv. 252 821.9 874 679.3 1 842 642.2 3 742 139.7 8 604 785.9 Merkezi Yönetimden Diğer Alacaklar 112 120.4 406 698.9 1 004 970.3 4 511 025.2 7 366 326.8 Bütçe DıĢı Kurumlar 27 879.5 111 890.1 22 212.8 23 134.9 25 585.7 Bütçe DıĢı Fonlardan Alacaklar 27 879.5 111 890.1 22 212.8 23 134.9 25 585.7 GĠRĠġĠMLERĠNDEN ALACAKLAR 40 288.7 49 210.9 217 408.5 289 798.2 252 719.1 KĠT'lere Verilen Krediler 37 637.0 46 777.5 215 343.6 283 376.2 245 914.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 MALĠOLMAYAN KAMU KĠT'lerce Çıkarılan Tahviller KĠT'lere ĠĢtirakler 2.6 81.6 83.9 263.5 164.5 KĠT'lerden Diğer Alacaklar 2 649.1 2 351.8 1 981.0 6 158.5 6 640.6 YEREL YÖNETĠMLERDEN ALACAKLAR 4 745.6 6 420.6 8 194.4 19 538.5 30 998.4 DĠGER MALĠKURUMLARDAN ALACAK. 32 858.7 71 568.2 186 773.1 323 064.5 623 289.9 Kalkınma ve Yatırım Bankalarından Alacak. 28 032.0 58 216.8 129 270.3 204 123.0 334 207.0 4 826.7 13 351.4 57 502.8 118 941.5 289 082.9 ÖZEL GĠRĠġĠMLERDEN ALACAKLAR 1 356 669.1 3 202 529.0 7 252 461.7 11 493 241.4 15 204 687.9 Özel GiriĢimlere Verilen Krediler 1 277 943.5 3 029 298.7 6 959 948.6 10 774 211.5 14 273 913.7 Banka DıĢı Mali Kurumlardan Alacaklar Özel GiriĢimlerce Çıkarılan Tahviller 22.6 26 083.8 9 558.6 0.0 1 834.1 Özel GiriĢimlere ĠĢtirakler 50 578.0 74 722.5 147 067.1 433 531.4 597 591.9 Özel GiriĢimlerden Diğer Alacaklar 28 125.0 72 424.0 135 887.4 285 498.5 331 348.2 143 585.4 367 859.3 851 113.2 1 321 271.9 2 521 802.0 777 198.8 1 336 625.7 2 689 043.6 6 062 698.9 11 651 798.3 3 696 265.9 8 144 030.2 17 555 253.4 33 895 943.9 55 597 381.9 YURTĠÇĠBANKALARARASI ALACAK. DAĞITILAMAYAN VARLIKLAR TOPLAM Kaynak: Merkez Bankası (1) Eylül sonu itibariyle TABLO 36.P MEVDUAT BANKALARI - SEKTÖREL HESAPLAR (Milyar TL) YÜKÜMLÜLÜKLER 1995 1996 1997 1998 1999(1) VADESĠZ MEVDUAT 193 428.5 562 351.4 887 428.7 1 386 552.2 1 626 539.4 Özel Sektör 155 340.0 367 984.7 675 143.1 1 027 950.9 1 231 437.8 Yerel Yönetimler 12 023.8 43 765.7 66 346.3 121 497.8 111 504.3 Mali Olmayan Kamu GiriĢimleri 20 438.9 138 945.6 123 350.2 155 781.9 181 122.3 5 625.8 11 655.4 22 589.1 81 321.6 102 475.0 VADELĠMEVDUAT (2) 959 240.8 2 097 901.1 4 237 012.7 9 138 355.1 15 587 719.7 Özel Sektör 914 329.3 2 053 427.0 4 063 703.5 8 710 732.0 15 086 610.6 6 838.9 15 970.6 49 970.8 35 279.5 47 843.6 32 206.4 6 229.6 84 118.9 271 439.1 94 763.7 5 866.2 22 273.9 39 219.5 120 904.5 358 501.8 1 145 818.7 2 409 590.8 4 893 817.5 8 654 299.9 13 636 378.2 6 918.9 11 208.2 159.6 15.7 14.6 Diğer Mali Kurumlar Yerel Yönetimler Mali Olmayan Kamu GiriĢimleri Diğer Mali Kurumlar YURTĠÇĠYERLEġĠKLERĠN YABANCI PARA MEVDUATI MEVDUAT SERTĠFĠKALARI TAHVĠLLER 36 689.8 5 863.3 81 402.8 122 771.6 169 170.4 DIġ YÜKÜMLÜLÜKLER 315 754.7 871 833.0 2 342 662.6 4 605 871.1 7 722 156.1 MERKEZĠYÖNETĠM MEVDUATLARI 143 855.7 392 887.1 838 425.6 1 495 345.1 2 727 127.1 Resmi Sosyal Güv. Kur. Ve Bütçeye ait Hes. 66 113.4 217 625.9 386 862.1 605 248.2 1 002 888.5 Bütçe DıĢı Fon Hesapları 77 742.3 175 261.2 451 563.5 890 096.9 1 724 238.6 T.C.M.B. DEN KREDĠLER 12 586.3 14 470.9 62 313.5 167 548.3 245 455.7 Bankalararası Mevduat. Merkez Bankası 286.4 5 313.2 21 490.6 155 887.2 237 782.9 12 299.9 9 157.7 40 822.9 11 661.1 7 672.8 SERMAYE HESAPLARI 383 838.6 869 243.2 1 863 930.0 3 944 350.9 5 552 725.6 YURTĠÇĠBANKALARARASI YÜKÜM. 206 457.5 484 610.3 1 202 700.6 1 793 120.5 3 475 955.5 DAĞITILAMAYAN YÜKÜMLÜLÜKLER 291 676.4 424 070.9 1 145 399.8 2 587 713.5 4 854 139.6 3 696 265.9 8 144 030.2 17 555 253.4 33 895 943.9 55 597 381.9 Alınan Krediler, TCMB TOPLAM Kaynak: Merkez Bankası (1) Eylül sonu itibariyle (2) Vadeli mevduatlar, mevduatın yanında Bankalar Kanununda mevduat olarak tanımlanmayan muhtelif borçlar ve alacaklı geçici hesaplar gibi banka yükümlülüklerinin bazılarını da içermektedir. Bu nedenle kurumsal sektörlere göre banka hesaplarındaki mevduat tanımına giren rakamlar resmi mevduat rakamlarından farklıdır. TABLO 37.A MEVDUAT BANKALARI- MEVDUAT (Milyar TL) KURUMSAL SEKTÖRLERE GÖRE 1995 1996 1997 1998 1999(1) MERKEZĠYÖNETĠM 70 835.7 227 608.8 467 595.2 774 434.6 1 443 199.1 Sos. Güven. Kur. ve Bütçeye Ait Hes. 46 118.5 177 577.5 287 878.1 520 661.1 907 262.9 Resmi Kurumlar 25 574.5 134 408.4 156 579.9 249 699.4 482 840.2 Diğer Kurumlar 20 544.0 43 169.1 131 298.2 270 961.7 424 422.7 Bütçe DıĢı Fonlar 24 717.2 50 031.3 179 717.1 253 773.5 535 936.2 MALĠKURUMLAR MEVDUATI 178 967.8 463 113.7 1 097 340.8 2 531 154.9 5 380 651.4 Bankalararası Mevduat 167 475.8 429 184.4 1 035 532.2 2 328 928.8 4 919 674.6 286.4 5 313.2 21 490.6 155 887.2 237 782.9 YurtdıĢı Bankalar 75 665.0 167 319.0 491 077.5 1 251 884.7 2 357 703.0 Yurtiçi Bankalar 91 524.4 256 552.2 522 964.1 921 156.9 2 324 188.7 Diğer Mali KuruluĢlar Mev. 11 492.0 33 929.3 61 808.6 202 226.1 460 976.8 Kalkınma ve Yatırım Bank. 5 117.5 18 895.6 32 423.9 99 793.5 167 635.7 Merkez Bankası Banka DıĢı Mali Kurumlar 6 374.5 15 033.7 29 384.7 102 432.6 293 341.1 MALĠOLMAYAN KAMU GĠRĠġĠMLERĠ 50 909.6 142 169.2 202 551.3 419 925.2 271 410.4 YEREL YÖNETĠMLER 18862.7 59 736.3 116 317.1 156 777.3 159 347.9 2 114 760.1 4 761 773.5 9 472 937.5 18 071 615.6 29 130 935.1 Tasarruf Mevduatı. Gerçek KiĢiler 682 572.7 1 728 529.7 3 184 697.5 6 409 385.5 11 793 240.8 Ticari Kurumlar 131 561.2 279 562.4 645 186.6 1 507 044.6 1 926 943.2 Diğer Kurumlar 147 888.6 332 882.4 749 076.3 1 525 759.0 2 166 894.2 1 145 818.7 2 409 590.8 4 893 817.5 8 629 410.8 13 243 842.3 ÖZEL SEKTÖR Yurtiçi YerleĢiklerin Yabancı Para Mev. Mevduat Sertifikaları YURTDIġI TOPLAM 6 918.9 11 208.2 159.6 15.7 14.6 109 450.8 221 725.9 607 849.1 962 914.8 1 587 646.3 2 543 786.7 5 876 127.4 11 964 591.0 22 916 822.4 37 973 190.2 Kaynak: Merkez Bankası (1) Eylül sonu itibariyle TABLO 37.B MEVDUAT BANKALARI- MEVDUAT (Milyar TL) TÜRLERĠNE GÖRE 1995 1996 1997 1998 1999(1) 684 284.7 1 731 882.7 3 191 504.5 6 425 225.5 11 826 550.8 Vadesiz 54 611.7 133 776.1 236 498.5 326 003.6 434 577.2 Vadeli 629 673.0 1 598 106.6 2 955 006.0 6 099 221.9 11 391 973.6 TĠCARĠKURUMLAR MEVDUATI 202 023.7 474 389.7 950 222.8 2 085 866.3 2 531 694.6 Vadesiz 120 677.4 376 397.3 572 771.6 877 452.8 979 530.9 Vadeli 81 346.3 97 992.4 377 451.2 1 208 413.5 1 552 163.7 187 872.6 417 200.2 1 039 529.4 2 038 103.6 3 132 097.6 TASARRUF MEVDUATI DĠĞER KURUMLAR MEVDUATI Vadesiz 30 561.0 87 327.3 265 733.3 406 715.8 871 108.6 Vadeli 157 311.6 329 872.9 773 796.1 1 631 387.8 2 260 989.0 Bilgi Ġçin: Fonlar (2) 13 980.8 28 894.0 133 974.3 183 960.8 453 395.6 RESMĠKURUMLAR MEVDUATI 36 803.7 165 737.8 221 367.1 364 531.2 600 216.0 Vadesiz 33 039.5 158 798.6 184 138.5 291 929.4 469 496.1 Vadeli 3 764.2 6 939.2 37 228.6 72 601.8 130 719.9 MEVDUAT SERTĠFĠKALARI 6 918.9 11 208.2 159.6 15.7 14.6 26.8 53.7 20.9 15.7 14.6 Vadesiz Vadeli 6 892.1 11 154.5 138.7 0.0 0.0 1 253 289.7 2 627 628.8 5 493 851.5 9 599 246.9 15 187 842.2 Vadesiz 364 908.2 705 978.4 1 280 512.4 2 036 166.0 2 682 475.7 Vadeli 888 381.5 1 921 650.4 4 213 339.1 7 563 080.9 12 505 366.5 BANKALARARASI MEVDUAT 172 593.4 448 080.0 1 067 956.1 2 403 833.2 4 694 774.4 237 782.9 DÖVĠZ TEVDĠAT HESAPLARI TC. Merkez Bankası 286.4 5 313.2 21 490.6 155 887.2 Kamu Mevduat Bankaları 20 895.4 55 473.0 59 658.1 72 454.2 218 639.1 Özel Mevduat Bankaları 70 629.0 201 079.2 463 306.0 823 813.6 1 713 013.7 Kalkınma ve Yatırım Bankaları YurtdıĢındaki Bankalar Özel Kan. Mev. Kabule Yet. Kur. TOPLAM 5 117.5 18 895.6 32 423.9 99 793.5 167 635.7 75 665.0 167 319.0 491 077.5 1 251 884.7 2 357 703.0 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 2 543 786.7 5 876 127.4 11 964 591.0 22 916 822.4 37 973 190.2 Kaynak: Merkez Bankası (1) Eylül sonu itibariyle (2) Diğer kurumlar mevduatı içerisinde yer alan Bütçe DıĢı Fonlar Mevduatı para arzlarına dahil edilmemiĢtir. TABLO 38.A KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI - SEKTÖREL HESAPLAR (Milyar TL) VARLIKLAR REZERVLER Para Merkez Bankasındaki Mevduat Mevduat Bankalarından Alacaklar 1995 1996 1997 1998 1999(1) 84 105.6 147 364.7 256 856.0 457 081.2 626 642.3 35.8 49.9 74.9 134.0 98.5 483.0 1 310.9 4 338.3 6 502.9 8 797.9 83 586.8 146 003.9 252 442.8 450 444.3 617 745.9 Mevduat Bankalarınca Çıkarılan Menkul Değ. 0.0 0.0 0.0 0.0 19.8 83 586.8 146 003.9 252 442.8 450 444.3 617 726.1 777.0 710.2 0.0 0.0 0.0 60 544.8 101 488.3 218 451.1 340 743.8 492 365.3 MERKEZĠYÖNETĠMDEN ALACAKLAR 7 079.0 16 766.6 43 038.6 86 033.9 137 622.3 Bütçe Ġle Ġlgili Kurumlar 6 445.0 15 562.5 43 038.6 86 033.9 137 622.3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Merkezi Yönetimce Çıkarılan Bono ve Tah. 4 777.5 13 034.1 31 463.8 67 293.9 116 388.9 Merkezi Yönetimden Diğer Alacaklar 1 667.5 2 528.4 11 574.8 18 740.0 21 233.4 Bütçe DıĢı Kurumlar 634.0 1 204.1 0.0 0.0 0.0 Bütçe DıĢı Fonlardan Alacaklar 634.0 1 204.1 0.0 0.0 0.0 9 222.3 6 567.8 17 286.3 11 147.6 4 545.6 333.8 9.0 0.0 0.0 0.0 Mevduat Bankalarına Verilen Krediler MERKEZ BANKASINDAN DĠĞER ALAC. DIġ VARLIKLAR Merkezi Yönetime Verilen Krediler MALĠOLMAYAN KAMU GĠRĠġĠMLERĠNDEN ALACAKLAR KĠT' lere Verilen Krediler KĠT' lerce Çıkarılan Tahviller KĠT'lere ĠĢtirakler Diğer Alacaklar YEREL YÖNETĠMLERDEN ALACAKLAR 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 12.0 70.5 70.5 70.9 70.8 8 876.5 6 488.3 17 215.8 11 076.7 4 474.8 10 130.5 23 783.8 45 414.9 93 048.0 200 333.8 BANKA DIġI MALĠKURUMLARDAN ALACAKLAR 136.4 605.5 4 855.5 6 824.8 12 514.5 ÖZEL SEKTÖRDEN ALACAKLAR 78 313.9 169 682.7 331 534.7 572 991.9 774 683.0 Özel Sektöre Verilen Krediler 76 291.3 164 283.0 326 393.5 562 370.6 754 656.6 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Özel GiriĢimlerce Çıkarılan Tahviller Özel GiriĢimlere ĠĢtirakler Özel Sektörden Diğer Alacaklar 737.3 4 144.6 3 215.5 5 263.0 11 902.6 1 285.3 1 255.1 1 925.7 5 358.3 8 123.8 807.5 2 065.1 4 215.4 6 993.2 9 623.7 52 318.8 73 522.5 124 716.5 169 246.6 325 178.9 303 435.8 542 557.2 1 046 369.0 1 744 111.0 2 583 509.4 KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI ARASI ALACAKLAR DAĞITILAMAYAN VARLIKLAR TOPLAM Kaynak: Merkez Bankası 1. Eylül sonu itibariyle TABLO 38.P KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI - SEKTÖREL HESAPLAR (Milyar TL) YÜKÜMLÜLÜKLER 1995 1996 1997 1998 1999(1) VADELĠMEVDUAT (2) 2 896.6 2140.8 3 260.8 3 427.4 4 862.5 Özel Sektör 2 879.4 2 134.2 3 254.3 3 320.9 4 693.7 17.2 6.6 6.5 106.5 168.8 50 758.3 69 820.6 130 308.7 103 968.0 114 636.6 Mali Olmayan Kamu GiriĢimleri TAHVĠLLER DIġ YÜKÜMLÜLÜKLER 48 672.0 90 421.0 157 233.0 271 790.0 358 379.0 MERKEZĠYÖNETĠM MEVDUATI 44 215.3 66 624.8 141 732.6 214 128.3 330 693.4 Resmi Sosyal Güvenlik Kur. ve Büt. Ait Hes. 31 964.8 51 144.6 120 064.9 185 241.9 294 347.7 Bütçe DıĢı Fonlar Hesabı 12 250.5 15 480.2 21 667.7 28 886.4 36 345.7 PARASAL SEKTÖRE YÜKÜMLÜLÜKLER 88 254.3 175 017.8 313 897.2 549 020.8 798 637.4 Merkez Bankası Kredileri 30.0 15 368.9 30 276.9 47 431.7 66 930.1 Mevduat Bankalarına Olan Yükümlülükler 88 224.3 159 648.9 283 620.3 501 589.1 731 707.3 SERMAYE HESAPLARI 33 009.5 86 268.1 194 142.5 383 920.0 611 208.9 DAĞITILAMAYAN YÜKÜMLÜLÜKLER 35 629.8 52 264.1 105 794.2 217 856.5 365 091.6 303 435.8 542 557.2 1 046 369.0 1 744 111.0 2 583 509.4 TOPLAM Kaynak: Merkez Bankası (1) Eylül sonu itibariyle (2) Kalkınma ve Yatırım Bankaları mevduat kabul etmemesine karĢın bazı yükümlülükleri, PARASAL DURUM'daki sınıflandırmaya sadık kalmak için mevduat olarak nitelendirilmiĢtir. TABLO 39 KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI - KREDĠLER (Milyar TL) KURUMSAL SEKTÖRLERE GÖRE MERKEZĠYÖNETĠM MALĠOLMAYAN KAMU GĠRĠġĠMLERĠ 1995 1996 1997 1998 1999(1) 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 333.8 9.0 0.0 0.0 0.0 YEREL YÖNETĠMLER 10 130.5 23 783.8 45 414.9 93 048.0 200 333.8 MALĠKURUMLAR 66 037.0 106 708.7 178 443.6 304 180.7 381 852.0 Mevduat Bankaları 65 178.5 104 348.3 169 934.6 292 118.5 363 039.1 807.5 2 043.0 4 176.8 6 948.8 8 613.4 Kalkınma ve Yatırım Bankaları T.Ġhracat Kredi Bankası Diğer Kalkınma ve Yatırım Bankaları Banka DıĢı Mali Kurumlar Özel Finans Kurumları Sigorta ġirketleri 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 807.5 2 043.0 4 176.8 6 948.8 8 613.4 51.0 317.4 4 332.2 5 113.4 10 199.5 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 51.0 317.4 4 332.2 5 113.4 10 199.5 ÖZEL SEKTÖR 76 291.3 164 283.0 326 393.5 562 370.6 754 656.6 Özel GiriĢimler 63 628.3 139 914.6 276 365.6 457 176.2 655 828.0 Diğer Mali Kurumlar Hanehalkı 468.2 935.5 1 929.6 3 383.6 5 532.8 Diğer 12 194.8 23 432.9 48 098.3 101 810.8 93 295.8 YURTDIġI KREDĠLER 38 744.3 87 666.5 172 195.3 271 769.8 463 937.4 191 536.9 382 451.0 722 447.3 1 231 369.1 1 800 779.9 TOPLAM Kaynak: Merkez Bankası (1) Eylül sonu itibariyle TABLO 40 MEVDUAT BANKALARI- KREDĠLER (Milyar TL) KURUMSAL SEKTÖRLERE GÖRE 1995 1996 1997 1998 1999(1) MERKEZĠYÖNETĠM 20 524.9 12 538.4 21 751.6 14 755.5 10 623.4 MALĠOLMAYAN KAMU GĠRĠġĠM. (KĠT) 37 637.0 46 777.5 215 343.6 283 376.2 245 914.0 4 745.6 6 420.6 8 194.4 19 538.5 30 998.4 MALĠKURUMLAR 69 718.4 117 376.9 212 181.2 353 161.6 508 076.8 Kalkınma ve Yatırım Bankaları 26 257.9 50 854.9 100 514.1 158 148.7 258 536.1 YEREL YÖNETĠMLER T.Ġhracat Kredi Bankası Diğer Kalk. ve Yat. Bankaları Banka DıĢı Mali Kurumlar Sigorta ġirketleri Özel Finans Kurumları 3 627.1 10 591.2 31 179.2 63 167.7 88 724.7 22 630.8 40 263.7 69 334.9 94 981.0 169 811.4 1 480.7 4 141.9 22 378.1 19 417.4 32 664.7 0.0 0.2 2 971.4 900.8 0.0 176.6 2 574.5 2 901.6 458.9 5 445.8 1 304.1 1 567.2 16 505.1 18 057.7 27 218.9 41 979.8 62 380.1 89 289.0 175 595.5 216 876.0 1 277 943.5 3 029 298.7 6 959 948.6 10 774 211.5 14 273 913.7 899 597.0 2 232 932.3 4 996 588.7 8 722 593.8 11 337 165.4 13 418.6 29 476.8 94 259.0 142 825.6 202 311.5 364 927.9 766 889.6 1 869 100.9 1 908 792.1 2 734 436.8 YURTDIġI 22 551.8 49 513.4 132 053.0 272 926.8 288 306.4 TOPLAM 1 433 121.2 3 261 925.5 7 549 472.4 11 717 970.1 15 357 832.7 Diğer Mali Kurumlar Yurtiçi Bankalararası Krediler ÖZEL SEKTÖR Özel GiriĢimler Hanehalkı (2) Diğer (3) (1) Eylül sonu itibariyle (2) Bankaların kendi personeline verdiği kredileri içerir. (3)Tüketici kredileri ile Tarım Kredi ve Tarım SatıĢKooperatiflerine verilen kredileri içerir. TABLO 41 BANKACILIK SEKTÖRÜ - YURTĠÇĠ KREDĠ HACMĠ (Milyar TL) 1995 1996 1997 1998 1999(1) MERKEZ BANKASI (Dolaysız Krediler) 193 521.3 373 195.7 339 199.4 1 559.3 1 873.8 Merkezi Yönetim 192 318.0 370 952.9 337 623.2 0.0 0.0 1 203.3 2 242.8 1 576.2 1 559.3 1 873.8 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 1 342 331.7 3 099 177.1 7 227 616.3 11 111 299.1 14 594 114.2 Mali Olmayan Kamu GiriĢimleri (KĠT) Banka DıĢı Mali Kurumlar MEVDUAT BANKALARI Merkezi Yönetim 20 524.9 12 538.4 21 751.6 14 755.5 10 623.4 Mali Olmayan Kamu GiriĢimleri 37 637.0 46 777.5 215 343.6 283 376.2 245 914.0 Yerel Yönetimler 4 745.6 6 420.6 8 194.4 19 538.5 30 998.4 Banka DıĢı Mali Kurumlar 1 480.7 4 141.9 22 378.1 19 417.4 32 664.7 1 277 943.5 3 029 298.7 6 959 948.6 10 774 211.5 14 273 913.7 86 806.6 188 393.2 376 140.6 660 532.0 965 189.9 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 333.8 9.0 0.0 0.0 0.0 10 130.5 23 783.8 45 414.9 93 048.0 200 333.8 Özel Sektör KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI Merkezi Yönetim Mali Olmayan Kamu GiriĢimleri Yerel Yönetimler BankadıĢı Mali Kurumlar Özel Sektör TOPLAM 51.0 317.4 4 332.2 5 113.4 10 199.5 76 291.3 164 283.0 326 393.5 562 370.6 754 656.6 1 622 659.6 3 660 766.0 7 942 956.3 11 773 390.4 15 561 177.9 Kaynak: Merkez Bankası (1) Eylül sonu itibariyle Not: Mali kesime verilen krediler, kredi hacmi rakamlarına dahil edilmemektedir TABLO 42 PARASAL SEKTÖR ANALĠTĠKBĠLANÇOSU (M3Y PARA ARZI VE KARġILIK KALEMLERĠ) (Milyar TL) 1995 1996 1997 1998 1999(1) 424 059.4 806 416.2 1 599 110.4 1 820 133.2 4 436 839.4 KARġILIKKALEMLERĠ DIġ VARLIKLAR (Net) DıĢVarlıklar DıĢYükümlülükler YURTĠÇĠKREDĠLER Merkezi Yönetimden Alacaklar (Net) Merkezi Yönetimden Alacaklar Eksi: Merkezi Yönetim Mevduatları Yerel Yönetimlerden Alacaklar Mali Olmayan Kamu GiriĢim. Alacaklar Özel Sektörden Alacaklar Kalkınma ve Yatırım Bankalarından Alacak. Banka DıĢı Mali Kurumlardan Alacaklar DĠĞER KALEMLER (Net) 1 482 367.7 3 045 019.9 6 420 816.4 10 557 591.3 17 479 997.5 -1 058 308.3 -2 238 603.7 -4 821 706.0 -8 737 458.1 -13 043 158.1 2 273 523.3 5 226 313.8 10 215 398.7 19 389 026.8 29 423 783.4 837 728.9 1 894 335.6 2 548 984.6 7 252 247.7 13 310 214.3 1 011 347.2 2 273 581.9 3 696 829.8 8 760 472.6 15 763 841.9 -173 618.3 -379 246.3 -1 147 845.2 -1 5 08 224.9 -2 453 627.6 4 745.6 6 420.6 8 194.4 19 538.5 30 998.4 41 492.0 51 453.7 218 984.7 291 357.5 254 592.9 1 356 669.1 3 202 529.0 7 252 461.7 11 493 241.4 15 204 687.9 28 061.0 58 223.5 129 270.5 213 700.2 334 207.0 4 826.7 13 351.4 57 502.8 118 941.5 289 082.9 -202 399.4 -424 227.2 -669 822.6 -382 170.0 -639 108.2 2 495 183.3 5 608 502.8 11 144 686.5 20 826 990.0 33 221 514.6 M1 388 184.5 896 854.6 1 581 210.0 2 562 478.1 3 358 759.5 Bankalar DıĢındaki Para 189 465.2 319 024.0 610 871.0 1 057 863.5 1 512 902.9 Vadesiz Mevduat 198 719.3 577 830.6 970 339.0 1 504 614.6 1 845 856.6 Parasal Yetkililer 47.2 82.5 487.4 84.0 216.6 TOPLAM PARAARZLARI Mevduat Bankaları 198 672.1 577 748.1 969 851.6 1 504 530.6 1 845 640.0 1 256 631.5 2 924 893.3 5 658 800.4 11 423 197.8 18 550 081.5 Vadeli Mevduat 868 447.0 2 028 038.7 4 077 590.4 8 860 719.7 15 191 322.0 Mevduat Bankaları 868 447.0 2 028 038.7 4 077 590.4 8 860 719.7 15 191 322.0 M2Y 2 414 597.3 5 373 708.9 10 664 058.6 20 212 649.8 32 404 614.1 YerleĢiklerin YP Mevduatı 1 157 965.8 2 448 815.6 5 005 258.2 8 789 452.0 13 854 532.6 12 147.1 39 224.8 111 440.7 135 152.1 218 154.4 Mevduat Bankaları 1 145 818.7 2 409 590.8 4 893 817.5 8 654 299.9 13 636 378.2 M3 M2 Parasal Yetkililer 1 337 217.5 3 159 687.2 6 139 428.3 12 037 538.0 19 366 982.0 Resmi Mevduat (Vadeli/Vadesiz) 36 803.7 165 737.8 221 367.1 364 531.2 600 216.0 Diğer TCMB Mevduatı 43 782.3 69 056.1 259 260.8 249 809.0 216 684.5 20 826 990.0 33 221 514.6 M3Y (M2Y + Resmi Mevduat+ Diğer TCMB Mevduatı) 11 144 686 5 2 495 183.3 5 608 502.8 Kaynak: Merkez Bankası (1) Eylül sonu itibariyle TABLO 43 MERKEZ BANKASI - ANALĠTĠKBĠLANÇO (Milyar TL) 1995 1996 1997 1998 1999(1) DIġ VARLIKLAR 911 817 2 041 524 4 336 722 7 204 082 13 370 552 ĠÇ VARLIKLAR 509 295 640 317 364 267 -336 158 -1 407 405 Nakit ĠĢlemler 464 283 643 891 554 348 80 643 -416 401 Kamuya Açılan Nakit Krediler 466 496 821 261 889 105 771 915 631 322 12 254 7 693 7 681 7 544 7 640 -14 467 -185 063 -342 438 -698 816 -1 055 363 45 012 -3 574 -190 081 -416 801 -1 181 638 0.0 0.0 0.0 0.0 190 634 1 421 112 2 681 841 4 700 989 6 867 924 11 963 147 1 048 318 1 975 747 4 053 023 6 340 632 10 303 844 DıĢYükümlülükler 775 667 1 409 326 2 545 585 4 297 078 6 191 019 Ġç Yükümlülükler 272 651 566 421 1 507 438 2 043 554 4 112 825 Döviz Olarak Takip Olunan Mevduat 102 802 212 984 703 959 668 292 1 443 597 Bankaların Döviz Mevduatı 169 849 353 437 803 479 1 375 262 2 669 228 MERKEZ BANKASI PARASI 372 794 706 094 647 966 527 292 1 659 303 Rezerv para 343 484 621 483 1 186 386 2 145 718 3 394 004 Emisyon 223 934 382 243 758 878 1 328 542 1 893 237 Bankalar Mevduatı 113 792 228 199 370 758 782 555 1 458 848 Bankalar Zorunlu KarĢılıkları 106 549 175 512 336 353 694 261 1 341 147 VARLIKLAR Bankalara Açılan Nakit Krediler Diğer Kalemler Değerleme Hesabı IMF Acil Yardım Takip Hesabı (Hazine) TOPLAM YÜKÜMLÜLÜKLER TOPLAM DÖVĠZ YÜKÜMLÜLÜKLERĠ Bankalar Serbest Ġmkanı 7 243 52 687 34 405 88 294 117 701 Fon Hesapları 3 193 6 549 49 722 16 737 25 059 Banka DıĢı Kesimin Mevduatı 2 565 4 492 7 028 17 884 16 860 Diğer Merkez Bankası Parası 29 310 84 611 -538 420 -1 618 426 -1 734 701 Açık Piyasa ĠĢlemlerinden Borçlarımız 15 926 51 369 -720 339 -1 830 589 -2 147 512 Kamu Mevduatı TOPLAM 13 384 33 242 181 919 212 163 412 811 1 421 112 2 681 841 4 700 989 6 867 924 11 963 147 Kaynak: Merkez Bankası (1) Kasım sonu itibariyle Not: Her hafta Resmi Gazete'de yayımlanan Haftalık Vaziyet (Merkez Bankası Bilançosu) Aktif = Pasif toplamı ile ekonomik tahlillerde kullanılmak üzere hazırlanan Analitik Bilanço Aktif = Pasif toplamı aĢağıdaki nedenlerden dolayı eĢit olmamaktadır. A) Yayımlanan bilançoda, pasifte Uluslararası KuruluĢlar Mevduatı kaleminde Türk Lirası olarak yer alan IMF‟ye borcumuz, analitik bilançoda cari kurdan değerlenmiĢolarak pasifte DıĢYükümlülükler kaleminde, kur farkı ise aktifte değerleme hesabı kaleminde gösterilmektedir. B) Haftalık Vaziyetimizin aktifinde yer alan Madeni Para, Dahildeki Muhabirler. Gayrimenkuller ve DemirbaĢlar, Muvakkat Borçlular, Diğer Aktif Hesaplar toplamı ile pasifte yer alan Ödenecek Senet ve Havaleler, Sermaye, Ġhtiyat Akçesi, KarĢılıklar, Muvakkat Alacaklılar, Diğer Pasifler toplamları netleĢtirilerek bakiye, Analitik Bilançonun aktif tarafına Diğer Kalemlere yazılmaktadır. C) Haftalık Vaziyette Pasifte yer alan Hazine Altın Alacağı Analitik Bilançoda Hazinenin Diğer Borçları ile netleĢtirilmektedir. D) Yayımlanan bilançoda Açık Piyasa ĠĢlemleri içerisinde yer alan menkul kıymet iĢlemlerinden nakit olarak borç ve alacaklar ile gecelik iĢlemler Analitik Bilançoda pasif tarafta, menkul kıymet iĢlemlerinden menkul olarak borç ve alacaklar ise aktif tarafta Kamuya Açılan Nakit Krediler baĢlığı altında netleĢtirilmiĢtir. E) 18 Ekim 1999 tarihi itibariyle, Analitik Bilanço “DıĢYükümlülükler” kaleminde yer alan IMF‟ye borcumuz, Acil Yardım tutarı kadar arttırılmıĢ, karĢılığı “Ġç Varlıklar” baĢlığı altında “IMF Acil Yardım Takip Hesabı (Hazine)” hesabında, kur farkı ise Aktifte Değerleme hesabında gösterilmiĢtir. TABLO 44 ĠHRAÇ EDĠLEN MENKUL DEĞERLER (Milyar TL) 1995 1996 1997 1998 1999 1 439 666.4 4 969 897.0 6 259 962.0 11 352 381.0 26 886 408.0 343 345.4 1 247 869.0 3 185 561.0 4 708 066.0 20 027 770.0 1 096 321.0 3 722 028.0 3 074 401.0 9 546 260.0 6 858 638.0 Gelir ortaklığı senetleri (GOS) (1) 12 418.6 4 456.9 - - - Dövize endeksli senetler (1) 21 847.0 13 659.7 - - - 174 526.2 161 961.4 378 449.3 841 777.8 855 541.7 1 883.1 1 229.0 1495.5 2532.8 - 51 332.7 102 202.4 305 732.1 696 821.8 678 870.7 300.0 - - - - Banka bonosu 1 300.0 2 362.5 9 934.5 - - Finansman bonosu 1 533.0 2 880.0 2 200.0 - - KAMU KESĠMĠ Devlet tahvili Hazine bonosu ÖZEL KESĠM Tahvil Hisse senedi (2) Kar-zarar ortaklığı belgesi MKYF katılma belgesi 4 249.0 8 945.0 34 330.0 131 423.3 176 671.0 - - 1 757.2 - - 113 928.5 41 628.5 23 000.0 11 000.0 - - - 2 713.8 - - Yabancı yatırım fonu katılma belgesi (3) VDMK Gayrimenkul Sertifikası Kaynak: Hazine MüsteĢarlığı, Sermaye Piyasası Kurulu 1. 2. 3. Stok rakamlardır. Piyasa değeri Yabancı yatırım fonları pay sayısı üzerinden kayda alınmıĢtır. TABLO 45 ULUSLARARASI REZERVLER (Milyon ABD doları) 1995 1996 1997 1998 1999 (1) 1 383 1 383 1 124 1 012 1 011 BRÜT DÖVĠZ REZERVLERĠ 21 954 23 625 26 044 28 494 30 970 Merkez Bankası 12 391 16 273 18 419 19 721 22 529 9 563 7 352 7 625 8 773 8 441 23 337 25 008 27 168 29 506 31 981 20 42 30 7 11 23 317 24 966 27 138 29 499 31 970 ALTIN (2) Bankalar BRÜT ULUSLARARASI REZERVLER (3) Muhabir açıkları (Overdrafts) NET REZERVLER Kaynak: Merkez Bankası (1) Kasım 1999 itibariyle (2) Altın 1988-1996 yılları sonunda 369.1 dolar/ons, 1997 yılı sonunda 300 dolar/ons, 1998 yılı sonunda ise 270 dolar/ons üzerinden değerlendirilmiĢtir. (3) Uluslararası rezervler altın ve brüt döviz rezervlerinin toplamıdır. TABLO 46 DIġ TĠCARET Milyon TL Milyon ABD doları DıĢticaret DıĢticaret Ġthalat Ġhracat Hacmi Ġthalat Ġhracat Dengesi 1966 6 522 4 415 1 209 718 491 -227 1967 6 217 4 701 1 207 685 522 -163 1968 6 934 4 468 1 260 764 496 -268 1969 7 275 4 832 1 338 801 537 -264 1970 10 348 6 408 1 536 948 588 -360 1971 17 725 9 090 1 848 1 171 677 -494 1972 22 346 11 876 2 448 1 563 885 -678 1973 29 797 18 037 3 403 2 086 1 317 -769 1974 53 124 21 197 5 310 3 778 1 532 -2 246 1975 68 987 20 075 6 140 4 739 1 401 -3 338 1976 82 941 30 775 7 089 5 129 1 960 -3 169 1977 104 882 31 338 7 549 5 796 1 753 -4 043 1978 113 290 55 358 6 887 4 599 2 288 -2 311 1979 178 505 75 744 7 330 5 069 2 261 -2 808 1980 613 267 221 498 10 819 7 909 2 910 -4 999 1981 1 002 356 530 716 13 636 8 933 4 703 -4 230 1982 1 461 425 937 311 14 589 8 843 5 746 -3 097 1983 2 127 081 1 298 945 14 963 9 235 5 728 -3 507 1984 4 034 897 2 608 332 17 891 10 757 7 134 -3 623 1985 5 994 853 4 252 949 19 301 11 343 7 958 -3 385 1986 7 561 157 5 012 346 18 562 11 105 7 457 -3 648 1987 12 353 041 8 844 331 24 348 14 158 10 190 -3 968 1988 20 476 720 16 809 326 25 997 14 335 11 662 -2 673 1989 33 762 160 24 819 337 27 417 15 792 11 625 -4 167 1990 58 755 207 34 071 035 35 261 22 302 12 959 -9 343 1991 88 914 171 57 373 403 34 640 21 047 13 593 -7 454 1992 159 628 934 111 123 668 37 586 22 871 14 715 -8 156 1993 328 904 847 171 144 874 44 773 29 428 15 345 -14 083 1994 683 826 641 550 041 707 41 376 23 270 18 106 -5 164 1995 1 649 154 021 1 001 123 478 57 346 35 709 21 637 -14 072 1996 3 559 032 738 1 906 932 074 66 851 43 627 23 224 -20 403 1997 7 419 624 416 4 039 401 624 74 820 48 559 26 261 -22 298 1998 11 898 371 329 7 032 148 731 72 895 45 921 26 974 -18 947 1999(1) 14 723 129 138 9 761 221 926 59 597 35 893 23 704 -12 189 Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (1) Geçici (Ocak-Kasım 1999 itibariyle) TABLO 47 ULUSLARARASI STANDART SANAYĠ SINIFLAMASINA GÖRE ĠHRACAT (ISIC R3) (Milyon ABD doları) Tarım ve hayvancılık Ormancılık ve tomrukçuluk Balıkçılık 1995 1996 1997 1998 1999 (1) 2 128 2 450 2 674 2 693 2 144 5 5 5 7 7 21 27 33 17 35 Maden kömürü, linyit ve turb 0 1 0 0 1 Ham petrol ve doğalgaz 1 0 0 3 5 144 118 148 111 95 Metal cevherleri TaĢocakçılığı ve diğer madencilik 247 250 256 250 230 2 063 2 194 2 454 2 057 1 542 141 100 124 84 87 Tekstil ürünleri 4 109 4 565 5 354 5 921 5 051 Giyim EĢyası 4 368 4 083 4 539 4 590 3 712 180 221 299 271 162 69 69 75 71 61 125 126 154 150 128 27 48 40 41 43 277 259 179 241 284 Gıda ürünleri ve içecek Tütün ürünleri DabaklanmıĢderi, bavul, el çan., saraciye, ayakkabı Ağaç ve mantar ür. (mobilya hariç), hasır vb. Örülerek yapılan madde Kağıt ve kağıt ürünleri Basım ve yayım, plak, kaset vb. Kok kömürü, rafine ed. petrol ür. ve nük. Yakıt Kimyasal madde ve ürünler 1 155 1 244 1 362 1 277 1 098 Plastik ve kauçuk ürünleri 502 510 621 685 588 Metalik olmayan diğer mineral ürünler 690 780 931 944 858 Ana metal sanayi 2 279 2 258 2 628 2 228 1 891 Metal eĢya sanayi 345 401 454 587 497 BaĢka yerde sınıflandırılmamıĢmak. Teçhizat 705 860 1 036 1 150 1 124 10 21 29 43 54 BaĢka yerde sınıflandırılmamıĢelekt. mak. Ve cihazlar 569 772 744 756 614 Radyo, TV, haberleĢme teçhizatı ve cihazlar 253 316 470 862 681 31 57 61 75 58 Motorlu kara taĢıtı ve römorklar 821 977 829 985 1 411 Diğer ulaĢım araçları 118 158 354 384 724 Mobilya ve baĢka yerde sınıflandırılmamıĢdiğ. ürünler 171 249 300 379 433 80 89 94 93 72 Elektrik, gaz 1 15 11 15 13 Diğer iĢfaaliyetleri 0 0 1 0 0 Eğlence, kültür ve sporla ilgili faaliyetler 0 1 0 4 1 Büro, muhasebe ve bilgi iĢleme makinaları Tıbbi aletler, hassas optik aletler ve saat ddiğdiğer ürünler Yeniden değerlendirme Diğer hizmet faaliyetleri TOPLAM 0 0 0 0 0 21 637 23 224 26 261 26 974 23 704 Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (1) Geçici (Ocak-Kasım 1999 itibariyle) TABLO 48 ULUSLARARASI STANDART SANAYĠ SINIFLAMASINA GÖRE ĠTHALAT (ISIC R3) (Milyon ABD doları) Tarım ve hayvancılık Ormancılık ve tomrukçuluk Balıkçılık Maden kömürü, linyit ve turb Ham petrol ve doğalgaz 1995 1996 1997 1998 1999 (1) 1 798 2 023 2 298 1 984 1 377 110 148 122 145 116 2 2 2 1 1 288 581 561 464 270 3 568 4 252 4 264 2 970 3 203 Metal cevherleri 121 TaĢocakçılığı ve diğer madencilik Gıda ürünleri ve içecek Tütün ürünleri Tekstil ürünleri Giyim eĢyası 138 147 175 92 113 118 166 156 119 1 791 2 019 1 774 1 475 962 28 44 47 56 46 1 600 1 894 2 052 2 022 1 505 64 183 266 235 159 250 348 359 307 189 98 125 140 164 120 Kağıt ve kağıt ürünleri 925 837 837 860 796 Basım ve yayım, plak, kaset vb 123 133 158 159 132 Kok kömürü, rafine ed. petrol ür. ve nük. Yakıt 763 1 069 1 152 967 1 088 5 965 6 390 7 142 7 187 6 186 578 820 889 985 808 DabaklanmıĢderi, bavul, el çan., saraciye, ayakkabı Ağaç ve mantar ür. (mobilya hariç), hasır vb. Kimyasal madde ve ürünler Plastik ve kauçuk ürünleri Metalik olmayan diğer mineral ürünler 350 457 434 493 370 Ana metal sanayi 2 875 2 800 3 315 3 143 2 116 Metal eĢya sanayi 539 837 898 929 661 5 002 7 533 8 051 7 771 4 524 BaĢka yerde sınıflandırılmamıĢmak. ve teçhizat Büro, muhasebe ve bilgi iĢleme makinaları 687 776 914 1 063 989 BaĢka yerde sınıflandırılmamıĢel. mak. ve cihazlar 955 1 226 1 477 1 657 1 328 1 029 1 391 1 944 2 354 2 810 788 1 042 1 183 1 240 983 Motorlu kara taĢıtı ve römorklar 1 789 2 933 4 412 4 107 2 870 Diğer ulaĢım araçları 2 072 1 927 1 845 1 326 926 291 436 524 541 412 1 142 1 118 1 098 872 656 Elektrik, gaz 0 12 84 106 71 Diğer iĢfaaliyetleri 1 2 1 1 1 Eğlence, kültür ve sporla ilgili faaliyetler 1 13 7 5 8 Diğer hizmet faaliyetleri 0 0 0 0 0 35 709 43 627 48 559 45 921 35 893 Radyo, TV, haberleĢme teçhizatı ve cihazlar Tıbbi aletler, hassas optik aletler ve saat Mobilya ve baĢka yerde sınıflandırılmamıĢdiğer ürünler Yeniden değerlendirme TOPLAM Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü 1. Geçici (Ocak-Kasım 1999 itibariyle) TABLO 49 FASILLARA GÖRE ĠHRACAT (Milyon ABD doları) 1995 1996 1997 1998 1999 (1) Örme giy.eĢyası 3 446 3 568 3 962 3 594 3 391 ÖrülmemiĢgiyim eĢyası 2 203 2 149 2 321 2 061 2 159 994 1 315 1 450 1 508 1 459 1 739 1 753 2 004 1 346 1 398 Elektrikli makine ve cihazlar Demir ve Çelik Yenilen meyveler 1 235 1 135 1 309 998 1 082 Kazanlar,makineler,mekanik cihazlar 691 783 982 966 1 129 Dokumaya elveriĢli mad.hazır eĢya 540 622 806 766 845 Kara taĢıtları ve bunların aksamı 643 777 676 662 1 286 Pamuk,pamuk ipliği, pamuklu mensuc. 506 645 674 628 687 Sentetik ve suni devamsız lifler 574 591 665 558 530 Demir veya çelikten eĢya 507 506 611 555 532 Sebze ve meyvelerden elde edilen müst. 528 563 617 488 506 Tütün ve tütün mamulleri 381 634 683 531 528 Plastik ve mamulleri 319 343 430 378 368 Tuz,kükürt,topraklar ve taĢlar 390 388 432 358 379 Yenilen sebzeler 378 478 491 321 244 Sentetik ve suni filamentler 389 290 337 319 353 Cam ve cam eĢya 241 271 341 294 290 Hayvansal ve bitk. Katı ve sıvı yağlar 473 358 400 272 307 Halılar 252 307 350 283 237 Kauçuk ve kauçuktan eĢya 297 266 287 276 304 Deri eĢya 446 350 328 283 238 4 464 5 134 6 107 9 529 5 452 21 637 23 224 26 261 26 974 23 704 Diğer fasıllar TOPLAM Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (1) Geçici (Ocak-Kasım 1999 itibariyle) TABLO 50 FASILLARA GÖRE ĠTHALAT (Milyon ABD doları) 1995 1996 1997 1998 1999 (1) Kazanlar,makineler,mekanik cihazlar 5 748 8 189 9 157 7 375 5 536 Mineral yakıtlar,mineral yağlar 4 621 5 909 6 068 3 827 4 633 Hampetrol 2 919 3 417 3 194 2 084 2 378 Elektrikli makine ve cihazlar 2 240 2 952 3 849 7 375 4 480 Kara taĢıtları ve bunların aksamı 1 576 2 649 4 105 3 106 2 633 Demir ve çelik 3 024 2 580 2 962 2 423 1 841 Plastik ve mamulleri 1 375 1 596 1 927 1 651 1 648 Organik kimyasal ürünler 1 715 1 535 1 704 1 393 1 466 Optik alet ve cihazlar 754 970 1 078 946 891 Pamuk, pamuk ipliği, pamuklu mens. 886 682 1 045 911 604 1 378 915 977 766 543 Sentetik ve suni flamentler 498 530 711 680 578 Kağıt ve karton 702 710 709 610 662 Eczacılık ürünleri 332 421 551 601 778 Debagatte ve boyacılıkta kull. hülasalar 566 637 704 574 531 Demir veya çelikten eĢya 447 615 761 552 426 Hava taĢıtları Sentetik ve suni devamsız lifler 648 658 676 547 500 Muhtelif kimyasal maddeler 398 485 538 469 456 Hayvansal ve bitk.katı ve sıvı yağlar 640 463 564 444 393 Ham postlar ve deriler 658 889 785 475 173 Aluminyum ve alimunyumdan eĢya 382 382 519 429 425 Kauçuk ve kauçuktan eĢya Diğer fasıllar TOPLAM 413 488 486 403 379 6 709 9 372 8 682 10 364 3 939 35 709 43 627 48 559 45 921 35 893 Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (1) Geçici (Ocak-Kasım 1999 itibariyle) TABLO 51 ÜLKELERE GÖRE ĠHRACAT (Milyon ABD doları) 1995 1996 1997 1998 1999(1) 13 831 14 427 15 583 16 979 16 129 11 078 11 549 12 248 13 498 12 756 Almanya 5 036 5 187 5 253 5 459 4 874 Ġngiltere 1 136 1 261 1 511 1 740 1 640 Fransa 1 033 1 053 1 163 1 305 1 398 Ġtalya 1 457 1 446 1 387 1 557 1 483 A. OECD ülkeleri 1.Avrupa Birliği ükeleri 2.EFTA ülkeleri 294 336 414 357 328 Ġzlanda 2 2 3 11 2 Norveç 54 58 93 101 82 Ġsviçre 238 276 318 244 243 2 459 2 542 2 921 3 125 3 045 1 514 1 639 2 032 2 233 2 226 180 168 144 113 107 - 447 611 832 657 7 806 8 351 10 067 9 163 6 918 3 059 3 646 4 684 3 980 2 396 1 238 1 512 2 056 1 348 521 Ukrayna 199 268 337 274 196 Romanya 302 314 359 468 233 3.Diğer OECD ülkeleri A.B.D. Japonya B. Türkiye Serbest Bölgeleri C. OECD üyesi olmayan ülkeler 1.Avrupa ve BDT ülkeleri Rusya 2.Afrika ülkeleri 1 065 1 159 1 234 1 819 1 519 Cezayir 269 278 317 482 373 Mısır 246 316 304 474 427 Libya 238 244 187 95 125 3.Amerika ülkeleri 136 140 205 234 225 4.Ortadoğu ülkeleri 2 052 2 245 2 382 2 189 1 963 Suudi Arabistan 470 431 535 474 324 Ġran 268 298 307 195 132 1 054 1 143 1 169 636 630 67 65 44 38 33 Malezya 100 134 134 42 34 Hong-Kong 217 219 243 144 92 Singapur 143 248 366 133 123 440 17 393 305 185 21 637 23 224 26 261 26 974 23 704 5.Diğer Asya ülkeleri Çin 6.Diğer Ülkeler TOPLAM Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (1) Geçici (Ocak-Kasım 1999 itibariyle) TABLO 52 ÜLKELERE GÖRE ĠTHALAT (Milyon ABD doları) 1995 1996 1997 1998 1999(1) 24 401 31 092 34 815 33 472 25 048 16 861 23 138 24 870 24 075 18 875 Almanya 5 548 7 814 8 021 7 316 5 115 Ġngiltere 1 830 2 510 2 763 2 683 1 905 Fransa 1 996 2 771 2 967 3 034 2 806 Ġtalya 3 193 4 286 4 463 4 222 2 816 892 1 112 1 287 1 169 802 Ġzlanda 1 4 5 4 2 Norveç 75 93 178 148 145 A. OECD ülkeleri 1.Avrupa Birliği ükeleri 2.EFTA ülkeleri Ġsviçre 816 1 015 1 104 1 018 655 6 649 6 842 8 658 8 228 5 372 A.B.D. 3 724 3 516 4 330 4 054 2 768 Japonya 1 400 1 422 2 040 2 046 1 251 - 297 361 418 416 11 308 12 238 13 383 12 031 10 429 3.Diğer OECD ülkeleri B. Türkiye Serbest Bölgeleri C. OECD üyesi olmayan ülkeler 1.Avrupa ve BDT ülkeleri 4 315 4 102 4 646 4 673 4 096 2 082 1 921 2 174 2 155 2 044 Ukrayna 856 762 918 989 713 Romanya 368 441 394 345 348 1 384 1 993 2 197 1 758 1 470 Cezayir 448 737 768 647 566 Mısır 211 272 399 393 101 Libya 385 476 533 343 449 3.Amerika ülkeleri 622 644 764 724 458 4.Ortadoğu ülkeleri 2 688 3 243 2 726 1 943 1 714 1 385 1 708 1 018 670 500 689 806 646 433 532 1 982 2 227 2 547 2 626 2 122 Çin 539 556 787 846 797 Malezya 272 237 283 285 193 Hong-Kong 139 202 163 141 109 66 131 103 117 97 317 29 503 307 569 35 709 43 627 48 559 45 921 35 893 Rusya 2.Afrika ülkeleri Suudi Arabistan Ġran 5.Diğer Asya ülkeleri Singapur 6.Diğer Ülkeler TOPLAM Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (1) Geçici (Ocak-Kasım 1999 itibariyle) TABLO 53 GENĠġ EKONOMĠKKATEGORĠLERE (BEC) GÖRE DIġ TĠCARET (Milyon ABD doları) 1995 1996 1997 1998 1999 (1) 21 637 23 224 26 261 26 974 23 704 830 1 104 1 263 1 334 1 623 8 960 9 745 11 032 11 150 9 679 11 840 12 357 13 941 14 475 12 348 7 18 25 15 55 35 709 43 627 48 559 45 921 35 893 8 119 10 336 11 051 10 625 7 483 25 078 28 737 31 871 29 561 23 733 Ham petrol 2 919 3 417 3 194 2 084 2 379 Diğer 22 159 25 320 28 677 27 477 21 354 ĠHRACAT Sermaye malları Ara malları Tüketim malları Diğerleri ĠTHALAT Sermaye malları Ara malları Tüketim malları Diğerleri 2 416 4 424 5 336 5 364 4 404 96 129 301 371 272 Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü Geçici (Ocak-Kasım 1999 itibariyle) TABLO 54 DIġ TĠCARET FĠYAT ENDEKSĠ (1994=100) 1995 1996 1997 1998 1999 (1) GENEL 112.6 107.6 102.5 98.4 91.3 ĠMALAT 114.7 109.1 101.7 96.9 90.4 Gıda ürünleri ve içecek 117.9 117.0 105.6 95.8 91.7 Tekstil 118.4 108.5 100.9 101.1 88.8 Kimyasal madde ve ürünler 111.9 108.4 105.8 100.2 90.9 Ana metal sanayii 115.8 108.7 104.6 94.3 80.5 Makina ve teçhizat imalatı 101.7 103.3 100.2 102.7 95.9 Motorlu kara taĢıtı ve römorklar 103.6 101.5 93.9 97.8 97.4 GENEL 116.8 109.7 100.2 96.1 95.4 Ham petrol ve doğal gaz 110.6 125.1 116.1 78.2 134.0 ĠMALAT 117.4 107.5 97.9 98.1 92.4 Gıda ürünleri ve içecek 119.4 113.4 110.9 110.6 80.6 Tekstil 110.2 97.6 97.0 99.2 85.3 Kimyasal madde ve ürünler 122.6 113.8 101.1 98.3 91.4 Ana metal sanayii 123.6 113.1 103.3 94.8 84.2 Makina ve teçhizat imalatı 108.5 101.8 89.2 99.7 105.0 Motorlu kara taĢıtı ve römorklar 101.8 102.3 92.0 94.6 95.1 ĠHRACAT ĠTHALAT Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü (1) Geçici (Ekim 1999 itibariyle) TABLO 55 ÖDEMELER DENGESĠ (Milyon ABD doları) 1995 1996 1997 1998 1999 (1) A. CARĠĠġLEMLER DENGESĠ -2 339 -2 437 -2 638 1 871 -507 Ġhracat FOB 21 975 32 446 32 647 31 220 26 154 Ġhracat 21 636 23 225 26 261 26 973 23 704 8 842 5 849 3 689 2 023 339 379 537 558 427 Ġthalat FOB -35 187 -43 028 -48 005 -45 522 -35 161 Ġthalat (CIF) -35 709 -43 627 -48 559 -45 935 -35 893 Altın Ġthalatı -1 322 -1 672 -1 867 -1 861 -1 033 -301 -347 -492 -514 -390 2 145 2 618 2 913 2 758 2 155 -13 212 -10 582 -15 358 -14 332 -9 007 16 094 14 628 21 273 25 802 17 105 Turizm 4 957 5 650 7 002 7 177 4 977 Faiz Gelirleri 1 488 1 577 1 900 2 481 2 119 Diğer 9 649 7 401 12 371 16 144 10 009 -9 717 -10 930 -13 419 -15 326 -13 364 -911 -1 265 -1 716 -1 754 -1 400 Faiz Giderleri -4 303 -4 200 -4 588 -4 823 -4 877 Diğer -4 503 -5 465 -7 115 -8 749 -7 087 Toplam Mal ve Hizmetler -6 835 -6 884 -7 504 -3 856 - 5 266 KarĢılıksız Transferler (Özel) : Net 3 425 3 892 4 552 5 568 4 472 ĠĢçi Gelirleri 3 327 3 542 4 197 5 356 4 154 98 350 355 212 318 1 071 555 314 159 287 38 48 32 41 42 Diğer 1 033 507 282 118 245 B. SERMAYE HAREKETLERĠ(Rezerv Hariç) 4 643 8 763 8 737 773 6 700 Doğrudan Yatırımlar (Net) 772 612 554 573 30 Portföy Yatırımları (Net) 237 570 1 634 - 6 386 2 453 Uzun Vad. Serm. Hareket. -79 1 636 4 788 3 985 -93 4 126 6 048 9 905 11 505 9 326 -5 667 -5 685 -6 095 -8 174 -9 279 Dresdner (Net) 1 462 1 273 978 654 -140 Kısa Vadeli Sermaye Hareketleri 3 713 5 945 1 761 2 601 4 310 -383 331 -1 750 -1 464 -1 072 Verilen Krediler 1 101 -125 -358 -261 -551 Bankalar Rezervi -1 430 1 510 -678 -752 -286 Bavul Ticareti Transit Ticaret Transit Ticaret Navlun ve Sigorta DıĢTicaret Dengesi Diğer Mal ve Hizmet Gelirleri Diğer Mal ve Hizmet Giderleri Turizm Diğer KarĢılıksız Transferler (Resmi) : Net ĠĢçi Gelirleri Kullanımlar Ödemeler Varlıklar (Net) Diğer Varlıklar -54 -1 054 -714 -451 -235 Yükümlülükler (Net) 4 096 5 614 3 511 4 065 5 382 Sağlanan Krediler 3 096 4 320 3 613 1 842 5 421 Mevduatlar 1 000 1 294 -102 2 223 -39 C.NET HATA VE NOKSAN 2 354 -1 781 -2 755 -2 197 -1 464 Genel Denge 4 658 4 545 3 344 447 4 729 -4 658 -4 545 -3 344 -447 -4 729 D.REZERV HAREKETLERĠ IMF Nezdindeki Varlıklarımız IMF Resmi Rezervler -112 347 0 -28 -231 241 -5 005 -4 545 - 3 316 -216 -4 858 Kaynak: Merkez Bankası 1. Geçici (Ocak-Kasım 1999 itibariyle) TABLO 56 ÖDEMELER DENGESĠNDEKĠ BAZI KALEMLERĠNAYRINTILARI (Milyon ABD doları) 1995 1996 1997 1998 1999 (1) -2 339 -2 437 -2 638 1 871 -507 4 643 8 763 8 737 773 6 700 Doğrudan Yatırımlar 772 612 554 573 30 Portföy Yatırımları 237 570 1 634 -6 386 2 453 (386) (1 331) (1 774) (-579) (2 108) -79 1 636 4 788 3 985 -93 -676 -916 -480 -1 004 -2 000 723 775 1 062 1 179 763 Kredi Mektuplu DTH Hesabı 1 462 1 273 978 654 -140 DıĢBorç Anapara Ödemeleri -2 861 -2 964 -2 520 -2 837 -2 623 Ticari Bankalar 273 1 046 1 660 829 10 Kredi Kullanımları 500 1 439 2 478 3 126 2 033 -227 -393 -818 -2 297 -2 023 324 1 506 3 608 4 160 1 897 Kredi Kullanımları 2 903 3 834 6 365 7 200 6 530 (Proje Kredileri) (149) 0 0 0 0 (Finansal Kiralama) (775) (601) (548) (216) (123) -2 579 -2 328 -2 757 -3 040 -4 633 3 713 5 945 1 761 2 601 4310 -383 331 -1 750 -1 464 -1 072 CARĠĠġLEMLER DENGESĠ SERMAYE HAREKETLERĠ(Rezerv hariç) (Sermaye Piy. Sağ.Krd.) DĠĞER UZUN VADELĠ SERMAYE HAREKETLERĠ Kamu Sektörü (Merkez Bankası Dahil) Kredi Kullanımları DıĢBorç Anapara Ödemeleri Diğer Sektörler (Özel Sektör Dahil) DıĢBorç Anapara Ödemeleri KISA VADELĠSERMAYE HAREKETLERĠ Toplam varlıklar Yurt DıĢına Verilen Krediler 1 101 -125 -358 -261 -551 -1 430 1 510 -678 -752 -286 Diğer Varlıklar -54 -1 054 -714 -451 -235 Yükümlülükler 4 096 5 614 3 511 4 065 5 382 Kamu 279 188 269 109 -25 Kredi Mektuplu DTH Hesabı 101 63 49 -80 -96 Diğer 178 125 220 189 71 1 700 2 000 572 2 366 1 826 Döviz Tevdiat Hesabı 899 1 231 -152 2 303 57 Bankaların Sağladığı Krediler 801 769 724 63 1 769 Diğer Sektörler 2 117 3 426 2 670 1 590 3 581 Ticari Krediler 1 671 3 419 2 084 1 171 3 578 446 7 586 419 3 0 0 0 0 0 RESMĠREZERVLER -5 005 -4 545 -3 316 -216 -4 858 Döviz Rezervi -5 032 -4 545 -3 316 -216 -4 858 27 0 0 0 0 Ticari Bankalar Rezervi Ticari Bankalar KuruluĢların Sağladığı Krediler Diğer Altın Rezervi Kaynak: Merkez Bankası Not: 1996, 1997, 1998 ve 1999 yılları bavul ticareti verilerini içermektedir. (1) Geçici (Ocak-Kasım 1999 itibariyle) TABLO 57 DIġ BORÇ STOKU (Milyon ABD doları) 1996 1997 1998 1999 (1) VADEYE GÖRE DIġ BORÇ STOKU 84 076 91 262 103 861 104 380 KISA VADELĠ DIġ BORÇLAR 20 517 22 634 27 236 30 201 ORTA-UZUN VADELĠDIġ BORÇLAR 63 559 68 628 76 625 74 179 BORÇLULARA GÖRE KISA VADELĠ DIġ BORÇLAR TCMB 20 517 22 634 27 236 30 201 984 889 905 748 TCMB Kredileri 42 30 7 13 Kredi Mektuplu DTH 942 859 898 735 Ticari Bankalar 8 419 8 503 11 159 12 090 Diğer Sektörler 11 114 13 242 15 172 17 363 ORTA-UZUN VADELĠDIġ BORÇLAR 63 559 68 628 76 625 74 179 A-Kamu Sektörü 40 211 39 291 40 117 39 244 1-Genel Hükümet 35 865 34 849 35 862 35 442 a-Konsolide Bütçe 31 757 30 965 31 980 31 883 Hazine Borçları 15 547 15 545 15 890 16 309 Devirli 9 124 7 917 8 350 7 818 Genel Bütçe 4 616 4 652 4 491 4 338 Katma Bütçe 2 470 2 852 3 249 3 417 b-Yerel Yönetimler 2 946 2 896 3 068 2 891 c-Fonlar 1 146 979 804 662 d-Üniversiteler 16 9 10 6 2-Diğer Kamu 1 085 939 686 579 3-KĠT‟ler 3 261 3 503 3 569 3 223 B-TCMB 11 389 10 868 12 073 10 721 TCMB Kredileri 669 601 392 224 Kredi Mektuplu DTH 10 720 10 267 11 681 10 497 C-Özel Sektör 11 959 18 469 24 435 24 214 1-Finansal 3 375 5 601 6 677 5 727 a-Bankalar 2 258 3 773 4 215 3 436 b-Bankacılık DıĢı 1 117 1 828 2 462 2 290 2-Finansal Olmayan 8 584 12 868 17 758 18 487 20 517 22 634 27 236 30 201 Ticari Banka Kredileri 4 940 5 969 6 511 7 636 Özel Kesim Kredileri 15 577 16 665 20 725 22 565 ORTA-UZUN VADELĠDIġ BORÇLAR 63 559 68 628 76 625 74 179 A-Resmi Alacaklılar 18 009 16 543 16 998 15 749 1-Resmi Finansman KuruluĢları 8 938 8 307 8 914 8 568 ALACAKLILARA GÖRE KISA VADELĠ DIġ BORÇLAR Merkez Bankaları 28 16 28 25 Merkezi Hükumetler 4 171 3 699 3 562 3 135 Resmi Finansman KuruluĢları 3 693 3 256 3 456 3 383 Resmi Yatırım ve Kalk. Bank. 1 046 1 336 1 868 2 025 2-Uluslararası KuruluĢlar 9 071 8 236 8 084 7 181 Avrupa Yatırım Bankası 419 494 599 541 Avrupa Konseyi Sos. Kalk. Fonu 2 676 2 227 2 176 1 902 Ġslam Kalkınma Bankası 269 290 325 326 Uluslararası Tarımsal Kalk. Fonu 11 8 6 6 Uluslararası Finans Kurumu 761 997 1 234 1 241 Uluslararası Kalkınma Birliği 122 115 109 106 Uluslararası Ġmar ve Kalk. Bank. 4 152 3 510 3 247 2 837 Uluslararası Para Fonu 661 595 388 222 BÖzel Alacaklılar 45 550 52 085 59 627 58 430 32 469 38 354 45 592 43 840 Ticari Bankalar 15 334 19 572 23 229 22 840 Bankacılık DıĢı Finansman Kur. 3 639 5 266 6 175 5 984 Parasal Olmayan KuruluĢlar 2 235 2 457 3 371 3 414 Kıyı Bankaları 516 767 1 110 1 078 Özel Yatırım ve Kalk. Bankaları 11 11 11 11 1-Özel Alacaklılar Gerçek KiĢiler Kredi Mektuplu DTH Garantisiz Ticari Borçlar 2-Tahvil 6 6 7 8 10 720 10 267 11 681 10 497 8 8 8 8 13 081 13 731 14 035 14 590 Kaynak : Hazine MüsteĢarlığı, Merkez Bankası (1) Geçici (Eylül 1999 itibariyle) TABLO 58 DIġ BORÇ STOKUNUN DÖNEM SONU KURLARIYLA DÖVĠZ CĠNSLERĠNE GÖRE DAĞILIMI (Milyon ABD doları) DÖVĠZ CĠNSĠ 1997 1998 1999 (1) Amerikan Doları 43 703 51 309 53 984 Alman Markı 29 978 35 357 30 700 603 394 228 Ġsviçre Frangı 1 345 1 338 1 120 Ġngiliz Sterlini 1 000 974 922 SDR Japon Yeni 9 162 8 358 8 477 Fransız Frangı 1 316 1 491 1 457 881 1 046 876 3 274 3 594 6 616 91 262 103 861 104 380 Hollanda Florini Diğer (ABD Doları) TOPLAM Kaynak: Merkez Bankası, Hazine MüsteĢarlığı 1. Geçici (Eylül 1999 itibariyle) TABLO 59 KREDĠ MEKTUPLU DÖVĠZ TEVDĠATHESAPLARI (Milyon ABD doları) 1995 1996 1997 1998 1999 (1) TOPLAM 11 558 11 949 11 360 12 809 10 845 YurtdıĢı Adresliler 11 370 11 662 11 126 12 579 10 665 973 942 859 898 687 10 397 10 720 10 267 11 681 9 978 188 287 234 230 180 118 140 161 191 229 15 526 17 445 19 066 20 007 19 420 Fransız Frangı 296 352 400 444 492 Hollanda Florini 712 777 828 865 876 Ġsviçre Frangı 116 116 119 121 115 Kısa Vadeli Orta- Uzun Vadeli Yurtiçi Adresliler Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesapları Döviz BileĢimi (Orijinal Döviz Cinsleri Ġtibariyle)(Milyon) ABD Doları Alman Markı EURO 24 Ġngiliz Sterlini 0 1 2 2 3 Kaynak: Merkez Bankası (1) Kasım 1999 itibariyle TABLO 60 DÖVĠZ TEVDĠATHESAPLARI (Milyon ABD doları) 1995 1996 1997 1998 1999 (1) Döviz Tevdiat Hesapları 25 561 28 675 32 807 37 589 44 474 YurtdıĢı Adresliler 3 498 4 579 4 156 6 647 6 334 Yurtiçi Adresliler 22 063 24 096 28 651 30 942 38 140 2 847 2 547 3 396 3 767 4 347 19 216 21 549 25 255 27 175 33 793 2 425 2 561 2 836 3 050 3 628 ABD Doları 10 601 13 396 19 376 22 123 28 923 Alman Markı 18 442 20 530 20 618 22 371 24 750 Fransız Frangı 2 573 2 371 2 436 2 210 1 979 968 883 845 886 719 Bankalararası Diğer Döviz Tevdiat Hesapları Munzam KarĢılığı Döviz Tevdiat Hesapları Döviz BileĢimi (Orijinal Döviz Cinsleri Ġtibariyle) (Milyon) Hollanda Florini EURO 1 149 Ġsviçre Frangı Japon Yeni Ġngiliz Sterlini 417 418 410 441 398 7 133 18 158 27 168 24 147 6 771 147 193 229 243 287 Kaynak: Merkez Bankası (1) Geçici (Kasım 1999 itibariyle) TABLO 61 ORTA VE UZUN VADELĠDIġ BORÇ ÖDEMELERĠ PROJEKSĠYONU (BORÇLULARA GÖRE) (Milyon ABD doları) 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005+ (1) TOPLAM 17 717 22 212 15 949 12 193 11 264 8 294 16 279 Anapara 13 233 17 294 12 313 9 266 8 972 6 594 12 132 4 483 4 917 3 635 2 926 2 293 1 701 4 148 Anapara 6 051 6 776 7 644 6 236 7 163 5 552 9 940 Faiz 2 700 3 070 2 763 2 366 1 970 1 503 3 842 132 92 0 0 0 0 0 21 9 0 0 0 0 0 Anapara 7050 10426 4669 3030 1809 1042 2192 Faiz 1762 1838 872 560 323 198 306 Faiz Kamu sektörü Merkez Bankası Anapara Faiz Özel sektör Kaynak: Hazine MüsteĢarlığı (1) 2005 yılı ve daha sonraki yıllarda yapılacak ödemeleri kapsamaktadır. Not: Tahvil ihracı yoluyla sağlanan kredilere ait anapara geri ödemeleri dahildir. TABLO 62 YABANCI SERMAYELĠġĠRKETLERĠN SEKTÖREL DAĞILIMI (31 Aralık 1999 tarihi itibariyle) Toplam Faaliyet Toplam Toplam Sermaye Ġçindeki Gösteren Yabancı Sermaye Yabancı Sermaye Sermaye Yabancı Sermaye ġirket Sayısı Milyon TL Ġçindeki Payı % Milyon TL Payı % 114 2 811 752 0.34 6 615 735 42.50 65 8 302 880 1.01 16 865 320 49.23 Gıda Sanayii 133 47 516 128 5.77 80 845 739 58.77 Ġçki Sanayii 11 446 853 0.05 1 017 093 43.93 Tütün Sanayii 10 27 878 612 3.39 30 750 787 90.66 3 5 484 0.00 5 790 94.72 SEKTÖRLER TARIM MADENCĠLĠK ĠMALAT SANAYĠĠ Dokuma Giyim ve Deri Sanayii Ġplik Dokuma Örme ve Apre Sanayii Hazır-Giyim Sanayii Deri ve Deri Mamulleri San. Ayakkabı Sanayii 56 4 558 772 0.55 17 363 274 26.26 158 11 280 765 1.37 26 213 258 43.03 20 196 900 0.02 362 885 54.26 9 58 852 0.01 370 332 15.89 Orman Ürünleri 12 354 359 0.04 852 607 41.56 Mobilya Sanayii 9 20 600 0.00 27 331 75.37 Kağıt ve Basım Yayın Sanayii 1 35 000 0.00 35 000 100.00 Kağıt Sanayii 13 3 444 686 0.42 7 611 700 45.26 Basım-Yayın Sanayii 12 265 078 0.03 462 924 57.26 Kimya Sanayii 33 4 189 650 0.51 6 011 030 69.70 Endüstriyel Kimyasal Ürünler 52 19 069 375 2.32 35 612 373 53.55 Diğer Kimyasal Ürünler 80 23 481 239 2.85 31 863 184 73.69 Diğer Petrol ve Kömür Ürün. 6 1 782 161 0.22 3 349 974 53.20 Kauçuk Sanayii 1 20 128 0.00 20 750 97.00 Plastik Sanayii 51 16 183 780 1.97 18 859 478 85.81 Lastik Sanayii 7 5 574 728 0.68 10 122 757 55.07 Gübre Sanayii 2 34 609 0.00 69 115 50.07 Metal DıĢı Madeni Ürünler 2 166 549 0.02 166 600 99.97 Seramik PiĢm. Kil ve Çim.Ger 21 2 817 525 0.34 12 240 894 23.02 Cam Sanayii 13 4 293 753 0.52 29 646 374 14.48 Çimento Sanayii 9 26 182 607 3.18 58 762 461 44.56 Diğer Metal DıĢı Madenler 2 15 700 0.00 30 500 51.48 Temel Metal Sanayii 7 1 092 231 0.13 3 310 616 32.99 Demir Çelik Sanayii 15 13 601 183 1.65 81 750 029 16.64 Demir DıĢı Metal Sanayii 16 2 759 833 0.34 5 234 902 52.72 Makina Ġmalat Sanayii Madeni EĢya Sanayii 15 451 394 40 1 867 710 0.05 662 534 68.13 0.23 10 391 806 Elektriksiz Makina Ġmalat San. 27 17.97 627 947 0.08 982 445 63.92 Elektrikli Makina Teçhizat San. Elektronik Sanayii 70 17 562 650 2.13 27 736 678 63.32 69 12 801 842 1.56 20 128 787 63.60 TaĢıt Araçları Ġmalat San. 28 79 326 642 9.64 174 758 585 45.39 TaĢıt Araçları Yan San. 98 26 743 097 3.25 50 866 638 52.57 Ölçü-Kont. ve Opt.Do.Ġ.S. 14 6 071 472 0.74 6 449 942 94.13 2 4 420 448 0.54 9 041 930 48.89 104 12 390 005 1.51 20 381 553 60.79 1 231 379 590 347 46.11 784 370 655 48.39 1 935 82 536 942 10.03 110 041 404 75.01 Uçak Sanayii Diğer Ġmalat Sanayii ĠMALAT SANAYĠĠTOPLAMI HĠZMETLER Ticaret Restorant Kafe Yeme-Ġç.Yer 233 7 183 810 0.87 8 946 156 80.30 Otel Pansiyon Kamp.ĠĢl. 279 24 516 113 2.98 40 570 135 60.43 ĠnĢaat Taahhüt Hizmetleri 143 7 185 230 0.87 7 993 250 89.89 Kara TaĢımacılığı 22 284 211 0.03 828 483 34.30 Deniz TaĢımacılığı 44 1 217 299 0.15 1 360 785 89.46 Hava TaĢımacılığı 50 403 999 0.05 722 588 55.91 108 3 108 963 0.38 4 304 583 72.22 TaĢımacılıkla Ġl. Diğ. Hiz. HaberleĢme 13 9 784 228 1.19 24 412 319 40.08 Bankacılık ve Diğ.Fin.Hiz. 38 123 473 028 15.00 180 173 613 68.53 Yatırım Finansmanı 45 36 847 017 4.48 65 407 875 56.33 Sigortacılık 28 9 201 753 1.12 25 974 664 35.43 5 1 845 110 0.22 1 861 500 99.12 Özel Eğitim 11 54 056 0.01 70 250 76.95 AraĢtırma ve GeliĢ. Faal. 11 1 142 369 0.14 1 161 160 98.38 Kiralama Sağlık Hizmetleri 34 2 353 770 0.29 4 834 805 48.68 207 85 289 525 10.36 118 426 641 72.02 Sinema ve Diğer Eğlence Yerl. 4 369 790 0.04 491 571 75.23 ÇamaĢırh. ve Kuru Temiz.Hizm. 2 5 000 0.00 20 000 25.00 Diğer Toplumsal Hizmetler Diğer ÇeĢitli ġahsi Hiz. 8 714 084 0.09 728 470 98.03 320 34 962 759 4.25 40 320 832 86.71 HĠZMETLER TOPLAMI 3 540 432 479 056 52.54 638 651 084 67.72 GENEL TOPLAM 4 950 823 184 035 100.00 1 446 502 794 56.91 Diğer Faaliyetler Kaynak: Hazine MüsteĢarlığı TABLO 63 YABANCI SERMAYE ĠZĠN LERĠNĠNYILLARA GÖRE DAĞILIMI Ġzin Verilen Yabancı Faaliyet Gösteren Sermaye Miktarı Kümülatif ġirket Sayısı (Milyon $) (Milyon $) 1986 619 364 1 574 1987 836 655 2 229 Yıllar 1988 1 172 821 3 050 1989 1 525 1 512 4 562 1990 1 856 1 861 6 423 1991 2 123 1 967 8 390 1992 2 330 1 819 10 209 1993 2 554 2 063 12 272 1994 2 830 1 478 13 750 1995 3 161 2 938 16 688 1996 (1) 3 582 3 837 20 525 1997 4 068 1 678 22 203 1998 4 533 1 647 23 850 1999 (2) 4 950 1 701 25 551 Kaynak: Hazine MüsteĢarlığı 1. 1996 yılında izin verilen yabancı sermaye rakamı , Fransızların Ġstanbul-Silivri'de yapmayı düĢündükleri Büyük ġehir Projesi için verilen 2,3 milyar Dolarlık izni de içermektedir. (2) Eylül ayı itibariyledir. TABLO 64 1999 YILI DEVLET ĠÇ BORÇLANMA SENETLERĠ Ġ HALE FAĠZLERĠ (Yüzde) 6 Aylık 12 Aylık (1) Aylar (182 güne kadar) (434 güne kadar) Ocak 106.85 136.60 92.58 ġubat 96.59 130.33 90.25 Mart 90.11 106.59 79.82 Nisan 77.85 101.12 79.62 Mayıs 86.08 97.46 85.55 Haziran 86.79 106.50 90.72 Temmuz 77.61 94.23 85.88 Ağustos 75.56 97.67 89.24 Eylül 81.89 - 76.50 Ekim 73.08 89.68 79.93 Kasım 71.66 - 65.45 Aralık - - - Kaynak: Merkez Bankası Not: Faizler ihale tarihlerine ve net faiz oranlarına göre verilmiĢtir. Aynı ay içinde birden fazla aynı vadeli 24 Aylık (2) ihale yapılmıĢsa basit aritmetik ortalama alınmıĢtır. Gelecekteki enflasyona endeksli ve üç yıllık değiĢken faizli ihaleler toplama dahil edilmemiĢtir. 1. 2. 14 aylık iskontolu kağıtlar dahil edilmiĢtir. 3 ayda bir kupon ödemeli tahvil faizleridir. TABLO 65 1999 YILI DEVLET ĠÇ BORÇLANMA SENETLERĠ ĠHALELERĠNDE SATILAN MĠKTARLAR (Milyar TL) 6 Aylık 12 Aylık (1) Aylar (182 güne kadar) (434 güne kadar) Ocak 920 434.6 2 087 159.9 491 723.2 ġubat 745 475.9 3 088 743.0 79 046.5 Mart 380 958.7 2 810 249.0 70 420.0 Nisan 907 209.0 2 612 268.7 413 156.3 Mayıs 740 229.3 2 292 809.1 219 321.7 Haziran 248 065.8 4 228 001.7 169 490.0 Temmuz 1 423 615.9 1 413 388.2 279 066.0 Ağustos 285 333.1 591 116.9 166 506.4 Eylül 885 012.3 - 268 549.0 Ekim 406 846.2 704 380.2 971 478.3 Kasım 466 943.0 - 961 451.7 Aralık - - - Kaynak: Merkez Bankası Not: Tablo ihale tarihlerine göre hazırlanmıĢtır. Ortalama faizlerden ve opsiyonlu satıĢlardan verilen miktarlar dahil edilmiĢtir. Tahkim kağıtları tabloya dahil edilmemiĢtir. 1. 2. 14 aylık iskontolu kağıtlar dahil edilmiĢtir. 3 ayda bir kupon ödemeli tahvil faizleridir. TABLO 66 BANKALARARASI PARA PĠYASASI ĠġLEMLERĠ (1999 yılı aylık ortalama) 24 Aylık (2) Aylar Günlük Günlük ĠĢlem GerçekleĢen Bir Günlük Faizler (%) ĠĢlem Hacmi En En Adedi (1) (Milyar TL) (2) DüĢük Yüksek Ortalama (3) Ocak 252 357 905.9 75.00 79.00 78.88 ġubat 268 278 477.0 46.00 79.00 77.38 Mart 270 325 929.0 46.00 79.00 76.32 Nisan 278 686 812.4 73.00 77.00 76.96 Mayıs 278 730 993.0 76.00 77.00 76.96 Haziran 272 592 950.9 70.00 77.00 76.91 Temmuz 268 344 443.6 46.00 77.00 71.02 Ağustos 244 322 210.5 46.00 74.00 71.10 Eylül 232 341 002.7 46.00 74.00 67.51 Ekim 214 360 084.0 55.00 70.00 69.49 Kasım 198 415 160.9 65.50 70.00 69.84 Aralık 252 817 832.7 55.00 70.00 69.97 Kaynak: Merkez Bankası (1) Aylık ortalama çift taraflı iĢlem adedi (2) Aylık ortalama çift taraflı iĢlem hacmi (3) Birgün vadeli iĢlemlerin aylık ortalama faizi TABLO 67 DÖVĠZ VE EFEKTĠFPĠYASALARI ĠġLEMLERĠ Bankalararası Döviz Piyasası ĠĢlemleri (1) Gösterge Kuru (TL/$) (2) Aylık Kurlar Aylık Aylık Toplam (TL/$) Ortalama Toplam ĠĢlem Ayın Ayın ĠĢlem Hacmi En Yüksek En DüĢük Tarih Sayısı Milyon $ Kuru Ocak 1998 2 028 1 782 ġubat 7 128 Mart Katılan KuruluĢ En En Aylık Kuru Sayısı Yüksek DüĢük 216 570 207 070 39 215 620 207 110 212 496 5 519 229 700 219 180 62 229 600 219 320 224 489 3 532 3 691 242 900 230 400 41 242 800 230 380 236 528 Nisan 3 194 3 101 249 900 243 050 49 249 750 243 350 246 735 Mayıs 2 684 2 996 257 220 249 670 36 257 170 249 680 252 893 Haziran 3 758 4 497 266 650 257 300 32 266 330 257 490 261 719 Temmuz 3 946 5 207 271 030 266 780 29 270 880 267 080 269 109 Ağustos 7 806 11 015 279 050 270 880 34 278 890 271 000 274 897 Ortalama Eylül 4 926 6 790 277 900 273 700 30 277 830 273 840 275 958 Ekim 4 376 5 180 286 620 273 350 31 286 460 273 920 266 103 Kasım 5 890 7 890 304 500 287 470 40 303 820 287 510 295 783 Aralık 3 976 5 258 315 600 302 000 35 315 220 302 690 308 143 Ocak 1999 6 102 8 407 332 450 314 750 39 332 200 315 579 323 118 ġubat 5 258 5 922 352 480 333 450 47 352 405 334 245 342 987 Mart 5 362 6 986 369 380 354 190 45 369 155 354 550 361 697 Nisan 6 086 8 152 390 600 372 880 44 390 248 372 963 381 278 Mayıs 4 138 6 213 404 900 389 250 38 406 594 389 577 396 809 Haziran 5 366 8 841 421 600 406 480 39 421 362 407 313 414 163 Temmuz 5 354 7 825 433 330 421 160 42 433 052 422 262 427 919 Ağustos 5 416 8 922 445 880 428 680 40 445 339 428 878 436 821 Eylül 5 728 9 221 463 450 443 700 41 463 193 444 139 455 202 Ekim 4 392 6 586 481 400 459 750 39 479 621 459 784 468 187 Kasım 6 452 9 969 516 600 481 920 42 516 150 482 486 498 547 Aralık 10 430 12 124 543 000 516 500 51 542 703 517 053 528 929 Kaynak: Merkez Bankası (1) Çift taraflıdır. (2) Ġlan tarihine göredir. TABLO 68 TARTILI EFEKTĠFREEL KUR Ortalama Ortalama Ortalama ABD Almanya ABD Almanya Çapraz Fiyat Fiyat Fiyat Fiyat Endeksi Endeksi Endeksi (3) (3) TERK (3) Fiyat Kur Kur Kur Endeksi P (1) TL/$ TL/DM DM/$ (2) 12.1994 17 267.6 37 402.8 23 764.6 1.57 105.8 102.2 69.3 12.1995 28 163.5 56 587.5 39 267.2 1.44 108.4 104.0 70.0 100.0 100.0 75.3 12.1996 51 935.9 104 297.5 67 229.5 1.55 111.7 103.6 71.9 102.8 99.8 76.9 12.1997 96 591.2 199 050.9 112 058.3 1.78 109.7 104.7 75.5 101.2 100.9 80.8 12.1998 146 427.4 306 170.9 183 210.4 1.67 106.9 104.4 74.1 98.1 99.2 79.3 1. 1998 103 319.9 211 141.1 116 326.3 1.82 108.8 104.8 77.4 100.4 100.8 82.9 2 107 644.5 222 694.5 122 816.5 1.81 108.3 104.8 76.7 99.9 100.8 82.1 3. 111 858.7 234 795.9 128 703.6 1.82 108.0 104.7 76.0 99.6 100.7 81.4 4. 116 044.1 244 903.3 134 631.7 1.82 108.3 104.7 75.3 99.9 100.7 80.7 5. 120 141.6 251 309.5 141 558.5 1.78 108.4 104.7 75.0 100.0 100.7 80.3 6. 122 864.0 260 055.0 145 262.7 1.79 108.1 104.6 74.6 99.9 100.7 79.8 (2) TERK (2) 7. 125 616.0 267 626.5 148 722.6 1.80 108.3 104.4 74.3 99.9 100.4 79.5 8. 128 726.9 273 256.7 152 735.2 1.79 107.6 104.4 74.7 99.2 100.4 80.0 9. 134 603.5 274 625.0 160 982.3 1.71 107.4 104.1 76.0 99.1 100.1 81.4 10. 138 658.4 277 951.0 169 590.0 1.64 107.3 103.7 76.0 99.0 99.7 81.3 11. 142 480.1 293 540.5 174 798.1 1.68 106.9 103.3 75.1 98.6 99.4 80.4 12. 146 427.4 306 170.9 183 210.4 1.67 106.4 103.1 74.1 98.1 99.0 79.4 1. 1999 151 773.0 320 509.4 190 642.2 1.68 106.6 103.1 73.5 98.5 98.5 78.7 2. 156 038.7 340 335.0 195 375.9 1.74 106.1 103.1 72.7 97.8 98.4 78.0 3. 161 604.3 359 127.7 200 481.0 1.79 106.5 103.1 72.2 98.1 98.4 77.5 4. 169 049.3 378 448.2 207 347.9 1.83 106.5 103.1 72.3 99.3 99.0 76.9 5. 175 895.4 394 090.8 214 292.1 1.84 - - - 100.0 99.0 76.7 6. 179 814.5 411 506.5 218 555.4 1.88 - - - 100.4 99.0 75.8 7. 186 364.7 425 565.2 224 917.7 1.89 - - - 101.1 99.0 75.8 8. 192 016.3 433 873.2 235 690.3 1.84 - - - 101.9 99.0 75.1 9. 202 069.4 452 314.8 242 789.6 1.86 - - - 103.0 99.0 75.7 10. 210 858.9 465 562.6 255 341.3 1.82 - - - 103.0 99.0 75.9 11 220 340.6 494 501.3 261 925.6 1.89 - - - 103.0 99.0 76.0 1. 2. 1. Ortalama Toptan EĢya Fiyat Endeksi DĠE için %60, ĠTO için %40 ağırlıklandırılarak geliĢtirilmiĢtir. Sınai Mallar Fiyat Endeksi, 1990=100 Sınai Mallar Fiyat Endeksi, 1995=100 TERK‟in endeks değerinin düĢmesi, TL‟nin ağırlıklı döviz kuru karĢısında değer kaybettiğini göstermektedir. TABLO 69 SINIFLARINA GÖRE FĠĠLĠ PE RSONEL DURUMU (31 Aralık 1999) Kadro ġubeler Adedi Gn.Ġd. Teknik Avukat Sağlık Eğt. Öğr Yardım Hiz. Hiz. Hiz. Hiz Hiz. Hiz. K E K E K E K E K E K Toplam E K SözleĢmeli E K E Toplam Ġdare Merkezi 3 313 923 855 86 255 3 15 6 1 36 375 1 074 5 10 52 5 22 202 1 494 85 190 2 843 53 10 115 202 9 413 123 46 38 Ankara 446 196 180 Antalya 93 31 36 1 3 11 34 48 6 88 120 46 41 1 1 10 47 52 6 105 1 1 5 Adana Bursa 5 8 Denizli 85 19 40 1 8 20 48 6 74 Diyarbakır 82 11 34 1 2 8 13 43 10 66 Edirne 78 26 32 1 3 7 29 40 4 73 Erzurum 74 6 41 2 7 8 48 5 61 EskiĢehir 84 24 33 3 8 27 41 4 72 Gaziantep 94 30 34 1 1 9 31 44 6 81 Ġskenderun 80 25 31 2 3 9 28 42 3 73 Ġstanbul 676 254 224 3 11 2 28 78 292 315 25 633 Ġzmir 352 117 111 7 10 1 19 50 146 172 6 324 Ġzmit 108 32 40 4 5 10 37 54 5 96 Kayseri 84 12 49 1 3 5 15 55 6 76 Konya 87 19 43 1 3 8 22 52 6 80 Malatya 82 10 40 1 2 8 12 49 8 70 Mersin 101 37 33 2 4 8 41 43 4 88 Samsun 89 26 36 1 1 9 27 46 5 78 Trabzon 83 17 40 1 5 7 22 48 5 75 Van 75 7 37 6 7 44 10 61 TOPLAM 2 5 2 1 1 97 00 11 5 23 6 6 1 1 1 87 Kaynak: Merkez Bankası Toplam Personel Sayısı 5 645 Banknot Matbaası Genel Müdürlüğü ĠĢçiSayısı 12 Toplam 5 657 31 Aralık 1998 Tarihindeki Personel Mevcudu 5 517 FARK 140 TABLO 70 T.C. MERKEZ BANKASI ġUBE, TEMSĠLCĠLĠK VE BÜROLAR AçılıĢYılı Personel Sayısı (1999 Sonu) Adana 1969 115 Ankara 1931 413 Antalya 1963 88 Bursa 1969 105 Denizli 1974 74 Diyarbakır 1955 66 Edirne 1963 73 Erzurum 1959 61 EskiĢehir 1954 72 ġUBELER Gaziantep 1956 81 Ġskenderun 1951 73 Ġstanbul 1931 633 Ġzmir 1932 324 Ġzmit 1983 96 Kayseri 1968 76 Konya 1974 80 Malatya 1977 70 Mersin 1933 88 Samsun 1933 78 Trabzon 1963 75 Van 1978 61 Frankfurt Temsilciliği 1976 7 Berlin Bürosu 1982 3 Londra Temsilciliği 1977 3 New York Temsilciliği 1977 4 Tokyo Temsilciliği 1997 2 TEMSĠLCĠLĠK VE BÜROLAR Kaynak: Merkez Bankası 1998 - 1999 B ĠL A N Ç O L A R I N I N KARġILAġTIRILMASI ( M ĠL Y O N T L) A K T ĠF 1998 1999 I- Altın Mevcudu 325.317.374 561.263.310 A- Uluslararası Stand. Olan (Safi 316.496.753 546.029.236 Gr.)116.463.228,52……………………… B- Uluslararası Stand. Olmayan (Safi Gr.) 3.249.293,82………..………….. 8.820.621 15.234.074 II- Döviz Borçluları 6.167.530.446 12.518.644.751 A- Konvertibl 6.167.144.670 12.518.057.348 a- Efektif Deposu…………………………………….…………... 147.588.230 725.489.615 6.019.556.440 11.792.567.733 B- Konvertibl Olmayan 385.776 587.403 a- Efektif Deposu…………………………………………………… 346.336 519.286 b- Muhabir Hesapları……………………………………………….. 39.440 68.117 787.404 1.651.119 274.039.541 722.118.380 V- Menkul Değerler Cüzdanı 2.385.789.668 2.886.444.440 A- Devlet Ġç Borçlanma Senetleri 2.385.764.668 2.886.444.440 aKuponlu……………………………………………………………….. 1.261.402.261 1.701.523.621 b- Kuponsuz 1.124.362.407 1.184.920.819 b- Muhabir Hesapları III- Madeni Para IV- Dahildeki Muhabirler BDiğer……………………………………………………………………. 25.000 VI- Ġç Krediler 9.098.360 10.588.406 A- Kamu Sektörü 1.559.260 2.913.306 iii- Diğer…………………………………………………………… 1.559.260 2.913.306 B- Bankacılık Sektörü 7.539.100 7.675.100 7.539.100 7.675.100 1.830.590.872 2.406.795.264 a- Hazine i- Hazine'ye Kısa Vadeli Avans……………………………………… ii- Diğer…………………………………………………………… b- Kamu Ġktisadi KuruluĢları i- Ticari……………………………………………………………… c- Ġktisadi Devlet TeĢekkülleri i- Hazine Kefaletini Haiz Bono……………………………………... ii- Ticari……………………………………………………………… a- Ticari i- Ġhracat……………………………………………………………... ii- Diğerleri…………………………………………………………... b- Tarım i- Tarım Kredi Kooperatifleri……………………………………….. ii- Tarım SatıĢKooperatifleri Birlikleri……………………………………………….………….. iii- Diğerleri…………………………………………………………... c- Sınai d- Tahvil Üzerine Avans e- Diğerleri VII- Açık Piyasa ĠĢlemleri A- Röpor Borçluları a.Nakit i- Döviz……………………………………………………………… ii- Menkul Değer………………………………………………... 1.587.950.872 2.018.605.264 B- Diğer 242.640.000 388.190.000 VIII- DıĢKrediler 395.516.833 160.457.147 1.526.872 2.255.334 X- Gayrimenkuller ve DemirbaĢlar 29.088.806 45.471.626 A- Gayrimenkuller 25.791.139 39.581.065 Amortismanlar(-)…………………………………………….……… -1.865.549 -2.885.721 7.767.031 14.063.693 -2.603.815 -5.287.411 4.825 552.794.789 79.000.747 119.752.231 119.878.163 442.194.320 11.618.169.911 20.430.431.117 30.796.311.898 66.256.155.115 b- Menkul IX- ĠĢtirakler B- DemirbaĢlar Amortismanlar(-)……………………………………….……… XI- Takipteki Alacaklar XII- Itfaya Tabi Hesaplar ve AktifleĢtirilen Alacaklar A- 3836 Sayılı Tahkim Kanunu Uy. AktifleĢtirilen Alacaklar…………………………………………… B- Bankamız Kanunu'nun 61.Md. Ger. Değerleme Farkı………………………………….………………… a- Madde Kapsamına Alınanlar b- Madde Kapsamına Alınmayanlar XIII- Muvakkat Borçlular XIV- Diğer Aktifler NAZIM HESAPLAR ................................... P A S ĠF 1998 I. Tedavüldeki Banknotlar II. Hazine'nin Alacakları A. Altın (Safi Gr.) 345.574,68…………………………………….. 1999 1.328.542.401 2.390.748.353 60.942.363 18.484.507 938.106 1.620.201 60.004.257 16.864.306 III. Döviz Alacaklıları 4.226.743 3.219.607 A. Konvertibl………………………………………………….. 2.328.028 3.167.149 B. Konvertibl Olmayan………………………………………... 1.898.715 52.458 7.083.336.551 12.277.365.514 748.665.387 1.750.411.761 B. Diğer (Net) …………………………………………………... IV. Mevduat A. Kamu Sektörü a. Hazine Genel ve Katma Bütçeli Ġdareler………………………………………………….. 731.688.908 1.730.141.606 b. Kamu Ġkt. KuruluĢları………………………………………….. 14.114 156.639 c. Ġktisadi Dev. TeĢekkülleri………………………………………. 943.295 496.101 16.019.070 19.617.415 2.157.847.374 4.500.945.839 509.691.899 1.433.965.956 134.605 617.025 1.648.020.870 3.066.362.858 C. Muhtelif 4.010.531.385 5.835.367.476 a. K.M.D.Tevdiatı…………………………………………….. d. Diğer(Belediyeler ve Özel Ġdareler)………………………………………………………………. B. Bankacılık Sektörü a. Yurtiçindeki Bankalar b. YurtdıĢındaki Bankalar c. Mevduat KarĢılıkları (1211 S.K. Md.40) i.Nakit………………………………………...…………………… ii.Altın (Safi Gr.) ………………………………..……………… d. Diğer (Valörlü ĠĢlemler) 4.005.515.931 5.819.582.279 b. Diğer………………………………………………………… 5.015.454 15.785.197 D. Uluslararası KuruluĢlar 2.063.502 118.986.571 164.228.903 71.653.867 Fonu………………………………………………………………….. 124.071.476 8.735.434 b. Diğer……………………………………………………………… 40.157.427 62.918.433 V. Açık Piyasa ĠĢlemleri 1.557.599.955 1.969.699.942 A. Röpor Alacaklıları 1.557.599.955 1.969.699.942 1.557.599.955 1.969.699.942 4.026.110 5.552.961 156.387 237.385 3.869.723 5.315.576 112.129.028 231.926.903 112.124.703 231.922.759 4.325 4.144 3.571.558 6.432.594 25.000 25.000 X. Ġhtiyat Akçesi 85.701.244 181.607.199 A. Adi ve Fevkalade…………………………………… 63.403.228 146.986.699 B. Hususi ( Bank.Kan Md.59)………………………… 8.756 23.257 E. Fonlar a. Tasarruf Mevduatı Sigorta a. Nakit i. Döviz……………………………………………………………. ii. Menkul Değer…………………………………………………… b. Menkul B. Diğer VI. DıĢKrediler A. Kısa Vadeli……………………………………………………. B. Orta ve Uzun Vadeli…………………………………….…... VII. Ġthalat Akreditif Bedelleri, Teminat ve Depozitolar A. Döviz satıĢı yapılmıĢAkreditif Bedelleri……………………………………..………………... B. Teminat ve Depozitolar………………….…………………. VIII. Ödenecek Senet ve Havaleler IX. Sermaye C. Ġlerde Vukuu Muht.Zarar KarĢılığı. 25.000 (3182 S.Bank. Kan. Mad.32)……………………………. D. Değer ArtıĢFonu 22.229.512 34.515.697 34.748 81.546 1.957.866 554.800.239 XII. Ġtfaya Tabi Hesaplar 499.635.979 1.510.061.439 A- 1211 SK 61. Md. Ger. Değ.Farkı 499.635.979 1.510.061.439 499.635.979 1.510.061.439 13.112.763 13.841.887 XIV. Diğer Pasifler 564.938.704 759.868.979 XV. Kar 298.423.646 506.795.993 11.618.169.911 20.430.431.117 30.796.311.898 66.256.155.115 (2791 ve 3094 S.Kan.)……………………………………. E. Maliyet ArtıĢFonu………………………………………. XI. KarĢılıklar a) Madde Kapsamına Alınanlar…………………………. b) Madde Kapsamına Alınmayanlar………………………. XIII. Muvakkat Alacaklılar NAZIM HESAPLAR ...........................
