3- 6 Yaş Çocuklarda Karşılaşılan Başlıca Uyum ve Davranış Sorunları

Öğrenme Bozuklukları
Petek Batum
Uzm. Klinik Psikolog
Tanım

Öğrenme bozukluklarının tanımlanması oldukça
tartışmalı bir konudur.

Değişik kuruluşlar ve araştırmacılar tarafından
yapılan çeşitli tanımlar vardır.
Tanım


ABD Ulusal Öğrenme Bozukluğu Birleşik
Komitesinin (National Joint Committee on
Learning Disabilities) yaptığı tanımlama:
Dinleme, konuşma, okuma, yazma, yazım,
akıl yürütme ile matematik yeteneklerinin
kazanılmasında ve kullanılmasında kendini
gösteren bozukluk grubudur.
Tanım

Öğrenme bozukluğu duyusal ve duygusal
sorunlarla, kültürel farklılıklar nedeniyle veya
uygun olmayan eğitim gibi çevresel etkenlerle
birlikte görülebilir ancak, bu durumların ya da
etkilerin doğrudan bir sonucu değildir.
DSM-IV

Genellikle ilk kez bebeklik, çocukluk ya da ergenlik döneminde
tanısı konan bozukluklar arasında yer almaktadır.

Bireysel olarak uygulanan standart testler ile ölçüldüğü üzere,
kişinin kronolojik yaşı, ölçülen zeka düzeyi ve yaşına uygun
olarak aldığı eğitim göz önünde bulundurulduğunda okuma,
yazılı anlatım ve matematik becerilerinin beklenenin önemli
ölçüde altında olması gerekmektedir.

Bu bozukluk, okul başarısını ya da okuma, yazma veya matematik
becerilerini gerektiren günlük yaşam etkinliklerini olumsuz yönde
etkilemelidir. Ayrıca, duyusal bir bozukluk varsa bile okuma,
yazma ya da matematik becerilerindeki sorunlar genellikle buna
eşlik edenden daha fazla olmalıdır (DSM-IV; APA, 1994).
Tanımlamaların Ortak Özellikleri

Çocuğun zeka düzeyi (potansiyeli) ve genel
başarı düzeyi arasındaki farktır. Potansiyel ve
başarı arasındaki dengesizlik varolan tanımların
işevuruk kısmını oluşturmaktadır.

Öğrenme bozukluklarının diğer sebeplerin
birincil sonuçları olmadığının belirtilmesi. ÖB
olan çocuklarda zeka geriliği yoktur ve bu
çocuklar görsel veya işitsel olarak engelli değildir.
Tanımsal Alandaki Tartışmalar



DSM-IV ölçütleri
ZB ve başarının birbirinden bağımsız olduğu ve
öğrenme bozukluğunun ZB’yi etkilemeyeceği
sayıltısına dayanmaktadır.
Zeka testleri öğrenme bozukluklarında yetersiz
olarak görülen becerilerin birçoğunu ölçmektedir
ve bu güçlükler herhangi bir çocuk için ZB
puanında azalmaya yol açabilir.
Tanımsal Alandaki Tartışmalar

Zeka testlerinin özellikle sözel bölümlerinin,
başarıyı ölçen testlerle benzerliği

Bu sebeple öğrenme bozukluğu tanısı için gerekli
olan zeka ve başarı arasındaki anlamlı farka
ulaşılamaması
Sınıflandırma




Okuma bozukluğu (disleksi)
Yazılı anlatım bozukluğu (disgrafi)
Matematik bozukluğu (diskalkuli)
Başka türlü adlandırılamayan öğrenme
bozukluğu
Okuma Bozukluğu

Kelimeleri tanımakta veya sesli okurken
kelimeleri telaffuz etmekte zorlanırlar.

Çoğu zaman kelimeleri yanlış okurlar.

Aşırı yavaş veya dura dura okurlar, satır atlarlar,
kelime hazneleri dardır, okuduklarını anlamakta
ve hatırlamakta güçlük çekerler
Okuma Bozukluğu

Fonolojik farkındalık: Kelimeleri seslere
ayırabilme becerisi

Okuma bozukluğu olan çocukların daha
okumaya başlamadan önce kelimelerin ses
yapısıyla ilgili farkındalık düzeylerinin zayıf
olduğunu belirtmiştir.
Okuma Bozukluğu





Kavaryum
Takip
Kadayıf
Katımı
Dondurma





Akvaryum
Kitap
Kabadayı
Takımı
Bodrum
Yazılı Anlatım Bozukluğu





Yazılı okul ödevlerini takip etmekte zorlanırlar
Ödevleri başında saatlerce vakit harcayabilirler.
Harcanan zamana ve emeğe karşın el yazıları
kötüdür, görsel ve motor koordinasyonları
zayıftır.
Yazım hataları
Kelimelerin garip ve düzensiz sıralanması
Devrik cümleler ve hatalı noktalama işaretleri
oldukça sık görülür.
Yazılı Anlatım Bozukluğu




Örneğin, kelimenin içindeki bazı harfleri atlayabilirler.
“para” yerine “pra” yazmak) veya harflerin sırasını
karıştırabilirler. “kas” yerine “sak” yazmak.
Ayna görüntüsü” denilen şekilde yani, hem harflerin
hem de kelimenin bütününü 180 derece tersine
çevirerek sağdan sola doğru yazılabilirler.
Yazılacak olan metni planlamada, organize etmede ve
fikirleri bağlamada güçlük çekerler.
Yazılı Anlatım Bozukluğu






Bondurma
Bev
Kadı
Buçak
Baha
Çeçek






Dondurma
Dev
Katı
Bıçak
Daha
Çeyrek
Matematik Bozukluğu





Sayıları doğru okuyabilme
Toplama ve çıkarma işlemlerini yapabilme
Matematikte yer alan terim ve sembolleri
anlayabilme, sembollere dikkat edebilme
İşaretleri birbirine karıştırma
Sayıların basamaklarını yanlış yere yazma
Öğrenme Bozukluğu Olan
Çocukların Özellikleri







Zeka düzeyleri normal ya da normalin üzerindedir.
Hiperaktiftirler, el ve ayakları kıpır kıpırdır. Bazıları ise
hipoaktiftirler, çok yavaş hareket ederler.
Dikkatleri kısa sürelidir, çabuk dağılır.
Motor ve el-göz koordinasyonları zayıftır.
Görsel algı sorunları yaşarlar. Görsel figür-zemin ayırt
etmede zorlanırlar (örn., harf ve satır atlama).
İşitsel algı sorunları yaşarlar. Bazı harfleri karıştırırlar
(örn., f-v).
Yönergeleri unuturlar.

Organizasyon bozukluğu vardır. Dağınıktırlar ve
zamanı iyi kullanamazlar.

Dil gelişimi bazı çocuklarda gecikmiştir. Kendini
ifadeleri yetersizdir.

Yön bulmada zorlanırlar, sağı-solu ayırt edemezler.

Zamanı karıştırırlar, saati zor öğrenirler.

Sosyal-duygusal davranış sorunları yaşarlar.
Düşünmeden davranırlar. Arkadaşlarıyla geçinemezler.
Değişikliğe zor uyum sağlarlar. İletişim sorunları
vardır.



Akademik beceri bozuklukları göstermeleri
kaçınılmazdır. Okumayı zor öğrenirler, yavaş veya hatalı
okurlar. Okuduklarını anlayamazlar.
Yazı bozuklukları vardır, Türkçe’de en sık karıştırılan
harfler b-d, z-s, m-n, g-k, l-r-n, f-v, g-ğ-y, d-t ve noktalı
harflerdir.
İmla ve noktalama hataları görülür. Matematikteki
zorlukları çarpım tablosunu öğrenememe ve sembolleri
birbirine karıştırma olarak görülür (Korkmazlar, 1992).
Görülme Sıklığı (Prevalans)




Yöntemsel zorluklar
Tanımlama ve sınıflandırma güçlükleri
Gerçek görülme sıklığı tam olarak bilinmemekle
beraber öğrenme bozukluklarının toplumun %
5’i ile 10’u arasında görüldüğü belirtilmiştir.
Türkiye’de ise okula giden çocukların %10’u ile
%20’si öğrenme bozukluğu tanısı almaktadır
(Erden ve ark., 1998).
Etiyoloji

Kesin olarak bilinmemekle birlikte,

Beyin anormallikleri
Genetik etkenler
Nörolojik işlevlerde bozukluk
Psikososyal etkiler



Beyin Anormallikleri

Çevresel veya genetik etmenlerden meydana
gelen hafif düzeydeki atipik beyin işlevlerinin
gelişimsel sapmaya yol açarak öğrenme
bozukluklarına neden olabileceği ileri
sürülmektedir.
Beyin Anormallikleri



Sol hemisferde yer alan anguler girus bölgesinin
yeterince gelişmemesi okuma ve yazmada gerekli
olan duyular arası bütünlemeyi zorlaştırmaktadır.
Sol frontal lobda aktivasyonun azlığı ya da
gerçekleşmemesi
Lateralleşme: ÖB’de bilgiyi aynı hemisferde
işlemeye karşı yanlılık olduğu bulunmuştur.
Beyin Anormallikleri






Hemisfer asimetrisi
Temporal lobun üst yüzeyinde yer alan planum
temporale olarak adlandırılan bölge dil becerilerinden
sorumlu olan sol hemisferde, sağ hemisfere göre daha
büyük bir boyuttadır.
Ancak, dislektik kişilerde bu asimetri yoktur
Çelişkili bulgular
Beyin araştırmaları çok küçük örneklemlerle ve
genellikle çocuklar yerine yetişkinlerle yapılmaktadır.
Öğrenme bozukluklarında beyin asimetrisinin rolü tam
olarak aydınlık kazanmamıştır.
Genetik Etkiler





Aile ve ikiz çalışmaları
Okuma bozukluğu
Ebeveynler
İkiz kardeş çiftlerinde görülen okuma bozukluğunun
%50’sinin genetik etkilere bağlı olduğunu göstermiştir.
Okuma bozukluğundaki kalıtımsal etkenleri inceleyen
araştırmaların derlendiği bir çalışmada ise okuma
bozukluğundaki bireysel farkların %40 ile %70’inin
genetik etkilerden kaynaklandığı belirtilmiştir.
Nörolojik Fonksiyonlarda Bozukluk



Bilgi İşleme Modeli
Bazı araştırmacılar öğrenme sürecini 4 ayrı
aşamaya ayırmaktadır ve öğrenme
bozukluklarının bu aşamalardaki işlevsel
bozukluklara bağlı olduğunu önermektedir.
Giriş/girdi, İşlem, Depolama, Çıktı
Girdi Aşaması

Birinci aşama olan giriş (input) aşaması, gelen bilgilerin ve
uyarıların beyine girerek algılanmasıdır.

Bu aşamadaki sorunlar görsel, işitsel ve mekansal (örn., sağını
solunu karıştırma) algı bozukluklarına yol açabilir.

Harfler veya rakamlar ters dönmüş (örn., b-d, u-n, 6-9) olarak
algılanabilir veya tüm kelime ters çevrilebilir (örn., “çok” yerine
“koç”, “ev” yerine “ve”).

İşitsel algı sorununda ise benzer sesler birbirine karıştırabilir
(örn., f-v, b-m), yönergeleri dinlemekte güçlük vardır ve
söylenenin bir kısmının algılanmadığı işitsel kopukluk durumu
görülebilir (Korkmazlar, 1993).
İşlem Aşaması

İkinci aşama olan işlem (entegrasyon) aşaması
gelen bilgilerin kaydedilmesi, organize edilmesi
ve işleme konup yorumlanmasıdır.

Öğrenme bozukluğunda ise bu süreçlerin birinde
ya da hepsinde bozulma görülür. Örneğin,
günlerin, ayların ve alfabedeki harflerin
sıralarının karıştırılması oldukça sıktır
(Korkmazlar, 1999).
Depolama Aşaması

Üçüncü aşama ise bellek (depolama) aşamasıdır.
Bu aşamada bilgi gerektiğinde tekrar kullanılmak
üzere depolanır.

Öğrenme bozukluklarında ise kısa süreli hem
işitsel hem de görsel bellek güçlükleri ön
plandadır.
Çıktı Aşaması


Çıktı (output) aşamasında beyin bilgiyi mesaj
olarak hücrelere, kaslara, dil ya da motor etkinlik
alanlarına iletir.
Öğrenme bozukluğunda ise bu alanlarda güçlük
vardır. Öğrenme bozukluğu olan çocuklar
kendilerini ifade ederken, motor alanda ise yazı
yazarken, koşarken ve ip atlarken zorluk çekerler
(Korkmazlar, 1992).
Psikososyal Etmenler




Ebeveyn tutumları, çocuk yetiştirme davranışları,
sosyal sınıf ve kültürel değerler öğrenmeyi
etkileyen çevresel etkenler arasında yer
almaktadır.
Ailenin çocuğun öğrenme sürecine olan katılımı
ve erken okuma becerisi
Öğrenilmiş çaresizlik
Beklenti düzeyi ve bozukluğun sürdürülmesi
Tanı

ÖB olan çocuklarla yapılan bir araştırmada
doğru tanı oranının % 6.6 olduğu, vakaların %
16.7’sine normal denildiği, geriye kalanlara ise
yanlış tanılar konulduğu ortaya çıkmıştır
(Korkmazlar, 1992).

Doğru tanı konulabilmesi için sistemli bir
değerlendirme gereklidir.
Tanı Ne Zaman Konur?






Tanı konması oldukça dikkat gerektiren tıbbi ve
psikolojik değerlendirmeleri de içeren kapsamlı bir
süreçtir.
ÖB, genellikle ilkokula başlayınca ortaya çıkar.
7-8 yaştan önce tanı koyarken özellikle dikkat edilmeli
Okumaya yeni başlayan biriyle dislektik bir kişinin göz
hareketleri birbirine benzer.
Örneğin yazma bozukluğu
Motor becerilerin tam gelişmemesi
Tanıda İzlenmesi Gereken Adımlar



Tıbbi tetkiklerle öğrenmeyi etkileyen herhangi bir
bedensel sorununun olup olmadığı araştırılmalıdır.
Bedensel olarak sağlıksız olan bir çocuğun motivasyonu
ve dikkatini yoğunlaştırma becerisi olumsuz yönde
etkilenerek öğrenme ve akademik başarı sorunlarına
neden olabilir.
Astım, diyabet vb durumlarda hastalığa ve kullanılan
ilaçlara bağlı olarak öğrenme güçlüğü yaşanabilir.
Tanıda İzlenmesi Gereken Adımlar

Psikiyatrik muayeneyle diğer sorunların (örn.,
depresyon, anksiyete bozukluğu) öğrenme
sorununa eşlik edip etmediğinin saptanması ve
hangi sorun alanının birincil, hangisinin ikincil
olduğunun belirlenmesi.
Tanıda İzlenmesi Gereken Adımlar

Psikolojik değerlendirme: Psikolojik değerlendirmeyle bilişsel,
akademik ve nöropsikolojik süreçler değerlendirilir.

Bu testler aynı zamanda, çocuğun hem güçlü hem de yetersiz
olduğu alanların ortaya çıkarılmasını sağlar. Test sonuçları ayrıca,
terapide hangi sorunlar üzerine gidileceğinin belirlenmesine de
yardımcı olur.






Wechsler Çocuklar için Zeka Ölçeği
Bender Gestalt Görsel Algı Testi
Benton Görsel Bellek Testi
Frostig Gelişimsel Algı Testi
Peabody Resim-Kelime Testi
Geniş Kapsamlı Başarı Testi (Wide Range
Achievement Test, WRAT) en çok kullanılan
ve tanısal değeri olan testler arasında yer
almaktadır.
Tanıda İzlenmesi Gereken Adımlar

Aile değerlendirmesi

Ebeveynlerin tutumlarının ve davranışlarının,
beklentilerinin, eşler arası sıkıntıların ve aile içi
sorunların öğrenme bozukluklarına etki edip
etmediğinin belirlenmesi için önemlidir.
Eşlik Eden Sorunlar, Birlikte
Görülen Bozukluklar


Dil ve bellek gibi bilişsel alanlardaki zorluklar,
başkalarının duygusal ifadelerini tanımlamayı,
sosyal durumları anlamayı ve sosyal problem
çözme becerisini güçleştirir.
Okul başarısızlığının yanı sıra, öğrenme
bozukluğu olan çocuklar sosyal beceri ve
davranış alanlarında da zorluklarla karşı karşıya
kalırlar.
Eşlik Eden Sorunlar, Birlikte
Görülen Bozukluklar







Akran reddi
Düşük özgüven
İçselleştirme ve dışsallaştırma sorunları
DEHB
Saldırganlık
Kaygı, depresyon, somatik sıkıntılar
Görülen davranış sorunları genellikle klinik düzeyde
değildir. Öğrenme bozukluğunda görülen davranış
sorunlarının ikincil olduğu düşünülmektedir.
Birlikte Görülen Bozukluklar

ÖB tanılı çocukların %51’inde DEHB’nin eş tanılı olarak
görüldüğünü ortaya çıkarmıştır (Smith ve Adams, 2006).

DEHB istatiksel olarak kontrol edildiğinde ÖB ile saldırganlık,
davranım bozukluğu ve karşıt olma-karşı gelme semptomları
arasındaki ilişkinin anlamını kaybettiği gösterilmiştir. Diğer
taraftan, ÖB ile kaygı ve depresyon semptomları arasındaki ilişki
DEHB kontrol edildiğinde bile anlamını yitirmemiştir. Bu
nedenle, araştırmacılar öğrenme bozukluklarının dışsallaştırma
davranışlarından ziyade içselleştirme sorunlarıyla daha çok ilişkili
olabileceğini önermişlerdir (Willcutt ve Pennington, 2000).
Prognoz



Okuma problemleri ergenlik ve yetişkinlik
döneminde de sürebilir.
Bireysel farklılıklar göz önüne alındığında bazı
çocukların ergenlik dönemi öncesinde
akranlarına yetiştiği gösterilmiştir.
Genel zeka düzeyi, annenin okuma becerisi ve
okuma bozukluğunun şiddeti prognozu
yordayan faktörler arasında.
Prognoz


Yazılı anlatım bozukluğuyla ilgili kısıtlı bulgu
Semptomların azaldığı ancak tamamen ortadan
kalkmadığı